Қоршаған ортаның сапасын бағалаудың әдістемелік бағыттары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 7
1 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ САПАСЫН КӨТЕРУ ҒЫЛЫМИ – ТЕОРИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАСЫ 10
1.1 Қоршаған ортаның сапасын көтеру адамның өмір сүруін жақсартатын фактор
10
1.2 Қоршаған ортаның сапасын бағалаудың әдістемелік бағыттары 17
1.3 Қоршаған ортаның сапасын басқаруды жетілдірудің теориялық негіздері 27
2 ОҢТҮСТІК – ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ МЫСАЛЫНДА ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ САПАСЫН ТАЛДАУ
36
2.1 Қоршаған ортаны ластау мен негізгі қайнар көздері 36
2.2 Шымкентмұнайоргсинтез ААҚ-да қоршаған орта сапасының құрамдастарын
талдау 42
2.3 Шымкентмұнайторгсинтез ААҚ шарттарында қоршаған ортаның сапасын
басқарудың ұйымдық-экономикалық жүйесі 59
ҚОРЫТЫНДЫ 67
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 69
Жетекшінің пікірі
Соңғы ғасырда ғылыми-техникалық жетістік адамзаттың, жалпы қоғам
өміріне әкелген жақсылығы аз емес, әсіресе, әлеуметтік салада, жалпы таным
білім саласында болсын үлкен жетістіктерге жеттік. Бірақ бұл жетістіктің
басты көзі табиғат ресурстарын игерумен байланысты болғандықтан, адамзат
пен табиғаттың арасындағы байланыс теріс нәтижеге әкеліп соқты. Табиғат
ресурстарының қай түрін алсақта антропогендік факторларға ұшырап, ауа
кеңістігі, жер және су ресурстары ластанып, экологиялық тепе-теңдік
бұзылды.
Бұл тұрғыдан алып қарағанда қарастырып отырған Құламанова Бақытгүлдің
дипломдық жұмысы ең бір келелі мәселеге арналған. Өйткені Қазақстан үшін
табиғат ресурстарын, әсіресе пайдалы қазба ресурстарын шектен тыс көп
пайдаланғандақтан экологиялық апат жағдайындаекеніміз белгілі. Қоршаған
ортаның сапасын жақсарту үшін басқару механизмін қарастыру бұл жұмыстың
басты мақсаты болғандықтан, автор ең алдымен ластануы жағынан алдыңғы
орындардың бірін алатын Оңтүстік Қазақстан облысының, оның ішінде ірі
Шымкент қаласындағы шоғырланған ірі өндіріс орталығының қоршаған ортаға
зиянды қалдықтардың келтіріп отырған залалын талдаудан бастайды. Өндіріс
ошақтарының, әсіресе мұнай-газ өндіру, оларды химиялық жолдармен өңдеу
саласында ескі технологияларды пайдаланып көп қалдықтар бөліп шығаратынын
ескере отырып, қоршаған ортаның сапасы қалай жақсартуға болатын басқару
механизмін ұсынған.
Алдымен экологиялық тұрғыдан таза технологияларды қолданып, тазарту
жүйесін жетілдіріп, қоршаған ортаны ластағаны үшін айыппұл төлеп және
әкімшілік әдіспен басқару арқылы қоршаған ортаның сапасын жақсартуға
болатынын келтірген.
Қорыта келгенде Құламанова Бақытгүлдің дипломдық жұмысы қазіргі заман
талабына сай жазылған теориялық және практикалық маңызы бар жұмыс. Өте
жақсы деп бағалаймын.
Ғылыми жетекшісі
экон. ғыл. канд., доцент
М.А Тілеуберген
ПІКІР
Құламанова Бақытгүл өзінің дипломдық жұмысын Шымкентмұнайоргсинтез
ашық акционерлік қоғамы мысалында қоршаған табиғи ортаның сапасын қалай
жақсартуға болатынын, оның басқару механизмін жетілдіру жолдарын
қарастырған. Оңтүстік Қазақстан облысының қазіргі экологиялық жағдайы
ешқандай сын көтермейтінін ескерсек қарастырылып отырған жұмыстың
келелілігі күмән туғызбайды.
Автор, алдына қойған мақсатын орындау үшін қарастырып отырған аймақтың
экологиялық жағдайына талдау жасап, қазіргі жай-күйін анықтаған, қоршаған
кеңістікті ластаушы өндіріс ошақтарын анықтаған. Ең бастылары мұнай және
химия өнеркәсіптері екендігі айқындалғаннан кейін олармен күресу жолдарын,
яғни қоршаған ортаның сапасын арттыру механизмдерін қарастырған.
Қоршаған табиғи ортаның сапасын жақсартуға арналған теориялық
тұжырымдамаларды, оларды бағалау әдістемелерін зерттей келе, автор, өз
көзқарасын қалыптастырған.
Ең алдымен өндіріс орындарында зиянды қалдықтардың мөлшерін аз
шығарудан бастап, оларды шамадан, яғни нормативті мөлшерден артық шығарып
қоршаған ортаны ластаса айыппұл төлемдерін қолдану, экологиялық тұрғыдан
таза технологияларды қолдану, мемлекет тарапынан заңды түрде басқару сияқты
жолдарын ұсынған.
Қорыта келгенде Құламанова Бақытгүлдің дипломдық жұмысы қазіргі заман
талабына сай жазылған теориялық және практикалық маңызы бар жұмыс деп
бағалауға болады.
Экон. ғыл. д-ры,
профессор
А.М Сейтқазиева
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.И Сәтбаев атындағы
Қазақ ұлттық техникалық университеті
Экологиялық-экономика институты
Экономика және минералды ресурстарды басқару кафедрасы
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ
Кафедра меңгерушісі,
экон. ғылымының д-ры,
профессор, акдемик
___________А.К Ерали
______________2003 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы Қоршаған ортаның сапасын басқару механизмін жетілдіру
(Шымкентмұнайоргсинтез ААҚ мысалында)
Стандарттау бойынша кеңесші Жетекші
оқытушы
экон. ғылымының к-ты
доцент
____________А.В.Антошкина
_______М.А.Тілеуберген
__________________2003ж.
_______________2003ж.
Пікір жазушы
Студент
экон. ғылымының д-ры, проф. Құламанова
Б.А
______________А.М. Сейтказиева 0702 мамандығы
__________________2003ж. ЭТК-98-2к
тобы
Алматы 2003
Қ.И Сәтпаев атындағы
Қазақ ұлттық техникалық университеті
Экологиялық-экономика институты
0702 – Экономика және менеджмент
әлеуметтік ортада және салалар бойынша
мамандығы
Экономика және минералды ресурстарды басқару кафедрасы
Диплом жобасын (жұмысын) орындауға
ТАПСЫРМА
Студентке ___________________________________ ______________________
Жобаның (жұмыстың) тақырыбы___________________________ ___________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
Жоғары оқу орны бойынша _____________ ______________№__________
бұйрықпен бекітілген
Аяқталған жобаны (жұмысты) тапсыру мерзімі_________ ______________
Жобаның (жұмыстың) негізгі деректері__________________________ _______
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _____________________
Диплом жобасында зерттелетін мәселелердің тізімі немесе диплом жұмысының
қысқаша мазмұны:
а) ___________________________________ _____________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
ә)___________________________________ _____________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _____________________
б)___________________________________ _____________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
Қоршаған ортаның сапасын басқару механизмін жетілдіру
(Шымкентмұнайоргсинтез ААҚ мысалында)
КІРІСПЕ
Қазіргі уақыттың негізгі экологикалық аспектілері болып табылатын
қоршаған ортаның жағдайымен абыржуы мен экологикалық проблемалардың
глобализациясы халықтың денсаулығы мен қоғамның ырысын анықтайтын ең
маңызды проблемалардың қатарында тұр.
Ғылыми-техникалық прогрестің екпінді дамуы соңғы жүз жылдықтың
ішінде қоғамның өміріне көптеген игіліктерді әкелді, олар өмір сүрудің
деңгейі мен жайлығын көтеруге, адамдардың ауқаттылығын жақсартуына болысты.
Бірақ бұл дамуының ар жағы да бар, ол табиғи байлықтарды өндірудің
қарқындауымен және ластаушы заттар көлемінің артуымен қатар жүреді. Осы
жағдайлар қоршаған орта күйінің нашарлауына әкеліп соқтырды.
Адам мен табиғат арасындағы өзара қарым-қатынасы өзінің критикалық
шекарасына жетті. В.И. Вернадскийдің айтуы бойынша адам мықты геологиялық
күшке айналды, ол өзінің еңбегі мен ойы арқылы табиғатты одан әрі басып,
өз өмірінің болмысын позитивті қайта құру мүмкіншілігіне ие, бірақта
табиғи процестердің заңды өтуін бұзып, өзіне лайықсыз өзгерістерді тудыруы
мүмкін. Адам өзін табиғаттың заңдарына бағынатын, оның бір бөлігі
екендігін, оның дамуы басқа тірі организмдерінің дамуымен параллельді
жүретінің ұмытып барады.
Қоршаған орта, адамның, тірі организмнің биологиялық түрі ретінде
өмір сүрудің және репродукциясының қажетті шарты болып табылады. Бұл
жағдайда қоршаған орта өмір сүрудің физикалық негізін, адамның
интеллектуальді, қоғамдық және рухани дамуын қамтамасыз ететін қажетті
қасиеттері мен сапаларына ие болуы керек.
Орнықты дамудың принциптерін жүзеге асырудың басты мәселесі ретінде
азаматтардың сапалы, саулы да жайлы қоршаған ортаға конституциялық
құқықтарының қамтамасыз етуін ұйғарады. Қазіргі уақытта өндіріс дамуының
деңгейін мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуын қоршаған ортаның
сапасымен тікелей өзара қарым-қатынаста қарастыруды керек етеді. Бірақта
қоршаған орта сапасының жаппай нашарлауы қоршаған ортаны қорғау
сферасындағы бар басқару механизмі жай халықтың ғана емес, бүкіл экожүйенің
экологиялық талаптарын қанағаттандырмайтынын көрсетеді.
1 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ САПАСЫН КӨТЕРУ ҒЫЛЫМИ – ТЕОРИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАСЫ
1.1 Қоршаған ортаның сапасын көтеру адамның өмір сүруін жақсартатын фактор
Қоғамдық дамуы, материалдық және рухани байлықтарын қайта өндіру
процесі адамның табиғатпен үнемі қарым-қатынаста жүзеге асырылады. Осыған
байланысты, халықтың ауқаттылығы, денсаулығы қазіргі уақыттың шарттарында
қоршаған ортаның сапасымен нәтижелі деңгейде байланысты.
Мысалы, отандық және шетел мамандарының бағалауы бойынша адамдардың
денсаулығының жағдайы 20-40% қоршаған ортаның жағдайына, 15-20% -
генетикалық факторларына, 25-50% - өмір сүрудің сипатыне және де тек 10% -
денсаулық қызметтерінің жұмысына байланысты 1. Өмір сүрудің деңгейі, өз
кезегінде, шаруашылық айналымға тартылатын табиғи байлықтарының қаншалықты
тиімді, рациональді пайдаланылатынына байланысты.
Сондықтан қоршаған ортаның сапасы мен негізгі құндылықтарын,
табиғаттың байлықтарын сақтау үшін қоршаған ортаны түрлендіру мен қорғауды
жетілдірудің шараларын зерттеп жасау керек. Бұл проблеманы шешуәр түрлі іс-
әрекеттердің кешенін құрайды, олардың арқасында қоғам қоршаған ортаның
сапасына саналы және оң әсер етеді, ал бұл тек қана ең кең аумақты
мағынадағы тиімді басқару кезінде мүмкін болады.
Ол үшін, алдымен басқару объектісін зерттеуден бастау керек, яғни
қоршаған ортаның сапасы деген не екендігін анықтау керек.
Тарихи қалыптасу бойынша, сапа деген анықтама материалдық
өндіріспен ғана байланысты, сапа деген ұғым тек өнімге ғана тиісті болды,
басқа ештенеге байланыспады.
Қазіргі уақытта қоршаған ортаның сапасымен байланысты зерттеулерде
әртүрлі ұғымдарды пайдаланады, олардың көпшілігі қоршаған ортаның ластануы,
қаупі мен дискомфорты, халықтың ауру-сырқауы және т. б. сезгіштік негізінде
анықталады. Сонда да адамзаттың өмір сүруде жаңа проблемалары, алып
әлеуметтік қозғалыстары пайдаланылатын ұғымдарының ешқайсысын көпке танымал
деуге негіз бермейді. Бұның бәрі теориялық жанжалдарға әкеліп соғады, осы
жанжалдардың ар жағы - әлеуметтік-экологиялық саясатының стратегиясы мен
тактикасы дамуының үлкен шешілмеген проблемалары, қоғамның өмір сүруінің
шарттарын қамтамасыз етуге қажетті көлемі бойынша үлкен инвестицияларды
негіздеу болып табылады.
Қоршаған ортаның сапасы деген анықтаманы баяндаудағы көз
қарастарының көптігі қоршаған орта анықтамасының мағынасын баяндағанда
тәсілдерінің көптігімен түсіндіріледі, сондықтан қоршаған ортаның сапасы
дегенге анықтама беру алдыңда қоршаған орта деген анықтаманы дәлірек
баяндау керек.
Қоршаған орта – бұл қазіргі уақыттың ғылымы мен тәжірибесінің
негізгі категориялардың бірі. Интеграцияланған басқару мен бақылау
объектісі ретінде табиғат емес, нағыз қоршаған орта болып табылады.
Оқу мақсаттарына байланысты әр түрлі зерттеушілерінде өздерінің
тәсілдері, ойлаудың әдеті мен стилі қалыптасты, ал бұл осы анықтаманың
қазіргі ғылыми әдебиетінде сан алуан трактовкаларды анықтады.
ҚР Қоршаған ортаны қорғау туралы заңында осы анықтамаға келесі
баяндама келтіріледі: қоршаған орта – бұл табиғи объектілердің жиынтығы,
солардың ішіндегі тірі және өлі табиғи байлықтары, атмосфералық ауа, су,
топырақ, жер, жануарлар және өсімдіктер әлемі, сонымен қатар олардың өзара
байланысуындағы климаты 2. Бұл анықтама толық көріністі бермейді,
өйткені, ойлап қарағанда, қоршаған орта анықтамасына тек табиғи
байлықтарын, ауаны, табиғи суды және топырақты жатқызуға болмайды. Осындай
тәсіл жалпы проблеманы табиғаттың жеке элементтерін қорғау шараларына
шектейді.
Кейбір ғалымдары қоршаған ортаны қоршаған табиғи ортасы ретінде,
яғни, адаммен және оның өмір сүрудің объектілерімен тікелей байланыста
болатын және адамдар мен олардың шаруашылығына тура немесе жанама әсер
ететін табиғаттың денесі мен күші деп анықталуы мүмкін деген ойға келеді
3.
Қарама-қайшы ойлары да кездеседі, Реймерс Н. Ф. қоршаған орта
түсініктің дәлсіз екендігіне сілтейді: қоршаған деген кімді қоршаған?
деген анықтаманы талап етеді 4.
Көптеген анықтамалары антропоцентрикалық түрде болады, онда
авторлары қоршаған ортаны адамды қоршаған орта деп түсінеді. Осы жағдайда
бұл ұғымды өмірдің барлық шарттарына тарату амалдары жасалады, бірақ
осындай баяндау ұғымдарының бөлінуіне көмектеспейді.
Көптеген анықтамалырының ішінде оның мәнін ең дәл Петров В. В.
позициясы көрсетеді. Оның ойы бойынша, қоршаған орта ұғымы табиғат пен
адамды қоршаған орта деген ұғымдарынан шығады. Осыны дәлелдейтін ойы
ретінде, қоршаған орта ұғымының трактовкасында антропогендік әсер етудің
дәрежесіне байланысты екі транскрипцияны бөліп алу қажет 5.
Автордың ойы бойынша, қоршаған табиғи ортасы – бұл шын өмір сүру
ортасы – ол адаммен өзгертілмеген, немесе аз өзгертіліп, адамдандырылған
түрлендірген табиғат болып табылады. Осы ұғымының мағынасына өзінің бүкіл
шынайы компоненттерімен табиғат пен тікелей өмір мен тіршіліктің сферасы
ретінде адамды қоршаған орта кіргізіледі.
Адамды қоршаған орта – бұл жалпы қоршаған ортаға қарағанда көбірек
тар ұғым, өйткені соңғысы адамға әсер ететін табиғи факторлары ғана емес,
сонымен қатар әлеуметтік факторлардың интегральді жиынтығы болып табылады.
Осыған қарап, қоршаған орта ретінде біз сыртқы материалдық
шындығының элементтерінің кешенін түсінеміз, олар адамға және барлық тірі
организмдеріне тікелей әсер етіп, тікелей өзара байланыстағы қарым-
қатынаста болады. Бұл өзара байланысты 1-ші суретте көруге болады.
1-сурет - Қоғам-табиғат экожүйесінің өзара қарым-қатынас схемасы
Адам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасы индустриальді дәуірдің
дамуымен баяндалатын. Индустриализацияның нақты сипаты – шынайы табиғи
ортаға деструктивті техногендік әсер етуі болып табылады, ал бұл ақырында,
оның бұзылуына әкеліп соқтырды. Осы проблеманы зерттейтін көптеген
ғалымдарының ойы бойынша, жерде өмір сүретін адамдарының санының өсуі,
сонымен қатар, өнеркәсіптік өндірістің артуы, әр түрлі табиғи байлықтарын
тұтынуы және қоғамының өмір сүруінің қалдықтарының көлемінің артуы
қоршаған ортаның сапалық күйінің нашарлауының негізгі факторлары болып
табылады (2-сурет).
Қоғамның өндірістік іс-әрекеттің қарқынды процесінде қажетті табиғи
байлықтарын табиғаттан нақты алуы жүзеге асырылады, осының арқасында қоғам
өзінің қажеттіліктерін өтейді, бірақ та, сонымен қатар, қоршаған ортаға
шығарылатын өнеркәсіптік, тұрмыстық қалдықтарының өсуі болады.
Ластауыштарының әсер етуі арқасында табиғаттың және оның компоненттерінің
қалыпты әрекет етуі бұзылады, ал бұл өз кезегінде, тек сапалық
көрсеткіштерінде ғана емес, сандық көрсеткіштерінде көрінеді. Өйткені
адамның кез келген өндірістік іс-әрекеті қоршаған ортаның өзгертуіне
әкелетін процестерімен байланысты, яғни биосфераның нақты күйінің өзгеруі,
тіршілік ету ортасындағы химиялық құрамының және химиялық элементтерінің
биогоехимиялық айналымының бұзылуы болады. Және де өндірістік іс-әрекеті
кезіндегі пайда болған қоғам мен табиғат арасындағы заттар мен энергияның
жаңа алмасуы биологиялық емес, техногендік сипатта болады.
Көпшілік білетіндей, заттарының биотикалық айналымы өзінің
тұйықтығымен сипатталады. Ал жаңа антропогенді заттар мен энергияның
алмасуы принципиальді өзінің тұйық еместігімен ерекшеленеді, және де ол
сызықты, ашық сипатта болады, сондықтан осы оны экологиялық аяқталмаған деп
көрсетеді, өйткені, өндірістік процесінің басында табиғи байлықтары
пайдаланылады, ал шығысында - өндірістік және тұрмыстық қалдықтары. Және де
осы алып көлеміндегі өндіріс қалдықтары өндіріске қайта түсетін бастапқы
заттарына шірімейді, және де олар биотикалық заттар алмасуындағыдай
депонирленбейді, жай ластаушылар ретінде қоршаған ортаға теріс әсер етеді.
Нәтижесінде, биогеохимиялық циклдары жаймен, бірақ өзгермейтіндей
және үзіліссіз бұзылады, биогеохимиялық циклдары, атмосфераның, судың,
топырақтың шынайы табиғи химиялық құрамы өзгереді. Критикалық мәндеріне
жеткенде және биосфераның қайта жаңғырту мүмкіншілігінің азаюы кезінде
экологиялық, экономикалық және әлеуметтік проблемалары шиеленісе бастайды.
Қоршаған орта күрделі жүйе болғандықтан және оның сапасы көптеген
құрамдас бөліктерден құрылатындықтан, кейбір авторлары сапа деген
ұғымының мағынасын қоршаған ортаның жеке элементттеріне – атмосфераға,
суға, топыраққа ашып көрсетеді. Бұл, ең алдымен, қоршаған ортаны ластау
табиғаттың өзінен шығады да, ластау түрлерімен ерекшеленеді, яғни, адамның
өмір сүруіне ең бірінші әсер ететін газ тәріздес шығыстар, ағымды сулар,
қатты қалдықтары. Осылай, атмосфераның сапасы деп адамдарға, өсімдіктер
мен жануарлар әлеміне және де материалдар, конструкциялар мен жалпы
қоршаған ортаға әсер ететін физикалық, химиялық және биологиялық
факторлардың әсер ету дәрежесін анықтайтын атмосфераның қасиеттерінің
жиынтығы 6; судың сапасы деп пайдалану мақсаттарына байланысты оның
жарамдылығын анықтайтын судың қасиеттерінің жиынтығы 7; топырақтың
сапасы деп топырақтың құнарлылығын анықтайтын оның қасиеттерінің жиынтығы
8.
Авторлардың кейбіреулері адамды қоршаған ортаның сапасы ұғымын
өмірдің сапасымен тең қояды, соңғысын адамның жеке және қоғамдық
денсаулығының кешенін, яғни, адамның өмір сүру ортасының оның
қажеттіліктеріне сәйкес келуін қамтамасыз ететін шарттарының жиынтығы 9.
Бұл тәсіл мынандай маңызды нәрсені аңғарады - қоршаған ортаның сапасы өмір
сүру деңгейінің критерийі болып табылады.
Қоршаған ортаның сапасы деген ұғымының мағынасындағы орталық сұрағы
- қоршаған ортаның белгілі бір анықталған қажеттіліктерін қанағаттандыру,
қойылатын талаптарға қоршаған ортаның сәйкес келу дәрежесі. Бұрын
келтірілген анықтамалырының келесідей кемшілігі бар: олар не экологиялық
талаптарды (экологиялық тепе-теңдік), не адамдардың қажеттіліктерін
(халықтың денсаулығы және т. с. с.) қарастырады.
Эколого-экономикалық және әлеуметтік процестерін жоспарлау мен
басқару жеке және қоғамдық талаптарының оптимальді құрылымын құру
принциптері мен факторларында негізделеді, өйткені бұл көрсеткіштері
қоршаған ортаның сапасының өзгеру интенсивтілігіне қатты әсер етеді.
Қоршаған ортаны қанағаттандыратындай адамдардың және де
территориялардың эколого-экономикалық дамуына қойылатын талаптарына
байланысты, қоршаған ортаның сапасын оқудың келесі аспектілерін ерекше атап
көрсетеді:
- табиғи, объективті әлемінің өмір сүрудің, адамзаттың тіршілік
етуінің, адамның өмірінің нақты ортасының нақты белгілері мен шарттары;
- экологиялық, қоршаған ортаның тірі организмдерінің, табиғи
объектілерінің және жүйелерінің талаптарына сәйкес келуін аңғартады;
- ғылыми-техникалық және өндірістік аспектілері ғылыми-техникалық
прогрестің мен өндірістік-технологиялық процестің талаптарымен анықталады;
- экономикалық, материалдық-техникалық жүйелері мен халықтың
денсаулығына тигізілетін зиянын мінездейді де, қоршаған табиғи ортасының
және табиғи байлықтарының деградациясының дәрежесін бағалайды.
Біздің көзімізше, қоршаған ортаның сапасы деген ұғымын ең толық
ашатын келесі трактовка болып табылады: қоршаған ортаның сапасы - бұл
объективті бар қасиеттері мен характеристикалардың жиынтығы, олар табиғи
объектілерінің (ауаның, судың, топырақтың, өсімдіктер және жануарлар
әлемінің, озон қабаты мен климатының) кешендік экологиялық бағалауын жүзеге
асыруға, олардың өзгеру жылдамдығы мен дәрежесін жорамалдауға мүмкіндік
береді және де адамның техногендік әсеріне қарсы тұра алу мен бейімделу
мүмкіншілігі бар.
Осылайша, осы күндері қазіргі уақыттың шарттарында, табиғат қорғау
іс-әрекеттерінің формаларының жақсаруымен бірге қоршаған ортаны қорғау
мақсаттары нақты дәлденуі қажет. Қоғамға әдеттегі сандық түрдегі есептерді
(жеке табиғи объектілерін қорғау, белгілі табиғат байлықтарын рациональді
пайдалану) шешуден бірте-бірте өзінің табиғатпен өзара қарым-қатынасының
негізгі проблемаларын шешуге өту керек, ал осы қоршаған ортаның сапасын
қамтамасыз етуі керек. Яғни, шын және адаммен түрлендірілген экожүйелерінің
олардың табиғаттың ішіндегі, адам мен табиғат арасындағы тұрақты заттар мен
энергияның алмасуы, өмірді қайта жанғырту, ғылыми-техникалық прогрестің
дамуы мүмкіншілігі толық көлемінде сақталатындай күйін қолдау керек.
1.2 Қоршаған ортаның сапасын бағалаудың әдістемелік бағыттары
Қоршаған орта – бұл өте күрделі жүйе, оның сапасы көптеген құрамдас
элементтерінің жиынтығынан құрылады. Осыған байланысты, қоршаған ортасының
күйін білу, ортасының сапасын бағалау мүмкіндігі мен осыдан шығатын оны
жақсарту әдісінің ерекше маңызды мәні бар.
Қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесіндегі ең маңызды элементі
сандық бағалау болып табылады, өйткені қандай да бір объектіні басқару
үшін, оның параметрлерін өлшеуге оқып үйрену керек.
Қоршаған ортаның сапасы деген ұғымының өзінде қоршаған ортаның
күйі туралы хабар алуға мүмкіндік беретін сандық өлшемі жоқ. Қоршаған
ортаның күйін мінездейтін абстрактілі эмоциональдік көрсеткіштерді
пайдалану проблемаларды шешпейді және де субъективті факторды есептемей, әр
түрлі территорияларда қоршаған ортаның күйінің динамикасын салыстырмалы
түрдегі талдауды жүзеге асыру мүмкіншілігін бермейді. Ол үшін қоршаған
ортаның сапасының сандық көрсеткіштері керек, ал олар алдыңа қойылған
мақсаттарына байланысты әр түрлі болуы мүмкін.
Қоршаған ортаның сапасын жалпы бағалауды орнатудың бір әдісі
зерттелетін ортасының белгілі бір компонентасының қасиеттеріне белсенді
әсер ететін қоршаған ортаның жеке факторларын нормалары мен нормативтерімен
бағалауды салыстыру болып табылады:
- қоршаған ортаның сапасының нормативтері, олар қоршаған ортаны
ластайтын зиянды заттарының шеткі рұқсат етілген концентрациясы
формасындағы нормативтері және оған зиянды физикалық әсер етулерінің шеткі
рұқсат етілген деңгейлерінің нормативтері;
- қоршаған ортаға зиянды әсер етулерінің шеткі рұқсат етілген
нормативтері, олар шеткі рұқсат етілген шығыстарын, белгілі бір қайнар
көздері үшін белгіленген тастамаларын реттеуі арқылы табиғатқа әсер
етулерінің шеткі көлемдерін анықтайды;
- табиғи ресурстарын пайдалану нормативтері, табиғи ресурстарының
өздігінен қалпына келуін ескеріп, олардың қорының азаюын болдырмайтын
мақсаттарда орнатылады, яғни табиғи ресурстарын пайдалану және қалдықтарды
шығаруына шектерді қою;
- экологиялық стандарт – нормалар, ережелер, қоршаған ортаны қорғау
мен табиғи ресурстарын үнемді пайдалануға қойылатын талаптарды орнататын
нормативті құжаттарының бір түрі;
- санитарлық және қорғаушы зоналарының нормативтері.
Бөлек химиялық элементтері бойынша ластаудың ШРК-ы (шеткі рұқсат
етілген концентрациясы - ПДК), қоршаған ортаның физикалық ластануды
бағалауда – ластаудың ШРД-і (шеткі рұқсат етілген деңгейі - ПДУ) және де
қатты қалдықтарының жиналуын бағалауда – санитарлық нормалары - қоршаған
ортаның белгілі бір компоненттерінің сапасын бағалаудың негізгі мәндері
болып табылады. Осы жағдайда қоршаған ортаның сапасының ең басты
критерийдің бірі әр түрлі заттарының жеке орталарындағы (суда, ауада,
топырақта) ШРК көрсеткіштері болып табылады.
Бірақ тәжірибе көрсеткендей қоршаған ортаның сапасы облысындағы
экологиялық нормативтерінің мен стандарттарының жүйесі қоршаған ортаның
сапасының нормативті көрсеткіштерінің бағалаудың барлық аспектілерін
қарастырса да, оның елеулі кемшіліктері бар.
Кейбір ғалымдарының ойы бойынша, санитарлық-гигиеналық нормаларының
зерттеп жасауына негізгі көңіл бөлінгеніне қарамастан, ШРК концепциясы –
тактикалық, өзің-өзі тауысылатын және уақытша болып табылады.
Біріншіден, ШРК нормативтерінің бар талаптарын орындағанда да,
ластанған ортасының зиянды әсері жоғалмайды, керісінше тереңірек және аяр
болып қалады. Бұл объектіге бір уақытта әр түрлі ластауыштарының әсер етуі
кезінде, олардың іс-әрекеттерінің синергизмінің қатайтуы байқалатынымен
байланысты.
Екіншіден, ШРК қолдануының концепциясы ластауымен күреске бағытталып,
оның себебін қарастырмайтындықтан, ол өзің-өзі тауысылған болып табылады.
Өйткені, негізгі бағыты – экологиялық таза, қалдықсыз технологияларды
зерттеп жасау мен жүзеге асыру бағдарламалары болып табылады, яғни қоршаған
ортаны ластауды толық болдырмау.
Мемлекеттік экологиялық стандарттарының жүйесінде де кемшіліктері
бар. Олардың көбісін қайта өңдеп, ал кейбіреулерін жаңаларға ауыстыру
керек.
Негізінде санитарлық-гигиеналық нормалары болатын қоршаған орта
сапасының жеке критерийлері ретінде тазалық индексі немесе оған қарама-
қарсы шама – ластану көрсеткіші ұсынылады. Тазалық индексі ШРК нормасының
ластаудың осы түрінің концентрациясына қатынасы ретінде анықталады.
Салыстыру үшін ең уытты немесе характерлі ластаушы таңдалады. Бұл әдісінің
кемшілігі тазалық индексі тек бір жеке заттың құрамын және жеке бөлек
сферасында мінездейді, яғни қоршаған ортаның күйінің салыстырмалы кешендік
талдауын жүргізуге мүмкіндік бермейді.
Бірнеше заттарының құрамын анықтау үшін агрегацияланған тазалық
индексін есептеу ұсынылады.
Ортада бірнеше ластаушы компоненттері бір уақытта болғанда, олардың
өлшемсіз қосынды концентрациясы келесі шартты қананғаттандыру керек
Сi ШРКi 1,
(1)
мұндағы Сi – ластаудың i-ші т.рінің максимальді орташа тәуліктік
концентрациясы, мгм3.
Егер осы шарт орындалса, орта зарарсыз немесе пайдалануға рұқсат
етілген деп есептеледі. Алайда агрегацияланған тазалық индексі бір жеке
ортасындағы ластауыштарының құрамын есептейді де, ластауыш заттарының бірге
әрекет еткендегі синергизм эффектісін есептемейді.
Қоршаған ортаның сапасын бағалаудың негізіне ортаны ластау деңгейі
болатын әдістері бар. Ластау деңгейінің интегральді көрсеткіші келесі
формула бойынша анықталады
MI = Mi*Kpi,
(2)
мұндағы Mi – ластаудың i-ші ингридиентінің шығысы (тжыл немесе гсек),
Kpi – i-ші ластауыш затының салыстырмалы қауіптігін есептейтін келтіру
коэффициенті.
Антропогендік әсері бар экожүйелерде қоршаған ортаның сапасы негізгі
ластаушы көздерінен құрылады. Ортаның ластануы осы жағдайда қолданылатын
технологиялық процесінің тиімсіздігінің индикаторы болып табылады.
Процесінің тиімділігін көтергенде қоршаған ортаны ластау төмендетіледі,
сондықтан, неғұрлым технологиялық процесс экологиялық болса, соғұрлым
ластау деңгейі төменірек, ал қоршаған ортаның сапасының деңгейі жоғарырақ
болады.
Объектінің, процесінің салыстырмалы экологиялылығы келесі формула
бойынша анықталады
A=(Mc + Mp) - Mn(Mc + Mp) 100%
A=Mo(Mc+Mp) 100% ,
(3)
мұндағы Mc, Mp, Mn – сәйкесінше шикізаттың, қосалқы материалдың және
шығарылған өнімінің массасы.
A 0 ұмтылғанда процесс, объект толық экологиялық болатыны
мәлім.
Көптеген жұмыстарда өндірістің технологиясын бағалау ластауыштарын
мен тазалау құрылғыларын олардың ұстап алу дәрежесіне байланысты таңдау
арқыл қосылады. Шығыстарының нәтижелі көлемінің рұқсат етілетін көлеміне
қатынасы қоршаған ортаның сапасының критерийі ретінде қарастырылады
Koc = Bo – By Bд ,
(4)
мұндағы Bo – пайда болатын,
By – ұстап алынатын,
Bд – рұқсат етілетін ластауыштары.
Koc 1 шарты орындалғанда, орта зарасыз немесе пайдалануға
жарамды деп қарастырылады.
Бірақ, біздің ойымызша, қоршаған ортаның сапасын бағалауда бұндай
әдістемелік тәсілі қоршаған ортаға әсер ететін барлық факторларын
қарастырмайды да, оның келесі кемшіліктері бар:
- соңғы формуланың бөлімі әрбір өнеркәсіптің қошаған ортаға
шығыстарының көлемінің қорытынды сомасы болып табылады;
- шығарылатын ластаушы заттарының қамтуы онша көп емес.
Қоршаған ортаның сапасын сандық бағалаудың келесі әдістері
экологиялық жағдайының жанама мінездемесін (қоршаған ортаны ластаудан
түсетін зияны, халықтың денсаулығының деңгейі) беретін көрсеткіштерін
пайдалануымен байланысты. Өнеркәсіптік кәсіпорындарының шығыстарымен
қоршаған ортаны ластаудан түскен зиянын бағалауды ауа, су бассейндерін
ластау, жер ресурстарын, жер қойнауын ластау мен ауруларының артуынан
түскен зияндарының қосындысы ретінде анықталады (1 кесте). Қоршаған ортаның
сапасын сандық бағалаудың келтірілген әдістемелік тәсілдерінің бір қатар
кемшіліктері бар: жеке орталарының өзара қарым-қатынасы мен өзара әсері
қарастырылмайды, өйткені әдістемелерінің негізінде жүйелік талдау емес,
эмпирикалық математикалық-экономикалық тәсілі жатыр, осының барлығы әр
түрлі түзетулерінің көлемінде және есептеу формаларында қосымша ғылыми және
статистикалық негіздеусіз еркін бағаланған константаларда өзінің көрінуін
тапты.
1 кесте - Қоршаған ортаның деградациясынан түсетін зиянды экономикалық
бағалау
Ортаның Қоршаған ортаны Есептеу әдісіМәндері
деградация-сыластауымен
байланысты зияны
1.Топырақты Жердің бетін қатты Уп=q*yn*Mn q–жер ресурстарының
қатты қалдықтары-мен құндылығын есеп-тейтін
қалдықтарыменластаудан түскен коэффициент;
ластау зиянын yn – топыраққа 1 т
ірілендірілген ластауышты тастаған-нан
бағалау келетін зияны;
Mn – топыраққа жыл ішінде
түсетін қалдықтарының
массасы, т
2.Су Су қоймаларының Усу=*M - константа;
бассейнінің ластаудан -әртүрлі су шаруашы лық
ластануы экономикалық зиянын бөлімдері үшін әр түрлі
ірілендірілген мәндеріне ие бо-латын
бағалау өлшемсіз константа;
М–ластаудың келтірілген
массасы
1-кестенің жалғасы
Ортаның Қоршаған ортаны Есептеу әдісіМәндері
деградация-сыластауымен
байланысты зияны
3.Ауаның Атмосфераны Уауа= *M- константа;
ластануы ластау-дан түскен -әртүрлі типтегі
зиянын терри-ториялар үстіндегі
ірілендірілген ат-мосфералық ауаның
бағалау лас-танудағы салыстырмалы
қауіптігінің шамасы;
-атмосферадағы
қосу-ларының таралу сипа-тын
ескеретін коэффи-циенті;
М–ластаудың келтіріл-ген
массасы
4.Қорша-ған Қоршаған ортаны Э=S+P*Кц S–ластауыштарын ұстап алуға
ортаны ластауластаумен кететін жылдық
байланыс-ты эксплуатация-лық шығындары;
келті-рілген P–капиталға процент
шы-ғындары (капитал-дық салымдар
тиімділігінің
коэффициенті=0,12);
Кц – табиғат қорғау
мақсатындағы негізгі
қорлардың бағасы
1-кестенің жалғасы
Ортаның Қоршаған ортаны Есептеу Мәндері
деградация-сыластауымен әдісі
байланысты зияны
Халықтың Уз=См+Снд+СбСм – медициналық қызмет
денсаулығының көрсету шығындары;
нашарлауынан Снд – жұмысқа шықпағаны
түскен зияны нәтижесінде ұлттық табысты ала
алмау;
Сб – уақытша жұмыс істей алмау
немесе ауруларға қарағаны үшін
бір күннің ішінде жәрдемақыны
төлеу
Пәтерлік-коммуналдУжкх=Зуб+Зт+Зу б – қаланың селитебті
ық шаруашылыққа Зж+Зб+Зоз территориясына қосымша түсетін
түскен зияны шаңды жинау шығындары;
Зт – қалалық қоғамдық
транспортының қосымша
эксплуатациялық шығындары;
Зж – пәтерлік қор мен қаланың
басқа элементтерін қосымша
жөндеу шығындары;
Зб – қосымша тұрмыстық
қызметтер шығындары;
Зоз – қаланың жасыл
көшеттеріне келтірілетін зияны
1-кестенің жалғасы
Ортаның Қоршаған ортаны Есептеу Мәндері
деградация-ластауымен әдісі
сы байланысты зияны
Жыл ішінде лас Ук=Зб.в.+ЗЗб.в. – лас суды пайдаланудан
суды пайдаланудан ч тұрмыстық және коммуналдық
пәтерлік-коммуналд қызметтеріне қосымша шығындары;
ық шаруашылыққа Зч – ауыз суды тазалауға қосымша
тигізілетін зияны шығындары
Орман Ул=УпУпр – ағаш өсуінің төмендеуі
шаруашылы-ғына р(1+Кшығындары;
тигізілетін р+Кк+Кп+КвКр – өнімдік ағаш пен
кешендік зияны +Ко) рекультивацияға жұмсалатын
шығынының коэффициенті;
Кк – ағашты кешенді пайдаланудағы
өнімді есептеу коэффициенті;
Кп – орманның қосалқы
функцияларының коэффициенті;
Кв – орманның рекреациялық және су
қорғау қасиеттерін есептеу
коэффициенті;
Ко – орманның атмосфера тазалаушы,
топырақты қорғаушы, оттегі
түзетуші, климат реттеуші және
басқа функциялары
1-кестенің жалғасы
Ортаның Қоршаған ортаны Есептеу Мәндері
деградация-ластауымен әдісі
сы байланысты зияны
Өнеркәсіпке Уп=Уф+Уу+УУф – негізгі қорларының тозуының
тигізілетін зияны тек артуымен байланысты зияны;
Уу – бағалы шикізатты
жоғалтулардың зияны;
Утек – кадрларының тұрақсыздығының
аса жоғары болуынан зияны
Көптеген авторлар сапаны бағалау барлық маңызды қасиеттерін терең
талдауды талап етеді деп ойлайды, және де бұл тек дифференциалдық бағалауға
тиіс болады. Біздің ойымызша, дифференциалды және кешендік бағалау екі әр
түрлі тәсілдері емес, олар өзара байланысқан және өзің-өзі өзара
толықтыратын екі тізбекті қадамы, кешендік бағалау дифференциалды
бағалаусыз мүмкін емес.
Қоршаған ортаның сапасын бағалаудың іске асырылған талдауларын
қорытып айтқанда, келесі қорытындыларды жасауға болады:
- қоршаған ортаның сапасының бүтін жүйе ретінде теоретикалық
көрсеткіштері нашар зерттеп жасалды, оның негізіне қоршаған ортаның
сапасының негізгі критерийлері болып осы немесе басқа экожүйесіне тиісті
тірі организмдерінің күйі мен жұмыс істеуі алынуы керек. Қоршаған ортаның
сапасының негізгі критерийлері осы күнге шейін антропоцентрикалық
позицияларынан қарастырылған болатын, онда қоршаған ортаның күйінің
критерийі ретінде адамның денсаулығының күйі қаралған болатын. Ал қоршаған
ортаның салыстырмалы күйін мінездейтін экологиялық нормалары мен
нормативтері тек зиянды заттарының концентрациясын мен олардың адамға
әсерін регламенттеп, ал басқа тірі организмдері мен табиғи тепе-теңдігіне,
яғни қоршаған ортаның сапалық күйіне әсер етуін қарастырмады;
- адамдарының ғана емес, тірі организмдерінің де сау өмір сүру
ортасын қамтамасыз ететін, қоршаған ортаға рұқсат етілген экологиялық
жүктемелерінің ғылыми негіздеуі қажет. Сондықтан қоршаған ортаға әсер ету
нормативтерін орнатқанда, ластаушы заттарының олардың әрекеттерінің
синергизмі, эмерджменттілік, ластаушы заттарының шығыстарының қарқындылығы
сияқты қасиеттерін ескеру керек. Ал осы қарқындылық бұл заттары қайта
өңдеу, сіңісу немесе қоршаған ортаға зиянды қасиеттерін жоғалу қарқынынан
аспау керек;
- қоршаған ортаның сапасын бағалау қоршаған ортаның сапасының
деңгейін қадаммен бағалауға негізделу керек, онда, ең алдымен, қоршаған
ортаның жеке қасиеттерінің дифференциалды бағалауы, ал содан кейін бөлек
орталарының өзара байланысы мен өзара әсерін ескеретін кешендік бағалауы
жүзеге асырылады. Осылайша, дифференциалды мен кешендік бағалауы
нәтижесінде алынған қоршаған ортаның сапасының интегральді көрсеткіші
қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесін құрудың маңызды негіздеуі болып
табылуы мүмкін, атап айтқанда қошаған ортаның сапасын сақтау мен жақсарту
мақсатындағы жүзеге асырылатын және қаржыландырылатын экологиялық
шараларының басымдылықты бағдарламаларын анықтау кезінде.
1.3 Қоршаған ортаның сапасын басқаруды жетілдірудің теориялық негіздері
Қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесінің баяндамасы ISO 14000
сериясындағы халықаралық стандарттарында беріледі, бірақ стандарттарында
баяндалатын қоршаған ортаның сапасын басқару жүйелерінде принципиалды
айырмашылықтары бар. Халықаралық стандарттарында кәсіпорынды экологиялық
бағытталған басқару жүйесі деген ұғымы беріледі және де қоршаған ортаның
сапасының жүйесін баяндағанда басқару объектісі қоршаған ортасы емес,
кәсіпорын болып табылады.
Басқару процесі басқару субъектісінің басқару объектісіне әсер етуін
(одан кейінгі жасалған әсердің тиімділігін бағалауымен) қарастырады.
Қоршаған ортаның сапасын басқаруында басқару субъектісі осы басқаруды
жүзеге асырайтын арнайы уәкілдік етілген органдары ретінде мемлекет, ал
басқару объектісі – қоршаған ортаның сапасы болып табылады 10.
Осындай түсінікте қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесі алдыңда
белгілі бір мақсаттары, есептері, принциптері мен функцияларын іске асыру
тұратын жалпы әкімшіліктік басқару жүйесінің ажыратылмайтын бөлігі болып
табылады. Ал қоршаған ортаның сапасы кешендік, аса күрделі басқару
объектісі болып табылатындықтан, осы басқару объектісінің қоршаған ортаның
сапасын басқару жүйесінің негізгі мақсаттары мен есептерін атап көрсететін
бірқатар ерекшеліктерін аңғаруына ерекше көңілді бөлу керек.
Қоршаған ортаның басқару жүйесінің негізгі принциптері келесілер
болып табылады:
- қоршаған ортаның сапасын басқару кәсіпорынның ең жоғары басымдылығы
болып табылады да, ол кәсіпорынның жалпы даму мақсаттары мен есептері
экологиялық мақсаттары мен есептерімен түйісуін алдын алуы керек;
- экологиялық мінездемелерін бағалау мен олардың ұйымының іс-
әрекетінің саясаты, мақсаттары мен есептеріне сәйкес келуі шын
технологиялық режимдерін және өндірісінің негізгі технологиясын бағалау мен
есептеуін қоршаған ортаның күйіне өнеркәсіптік өндірісінің теріс әсерін
минимизациялау мақсатында тұжырымдалады;
- кәсіпорындарының және шығарылатын өнімдерінің экологиялық
қауіпсіздігінің қажетті деңгейіне жету үшін сәйкес келетін және бар
ресурстарын жоспарлау, сонымен қатар ресурстарын ұтымды пайдалану мен
үнемдеу, экологиялық шектеуліктерін өндірістік іс-әрекетінің жаңа өсу
мүмкіндіктеріне айналдыру;
- экологиялықтың мінездемелерінің талап етілетін деңгейіне жету үшін
қажетті процестерін бағалау өзінің ішіне қажетті табиғат қорғау заңдары,
талаптары мен регламенттеріне сәйкес келуін бағалауын қосады, осы
бағалаудың нәтижелері талданып табыстар жетілген облыстарын анықтау үшін
және де түзету іс-әрекеттері мен жақсартуды талап ететін әрекеттерінің
түрлерін идентификациялау үшін пайдалануы керек;
- жақсарған экологиялық қасиеттері бар өнімін шығаруын жоспарлау,
яғни өнімді үнемі жаңарту мен жақсарту, өндірістің барлық деңгейлеріне
экологиялық жауапкершілігін тарату;
- қоршаған ортаның сапасы мен экологиялық қамтамасыз ету облысындағы
ішкі және сыртқы қызыққан жақтарымен байланыстарын орнату мен қолдау
кәсіпорынның экологиялық ашықтығын аңғартады да, барлық қызыққан адамдары
мен жақтарымен (инвесторлары мен акционерлері, экологиялық әлеуметі мен
жергілікті халқы, жергілікті өзің-өзі басқару органдары мен мемлекеттік
бақылау, бұқаралық ақпарат құралдары, ғылыми-зерттеу ұйымдары, оқу орындары
және басқалары) конструктивті диалогқа дайын екендігін көрсетеді.
Қоршаған ортаны ластауды болдырмау және қоршаған ортаның күйін
жақсарту мақсатында сәйкес әдістері мен қоршаған ортаның сапасын басқару
жүйесінің құралдарын қолдану керек, олар шартты үш белгілері бойынша
бөлінеді: жүзеге асыру уақыты мен мүмкіндіктері; орындалу міндеттемелері
бойынша; іске асыру принциптері бойынша.
Экологиялық проблемаларын шешу үшін жүйелік әдісі керек, ол
кәсіпорындарының қоршаған ортаның сапасын басқаруында өзгерістерін алдын
алу мүмкіндігін, ұлттық және халықаралық талаптарына сәйкес келу
мүмкіндігін берер еді және де ұйымның алдыңда қойған мақсаттарына
ресурстарын тиімді орналастыру, жауапкершілікті қамтамасыз ету арқылы
сәйкес келуін жүзеге асырар еді.
Қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесінің тиімділігінің қажетті
алғышарты басқаратын және басқарылатын ішкі жүйелерінің арасындағы
байланыстың болуы. Бұл байланысы арқылы басқаратын ішкі жүйесі басқарылатын
ішкі жүйесінің күйі мен дамуы, іске асыру дәрежесі мен негізгі мақсатқа
жету туралы барлық ақпаратты алады. Нағыз осы байланысты сенімді жұмыс
істейтін ақпараттық деректер қоры жасайды, ол ақпаратты рационалды жинау,
сақтау, өңдеу және таратуды қамтамасыз етеді. Қоршаған ортаны талдаудың
келесі қадамы қызыққан жақтарын бағалау, яғни қоршаған ортаның ағымды күйі
туралы тексерушә ұйымдарынан мәліметтерін алу және де олардың көз-қарасын
есептеу. Іс-әрекеттің экологиялық аспектілерін идентификациялауда,
әрекеттің, өнімінің және қызметтерінің әсер етуін бағалауда, қоршаған
ортаға елеулі әсері бар немесе болуы мүмкін аспектілерін анықтауда маңызды
ролін ойнайды. Бұл технологиялық параметрлерін үзіліссіз мониторингі пен
бақылауы арқылы жүзеге асырылады. Одан әрі тура өлшеулерінің нормативті
актілерімен салыстырмалы бағалауы жүзеге асырылады, яғни ішкі критерийлері,
сыртқы стандарттары мен ережелерінің талаптары қаншалықты сақталғандығы
анықталады. Осы процедураның барлығы басқа жүйелерінің функциялары мен
операцияларының талдауын қамтуы және басқарушы ұйымдарының шешімдерін
ескеруі керек, ал олар не қоршаған ортаның сапасын көтерудің экологиялық
тиімділігін қолдауы не қарсы тұруы керек.
Кәсіпорындарының іс-әрекетінің басты элементтері қоршаған ортаның
жеке компоненттерінің күйін үзіліссіз өлшеу мен мониторинг жүйелері болып
табылады; кәсіпорын мен оның өнімінің экологиялылықтың аналитикалық
мәліметтерінің жұмыс істейтін нормативті материалдарына сәйкес келуін
аңғару. Экологиялық мониторингі ретінде қоршаған ортаның сапасының
экологиялық нормативтері белгіленген көрсеткіштерін жүйелі түрдегі бақылау
10. Экологиялық мониторингінің бағдарламасы қоршаған ортаның сапасын
экологиялық нормалаудың нәтижелері бойынша құрылып, жүзеге асырылады.
Қоршаған ортаның сапасының белгіленген деңгейіне сәйкес келмеуі мен
бұзуының жағдайында экологиялық мониторингінің негізгі иіндері (бұзудың
масштабын, олардың әсер ету дәрежесін бағалау және мүмкін салдарын
жорамалдау сияқты) автоматты түрде қосылуы керек. Алынған материалдары
табылған бұзушылықтарын жоюға бағытталған оперативті және болашақ табиғат
қорғау шараларын зерттеп жасауға пайдаланылады.
Қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесінің және экологиялық
қауіпсізідігінің маңызды түйіні жасалған экологиялық саясаты негізінде
жоспарлауы болып табылады. Экологиялық саясаты ұйымының іс-әрекетінің
ортамен тығыз байланыста болатын экологиялық аспектілерімен байланысты
бағытталу мақсаты мен негізгі принциптерін анықтайды.
Белсенді экологиялық саясаты қоршаған ортаны қорғаудың прогрессивті
бағыттары мен тәсілдерін зерттеп жасау мен ендіруді жорамалдайды. Бар
ғылыми-техникалық жұмыстарын талдау, біздің көзімізше, экологиялық
саясатының келесі негізгі мақсаттары мен есептерін өңдеуге мүмкіндік берді:
- шикізат өнімдерін тұтыну мен өндіріс көлемдерінің қысқарту, ол үшін
өнімді осы өнімінің өмірлік циклін есептеп жобалау керек, яғни қоршаған
ортаға теріс әсерін минимизациялау және құрылған өндіріс құрылымын
табиғатты қорғаушыға түрлендіру керек;
- шектелген қаражаттық және материалдық ресурстарын өндірістің
масштабтарын кеңейтуі мен экологиялық қауіпті жұмыстарын орындауға емес,
ресурстарын сақтайтын аз қалдықты технологияларды және қалдықсыз
экологиялық таза өндірісін зерттеп жасау мен ендіруге жұмсау керек. Осының
мақсаты ластауды алдын алу, табиғатты үнемді пайдалану, қалдықтарды
қысқарту болып табылады;
- экологиялық тиімділігі мен онымен байланысты көрсеткіштерін бағалау
процедураларын зерттеп жасау (адамдардың денсаулығының күйі, экологиялық
және экономикалық зияны және т. б.);
- кәсіпорындарының тиімді эколого-экономикалық іс-әрекеті үзіліссіз
оқыту мен жоғары мамандандырылған кадрларын дайындауды, қызыққан жақтарын
әр жақты тарту және экология облысында тәжірибемен алмасуды талап етеді.
Жоспарлау кезінде жасалатын қоршаған ортаны қорғау бойынша мақсаттары
мен есептері экологиялық саясатына сәйкес келу керек. Экологиялық саясатта
келтірілген мақсаттары мен ниеттеріне негізделіп қоршаған ортаның сапасын
басқару бойынша практикалық іс-әрекеттері – қоршаған ортаның сапасын
экологиялық нормалау, яғни қоршаған ортаның сапасын мінездейтін
көрсеткіштерінің терімін және олардың жоспарлы (мүмкін) мәндерін белгілеп,
іске асырылады. Негізгі жоспарлаудың аумағында пайдаланылатын ресурстары
мен қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесінің жұмыс істеуінің практикалық
уақытша графиктерін қамтамасыз ететін бағдарламалары зерттеп жасалады.
Қоршаған ортаны қорғау мен экологиялық қауіпсіздігі бойынша
шараларының жүйесін ендіру мен функционалдау кәсіпорындарының экологиялық
саясаты мен ендірілетін шараларының детальді жоспарлауда негізделеді.
Шаралардың жүйесін тиімді ендіру үшін экологиялық саясатының қойған
мақсаттары мен есептерін жету үшін қолдаудың механизмдері мен мүмкіндіктері
жасалу керек. Қоршаған ортаның сапасын бақылау да негізгі ролін ойнайды.
Қоршаған ортаның сапасын бақылау – бұл кәсіпорындары әрдайым акцентті
сапасының озықтығына (яғни экологиялық нормалары мен нормативтерін,
экологиялық талаптары мен тыйымдарын бұзуды қоршаған ортаның сапасын ұдайы
сақтау, жақсарту мен ілгерілету мақсатында болдырмау мен алдын алу) жасасын
деп, қоршаған ортаның сапасын басқару аспабы болып табылады. Сондықтан
алынатын нәтиженің сапасын бақылаудың орнына өз іс-әрекетінің бастапқы
қадамдарында сапаны ендіру керек. Қазіргі бақылау қоршаған ортаның
сапасына жауапкершілік пен қызығушылықты ынталандыруды қамтамасыз ететін
факторы ретінде қарастырылады.
Қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесінің жұмыс істеуінің
тиімділігін бағалау үшін өндірістік деңгейінде халықаралық стандарттарының
ұсыныстары мен талаптарын ескеріп зерттеп жасалған келесі әдістемені
пайдалануға болады (3-сурет).
1-ші кезеңі ҚР заңдылығының экологиялық талаптарына кәсіпорын
іс-әрекетінің сәйкес келуін бағалау
2-ші кезеңі ISO 14000 халықаралық стандартының жалпы формальді
талаптарына кәсіпорын іс-әрекетінің сәйкес келуін бағалау
3-ші кезеңі ISO 14000 халықаралық стандартының кеңейтілген
талаптарына кәсіпорынның іс-әрекетінің сәйкес келуін
бағалау
4-ші кезеңі Кәсіпорынның экологиялық іс-әрекетінің негізгі сандық
көрсеткіштерін өзгеруінің динамикасын бағалау
5-ші кезеңі Қоршаған ортаның сапасын басқару саласында кәсіпорынның
іс-әрекетін сапалық бағалау
3 сурет Қоршаған орта сапасын басқару жүйесінің жұмыс істеу
тиімділігін бағалау
Қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесінің жұмыс істеу тиімділігін
бағалау өзінің ішіне бірнеше қадамдарын қосады. Бірінші қадамында кәсіпорын
іс-әрекетінің тексеруші органдарынан дәлелдеуді және сәйкес мәліметтерін
(табиғат пайдалануға, қалдықтар тастауға, шығаруға және жерлеуге
рұқсаттарының және лицензияларының бар болуы, лимиттен асатын қалдықтары
мен шығыстарының жоқтығы туралы мәліметтері) алып ҚР экологиялық
заңдылығына сәйкестігі бағаланады. Екінші қадамында экологиялық саясатының,
экологиялық мақсаттары мен есептерінің ISO 14000 халықаарлық стандартының
талаптарына сәйкес келуі бағаланады, аудиті жүргізіледі және т. б.
Үшінші қадамында кәсіпорынның іс-әрекетінің ISO 14000 халықаралық
стандартына сәйкес келуін бағалау келесі бағыттары бойынша жүргізіледі:
- экологиялық саясаты мен экологиялық іс-әрекетті жоспарлау;
- экологиялық іс-әрекетін ұйымдастыру;
- экологиялық іс-әрекетті үзіліссіз және тізбекті жетілдіру мен
нәтижелерін бағалау.
Төртінші қадамында, экологиялық іс-әрекетінің негізгі сандық және
сапалық көрсеткіштерінің өзгеру динамикасын талдап, нақты нәтижелерінің
жоспарланатындарымен салыстырмалы бағалауы жүргізіледі. Және соңғы
қадамында кәсіпорынның қоршаған ортаның сапасын басқару облысында әр түрлі,
әдетте жігерлі іс-әрекеті бағаланады.
Осылайша, қоршаған ортаның сапасын басқару жүйелерінің теоретикалық
негіздерінінің жүргізілген талдауларына негізделіп, келесі қорытындыларды
жасауға болады:
- қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесінің әрбір иерархиялық
деңгейінде басшылық өкілеттіктерін күшейту және басқару органдарының
функционалдық міндеттемелерінің қатаң бөлу керек. Олар шаруашылық
субъектілерінің қоршаған ортаның күйіне әсер ететін жүктемені реттеген
болар еді және де қоршаған ортаның сапасын экологиялық саясатымен
қабылданған белгілі бір шектеулерінде ұстауға мүмкіндік берер еді. Қоршаған
ортаның сапасын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 7
1 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ САПАСЫН КӨТЕРУ ҒЫЛЫМИ – ТЕОРИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАСЫ 10
1.1 Қоршаған ортаның сапасын көтеру адамның өмір сүруін жақсартатын фактор
10
1.2 Қоршаған ортаның сапасын бағалаудың әдістемелік бағыттары 17
1.3 Қоршаған ортаның сапасын басқаруды жетілдірудің теориялық негіздері 27
2 ОҢТҮСТІК – ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ МЫСАЛЫНДА ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ САПАСЫН ТАЛДАУ
36
2.1 Қоршаған ортаны ластау мен негізгі қайнар көздері 36
2.2 Шымкентмұнайоргсинтез ААҚ-да қоршаған орта сапасының құрамдастарын
талдау 42
2.3 Шымкентмұнайторгсинтез ААҚ шарттарында қоршаған ортаның сапасын
басқарудың ұйымдық-экономикалық жүйесі 59
ҚОРЫТЫНДЫ 67
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 69
Жетекшінің пікірі
Соңғы ғасырда ғылыми-техникалық жетістік адамзаттың, жалпы қоғам
өміріне әкелген жақсылығы аз емес, әсіресе, әлеуметтік салада, жалпы таным
білім саласында болсын үлкен жетістіктерге жеттік. Бірақ бұл жетістіктің
басты көзі табиғат ресурстарын игерумен байланысты болғандықтан, адамзат
пен табиғаттың арасындағы байланыс теріс нәтижеге әкеліп соқты. Табиғат
ресурстарының қай түрін алсақта антропогендік факторларға ұшырап, ауа
кеңістігі, жер және су ресурстары ластанып, экологиялық тепе-теңдік
бұзылды.
Бұл тұрғыдан алып қарағанда қарастырып отырған Құламанова Бақытгүлдің
дипломдық жұмысы ең бір келелі мәселеге арналған. Өйткені Қазақстан үшін
табиғат ресурстарын, әсіресе пайдалы қазба ресурстарын шектен тыс көп
пайдаланғандақтан экологиялық апат жағдайындаекеніміз белгілі. Қоршаған
ортаның сапасын жақсарту үшін басқару механизмін қарастыру бұл жұмыстың
басты мақсаты болғандықтан, автор ең алдымен ластануы жағынан алдыңғы
орындардың бірін алатын Оңтүстік Қазақстан облысының, оның ішінде ірі
Шымкент қаласындағы шоғырланған ірі өндіріс орталығының қоршаған ортаға
зиянды қалдықтардың келтіріп отырған залалын талдаудан бастайды. Өндіріс
ошақтарының, әсіресе мұнай-газ өндіру, оларды химиялық жолдармен өңдеу
саласында ескі технологияларды пайдаланып көп қалдықтар бөліп шығаратынын
ескере отырып, қоршаған ортаның сапасы қалай жақсартуға болатын басқару
механизмін ұсынған.
Алдымен экологиялық тұрғыдан таза технологияларды қолданып, тазарту
жүйесін жетілдіріп, қоршаған ортаны ластағаны үшін айыппұл төлеп және
әкімшілік әдіспен басқару арқылы қоршаған ортаның сапасын жақсартуға
болатынын келтірген.
Қорыта келгенде Құламанова Бақытгүлдің дипломдық жұмысы қазіргі заман
талабына сай жазылған теориялық және практикалық маңызы бар жұмыс. Өте
жақсы деп бағалаймын.
Ғылыми жетекшісі
экон. ғыл. канд., доцент
М.А Тілеуберген
ПІКІР
Құламанова Бақытгүл өзінің дипломдық жұмысын Шымкентмұнайоргсинтез
ашық акционерлік қоғамы мысалында қоршаған табиғи ортаның сапасын қалай
жақсартуға болатынын, оның басқару механизмін жетілдіру жолдарын
қарастырған. Оңтүстік Қазақстан облысының қазіргі экологиялық жағдайы
ешқандай сын көтермейтінін ескерсек қарастырылып отырған жұмыстың
келелілігі күмән туғызбайды.
Автор, алдына қойған мақсатын орындау үшін қарастырып отырған аймақтың
экологиялық жағдайына талдау жасап, қазіргі жай-күйін анықтаған, қоршаған
кеңістікті ластаушы өндіріс ошақтарын анықтаған. Ең бастылары мұнай және
химия өнеркәсіптері екендігі айқындалғаннан кейін олармен күресу жолдарын,
яғни қоршаған ортаның сапасын арттыру механизмдерін қарастырған.
Қоршаған табиғи ортаның сапасын жақсартуға арналған теориялық
тұжырымдамаларды, оларды бағалау әдістемелерін зерттей келе, автор, өз
көзқарасын қалыптастырған.
Ең алдымен өндіріс орындарында зиянды қалдықтардың мөлшерін аз
шығарудан бастап, оларды шамадан, яғни нормативті мөлшерден артық шығарып
қоршаған ортаны ластаса айыппұл төлемдерін қолдану, экологиялық тұрғыдан
таза технологияларды қолдану, мемлекет тарапынан заңды түрде басқару сияқты
жолдарын ұсынған.
Қорыта келгенде Құламанова Бақытгүлдің дипломдық жұмысы қазіргі заман
талабына сай жазылған теориялық және практикалық маңызы бар жұмыс деп
бағалауға болады.
Экон. ғыл. д-ры,
профессор
А.М Сейтқазиева
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.И Сәтбаев атындағы
Қазақ ұлттық техникалық университеті
Экологиялық-экономика институты
Экономика және минералды ресурстарды басқару кафедрасы
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ
Кафедра меңгерушісі,
экон. ғылымының д-ры,
профессор, акдемик
___________А.К Ерали
______________2003 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы Қоршаған ортаның сапасын басқару механизмін жетілдіру
(Шымкентмұнайоргсинтез ААҚ мысалында)
Стандарттау бойынша кеңесші Жетекші
оқытушы
экон. ғылымының к-ты
доцент
____________А.В.Антошкина
_______М.А.Тілеуберген
__________________2003ж.
_______________2003ж.
Пікір жазушы
Студент
экон. ғылымының д-ры, проф. Құламанова
Б.А
______________А.М. Сейтказиева 0702 мамандығы
__________________2003ж. ЭТК-98-2к
тобы
Алматы 2003
Қ.И Сәтпаев атындағы
Қазақ ұлттық техникалық университеті
Экологиялық-экономика институты
0702 – Экономика және менеджмент
әлеуметтік ортада және салалар бойынша
мамандығы
Экономика және минералды ресурстарды басқару кафедрасы
Диплом жобасын (жұмысын) орындауға
ТАПСЫРМА
Студентке ___________________________________ ______________________
Жобаның (жұмыстың) тақырыбы___________________________ ___________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
Жоғары оқу орны бойынша _____________ ______________№__________
бұйрықпен бекітілген
Аяқталған жобаны (жұмысты) тапсыру мерзімі_________ ______________
Жобаның (жұмыстың) негізгі деректері__________________________ _______
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _____________________
Диплом жобасында зерттелетін мәселелердің тізімі немесе диплом жұмысының
қысқаша мазмұны:
а) ___________________________________ _____________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
ә)___________________________________ _____________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _________________________________________
___________________________________ _____________________
б)___________________________________ _____________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
Қоршаған ортаның сапасын басқару механизмін жетілдіру
(Шымкентмұнайоргсинтез ААҚ мысалында)
КІРІСПЕ
Қазіргі уақыттың негізгі экологикалық аспектілері болып табылатын
қоршаған ортаның жағдайымен абыржуы мен экологикалық проблемалардың
глобализациясы халықтың денсаулығы мен қоғамның ырысын анықтайтын ең
маңызды проблемалардың қатарында тұр.
Ғылыми-техникалық прогрестің екпінді дамуы соңғы жүз жылдықтың
ішінде қоғамның өміріне көптеген игіліктерді әкелді, олар өмір сүрудің
деңгейі мен жайлығын көтеруге, адамдардың ауқаттылығын жақсартуына болысты.
Бірақ бұл дамуының ар жағы да бар, ол табиғи байлықтарды өндірудің
қарқындауымен және ластаушы заттар көлемінің артуымен қатар жүреді. Осы
жағдайлар қоршаған орта күйінің нашарлауына әкеліп соқтырды.
Адам мен табиғат арасындағы өзара қарым-қатынасы өзінің критикалық
шекарасына жетті. В.И. Вернадскийдің айтуы бойынша адам мықты геологиялық
күшке айналды, ол өзінің еңбегі мен ойы арқылы табиғатты одан әрі басып,
өз өмірінің болмысын позитивті қайта құру мүмкіншілігіне ие, бірақта
табиғи процестердің заңды өтуін бұзып, өзіне лайықсыз өзгерістерді тудыруы
мүмкін. Адам өзін табиғаттың заңдарына бағынатын, оның бір бөлігі
екендігін, оның дамуы басқа тірі организмдерінің дамуымен параллельді
жүретінің ұмытып барады.
Қоршаған орта, адамның, тірі организмнің биологиялық түрі ретінде
өмір сүрудің және репродукциясының қажетті шарты болып табылады. Бұл
жағдайда қоршаған орта өмір сүрудің физикалық негізін, адамның
интеллектуальді, қоғамдық және рухани дамуын қамтамасыз ететін қажетті
қасиеттері мен сапаларына ие болуы керек.
Орнықты дамудың принциптерін жүзеге асырудың басты мәселесі ретінде
азаматтардың сапалы, саулы да жайлы қоршаған ортаға конституциялық
құқықтарының қамтамасыз етуін ұйғарады. Қазіргі уақытта өндіріс дамуының
деңгейін мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуын қоршаған ортаның
сапасымен тікелей өзара қарым-қатынаста қарастыруды керек етеді. Бірақта
қоршаған орта сапасының жаппай нашарлауы қоршаған ортаны қорғау
сферасындағы бар басқару механизмі жай халықтың ғана емес, бүкіл экожүйенің
экологиялық талаптарын қанағаттандырмайтынын көрсетеді.
1 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ САПАСЫН КӨТЕРУ ҒЫЛЫМИ – ТЕОРИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАСЫ
1.1 Қоршаған ортаның сапасын көтеру адамның өмір сүруін жақсартатын фактор
Қоғамдық дамуы, материалдық және рухани байлықтарын қайта өндіру
процесі адамның табиғатпен үнемі қарым-қатынаста жүзеге асырылады. Осыған
байланысты, халықтың ауқаттылығы, денсаулығы қазіргі уақыттың шарттарында
қоршаған ортаның сапасымен нәтижелі деңгейде байланысты.
Мысалы, отандық және шетел мамандарының бағалауы бойынша адамдардың
денсаулығының жағдайы 20-40% қоршаған ортаның жағдайына, 15-20% -
генетикалық факторларына, 25-50% - өмір сүрудің сипатыне және де тек 10% -
денсаулық қызметтерінің жұмысына байланысты 1. Өмір сүрудің деңгейі, өз
кезегінде, шаруашылық айналымға тартылатын табиғи байлықтарының қаншалықты
тиімді, рациональді пайдаланылатынына байланысты.
Сондықтан қоршаған ортаның сапасы мен негізгі құндылықтарын,
табиғаттың байлықтарын сақтау үшін қоршаған ортаны түрлендіру мен қорғауды
жетілдірудің шараларын зерттеп жасау керек. Бұл проблеманы шешуәр түрлі іс-
әрекеттердің кешенін құрайды, олардың арқасында қоғам қоршаған ортаның
сапасына саналы және оң әсер етеді, ал бұл тек қана ең кең аумақты
мағынадағы тиімді басқару кезінде мүмкін болады.
Ол үшін, алдымен басқару объектісін зерттеуден бастау керек, яғни
қоршаған ортаның сапасы деген не екендігін анықтау керек.
Тарихи қалыптасу бойынша, сапа деген анықтама материалдық
өндіріспен ғана байланысты, сапа деген ұғым тек өнімге ғана тиісті болды,
басқа ештенеге байланыспады.
Қазіргі уақытта қоршаған ортаның сапасымен байланысты зерттеулерде
әртүрлі ұғымдарды пайдаланады, олардың көпшілігі қоршаған ортаның ластануы,
қаупі мен дискомфорты, халықтың ауру-сырқауы және т. б. сезгіштік негізінде
анықталады. Сонда да адамзаттың өмір сүруде жаңа проблемалары, алып
әлеуметтік қозғалыстары пайдаланылатын ұғымдарының ешқайсысын көпке танымал
деуге негіз бермейді. Бұның бәрі теориялық жанжалдарға әкеліп соғады, осы
жанжалдардың ар жағы - әлеуметтік-экологиялық саясатының стратегиясы мен
тактикасы дамуының үлкен шешілмеген проблемалары, қоғамның өмір сүруінің
шарттарын қамтамасыз етуге қажетті көлемі бойынша үлкен инвестицияларды
негіздеу болып табылады.
Қоршаған ортаның сапасы деген анықтаманы баяндаудағы көз
қарастарының көптігі қоршаған орта анықтамасының мағынасын баяндағанда
тәсілдерінің көптігімен түсіндіріледі, сондықтан қоршаған ортаның сапасы
дегенге анықтама беру алдыңда қоршаған орта деген анықтаманы дәлірек
баяндау керек.
Қоршаған орта – бұл қазіргі уақыттың ғылымы мен тәжірибесінің
негізгі категориялардың бірі. Интеграцияланған басқару мен бақылау
объектісі ретінде табиғат емес, нағыз қоршаған орта болып табылады.
Оқу мақсаттарына байланысты әр түрлі зерттеушілерінде өздерінің
тәсілдері, ойлаудың әдеті мен стилі қалыптасты, ал бұл осы анықтаманың
қазіргі ғылыми әдебиетінде сан алуан трактовкаларды анықтады.
ҚР Қоршаған ортаны қорғау туралы заңында осы анықтамаға келесі
баяндама келтіріледі: қоршаған орта – бұл табиғи объектілердің жиынтығы,
солардың ішіндегі тірі және өлі табиғи байлықтары, атмосфералық ауа, су,
топырақ, жер, жануарлар және өсімдіктер әлемі, сонымен қатар олардың өзара
байланысуындағы климаты 2. Бұл анықтама толық көріністі бермейді,
өйткені, ойлап қарағанда, қоршаған орта анықтамасына тек табиғи
байлықтарын, ауаны, табиғи суды және топырақты жатқызуға болмайды. Осындай
тәсіл жалпы проблеманы табиғаттың жеке элементтерін қорғау шараларына
шектейді.
Кейбір ғалымдары қоршаған ортаны қоршаған табиғи ортасы ретінде,
яғни, адаммен және оның өмір сүрудің объектілерімен тікелей байланыста
болатын және адамдар мен олардың шаруашылығына тура немесе жанама әсер
ететін табиғаттың денесі мен күші деп анықталуы мүмкін деген ойға келеді
3.
Қарама-қайшы ойлары да кездеседі, Реймерс Н. Ф. қоршаған орта
түсініктің дәлсіз екендігіне сілтейді: қоршаған деген кімді қоршаған?
деген анықтаманы талап етеді 4.
Көптеген анықтамалары антропоцентрикалық түрде болады, онда
авторлары қоршаған ортаны адамды қоршаған орта деп түсінеді. Осы жағдайда
бұл ұғымды өмірдің барлық шарттарына тарату амалдары жасалады, бірақ
осындай баяндау ұғымдарының бөлінуіне көмектеспейді.
Көптеген анықтамалырының ішінде оның мәнін ең дәл Петров В. В.
позициясы көрсетеді. Оның ойы бойынша, қоршаған орта ұғымы табиғат пен
адамды қоршаған орта деген ұғымдарынан шығады. Осыны дәлелдейтін ойы
ретінде, қоршаған орта ұғымының трактовкасында антропогендік әсер етудің
дәрежесіне байланысты екі транскрипцияны бөліп алу қажет 5.
Автордың ойы бойынша, қоршаған табиғи ортасы – бұл шын өмір сүру
ортасы – ол адаммен өзгертілмеген, немесе аз өзгертіліп, адамдандырылған
түрлендірген табиғат болып табылады. Осы ұғымының мағынасына өзінің бүкіл
шынайы компоненттерімен табиғат пен тікелей өмір мен тіршіліктің сферасы
ретінде адамды қоршаған орта кіргізіледі.
Адамды қоршаған орта – бұл жалпы қоршаған ортаға қарағанда көбірек
тар ұғым, өйткені соңғысы адамға әсер ететін табиғи факторлары ғана емес,
сонымен қатар әлеуметтік факторлардың интегральді жиынтығы болып табылады.
Осыған қарап, қоршаған орта ретінде біз сыртқы материалдық
шындығының элементтерінің кешенін түсінеміз, олар адамға және барлық тірі
организмдеріне тікелей әсер етіп, тікелей өзара байланыстағы қарым-
қатынаста болады. Бұл өзара байланысты 1-ші суретте көруге болады.
1-сурет - Қоғам-табиғат экожүйесінің өзара қарым-қатынас схемасы
Адам мен табиғаттың өзара қарым-қатынасы индустриальді дәуірдің
дамуымен баяндалатын. Индустриализацияның нақты сипаты – шынайы табиғи
ортаға деструктивті техногендік әсер етуі болып табылады, ал бұл ақырында,
оның бұзылуына әкеліп соқтырды. Осы проблеманы зерттейтін көптеген
ғалымдарының ойы бойынша, жерде өмір сүретін адамдарының санының өсуі,
сонымен қатар, өнеркәсіптік өндірістің артуы, әр түрлі табиғи байлықтарын
тұтынуы және қоғамының өмір сүруінің қалдықтарының көлемінің артуы
қоршаған ортаның сапалық күйінің нашарлауының негізгі факторлары болып
табылады (2-сурет).
Қоғамның өндірістік іс-әрекеттің қарқынды процесінде қажетті табиғи
байлықтарын табиғаттан нақты алуы жүзеге асырылады, осының арқасында қоғам
өзінің қажеттіліктерін өтейді, бірақ та, сонымен қатар, қоршаған ортаға
шығарылатын өнеркәсіптік, тұрмыстық қалдықтарының өсуі болады.
Ластауыштарының әсер етуі арқасында табиғаттың және оның компоненттерінің
қалыпты әрекет етуі бұзылады, ал бұл өз кезегінде, тек сапалық
көрсеткіштерінде ғана емес, сандық көрсеткіштерінде көрінеді. Өйткені
адамның кез келген өндірістік іс-әрекеті қоршаған ортаның өзгертуіне
әкелетін процестерімен байланысты, яғни биосфераның нақты күйінің өзгеруі,
тіршілік ету ортасындағы химиялық құрамының және химиялық элементтерінің
биогоехимиялық айналымының бұзылуы болады. Және де өндірістік іс-әрекеті
кезіндегі пайда болған қоғам мен табиғат арасындағы заттар мен энергияның
жаңа алмасуы биологиялық емес, техногендік сипатта болады.
Көпшілік білетіндей, заттарының биотикалық айналымы өзінің
тұйықтығымен сипатталады. Ал жаңа антропогенді заттар мен энергияның
алмасуы принципиальді өзінің тұйық еместігімен ерекшеленеді, және де ол
сызықты, ашық сипатта болады, сондықтан осы оны экологиялық аяқталмаған деп
көрсетеді, өйткені, өндірістік процесінің басында табиғи байлықтары
пайдаланылады, ал шығысында - өндірістік және тұрмыстық қалдықтары. Және де
осы алып көлеміндегі өндіріс қалдықтары өндіріске қайта түсетін бастапқы
заттарына шірімейді, және де олар биотикалық заттар алмасуындағыдай
депонирленбейді, жай ластаушылар ретінде қоршаған ортаға теріс әсер етеді.
Нәтижесінде, биогеохимиялық циклдары жаймен, бірақ өзгермейтіндей
және үзіліссіз бұзылады, биогеохимиялық циклдары, атмосфераның, судың,
топырақтың шынайы табиғи химиялық құрамы өзгереді. Критикалық мәндеріне
жеткенде және биосфераның қайта жаңғырту мүмкіншілігінің азаюы кезінде
экологиялық, экономикалық және әлеуметтік проблемалары шиеленісе бастайды.
Қоршаған орта күрделі жүйе болғандықтан және оның сапасы көптеген
құрамдас бөліктерден құрылатындықтан, кейбір авторлары сапа деген
ұғымының мағынасын қоршаған ортаның жеке элементттеріне – атмосфераға,
суға, топыраққа ашып көрсетеді. Бұл, ең алдымен, қоршаған ортаны ластау
табиғаттың өзінен шығады да, ластау түрлерімен ерекшеленеді, яғни, адамның
өмір сүруіне ең бірінші әсер ететін газ тәріздес шығыстар, ағымды сулар,
қатты қалдықтары. Осылай, атмосфераның сапасы деп адамдарға, өсімдіктер
мен жануарлар әлеміне және де материалдар, конструкциялар мен жалпы
қоршаған ортаға әсер ететін физикалық, химиялық және биологиялық
факторлардың әсер ету дәрежесін анықтайтын атмосфераның қасиеттерінің
жиынтығы 6; судың сапасы деп пайдалану мақсаттарына байланысты оның
жарамдылығын анықтайтын судың қасиеттерінің жиынтығы 7; топырақтың
сапасы деп топырақтың құнарлылығын анықтайтын оның қасиеттерінің жиынтығы
8.
Авторлардың кейбіреулері адамды қоршаған ортаның сапасы ұғымын
өмірдің сапасымен тең қояды, соңғысын адамның жеке және қоғамдық
денсаулығының кешенін, яғни, адамның өмір сүру ортасының оның
қажеттіліктеріне сәйкес келуін қамтамасыз ететін шарттарының жиынтығы 9.
Бұл тәсіл мынандай маңызды нәрсені аңғарады - қоршаған ортаның сапасы өмір
сүру деңгейінің критерийі болып табылады.
Қоршаған ортаның сапасы деген ұғымының мағынасындағы орталық сұрағы
- қоршаған ортаның белгілі бір анықталған қажеттіліктерін қанағаттандыру,
қойылатын талаптарға қоршаған ортаның сәйкес келу дәрежесі. Бұрын
келтірілген анықтамалырының келесідей кемшілігі бар: олар не экологиялық
талаптарды (экологиялық тепе-теңдік), не адамдардың қажеттіліктерін
(халықтың денсаулығы және т. с. с.) қарастырады.
Эколого-экономикалық және әлеуметтік процестерін жоспарлау мен
басқару жеке және қоғамдық талаптарының оптимальді құрылымын құру
принциптері мен факторларында негізделеді, өйткені бұл көрсеткіштері
қоршаған ортаның сапасының өзгеру интенсивтілігіне қатты әсер етеді.
Қоршаған ортаны қанағаттандыратындай адамдардың және де
территориялардың эколого-экономикалық дамуына қойылатын талаптарына
байланысты, қоршаған ортаның сапасын оқудың келесі аспектілерін ерекше атап
көрсетеді:
- табиғи, объективті әлемінің өмір сүрудің, адамзаттың тіршілік
етуінің, адамның өмірінің нақты ортасының нақты белгілері мен шарттары;
- экологиялық, қоршаған ортаның тірі организмдерінің, табиғи
объектілерінің және жүйелерінің талаптарына сәйкес келуін аңғартады;
- ғылыми-техникалық және өндірістік аспектілері ғылыми-техникалық
прогрестің мен өндірістік-технологиялық процестің талаптарымен анықталады;
- экономикалық, материалдық-техникалық жүйелері мен халықтың
денсаулығына тигізілетін зиянын мінездейді де, қоршаған табиғи ортасының
және табиғи байлықтарының деградациясының дәрежесін бағалайды.
Біздің көзімізше, қоршаған ортаның сапасы деген ұғымын ең толық
ашатын келесі трактовка болып табылады: қоршаған ортаның сапасы - бұл
объективті бар қасиеттері мен характеристикалардың жиынтығы, олар табиғи
объектілерінің (ауаның, судың, топырақтың, өсімдіктер және жануарлар
әлемінің, озон қабаты мен климатының) кешендік экологиялық бағалауын жүзеге
асыруға, олардың өзгеру жылдамдығы мен дәрежесін жорамалдауға мүмкіндік
береді және де адамның техногендік әсеріне қарсы тұра алу мен бейімделу
мүмкіншілігі бар.
Осылайша, осы күндері қазіргі уақыттың шарттарында, табиғат қорғау
іс-әрекеттерінің формаларының жақсаруымен бірге қоршаған ортаны қорғау
мақсаттары нақты дәлденуі қажет. Қоғамға әдеттегі сандық түрдегі есептерді
(жеке табиғи объектілерін қорғау, белгілі табиғат байлықтарын рациональді
пайдалану) шешуден бірте-бірте өзінің табиғатпен өзара қарым-қатынасының
негізгі проблемаларын шешуге өту керек, ал осы қоршаған ортаның сапасын
қамтамасыз етуі керек. Яғни, шын және адаммен түрлендірілген экожүйелерінің
олардың табиғаттың ішіндегі, адам мен табиғат арасындағы тұрақты заттар мен
энергияның алмасуы, өмірді қайта жанғырту, ғылыми-техникалық прогрестің
дамуы мүмкіншілігі толық көлемінде сақталатындай күйін қолдау керек.
1.2 Қоршаған ортаның сапасын бағалаудың әдістемелік бағыттары
Қоршаған орта – бұл өте күрделі жүйе, оның сапасы көптеген құрамдас
элементтерінің жиынтығынан құрылады. Осыған байланысты, қоршаған ортасының
күйін білу, ортасының сапасын бағалау мүмкіндігі мен осыдан шығатын оны
жақсарту әдісінің ерекше маңызды мәні бар.
Қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесіндегі ең маңызды элементі
сандық бағалау болып табылады, өйткені қандай да бір объектіні басқару
үшін, оның параметрлерін өлшеуге оқып үйрену керек.
Қоршаған ортаның сапасы деген ұғымының өзінде қоршаған ортаның
күйі туралы хабар алуға мүмкіндік беретін сандық өлшемі жоқ. Қоршаған
ортаның күйін мінездейтін абстрактілі эмоциональдік көрсеткіштерді
пайдалану проблемаларды шешпейді және де субъективті факторды есептемей, әр
түрлі территорияларда қоршаған ортаның күйінің динамикасын салыстырмалы
түрдегі талдауды жүзеге асыру мүмкіншілігін бермейді. Ол үшін қоршаған
ортаның сапасының сандық көрсеткіштері керек, ал олар алдыңа қойылған
мақсаттарына байланысты әр түрлі болуы мүмкін.
Қоршаған ортаның сапасын жалпы бағалауды орнатудың бір әдісі
зерттелетін ортасының белгілі бір компонентасының қасиеттеріне белсенді
әсер ететін қоршаған ортаның жеке факторларын нормалары мен нормативтерімен
бағалауды салыстыру болып табылады:
- қоршаған ортаның сапасының нормативтері, олар қоршаған ортаны
ластайтын зиянды заттарының шеткі рұқсат етілген концентрациясы
формасындағы нормативтері және оған зиянды физикалық әсер етулерінің шеткі
рұқсат етілген деңгейлерінің нормативтері;
- қоршаған ортаға зиянды әсер етулерінің шеткі рұқсат етілген
нормативтері, олар шеткі рұқсат етілген шығыстарын, белгілі бір қайнар
көздері үшін белгіленген тастамаларын реттеуі арқылы табиғатқа әсер
етулерінің шеткі көлемдерін анықтайды;
- табиғи ресурстарын пайдалану нормативтері, табиғи ресурстарының
өздігінен қалпына келуін ескеріп, олардың қорының азаюын болдырмайтын
мақсаттарда орнатылады, яғни табиғи ресурстарын пайдалану және қалдықтарды
шығаруына шектерді қою;
- экологиялық стандарт – нормалар, ережелер, қоршаған ортаны қорғау
мен табиғи ресурстарын үнемді пайдалануға қойылатын талаптарды орнататын
нормативті құжаттарының бір түрі;
- санитарлық және қорғаушы зоналарының нормативтері.
Бөлек химиялық элементтері бойынша ластаудың ШРК-ы (шеткі рұқсат
етілген концентрациясы - ПДК), қоршаған ортаның физикалық ластануды
бағалауда – ластаудың ШРД-і (шеткі рұқсат етілген деңгейі - ПДУ) және де
қатты қалдықтарының жиналуын бағалауда – санитарлық нормалары - қоршаған
ортаның белгілі бір компоненттерінің сапасын бағалаудың негізгі мәндері
болып табылады. Осы жағдайда қоршаған ортаның сапасының ең басты
критерийдің бірі әр түрлі заттарының жеке орталарындағы (суда, ауада,
топырақта) ШРК көрсеткіштері болып табылады.
Бірақ тәжірибе көрсеткендей қоршаған ортаның сапасы облысындағы
экологиялық нормативтерінің мен стандарттарының жүйесі қоршаған ортаның
сапасының нормативті көрсеткіштерінің бағалаудың барлық аспектілерін
қарастырса да, оның елеулі кемшіліктері бар.
Кейбір ғалымдарының ойы бойынша, санитарлық-гигиеналық нормаларының
зерттеп жасауына негізгі көңіл бөлінгеніне қарамастан, ШРК концепциясы –
тактикалық, өзің-өзі тауысылатын және уақытша болып табылады.
Біріншіден, ШРК нормативтерінің бар талаптарын орындағанда да,
ластанған ортасының зиянды әсері жоғалмайды, керісінше тереңірек және аяр
болып қалады. Бұл объектіге бір уақытта әр түрлі ластауыштарының әсер етуі
кезінде, олардың іс-әрекеттерінің синергизмінің қатайтуы байқалатынымен
байланысты.
Екіншіден, ШРК қолдануының концепциясы ластауымен күреске бағытталып,
оның себебін қарастырмайтындықтан, ол өзің-өзі тауысылған болып табылады.
Өйткені, негізгі бағыты – экологиялық таза, қалдықсыз технологияларды
зерттеп жасау мен жүзеге асыру бағдарламалары болып табылады, яғни қоршаған
ортаны ластауды толық болдырмау.
Мемлекеттік экологиялық стандарттарының жүйесінде де кемшіліктері
бар. Олардың көбісін қайта өңдеп, ал кейбіреулерін жаңаларға ауыстыру
керек.
Негізінде санитарлық-гигиеналық нормалары болатын қоршаған орта
сапасының жеке критерийлері ретінде тазалық индексі немесе оған қарама-
қарсы шама – ластану көрсеткіші ұсынылады. Тазалық индексі ШРК нормасының
ластаудың осы түрінің концентрациясына қатынасы ретінде анықталады.
Салыстыру үшін ең уытты немесе характерлі ластаушы таңдалады. Бұл әдісінің
кемшілігі тазалық индексі тек бір жеке заттың құрамын және жеке бөлек
сферасында мінездейді, яғни қоршаған ортаның күйінің салыстырмалы кешендік
талдауын жүргізуге мүмкіндік бермейді.
Бірнеше заттарының құрамын анықтау үшін агрегацияланған тазалық
индексін есептеу ұсынылады.
Ортада бірнеше ластаушы компоненттері бір уақытта болғанда, олардың
өлшемсіз қосынды концентрациясы келесі шартты қананғаттандыру керек
Сi ШРКi 1,
(1)
мұндағы Сi – ластаудың i-ші т.рінің максимальді орташа тәуліктік
концентрациясы, мгм3.
Егер осы шарт орындалса, орта зарарсыз немесе пайдалануға рұқсат
етілген деп есептеледі. Алайда агрегацияланған тазалық индексі бір жеке
ортасындағы ластауыштарының құрамын есептейді де, ластауыш заттарының бірге
әрекет еткендегі синергизм эффектісін есептемейді.
Қоршаған ортаның сапасын бағалаудың негізіне ортаны ластау деңгейі
болатын әдістері бар. Ластау деңгейінің интегральді көрсеткіші келесі
формула бойынша анықталады
MI = Mi*Kpi,
(2)
мұндағы Mi – ластаудың i-ші ингридиентінің шығысы (тжыл немесе гсек),
Kpi – i-ші ластауыш затының салыстырмалы қауіптігін есептейтін келтіру
коэффициенті.
Антропогендік әсері бар экожүйелерде қоршаған ортаның сапасы негізгі
ластаушы көздерінен құрылады. Ортаның ластануы осы жағдайда қолданылатын
технологиялық процесінің тиімсіздігінің индикаторы болып табылады.
Процесінің тиімділігін көтергенде қоршаған ортаны ластау төмендетіледі,
сондықтан, неғұрлым технологиялық процесс экологиялық болса, соғұрлым
ластау деңгейі төменірек, ал қоршаған ортаның сапасының деңгейі жоғарырақ
болады.
Объектінің, процесінің салыстырмалы экологиялылығы келесі формула
бойынша анықталады
A=(Mc + Mp) - Mn(Mc + Mp) 100%
A=Mo(Mc+Mp) 100% ,
(3)
мұндағы Mc, Mp, Mn – сәйкесінше шикізаттың, қосалқы материалдың және
шығарылған өнімінің массасы.
A 0 ұмтылғанда процесс, объект толық экологиялық болатыны
мәлім.
Көптеген жұмыстарда өндірістің технологиясын бағалау ластауыштарын
мен тазалау құрылғыларын олардың ұстап алу дәрежесіне байланысты таңдау
арқыл қосылады. Шығыстарының нәтижелі көлемінің рұқсат етілетін көлеміне
қатынасы қоршаған ортаның сапасының критерийі ретінде қарастырылады
Koc = Bo – By Bд ,
(4)
мұндағы Bo – пайда болатын,
By – ұстап алынатын,
Bд – рұқсат етілетін ластауыштары.
Koc 1 шарты орындалғанда, орта зарасыз немесе пайдалануға
жарамды деп қарастырылады.
Бірақ, біздің ойымызша, қоршаған ортаның сапасын бағалауда бұндай
әдістемелік тәсілі қоршаған ортаға әсер ететін барлық факторларын
қарастырмайды да, оның келесі кемшіліктері бар:
- соңғы формуланың бөлімі әрбір өнеркәсіптің қошаған ортаға
шығыстарының көлемінің қорытынды сомасы болып табылады;
- шығарылатын ластаушы заттарының қамтуы онша көп емес.
Қоршаған ортаның сапасын сандық бағалаудың келесі әдістері
экологиялық жағдайының жанама мінездемесін (қоршаған ортаны ластаудан
түсетін зияны, халықтың денсаулығының деңгейі) беретін көрсеткіштерін
пайдалануымен байланысты. Өнеркәсіптік кәсіпорындарының шығыстарымен
қоршаған ортаны ластаудан түскен зиянын бағалауды ауа, су бассейндерін
ластау, жер ресурстарын, жер қойнауын ластау мен ауруларының артуынан
түскен зияндарының қосындысы ретінде анықталады (1 кесте). Қоршаған ортаның
сапасын сандық бағалаудың келтірілген әдістемелік тәсілдерінің бір қатар
кемшіліктері бар: жеке орталарының өзара қарым-қатынасы мен өзара әсері
қарастырылмайды, өйткені әдістемелерінің негізінде жүйелік талдау емес,
эмпирикалық математикалық-экономикалық тәсілі жатыр, осының барлығы әр
түрлі түзетулерінің көлемінде және есептеу формаларында қосымша ғылыми және
статистикалық негіздеусіз еркін бағаланған константаларда өзінің көрінуін
тапты.
1 кесте - Қоршаған ортаның деградациясынан түсетін зиянды экономикалық
бағалау
Ортаның Қоршаған ортаны Есептеу әдісіМәндері
деградация-сыластауымен
байланысты зияны
1.Топырақты Жердің бетін қатты Уп=q*yn*Mn q–жер ресурстарының
қатты қалдықтары-мен құндылығын есеп-тейтін
қалдықтарыменластаудан түскен коэффициент;
ластау зиянын yn – топыраққа 1 т
ірілендірілген ластауышты тастаған-нан
бағалау келетін зияны;
Mn – топыраққа жыл ішінде
түсетін қалдықтарының
массасы, т
2.Су Су қоймаларының Усу=*M - константа;
бассейнінің ластаудан -әртүрлі су шаруашы лық
ластануы экономикалық зиянын бөлімдері үшін әр түрлі
ірілендірілген мәндеріне ие бо-латын
бағалау өлшемсіз константа;
М–ластаудың келтірілген
массасы
1-кестенің жалғасы
Ортаның Қоршаған ортаны Есептеу әдісіМәндері
деградация-сыластауымен
байланысты зияны
3.Ауаның Атмосфераны Уауа= *M- константа;
ластануы ластау-дан түскен -әртүрлі типтегі
зиянын терри-ториялар үстіндегі
ірілендірілген ат-мосфералық ауаның
бағалау лас-танудағы салыстырмалы
қауіптігінің шамасы;
-атмосферадағы
қосу-ларының таралу сипа-тын
ескеретін коэффи-циенті;
М–ластаудың келтіріл-ген
массасы
4.Қорша-ған Қоршаған ортаны Э=S+P*Кц S–ластауыштарын ұстап алуға
ортаны ластауластаумен кететін жылдық
байланыс-ты эксплуатация-лық шығындары;
келті-рілген P–капиталға процент
шы-ғындары (капитал-дық салымдар
тиімділігінің
коэффициенті=0,12);
Кц – табиғат қорғау
мақсатындағы негізгі
қорлардың бағасы
1-кестенің жалғасы
Ортаның Қоршаған ортаны Есептеу Мәндері
деградация-сыластауымен әдісі
байланысты зияны
Халықтың Уз=См+Снд+СбСм – медициналық қызмет
денсаулығының көрсету шығындары;
нашарлауынан Снд – жұмысқа шықпағаны
түскен зияны нәтижесінде ұлттық табысты ала
алмау;
Сб – уақытша жұмыс істей алмау
немесе ауруларға қарағаны үшін
бір күннің ішінде жәрдемақыны
төлеу
Пәтерлік-коммуналдУжкх=Зуб+Зт+Зу б – қаланың селитебті
ық шаруашылыққа Зж+Зб+Зоз территориясына қосымша түсетін
түскен зияны шаңды жинау шығындары;
Зт – қалалық қоғамдық
транспортының қосымша
эксплуатациялық шығындары;
Зж – пәтерлік қор мен қаланың
басқа элементтерін қосымша
жөндеу шығындары;
Зб – қосымша тұрмыстық
қызметтер шығындары;
Зоз – қаланың жасыл
көшеттеріне келтірілетін зияны
1-кестенің жалғасы
Ортаның Қоршаған ортаны Есептеу Мәндері
деградация-ластауымен әдісі
сы байланысты зияны
Жыл ішінде лас Ук=Зб.в.+ЗЗб.в. – лас суды пайдаланудан
суды пайдаланудан ч тұрмыстық және коммуналдық
пәтерлік-коммуналд қызметтеріне қосымша шығындары;
ық шаруашылыққа Зч – ауыз суды тазалауға қосымша
тигізілетін зияны шығындары
Орман Ул=УпУпр – ағаш өсуінің төмендеуі
шаруашылы-ғына р(1+Кшығындары;
тигізілетін р+Кк+Кп+КвКр – өнімдік ағаш пен
кешендік зияны +Ко) рекультивацияға жұмсалатын
шығынының коэффициенті;
Кк – ағашты кешенді пайдаланудағы
өнімді есептеу коэффициенті;
Кп – орманның қосалқы
функцияларының коэффициенті;
Кв – орманның рекреациялық және су
қорғау қасиеттерін есептеу
коэффициенті;
Ко – орманның атмосфера тазалаушы,
топырақты қорғаушы, оттегі
түзетуші, климат реттеуші және
басқа функциялары
1-кестенің жалғасы
Ортаның Қоршаған ортаны Есептеу Мәндері
деградация-ластауымен әдісі
сы байланысты зияны
Өнеркәсіпке Уп=Уф+Уу+УУф – негізгі қорларының тозуының
тигізілетін зияны тек артуымен байланысты зияны;
Уу – бағалы шикізатты
жоғалтулардың зияны;
Утек – кадрларының тұрақсыздығының
аса жоғары болуынан зияны
Көптеген авторлар сапаны бағалау барлық маңызды қасиеттерін терең
талдауды талап етеді деп ойлайды, және де бұл тек дифференциалдық бағалауға
тиіс болады. Біздің ойымызша, дифференциалды және кешендік бағалау екі әр
түрлі тәсілдері емес, олар өзара байланысқан және өзің-өзі өзара
толықтыратын екі тізбекті қадамы, кешендік бағалау дифференциалды
бағалаусыз мүмкін емес.
Қоршаған ортаның сапасын бағалаудың іске асырылған талдауларын
қорытып айтқанда, келесі қорытындыларды жасауға болады:
- қоршаған ортаның сапасының бүтін жүйе ретінде теоретикалық
көрсеткіштері нашар зерттеп жасалды, оның негізіне қоршаған ортаның
сапасының негізгі критерийлері болып осы немесе басқа экожүйесіне тиісті
тірі организмдерінің күйі мен жұмыс істеуі алынуы керек. Қоршаған ортаның
сапасының негізгі критерийлері осы күнге шейін антропоцентрикалық
позицияларынан қарастырылған болатын, онда қоршаған ортаның күйінің
критерийі ретінде адамның денсаулығының күйі қаралған болатын. Ал қоршаған
ортаның салыстырмалы күйін мінездейтін экологиялық нормалары мен
нормативтері тек зиянды заттарының концентрациясын мен олардың адамға
әсерін регламенттеп, ал басқа тірі организмдері мен табиғи тепе-теңдігіне,
яғни қоршаған ортаның сапалық күйіне әсер етуін қарастырмады;
- адамдарының ғана емес, тірі организмдерінің де сау өмір сүру
ортасын қамтамасыз ететін, қоршаған ортаға рұқсат етілген экологиялық
жүктемелерінің ғылыми негіздеуі қажет. Сондықтан қоршаған ортаға әсер ету
нормативтерін орнатқанда, ластаушы заттарының олардың әрекеттерінің
синергизмі, эмерджменттілік, ластаушы заттарының шығыстарының қарқындылығы
сияқты қасиеттерін ескеру керек. Ал осы қарқындылық бұл заттары қайта
өңдеу, сіңісу немесе қоршаған ортаға зиянды қасиеттерін жоғалу қарқынынан
аспау керек;
- қоршаған ортаның сапасын бағалау қоршаған ортаның сапасының
деңгейін қадаммен бағалауға негізделу керек, онда, ең алдымен, қоршаған
ортаның жеке қасиеттерінің дифференциалды бағалауы, ал содан кейін бөлек
орталарының өзара байланысы мен өзара әсерін ескеретін кешендік бағалауы
жүзеге асырылады. Осылайша, дифференциалды мен кешендік бағалауы
нәтижесінде алынған қоршаған ортаның сапасының интегральді көрсеткіші
қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесін құрудың маңызды негіздеуі болып
табылуы мүмкін, атап айтқанда қошаған ортаның сапасын сақтау мен жақсарту
мақсатындағы жүзеге асырылатын және қаржыландырылатын экологиялық
шараларының басымдылықты бағдарламаларын анықтау кезінде.
1.3 Қоршаған ортаның сапасын басқаруды жетілдірудің теориялық негіздері
Қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесінің баяндамасы ISO 14000
сериясындағы халықаралық стандарттарында беріледі, бірақ стандарттарында
баяндалатын қоршаған ортаның сапасын басқару жүйелерінде принципиалды
айырмашылықтары бар. Халықаралық стандарттарында кәсіпорынды экологиялық
бағытталған басқару жүйесі деген ұғымы беріледі және де қоршаған ортаның
сапасының жүйесін баяндағанда басқару объектісі қоршаған ортасы емес,
кәсіпорын болып табылады.
Басқару процесі басқару субъектісінің басқару объектісіне әсер етуін
(одан кейінгі жасалған әсердің тиімділігін бағалауымен) қарастырады.
Қоршаған ортаның сапасын басқаруында басқару субъектісі осы басқаруды
жүзеге асырайтын арнайы уәкілдік етілген органдары ретінде мемлекет, ал
басқару объектісі – қоршаған ортаның сапасы болып табылады 10.
Осындай түсінікте қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесі алдыңда
белгілі бір мақсаттары, есептері, принциптері мен функцияларын іске асыру
тұратын жалпы әкімшіліктік басқару жүйесінің ажыратылмайтын бөлігі болып
табылады. Ал қоршаған ортаның сапасы кешендік, аса күрделі басқару
объектісі болып табылатындықтан, осы басқару объектісінің қоршаған ортаның
сапасын басқару жүйесінің негізгі мақсаттары мен есептерін атап көрсететін
бірқатар ерекшеліктерін аңғаруына ерекше көңілді бөлу керек.
Қоршаған ортаның басқару жүйесінің негізгі принциптері келесілер
болып табылады:
- қоршаған ортаның сапасын басқару кәсіпорынның ең жоғары басымдылығы
болып табылады да, ол кәсіпорынның жалпы даму мақсаттары мен есептері
экологиялық мақсаттары мен есептерімен түйісуін алдын алуы керек;
- экологиялық мінездемелерін бағалау мен олардың ұйымының іс-
әрекетінің саясаты, мақсаттары мен есептеріне сәйкес келуі шын
технологиялық режимдерін және өндірісінің негізгі технологиясын бағалау мен
есептеуін қоршаған ортаның күйіне өнеркәсіптік өндірісінің теріс әсерін
минимизациялау мақсатында тұжырымдалады;
- кәсіпорындарының және шығарылатын өнімдерінің экологиялық
қауіпсіздігінің қажетті деңгейіне жету үшін сәйкес келетін және бар
ресурстарын жоспарлау, сонымен қатар ресурстарын ұтымды пайдалану мен
үнемдеу, экологиялық шектеуліктерін өндірістік іс-әрекетінің жаңа өсу
мүмкіндіктеріне айналдыру;
- экологиялықтың мінездемелерінің талап етілетін деңгейіне жету үшін
қажетті процестерін бағалау өзінің ішіне қажетті табиғат қорғау заңдары,
талаптары мен регламенттеріне сәйкес келуін бағалауын қосады, осы
бағалаудың нәтижелері талданып табыстар жетілген облыстарын анықтау үшін
және де түзету іс-әрекеттері мен жақсартуды талап ететін әрекеттерінің
түрлерін идентификациялау үшін пайдалануы керек;
- жақсарған экологиялық қасиеттері бар өнімін шығаруын жоспарлау,
яғни өнімді үнемі жаңарту мен жақсарту, өндірістің барлық деңгейлеріне
экологиялық жауапкершілігін тарату;
- қоршаған ортаның сапасы мен экологиялық қамтамасыз ету облысындағы
ішкі және сыртқы қызыққан жақтарымен байланыстарын орнату мен қолдау
кәсіпорынның экологиялық ашықтығын аңғартады да, барлық қызыққан адамдары
мен жақтарымен (инвесторлары мен акционерлері, экологиялық әлеуметі мен
жергілікті халқы, жергілікті өзің-өзі басқару органдары мен мемлекеттік
бақылау, бұқаралық ақпарат құралдары, ғылыми-зерттеу ұйымдары, оқу орындары
және басқалары) конструктивті диалогқа дайын екендігін көрсетеді.
Қоршаған ортаны ластауды болдырмау және қоршаған ортаның күйін
жақсарту мақсатында сәйкес әдістері мен қоршаған ортаның сапасын басқару
жүйесінің құралдарын қолдану керек, олар шартты үш белгілері бойынша
бөлінеді: жүзеге асыру уақыты мен мүмкіндіктері; орындалу міндеттемелері
бойынша; іске асыру принциптері бойынша.
Экологиялық проблемаларын шешу үшін жүйелік әдісі керек, ол
кәсіпорындарының қоршаған ортаның сапасын басқаруында өзгерістерін алдын
алу мүмкіндігін, ұлттық және халықаралық талаптарына сәйкес келу
мүмкіндігін берер еді және де ұйымның алдыңда қойған мақсаттарына
ресурстарын тиімді орналастыру, жауапкершілікті қамтамасыз ету арқылы
сәйкес келуін жүзеге асырар еді.
Қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесінің тиімділігінің қажетті
алғышарты басқаратын және басқарылатын ішкі жүйелерінің арасындағы
байланыстың болуы. Бұл байланысы арқылы басқаратын ішкі жүйесі басқарылатын
ішкі жүйесінің күйі мен дамуы, іске асыру дәрежесі мен негізгі мақсатқа
жету туралы барлық ақпаратты алады. Нағыз осы байланысты сенімді жұмыс
істейтін ақпараттық деректер қоры жасайды, ол ақпаратты рационалды жинау,
сақтау, өңдеу және таратуды қамтамасыз етеді. Қоршаған ортаны талдаудың
келесі қадамы қызыққан жақтарын бағалау, яғни қоршаған ортаның ағымды күйі
туралы тексерушә ұйымдарынан мәліметтерін алу және де олардың көз-қарасын
есептеу. Іс-әрекеттің экологиялық аспектілерін идентификациялауда,
әрекеттің, өнімінің және қызметтерінің әсер етуін бағалауда, қоршаған
ортаға елеулі әсері бар немесе болуы мүмкін аспектілерін анықтауда маңызды
ролін ойнайды. Бұл технологиялық параметрлерін үзіліссіз мониторингі пен
бақылауы арқылы жүзеге асырылады. Одан әрі тура өлшеулерінің нормативті
актілерімен салыстырмалы бағалауы жүзеге асырылады, яғни ішкі критерийлері,
сыртқы стандарттары мен ережелерінің талаптары қаншалықты сақталғандығы
анықталады. Осы процедураның барлығы басқа жүйелерінің функциялары мен
операцияларының талдауын қамтуы және басқарушы ұйымдарының шешімдерін
ескеруі керек, ал олар не қоршаған ортаның сапасын көтерудің экологиялық
тиімділігін қолдауы не қарсы тұруы керек.
Кәсіпорындарының іс-әрекетінің басты элементтері қоршаған ортаның
жеке компоненттерінің күйін үзіліссіз өлшеу мен мониторинг жүйелері болып
табылады; кәсіпорын мен оның өнімінің экологиялылықтың аналитикалық
мәліметтерінің жұмыс істейтін нормативті материалдарына сәйкес келуін
аңғару. Экологиялық мониторингі ретінде қоршаған ортаның сапасының
экологиялық нормативтері белгіленген көрсеткіштерін жүйелі түрдегі бақылау
10. Экологиялық мониторингінің бағдарламасы қоршаған ортаның сапасын
экологиялық нормалаудың нәтижелері бойынша құрылып, жүзеге асырылады.
Қоршаған ортаның сапасының белгіленген деңгейіне сәйкес келмеуі мен
бұзуының жағдайында экологиялық мониторингінің негізгі иіндері (бұзудың
масштабын, олардың әсер ету дәрежесін бағалау және мүмкін салдарын
жорамалдау сияқты) автоматты түрде қосылуы керек. Алынған материалдары
табылған бұзушылықтарын жоюға бағытталған оперативті және болашақ табиғат
қорғау шараларын зерттеп жасауға пайдаланылады.
Қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесінің және экологиялық
қауіпсізідігінің маңызды түйіні жасалған экологиялық саясаты негізінде
жоспарлауы болып табылады. Экологиялық саясаты ұйымының іс-әрекетінің
ортамен тығыз байланыста болатын экологиялық аспектілерімен байланысты
бағытталу мақсаты мен негізгі принциптерін анықтайды.
Белсенді экологиялық саясаты қоршаған ортаны қорғаудың прогрессивті
бағыттары мен тәсілдерін зерттеп жасау мен ендіруді жорамалдайды. Бар
ғылыми-техникалық жұмыстарын талдау, біздің көзімізше, экологиялық
саясатының келесі негізгі мақсаттары мен есептерін өңдеуге мүмкіндік берді:
- шикізат өнімдерін тұтыну мен өндіріс көлемдерінің қысқарту, ол үшін
өнімді осы өнімінің өмірлік циклін есептеп жобалау керек, яғни қоршаған
ортаға теріс әсерін минимизациялау және құрылған өндіріс құрылымын
табиғатты қорғаушыға түрлендіру керек;
- шектелген қаражаттық және материалдық ресурстарын өндірістің
масштабтарын кеңейтуі мен экологиялық қауіпті жұмыстарын орындауға емес,
ресурстарын сақтайтын аз қалдықты технологияларды және қалдықсыз
экологиялық таза өндірісін зерттеп жасау мен ендіруге жұмсау керек. Осының
мақсаты ластауды алдын алу, табиғатты үнемді пайдалану, қалдықтарды
қысқарту болып табылады;
- экологиялық тиімділігі мен онымен байланысты көрсеткіштерін бағалау
процедураларын зерттеп жасау (адамдардың денсаулығының күйі, экологиялық
және экономикалық зияны және т. б.);
- кәсіпорындарының тиімді эколого-экономикалық іс-әрекеті үзіліссіз
оқыту мен жоғары мамандандырылған кадрларын дайындауды, қызыққан жақтарын
әр жақты тарту және экология облысында тәжірибемен алмасуды талап етеді.
Жоспарлау кезінде жасалатын қоршаған ортаны қорғау бойынша мақсаттары
мен есептері экологиялық саясатына сәйкес келу керек. Экологиялық саясатта
келтірілген мақсаттары мен ниеттеріне негізделіп қоршаған ортаның сапасын
басқару бойынша практикалық іс-әрекеттері – қоршаған ортаның сапасын
экологиялық нормалау, яғни қоршаған ортаның сапасын мінездейтін
көрсеткіштерінің терімін және олардың жоспарлы (мүмкін) мәндерін белгілеп,
іске асырылады. Негізгі жоспарлаудың аумағында пайдаланылатын ресурстары
мен қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесінің жұмыс істеуінің практикалық
уақытша графиктерін қамтамасыз ететін бағдарламалары зерттеп жасалады.
Қоршаған ортаны қорғау мен экологиялық қауіпсіздігі бойынша
шараларының жүйесін ендіру мен функционалдау кәсіпорындарының экологиялық
саясаты мен ендірілетін шараларының детальді жоспарлауда негізделеді.
Шаралардың жүйесін тиімді ендіру үшін экологиялық саясатының қойған
мақсаттары мен есептерін жету үшін қолдаудың механизмдері мен мүмкіндіктері
жасалу керек. Қоршаған ортаның сапасын бақылау да негізгі ролін ойнайды.
Қоршаған ортаның сапасын бақылау – бұл кәсіпорындары әрдайым акцентті
сапасының озықтығына (яғни экологиялық нормалары мен нормативтерін,
экологиялық талаптары мен тыйымдарын бұзуды қоршаған ортаның сапасын ұдайы
сақтау, жақсарту мен ілгерілету мақсатында болдырмау мен алдын алу) жасасын
деп, қоршаған ортаның сапасын басқару аспабы болып табылады. Сондықтан
алынатын нәтиженің сапасын бақылаудың орнына өз іс-әрекетінің бастапқы
қадамдарында сапаны ендіру керек. Қазіргі бақылау қоршаған ортаның
сапасына жауапкершілік пен қызығушылықты ынталандыруды қамтамасыз ететін
факторы ретінде қарастырылады.
Қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесінің жұмыс істеуінің
тиімділігін бағалау үшін өндірістік деңгейінде халықаралық стандарттарының
ұсыныстары мен талаптарын ескеріп зерттеп жасалған келесі әдістемені
пайдалануға болады (3-сурет).
1-ші кезеңі ҚР заңдылығының экологиялық талаптарына кәсіпорын
іс-әрекетінің сәйкес келуін бағалау
2-ші кезеңі ISO 14000 халықаралық стандартының жалпы формальді
талаптарына кәсіпорын іс-әрекетінің сәйкес келуін бағалау
3-ші кезеңі ISO 14000 халықаралық стандартының кеңейтілген
талаптарына кәсіпорынның іс-әрекетінің сәйкес келуін
бағалау
4-ші кезеңі Кәсіпорынның экологиялық іс-әрекетінің негізгі сандық
көрсеткіштерін өзгеруінің динамикасын бағалау
5-ші кезеңі Қоршаған ортаның сапасын басқару саласында кәсіпорынның
іс-әрекетін сапалық бағалау
3 сурет Қоршаған орта сапасын басқару жүйесінің жұмыс істеу
тиімділігін бағалау
Қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесінің жұмыс істеу тиімділігін
бағалау өзінің ішіне бірнеше қадамдарын қосады. Бірінші қадамында кәсіпорын
іс-әрекетінің тексеруші органдарынан дәлелдеуді және сәйкес мәліметтерін
(табиғат пайдалануға, қалдықтар тастауға, шығаруға және жерлеуге
рұқсаттарының және лицензияларының бар болуы, лимиттен асатын қалдықтары
мен шығыстарының жоқтығы туралы мәліметтері) алып ҚР экологиялық
заңдылығына сәйкестігі бағаланады. Екінші қадамында экологиялық саясатының,
экологиялық мақсаттары мен есептерінің ISO 14000 халықаарлық стандартының
талаптарына сәйкес келуі бағаланады, аудиті жүргізіледі және т. б.
Үшінші қадамында кәсіпорынның іс-әрекетінің ISO 14000 халықаралық
стандартына сәйкес келуін бағалау келесі бағыттары бойынша жүргізіледі:
- экологиялық саясаты мен экологиялық іс-әрекетті жоспарлау;
- экологиялық іс-әрекетін ұйымдастыру;
- экологиялық іс-әрекетті үзіліссіз және тізбекті жетілдіру мен
нәтижелерін бағалау.
Төртінші қадамында, экологиялық іс-әрекетінің негізгі сандық және
сапалық көрсеткіштерінің өзгеру динамикасын талдап, нақты нәтижелерінің
жоспарланатындарымен салыстырмалы бағалауы жүргізіледі. Және соңғы
қадамында кәсіпорынның қоршаған ортаның сапасын басқару облысында әр түрлі,
әдетте жігерлі іс-әрекеті бағаланады.
Осылайша, қоршаған ортаның сапасын басқару жүйелерінің теоретикалық
негіздерінінің жүргізілген талдауларына негізделіп, келесі қорытындыларды
жасауға болады:
- қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесінің әрбір иерархиялық
деңгейінде басшылық өкілеттіктерін күшейту және басқару органдарының
функционалдық міндеттемелерінің қатаң бөлу керек. Олар шаруашылық
субъектілерінің қоршаған ортаның күйіне әсер ететін жүктемені реттеген
болар еді және де қоршаған ортаның сапасын экологиялық саясатымен
қабылданған белгілі бір шектеулерінде ұстауға мүмкіндік берер еді. Қоршаған
ортаның сапасын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz