ЕРЕКШЕ ҚОРҒАЛАТЫН ТАБИҒИ ТЕРРИТОРИЯЛАР ЭКОТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗІ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1 ЕРЕКШЕ ҚОРҒАЛАТЫН ТАБИҒИ ТЕРРИТОРИЯЛАРДЫҢ
ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Ерекше қорғалатын табиғи территориялардың (ЕҚТТ) негізгі
түсініктері
5
1.2 Ерекше қорғалатын табиғи территориялардың құқықтық
реттелуі
10
1.3 Табиғи қорғау қорын қалыптастырудың болашағы
12
2 ЕРЕКШЕ ҚОРҒАЛАТЫН ТАБИҒИ ТЕРРИТОРИЯЛАР ЭКОТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗІ
2.1 Экотуризмнің түсінігі мен түрлері
16
2.2 Экотуризм дамуының әлемдік тәжірбиесі
20
3. Қазақстанның экотуризм дамуындағы ресурстық потенциалы
2.4 Қазақстандағы экотуризмді дамыту қиындықтары мен оны алдын-
алу шаралары
28
3 АҚСУ-ЖАБАҒЛЫ ҚОРЫҒЫ ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ АНАЛИЗІ
3.1 Ақсу-Жабағлы қорығының тарихы
33
3.2 Табиғи ортаны бағалау
38
3.3 Ақсу-Жабағылы қорығының буферлік зоналарында экотуризмді
дамыту ерекшеліктері
47
4. Экотуристік маршрутты құрастыру және оның калькуляциясын жасау 55
ҚОРЫТЫНДЫ
59
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
61
КІРІСПЕ
Соңғы екі мың жылдықта экотуризм жақсы дамуда және болашақта оның одан
әрі дамуы күтілуде. Бұл негізінен адамдардың табиғи ортасы жақсы дамыған,
ауаса мен суы таза демалуға ұмтылумен байланысты.
Экотуризмнің соңғы жылдары бүкіл әлемде қолдау тапқан туризмнің жаңа
бағыты. Осыған байланысты Біріккен Ұлттар Ұйымы 2002 жылды Халықараралық
экотуризм жылы деп жариялаған.
Қазақстанда экотуризмді дамытудың үлкен мүмкіндігі бар. Оған негізінен
аймақтың геополитикалық жағдайы, яғни халықаралық туристік және саудалық
ағындардың осы территория арқылы өтуі, саяси тұрақтылық, елдегі көптеген
табиғи ландшафтының, архитектуралық, тарихи-мәдени рекреациялық
ресурстардың алуан түрлігі себеп.
Қазақстанда экотуризм дамуының негізі болып, көптеген елдердегі
сияқты, ерекше табиғи жер бедері мен ерекше қорғалатын табиғи территориялар
саналады.
Ерекше қорғалатын табиғи территориялар (ЕҚТТ) дегеніміз – белгілі
бір аймаққа тән табиғи кешенді халық игілігіне жарату мақсатымен мемлекет
тарапынан қорғалатын, ғылыми, тарихи, мәдени және эстетикалық мәні бар
табиғат нысандары.
Табиғат – ел байлығы, Жері байдың – елі бай деп халқымыз қазақ
бекер айтпаған. Табиғат адамның ежелден бергі тіршілік етіп келген және
мәңгілік мекен ете беретін алтын бесігі. Туған жер табиғаты–халқымыздың
ұлттық мақтанышы. Сондықтанда табиғатты қорғау халық парызы, әр адамның
алдында тұрған міндеті.
Берілген дипломдық жұмыстың негізгі-мақсаты ерекше қорғалатын табиғи
территорияларда экотуризм дамыту ерекшеліктерін талдау, Қазақстан
Республикасында экотуризмнің дамуына Ақсу-Жабғылы қорығы негізінде анализ
жасау, Ақсу-Жабағылы қорығы мысалында маршрут жасап, оның калькуляциясын
есептеу.
Дипломдық жұмыстың міндеттері-ерекше қорғалатын табиғи
территориялардың негізгі түсініктемелеріне сипаттама беру; экотуризм
түсінігін толықтай ашу және де берілген әдебиеттер мен жобалық жұмыстардан
алынған материалдарды қолдана отырып, қорытынды жасау.
Дипломдық жұмыстың барысы негізгі 3 тараудан тұрады. Олар: кіріспе,
негізгі және қорытынды бөлімі.
Негізгі тарауда 3 бөлімненен тұрады. Бірінші бөлім ерекше қорғалатын
табиғи территориялардың қазіргі жағдайлары деп аталады. Бұл бөлімде ерекше
қорғалатын табиғи территориялардың негізгі түсініктемелеріне сипаттама
беріліп, ерекше қорғалатын табиғи территориялардың құқықтық реттеуі мен
табиғи қорық қордың болашағы туралы айтылған.
Екінші бөлім ерекше қорғалатын табиғи территориялар экотуризм
дамуының негізі деп алынған. Бұл бөлімде экотуризм түсінігі мен түрлеріне
және дамуының әлемдік тәжірибесіне сипаттама берілген. Осы бөлімде сондай-
ақ, Қазақстанда экотуризм дамыту қиындықтары мен оны алдын-алу шараларына
және елде экотуризмді дамытудағы ресурсттық потенциалға баға берілген.
Үшінші бөлім дипломдық жұмыстың негізгі бөлігі болып табылады. Бұнда
Ақсу-Жабағлы қорығы іс-әрекетіне толық анализ жасалған. Айта кетер болсақ,
ол қорық тарихы, тарихи ортаны бағалау, Ақсу-Жабағлының буферлік
зоналарында экотуризмді дамыту туралы мәлімет берілген.
Осы бөлімде экотуристік маршрут құрастырылып, оның калькуляциясы
жасалған.
Жалпы алғанда, экотуризм-экожүйенің тұтастығын бұзбайтын, жергілікті
халыққа экономикалық жағдай жасайтын және де берілген аймақтың табиғи және
мәдени-этникалық ерекшелігімен танысу мақсатында жасалатын саяхаттарды
қосатың туризм түрі
1. ЕРЕКШЕ ҚОРҒАЛАТЫН ТАБИҒИ ТЕРРИТОРИЯЛАРДЫҢ
ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Ерекше қорғалатын табиғи территориялардың негізгі түсініктері
Табиғат – ел байлығы, Жері байдың – елі бай деп халқымыз қазақ
бекер айтпаған. Табиғат адамның ежелден бергі тіршілік етіп келген және
мәңгілік мекен ете беретін алтын бесігі. Жер қойнауының байлықтары топырақ,
су, ауа, өсімдіктір мен жануарлар дүниесі – қашан да жер бетіндегі
тіршіліктің қайнар көзі. Алайда, табиғат қазынасы сарқылмас қор емес.
Оның адам игілігі үшін ұзақ мерзім пайдалану, өсіп-өнуі, артып отыруы
адамның қамқорлығын керек етеді. Табиғат байлығын тиімді, дұрыс пайдалану
дегеніміз–мүмкіндігінше оны рәсуа етпей, ыждағаттылықпен халық игілігіне
асыру, қалпына келтірілетін түрлердің қайтадан көбейтілуіне жол ашу. Яғни,
табиғи ресурстарды тиімді пайдалану, оны қорғау - өте күрделі жұмыс. Ол
үшін ең алдымен адам мен табиғат арасындағы өзара қатынасты дұрыс шешу,
табиғат байлығын талай бермей керісінше арттыру ісіне атсалысып, күтіп-
баптау шараларын дұрыс жолға қою қажет.
Еліміздегі табиғи ресурстарды тиімді пайдалану–табиғатты қорғау ісімен
тығыз байланысты. Табиғатты қорғау–табиғаттың өзіндік жағдайын сақтау және
бұрынғы сипатын қайтадан қалпына келтіру арқылы табиғи ресурстарды
ысырапсыз пайдалану үшін құрылған мемлекеттік жүйедегі қоғамдық шара. Оның
басты міндеті –халық шаруашылығын шикізат,
энергиямен қамтамасыз ету және еңбекшілердің демалуын табиғат заңдарымен
ұштастыру. Туған жер табиғаты–халқымыздың ұлттық мақтанышы. Сондықтанда
табиғатты қорғау халық парызы, әр адамның алдында тұрған міндеті. Осы
айтылған шараларды іске асыруда, яғни табиғат байлықтарын сақтап, оның
қорын көбейтіп, болашақ ұрпаққа гүлденген, құлпырған және өзгертілмеген
табыс ету жолында елімізде ерекше қорғалатын табиғи территориялар
құрылды.
Ерекше қорғалатын табиғи территориялар (ЕҚТТ) дегеніміз – белгілі
бір аймаққа тән табиғи кешенді халық игілігіне жарату мақсатымен мемлекет
тарапынан қорғалатын, ғылыми, тарихи, мәдени және эстетикалық мәні бар
табиғат нысандары. Қазіргі өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы дамыған кезеңде
түрлі шаруашылық әрекетін болжау үшін табиғатты эволюциялық және
биологиялық заңдарды білу керек. Бұнда ерекше қорғалатын табиғи
территориялық ұйымдардың маңызы зор .
Қазақстан Республикасының Ерекше қорғалатын табиғи территориялар
туралы Заңына (1997 жыл) сәйкес мақсаттарына, қорғау режимдеріне және
пайдалану ерекшеліктеріне қарай ЕҚТТ келесідей түрлерге бөлінеді:
мемлекеттік табиғи қорықтар, табиғи қорықшалар, ұлттық табиғи парктер,
табиғи парктер, табиғи ескерткіштер, дендрологиялық парктер және басқалар.
ЕҚТТ нысандардың құндылығына қарай жергілікті және республикалық маңызы бар
деп бөлінеді1. Қазіргі күні Қазақстанда республикалық деңгейде 10
мемлекеттік табиғи қорық, 57 қорықша, 10 ұлттық табиғи парк, 26 табиғи
ескерткіштер, 7 мемлекеттік ботаникалық бақ, 3 мемлекеттік зоологиялық парк
бар2.
Ал, енді ЕҚТТ-ның негізгі түсініктеріне тоқталайық.
Қорық – аумағында барлық табиғи кешен толығымен шаруашылыққа
пайдаланудан алынған және өкімет қорғауында болатын жер немесе су
кеңістігі, сондай-ақ типтік, сирек кездесетін және бірегей табиғи
кешендерді бүкіл компоненттер жиынтығымен қоса сол қалпында сақтауға
арналған, арнайы қорғау режимі бекітілген ерекше қорғалатын табиғи аумақ.
Қорықтың негізгі міндеті–табиғат кешенін (этолондық табиғи экожүйелерді),
осы аумаққа тән организмдердің гендік қорын сақтау және қалпына келтіру,
табиғи құрылыстардың даму заңдылықтарын ғылыми тұрғыда кеңінен зерттеу.
Қорық аумағын шаруашылық мақсатта пайдалануға болмайды. Қорық–қорғалатын
аумақ ғана емес, сонымен қатар табиғатты қорғау жөніндегі мемлекеттік
ғылыми мекеме болып табылады. Мұнда жабайы хайуанаттарға санақ жүргізу
әдістері, оларға әсер ететін факторлар анықталып, саны сиреп бара жатқан
жануарлар мен қоры азайып кеткен өсімдіктердің түрлерін қалпына келтіру
мәселесі терең зерттеледі. Қорықта табиғи ресурстарды сақтаудың жолдары
белгіленеді. Қорықтарда ғылыми зерттеу жұмыстары жылдар бойы жүргізіледі.
Табиғаттың қорғалатын бұл аймағы – ауа райы, топырағы, өсімдіктер мен
жануарлар дүниесі арасында бірнеше жылдар бойы қалыптасқан биологиялық
байланыстарды сақтайды3. Қорықтар–табиғат эталоны. Мұндағы орман-тоғай,
жайқалған шабындық, аң-құс, айдын көлдер мүмкіндігінше сол бұрынғы әсем
қалпында сақталуы тиіс. Біздің елімізде қорықтарды ұйымдастыру ісінің
негізі өзінің арнасын 1921 жылы 16қыркүйекте В.И.Ленин қол қойған
Ескерткіштерді, бау–бақшаны және парктерді қорғау туралы деректен
алды1.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында 10 мемлекеттік қорық
бар. Олар : Ақсу –Жабағлы, Алматы, Барсакелмес, Марқакөл, Наурызым,
Үстірт, Алакөл, Батыс Алтай және Қаратау қорығы2.
Қорықша – жануарлардың, өсімдіктердің жеке түрлері, су, орман, жер
нысандары қорғалатын және табиғи ресурстары шектеулі түрде пайдаланатын
аумақ. Ол мемлекеттік табиғи қорының бір немесе бірнеше нысандарын
сақтауға және толықтыруға арналады. Қорықша территориясында шаруашылық
жұмыстары шектеулі түрде ғана жүргізіледі. Қорықшаның қорықтан айырмашылығы
онда бүкіл табиғат кешені емес, оның тек бір бөлігі ғана қорғалады.
Қорықшалар қорғалатын нысандарының құндылығына қарай жергілікті және
республикалық мәндегі болып бөлінеді. Мысалы, зоологиялық қорықша–
Қазақстанда тіршілік ететін жануарлардың сирек кездесетін және жойылып кету
қаупі бар түрлерін қорғау мақсатында ұйымдастырылған арнайы аумақтар. Бұл
аумақтар шаруашылыққа пайдаланылмайды және мемлекет қорғауында болады. Ең
алғаш ұйымдастырылған зоологиялық қорықша–Андасай қорықшасы. Елімізде
республикалық мәні бар 44 зоологиялық қорықшалар бар.
Ботаникалық қорықша–Қазақстанда өсетін өсімдіктердің және бағалы түрлерін
қорғау, байырғы қорын қалпына келтіру және экологиялық деңгейін сақтау
үшін ұйымдастырылған шағын аумақтар. Бұларда шаруашылыққа пайдаланылмайды
және мемлекет қорғауында болады. Ботаникалық қорықшаның сипатына
байланысты бұнда орман кесудің барлық түрлеріне (санитарлықтан басқа),
мал бағу, шөп ору сияқты адамның шаруашылық іс-әрекетіне жол берілмейді.
Республикамызда жалпы көлемі 217 мың гектар болатын 16 ботаникалық
қорықша бар4.
Геологиялық қорықшалар–сирек және ерекше геологиялық құрлымды жер
бедерінің формалары бар ландшафтар территориясында ұйымдастырылады. Олардың
қатарына флора мен фауна қалдықтарының қоры шоғырланған жерлер, үңгірлер,
экзотикалық рельеф формаларының учаскілері жатады. Геологиялық
қорықшалар территориясында қорғаудағы обьектер тұтастығын жоятын қазба және
құрлыс жұмыстарын жүргізуге тыйым салынады.
Үлкен маңызы бар қорықша–ландшафты қорықшалар. Бұларда барлық табиғи
комплекстің қорғалуы қарастырылған. Бұл қорықшаларда шаруашылық іс -
әрекеттің кей түрлері жүргізілуі мүмкін (шөп шабу, мал бағу).
Қорықшаның бұл түрі Қазақстанда айтарлықтай кең тараған4.
Табиғи парктер дегеніміз –құрамына адамның іс- әрекеті нәтижесінде аз
бұзылған комплекстер, эстетикалық бағалығымен және рекреациялық
пайдалануда жарамдылығымен ерекшеленетін типтік және табиғи ландшафтының
айтарлықтай бөлігі кіретін, ерекше қорғалатын табиғи территориялардың
категориясы. Қорғалатын нысанлары жергілікті мәнге ие. Республикалық
мәнге ие болатын табиғи парктер ұлттық парктер қатарына қосылып ұлттық
табиғи парктер деп аталады .
Ұлттық табиғи парктер деп - ЕҚТТ категориясын және аз бұзылған
табиғи комплекстер мен экологиялық, ғылыми, рекреациялық құндылығы бар
табиғи, тарихи-мәдени обьектерді айтамыз. Ұлттық табиғи парктер негізінен
рекреациялық мақсатта, әсіресе, аз уақытты демалыс пен танымдық туризмде
пайдалану қатаң бақыланады. Қорғау режимі – құрастырылған,
дифференциональды болып келеді. Қазақстанда ұлттық табиғи парктер мен
табиғи парктердің дамуы тек соңғы 10 жылдықта басталды. Бірінші ұлттық
парк 1986 жылы құрылды. Қазіргі кезде 7 ұлттық табиғи парк бар: Алтын
–Емел, Баянауыл, Бурабай, Қарқаралы, Қатон- Қарағай, Көкшетау, Іле –
Алатау4.
2005-2006 жылдары тағы 2 ұлттық парк Жоңғар (567,4 мың га) және
Көлсай көлі (161,7 мың га) сияқты ұлттық парктер құрылады деген болжам
бар. Елдегі ерекше қорғалатын территориялардың бұл түрі негізінен елдің
шығысы мен оңтүстік–шығысындағы таулы аудандарда және Орталық пен
Солтүстік Қазақстанның таулы–орманды экожүйелерінде шоғырланған5.
Табиғи ескерткіштер дегеніміз - өзінің ғылыми, мәдени, экологиялы –
эстетикалық, ғылыми–танымдық қасиетімен ерекшеленетін тірі емес
табиғаттан пайда болған жеке табиғи обьектілер. Олар әрқашанда мемлекет
қорғауында болады. Табиғи ескерткіштерге белгілі бір аймақтағы сирек
кездесетін ағаштардың, бұталардың түрлері мен топтар, құрып бара жатқан
өсімдіктердің жеке учаскілері, үңгірлер, сарқырамалар, жер асты суларының
минералды көздері және тағы басқалар жатады. Барлық табиғи ескерткіштер
экотуризм обьектісі болып табылады. Сондай-ақ Табиғи ескерткіштер
категориясына экотуризмде үлкен қызығушылық тудыратын экзотикалық тау
беткейлерін және табиғат апат процесстері мен құбылыстарының салдарын
жатқызуға болады. Мысалы: Есік, Кіші және Үлкен Алматы өзендеріндегі
селдің салдары 5.
Мемлекеттік зоологиялық парк-жануарлар дүниесін молықтыруға,
қорғауға және пайдалануға арналған,табиғат қорғау және ғылыми-зерттеу
мекемелері мәртебесі бар және өңірлер бойынша сараланғанқорғау
режиміндегіерекше қорғалатын аумақ.
Мемлекеттік зоологиялық парктерге әдетте елді мекендердің жерінен
белгіленген тәртіппен тұрақты пайдалануға жер учаскілері беріледі.
Мемлекеттік зоологиялық парктерде оның міндеттерін орындаумен байланысты
емес және оларда ұсталатын жануарлардың жойылуына әкеліп соғуы мүмкін кез
келген іс-әрекетке тыйым салынады. Зоологиялық парктер
Отандық және дүниежүзілік фаунадағы жануарлар коллекциясын қалыптастырыда
және олардың сақталуын қамтамасыз етеді. Мемлекеттік зоологиялық парктер
белгіленген тәртіп бойынша жануарлармен импорттық және экспорттық
операцияларды, оларды зоологиялық саладағы басқа мекемелерге айырбастауды
жүзеге асырады.Бұнда сондай-ақ, мал дәрігерлік және зоотехникалық қызмет,
сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген жануарларға арналған
питомниктер құрылады6.
Мемлекеттік ботаникалық бақ-өсімдіктер дүниесін қорғауға, молықтыруға
және пайдалануға арналған,табиғат қорғау және ғылыми-зерттеу мекемелері
мәртебесі бар және өңірлер бойынша сараланғанқорғау режиміндегіерекше
қорғалатын аумақ.
Мемлекеттік ботаникалық бақтардың жергілікті және республикалық маңызы
болуы мүмкін. Мемлекеттік ботаникалық бақтарға тұрақты пайдалану үшін
белгіленген тәртіппен жер учаскілері беріледі. Мемлекеттік ботаникалар
мынадай6:
1) экспозициялық- өсімдіктерді егуге және оларды келушілерге көрсетуге
арналған;
2) ғылыми – ғылыми зерттеулер жүргізуге арналған;
3) қорықтық – табиғи өсімдіктердің бірегей, типтік және сирек кездесетін
топтарын сақтауға арналған;
4) қоғамдық – келушілерге қызмет көрсетуге арналған;
5) әкімшілік және өндірістік шаруашылық өңірлерге бөлінеді.
Мемлекеттік ботаникалық бақтарда олардың міндеттерін орындау мен байланысты
емес және оларда өсірілетін өсімдіктердің жойылуына әкеліп соғуы мүмкін кез
келген іс-әректке тыйым салынады.Мемлекеттік ботаникалық бақтар отандық
және дүниежүзлік флораның табиғи және мәдени өсімдіктер коллекциясын
қалыптастырады және олардың сақталуын қамтамасыз етеді. Мемлекеттік
ботаникалық бақтар өсімдіктерімен импорттық және экспорттық операцияларды
жүргізуді, оларды ботаникалық басқа мекемелерге айырбастауды жүзеге
асырады. Мемлекеттік ботаникалық бақтарда коллекциялық және эксперименттік
учаскелер, гербарийлер, питомниктер және тұқым қорлары құрылады.
Мемлекеттік ботаникалық бақтарды пайдалану ерекшеліктері: 1)мемлекеттік
ботаникалық бақтар белгіленген тәртіппен ғылыми, мәдени-ағарту және оку
мақсатында пайдаланылады. 2) мемлекеттік ботаникалық бақтардағы ғылыми
зерттеулер табиғи флораның бағалы, сирек кездесетін және құрып кету қаупі
төнген түрлерін және жерсіндірілген дақылды өсімдіктерді қолдан өсіру,
тұқымын сұрыптау және көбейту саласында жүргізіледі.
Мемлекеттік дендрологиялық парк–табиғат қорғау мекемесінің мәртебесі
бар және ағаш пен бұта тұқымдарын қорғауға, молықтыруға және пайдалануға
арналған өңірлер бойынша сараланған қорғау режиміндегі ерекше қорғалатын
табиғи аумақ. Мемлекеттік дендрологиялық парктер мемлекеттік ботаникалық
бақтар сияқты тәртіппен және нақ сондай шарттар мен ғылыми, мәдени, ағарту
және оқу мақсаттарында пайдаланылады.
Теңіз айдынын қоса алғанда, дағдылы өсімдіктер мен жануарлар дүниесі,
әсіресе су құстары мекендейтін жер ретінде пайдаланылатын табиғи және
жасанды су қоймалары халықаралық маңызы бар сулы-батпақты алқаптар болып
табылады. Халықаралық маңызы бар сулы-батпақты алқаптарға мемлекеттік
табиғи қорықтар мен мемлекеттік заказниктер кіреді не халықаралық маңызы
бар ерекше қорғалатын жеке табиғи аумақтар ретінде бөлінеді. Халықаралық
маңызы бар сулы-батпақты алқаптарға негізінен су құстары мекендейтін жерді
қорғау мен қалпына келтіруді қамтамасыз ететін қорық және заказник
режимдері немесе шаруашылық қызметтің реттеленетін режимі белгіленеді.
Халықаралық маңызы бар сулы-батпақты алқапты қорғау мен пайдалану
ерекшеліктері ол туралы осы мәселелер бойынша қолданылып жүрген халықаралық
келісімдер ескеріле отырып бекітілген жеке ережемен белгіленіледі.
Ерекше мемлекеттік маңызы бар немесе ғылыми жағынан ерекше құнды су
қоймаларына ерекше қорғалатын құқықтық режиміндегі арнаулы нысаналы
мақсаттағы немесе шаруашылық қызмет режимімен реттелетін су қоймалары
жатады. Шаруашылық тұрғыдан ерекше құнды су қоймалары, шекаралық сулар,
табиғи шипалы факторлары мен рекреациялық қасиеттері бар су қоймалары, ұзақ
мерзімді перспективадағы ғылыми зерттеулер обьектілері болып табылатын су
қоймалары, ықтимал сел қаупін төндіретін су қоймалары ерекше мемлекеттік
маңызы бар немесе ғылыми жағынан ерекше құнды су қоймалары болып табылады.
Ерекше мемлекеттік маңызы бар немесе ғылыми жағынан ерекше құнды су
қоймалары жергілікті және республикалық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи
аумақтар санаттарына жатады. Ерекше мемлекеттік маңызы бар немесе ғылыми
жағынан ерекше құнды су қоймаларын пайдалануға беруге ішінара шек қойылуы
немесе толық тыйым салынуы мүмкін6.
1.2 Ерекше қорғалатын табиғи территориялардың құқықтық реттелуі
Туризмнің әлемдік тәжірибесі көрсетіп отырғанай, әлемдік туризм
нарығында маңызды орынды аса жоғары дамыған елдер қатарына жатпайтын да,
бірақ өзіңдік мәдени құндылықтары мен табиғи мүмкіншіліктері бар көптеген
елдер алып отыр. Олардың шартты дамудың негізі болып туризм облысының
дамуындағы белсенді мемлекеттік саясат болып табылады.
Экологиялық туризм саласындағы мемлекеттік саясат арнайы формалар,
тәсілдер және бағыттың жиынтығын құрайды. Экотуризм саласының дамуында
экологиялық туризмді дамытудың мемлекеттік және облыстық бағдарламалары
маңызды рөлді атқарады.
Республикалық, облыстық және жергілікті деңгейде экологиялық туризм
саласында бір келкі саясатты жүргізу мемлекеттік атқарушы органдарының,
яғни Қазақстан Республикасының табиғи ресурстарды және қоршаған ортаны
қорғау Министрлігі Сауда және Туризм Комитеті, Қазақстан Республикасының
мәдениет, ақпарат және қоғамның келісім іс әрекетінің жоғары деңгейде
жетілдіруін талап етеді.
Экологиялық туризм саласының тиімді басқарылуы негізінен қабылданған
және де жаңа қабылданылатын заң актілері мен нормативті құжаттар қамтамасыз
етеді.
Жаңадан қабылданатын заңдар немесе қабылданған заңдардың қайта
қарастырылуы екі үлкен блокты қамтиды. Бірінші блок-экотуризм ресурстарын
пайдалану, мәдени және тарихи ескерткіштерді қорғау, қаржыландыру, қаржы
ағымын рационалды бөлу, қалпына келтіру және тағы басқа сұрақты қамтитын
және экотуризмнің дамуының негізін қамтамасыз ететін заңдардың
жетілдірілуі.
Екінші блок–экотуризм субьектісінің–туристік компания, фирма және
тағы басқа–ішкі саясаты мен тиімді іс әрекеттерін қамтамасыз ететін
құқықтық және нормативті базаларды өндеу және жетілдіру.
Бірінші блок бойынша Қазақстан Республикасының 2001 жылы қабылданған
Туристік іс әрекет туралы заңына экотуризмді дамыту туралы баптарды қосу
қажет. Әйтпесе жақын уақытта Қазақстанда экотуризмнің дамуына жағдай
жасалуы жайында айту бос сөз7.
Саланың дамуына табиғи ресурстар мен олардың алуан түрлілігі негіз
болатынын естен шығармайтын болсақ, онда экотуризм саласының
жетілдірілуіндегі маңызды рөл табиғатты қорғау заңдылығының үлесіне тиетіні
анық. Бұған негізінен Қазақстан Республикасының Ерекше қорғалатын табиғи
территорияларды қорғау туралы Заңын жатқызамыз. Бұл заңға келесідей
толықтырулар енгізу керек.
Экологиялық туризм позициялары Заңның Ерекше қорғалатын табиғи
территорияларды пайдалану тарауында айтылу қажет. Және міндетті түрле
мұнда ерекше қорғалатын табиғи территорияларды жалпы туризм үшін емес, ал
оның экологиялық бағыттары үшін пайдалану керек екендігін айқын көрсету
қажет. Бұнда сондай-ақ, белгілі бір ЕҚТТ-да экотуризмнің қандай түріне
рұқсат берілетін анықтау керек. Бұл заңдылық келушілердің деңгейінің өсуіне
және де эндемикті, реликтивті, құрып бара жатқан өсімдіктер мен сирек
кездесетін жануарлардың қорғалуын қамтамасыз етеді.
Табиғатты қорғау заңдылығының саласында келесіні істеу керек8:
1)Заңдылық базаны ЕҚТТ мен Биологиялық алуан түрлілікті сақтау
саласындағы халықаралық конференциялар мен қол қойылған халықаралық
келісімдер негізінде жасау және жетілдіру керек;
2) Ерекше қорғалатын табиғи территорияларды қорғау туралы Заңда ЕҚТТ-
да тәртіп бұзушылардан алынатын айыппұл мен конфискацияланған заттарды өз
бетінше қолдануына мүмкіндік беру туралы және түскен айыппұл мөлшерінен 30
пайызды инспекторларға беру жөнінде ұсыныс жасау керек;
3)Пайда түсіру мақсатында сирек және жойылып бара жатқан өсімдіктер
мен жануарларды аулауға заң жүзінде тыйым салу;
4)Жер кодексі мен Ерекше қорғалатын табиғи территорияларды қорғау
туралы Заңға кез-келген мақсатта ЕҚТТ-дың жер учаскелерін алуға тыйым салу
туралы толықтырулар енгізу керек;
5)Қазақстан Республикасының Өкіметіне экологиялық, қоршаған ортаны
қорғау және ғылыми мәні бар ауыл шаруашылығы мен басқа да категориялардағы
жерлерді мүмкіншілігі бар ЕҚТТ қорына жатқызу және олардың жеке меншікке
сатылуына жол бермеу туралы ұсыныстар жасау керек және тағы басқа.
Қоғамдық бақылауды дамыту саласы мен инспекция, био алуан түрлікті
сақтаудағы халық ролінің көтерілуі және де ЕҚТТ-ды дамыту байланысты жүйелі
бірлестіктерге9:
1) Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігіне жоғарғы
оқу орындарының бағдарламасына табиғатты қорғау бойынша мамандардың
квалификациясын көтеруге арналған пәндерді енгізу керек;
2) Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі, Ауыл
шаруашылық Министрлігі мен Қоршаған ортаны қорғау Министрліктеріне ЕҚТТ-ның
буферлік зоналарында өмір сүретін жергілікті халыққа ақпараттық-білім беру
бағдарламаларын өндеу және қабылдау керек. Ал бұл бағыттарды таратуды ЕҚТТ-
ның дирекциясына жүктеу қажет.
3) Жергілікті, облыстық және республикалық деңгейдегі Заңды органдар
ішінде маңызды экологиялық шешім қабылдау процесінде қоғамның араласуын
қамтамасыз ететін, қоғамдық экологиялық Кеңестер құруға көмектесу қажет.
Сондай-ақ:
4)Қазақстан Республикасының Өкіметіне Глобальды экологиялық фондтың
жұмысын ретке қою шараларын енгізу керек, қосымша мүмкіндіктерін қызықтыру
мақсатында қаржыландыруға бюджеттен қаржы көздерін бөлу;
5)Орталық Азияның табиғатын сақтаудағы актуальды проблемаларды шешу
үшін жылына кемінде бір рет отырыстар, кездесулер жүргізу керек9.
Экологиялық туризм сферасының дамуында жеке меншік және шетелдік
инвистициялардың қажет екендігін ескере отырып, заң жүзінде инвесторларды
табыс, тәукелдік деңгейі, стимулдар мен гранттардың нормалдық ара-
қатнасымен қамтамасыз ету керек.
Экологиялық туризм обьектілерін қорғау мен қайта қалпына келтіруге
қаржы көздерін салған отандық инвесторларына салық заңдылығы мен қойылған
салық жеңілдіктерінің жүйесін қарастыру керек10.
Экологиялық туризм саласына тарихи-мәдени ескерткіштердің кіретінің ескере
отырып, Қазақстан Республикасының Тарихи-мәдени мұраны қорғау және
пайдалану туралы Заңына бұл обьектілерді экотуризмнің танымдық мақсатында
пайдалану ережелерін енгізу керек.
Сондай-ақ, браконьрелік іс әрекеттер үшін, туристердің
осалдығынан пайда болған орман өрті, тарихи обьектілерге келтірілген
зияндар үшін жауапкершілікті арттыратын құқықтық актілерді дайындау және
енгізу керек11.
Сонымен қатар, экотуризмнің дамуына себебін тигізетін
салалардың дамуын реттейтін құқықтық актілерді дайындау қажет. Бұл бағытта
Қазақстан Республикасының Шағын кәсіпкерлікті мемлекет тарапынан қолдау
туралы Заң мен Шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдау туралы мемлекеттік
бағдарламасы маңызды орын алады.
Қорыта айтқанда, жоғарыда айтылған шараларды заң жүзінде реттеу
арқылы, Қазақстан Республикасында экологиялық туризмді дамытуды дұрыс әрі
тиімді жолға қоюға болады. Бұл үшін осы айтылған шаралар мемлекет тарапынан
қолдау табуы қажет.
1.3 Табиғи –қорғау қорын қалыптастырудың болашағы
Қазақстан Республикасында табиғи қорғау қорын қалыптастырудың үлкен
болашағы бар. Өйткені бұнда әлі ЕҚТТ атағын алмаған, бірақ мүмкіндігі мол
17 қорық, 58 қорықша, 12 ұлттық парк және 65 табиғи ескерткіштер бар2.
Жер көлемі 2,754 мың шаршышақырым ұлан – байтақ жерді алып жатқан
Қазақстан Республикасында небары 10 қорық бар дегенге сенудің өзі қиын.
Қазақстан территориясының кейбір жерлерінде қорық ұйымдастыруға қандай
мүмкіншілік бар деген сұраққа тоқталып өтейік.
Жер құнарын, орманның әсем келбетін, өзендер мен көлдердің мөлдір
сәулетін және аңдар мен құстардың тіршілігін, өсімдіктер әлемін қымбат
қазынадай қадірлеп, қастерлеп, аялап сақтайтын қорықтар Қазақстан
Республикасының орманды–дала, шөл және шөлейтті аймақтарында жоқтың қасы.
Алтай, Жоңғар, Қарқаралы тауларында, Ертіс, Орал, Сырдария, Іле өзендері
жағалауында да қорықтың болмауы жасырын нәрсе емес. Ғалым-биологтардың
назарын аударып отырған осы жайт. Өйткені, Қазақстан Республикасында тың
және тынайған жерлерді игеру (1956) мен таулы, шөлді жерлерді мал
шаруашылығы үшін кеңінен пайдалануға байланысты қара құйрық, аққұрай
орақтұмсық сияқты хайуанаттармен қатар, гүлтобылғы, қараған, қара қандығаш,
дәремене бидайықтың біраз түрлерінің қоры күрт төмендеп кеткені ғалым
ботаниктерге белгілі болып отыр. Осындай бағалы жабайы жануарлар мен
өсімдіктер түрлерінің, түрлі табиғат аймақтарындағы көрік, ландфавтылар
келбетінқорғап қалу үшін Қазақстан тәуелсіз мемлекетінің аймақтарында
бірнеше мемлекеттік, тіпті дүние жүзлік маңызды бар қорықтар ұйымдастыру
бүгінгі таңда кезек күттірмейтін жайт. Ол туралы бұрыңғы ҚазақССР ғылым
академиясының Табиғатты қорғау және оның ресурстарын рационалды түрде
пайдалану мәселесімен шұғылданатын ғылыми кеңесінің 1975 жылы болған
арнайы отырысында кеңінен талқыланғаны туралы ғылыми деректер бар.
Бұл отырыста Қазақстанның ірі ғалым-биологтары қорықтар санын көбейту
және оларды ұйымдастыру жолдарын ғылыми тұрғыда егжей-тегжейлі талқылаған
болатын.
Қазақстанның ғалым–биологтары келешекте Қазақстан Республикасының
барлық географиялық зоналарын қамтитын 21 қорық ұйымдастыру керек деген
ғылыми қорытындыға келіп отыр. Олардың жер көлемі қазіргі қорықтардың жер
көлемімен бірге есептегенде 2,149 мың гектарға жетуі сөзсіз, яғни
республика жер көлемінің 75 пайызын алмақ.
Республикамыздың табиғи ресурстарын қорғайтын жаңа қорықтарды
ұйымдастыру үшін алдымен ол маңда арнайы түрде ғылыми зерттеу жұмыстарын
жүргізуді қажет етеді. Қорықтарды ұйымдастыру үшін ғылыми деректер керек.
Табиғи қорықтардың бірі Бетпақ дала шөлді аймағында ұйымдастырған жөн деген
ғалымдар бір ауыздан шешімге келген.
Бетпақ дала қорығы территориясында Шу өзенінің солтүстігінде жатқан
ұсақ тасты шөлді аймақты енгізу жоспарланып отыр. Бетпақ даланың шөлді
даласында жусан, баялыш, бұйрығын өссе, ал үстіртті жерлеріне қараған,
теріскен өседі. Өте көне заманның ескерткіші болып реликті бұта көзге
түседі. Ауа-райы өте құбылмалы жазы ыстық, қысы аязды келеді. Жауын-шашын
жерге өте аз түседі. Небары 90-100 мм. Бетпақ дала қорығын тезірек
ұйымдастыруды өмірдің өзі асықтырып отыр. Бұл қорықта сүт қоректілердің 40,
құстардың 150-200-дей түрі, бауырмен жорғалаушылардың 15-тен астам түрі
тіршілік етеді. Міне, осылардың бәрі қорғалуы тиіс. Сондықтан да Бетпақ
дала қорығын тезірек ұйымдастыруды өмірдің өзі асықтырып отыр .
Екінші–далалы аймақ. Оған Жезқазған облысына жататын Ағадыр ауылының
батысындағы дала жатады. Бұнда көлемі 40-50 мың гектар болатын Орталық
Қазақстан қорығын ұйымдастыруға болады. Мұндағы қорғалатын негізгі
обьектілер жұпар, қамшат, орман сусары, құр, емен, шегіршін сияқты
кездесетін аң, құс пен өсімдіктер.
Үшінші – шөлейтті аймақ қорықтары. Бұл қорықтарда ең көлемділері –
Үстірттің Батыс тік жарлы қыраттары. Үстірт қорығында кекілік, құлан болса,
гепард бұлдырықтарда көзге жиі-жиі шалына береді. Шөлейтті аймақ
қорықтардың бірі – Андысай қорығы. Оның көлемі 330 мың гектар жерді қамтуы
мүмкін. Қорғалатын обьектілері арқар, құлан, қара құрық, киік, Регель
қызғалдағы.
Шөлейтті аймақтық қорық, оған Торғай өзнінің төменгі ағысы Нұра мен
тәуіп учаскесіндегі көптеген алқаптар кіретін Торғай қорығы ұйымдастырылуы
мүмкін. Көлемі 20-30 гектар. Қорғалатын обьектілер–ақбөккен, дуадақ,
безгелдек, су құстары, бидайықтар өсетін ойлы жерлер.
Алматы облысы. Балқаш ауданындағы Күрті өзенінің Ілеге құя
берісіндегі тоғайлы алқапты шамамен 20-30 гектар жер бос жатыр. Ол
жерлерге қорық ұйымдастыруға болатыны анықталып отыр. Іле өзені тоғайлы
қорығын, Балқаш маңы қорығын ұйымдастыру ғалымдар ойында. Мұнда
мекендейтін жабайы шошқа, тоғай бұғысы, шұбар бұғы, сарғыш күзен, қырғауыл
және сирек кездесетін тоғай өсімдіктері қоғалуы тиіс.
Балқаш ауданының территориясында тағы бір қорық ашылмақ, ол –Бақанас
сексеуіл қорығы. Мұнда 40-50 гектар жер бар. Егер қорық ұйымдастырыла
қалған күнде негізгі қорғалатын обьектілер сексеуіл, қызылша, жусан, жорға
торғай, құлан сияқты аң, құс, өсімдіктер болмақ.
Шөлейті аймақта тағы да бірнеше жерде қорықтар ұйымдастыруға
болатынын ғалымдар дәлелдеп отыр. Олар Шарын (Алматы облысының Шарын
өзенінің төменгі ағысы бұл жерде көлемі) 20-ның келетін қорық ұйымдастыруға
жарайтын ғажап Жер жанаты өлке бар. Олар Свентас–Ақтөбе облысының Шалқар
ауданында 30 мың гектар жер болатын қорық, Қызылорда облысының Шиелі және
Жаңа- Қорған аудандарының территориясында көлемі 50-60 мың гектардай жерге
Қызылқұм қорығын ұйымдастыруға болады1.
Қазақстан Республикасында алдағы уақытта ұйымдастырылатын қорықтардың
бір тобы – тау қыраттары болуы тиіс. Бұл қорықтардың көлемдісі – Жоңғар
Алатауы (205 мың гектар). Ол Басқан өзені, Сарқанд ауданының
территориясын қамтиды.
Тарбағатай (Шығыс Қазақстан облысы) өңірінде қорық ұйымдастыруға
келетін 50-60 мың гектар жер бар. Қорғауға алынуға тиіс обьектілер
мыналар–бадам, жабайы алма бағы, субальпі шалбындығындағы өсімдіктердің
кейбір түрлері. Зайсан ойпатында да қорық ұйымдастыруға болатын жерлердің
бар екенін ғалымдар дәлелдеп отыр. Өйткені бұл өңірде өте сирек кездесетін
хайуанаттардың өкілдері бар. Олардың ішінде елік, қарақұйрықты жерсіндіруге
болатыны анықталып отыр. Бұлардан басқа Ерментау (Ақмала облысы), Каспии
маңы (Атырау облысы), Қаратау, Сырдария (Оңтүстік Қазақстан облысы),
Жаңажол (Солтүстік Қазақстан облысында), Жабайұшқан (Маңғыстау облысы )
және тағы басқа қорықтар ұйымдастыруға болады1.
Қазақстан территориясында осы айтылған қорықтардан басқа 12 ұлттық
табиғи парк ұйымдастыру мүмкіншілігі бар. Олар: Сибин, Қатон-Қарағай
(Шығыс Қазақстан облысы), Жоңғар региональды, Достық, Көлсай көлдері, Усек
(Алматы облысы), Бурабай, Айыртау, Согровск (Солтүстік Қазақстан облысы),
Қарқаралы (Орталық Қазақстан облысы), Орал (Батыс Қазақстан облысы), Ақтау
– Бұзашын (Маңғыстау облысы). Сондай-ақ Қазақстанның ұлан – байтақ
территориясында 58 қорықша, 12 ұлттық парк және 65 табиғи ескерткіш, 1
зоологиялық парк, 3 ботаникалық парк ашылмақ.
Міне, осының бәрі Қазақстан Республикасында табиғи қорғау қорын
қалыптастырудың үлкен болашағын көрсетеді12 .
2 ЕРЕКШЕ ҚОРҒАЛАТЫН ТАБИҒИ ТЕРРИТОРИЯЛАР ЭКОТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗІ
2.1 Экотуризм түсінігі және түрлері
Туризмнің әлемдік шаруашылықтың жетекші салаларының ішінде болуы оның
қоршаған ортамен қарым-қатынасын және күнделікті табиғатты қолдануды
арттырып отыр. Себебі басқа ешқандай сала өнімінің жетістігі (ауыл
шаруашылығын қоспағанда) қоршаған ортамен байланысты емес.
Туризмнің даму проблемасы әрқашан актуалды болып келген, бірақ
қазіргі уақытта оларды шешуге үлкен көңіл бөлінуде, себебі жылдан–жылға
өсіп келе жатқан туристік миграция қоршаған ортаға қауіп тудыруда. Бұл
қауіп-адамдардың танымал демалыс орындарында көптеп шоғырлануы, қоқыстардың
көптеп жиналуы, музыкалық апарат динамикасы мен көлік құралдары шуының
нәтижесінде көрініп отыр. Ауа мен судың ластануында туризм моторизациясы
үлкен рөл атқарады. Көпшілік туризмнің экологиялық талаптарды ескермей
дамуы табиғи комплекстің нашарлануына алып келді. Осыған байланысты
көптеген елдерде туристік қозғалысты территориялық ұйымдастыру жоспарланды,
бұл табиғи комплекстерде тепе–теңдік сақталатын туризмнің жаңа түрін
дамытты. Туризмнің бұл түріне экологиялық туризм деген жалпы атау
берілді.
Туризмнің қазіргі даму этапының ерекшелігі экологиялық туризм
түсінігі арқылы ашылады деуге болады. Экологиялық туризм немесе оның кең
тараған қысқартылған түрі экотуризм термині ecological tourizm және
ecotourizm деген ағылшын сөздерінің аудармасы. Көптеген басқа елдердің
канадалық, американдық, австриялық әдебиеттерінде туризмнің бұл бағытына
табиғи туризм, жұмсақ туризм, жасыл туризм сияқты терминдер
қолданылады.
Жұмсақ туризм негізгі мақсаты көп пайда түсіру болып келетін қатты
туризмге қарама–қарсы, яғни жұмсақ туризмнің көздеген мақсаты пайдалы
бизнес ғана емес, сондай-ақ туристік аймақтардың жақсы мәдени дамуына
қамқорлық, қоршағын ортаға минералды зиян келтірмеу.
Бұл саланың іс-әрекетінің сферасын түсіну үшін ең алдымен оның
анықтамасына байланысты бірқатар дәлелдемелер айту қажет. Айта кетер жай,
экотуризм анықтамасы қазіргі күнге дейін дамуда, бірақ та жалпылай
алғанда, экотуризм-табиғи ортасы жақсы дамыған аудандардағы демалу және
жергілікті халықтың жағдайының көтерілуіне жағдай жасау.
Экотуризмге берілген анықтамаларды қорыта отырып, экотуризмге сай келетін
негізгі 5 критерилерді бөлуге болады. Экотуризм13:
1. табиғатты және табиғи ресурстарды толығымен пайдалануға негізделуі
керек;
2. экологиялық тұрақты, яғни адамның қоршаған ортасына зиян келтірмейтін
болуы керек;
3. экологиялық білім мен танымдықтың және адам мен табиғат арасындағы
толық құқылы серіктестік қатынасты қалыптастыру керек;
4. жергілікті әлеуметті–мәдени ортанын қорғалуын қамтамасыз етуі қажет.
5. экономикалы эфективті және өзі тараған аудандардың тұрақты дамуын
қамтамасыз ететін болуы керек.
Экотуризм–соңғы жылдары бүкіл әлемде кең қолдау тапқан туризмнің
жаңа бағыты. Бұған Жабайы табиғаттың Әлемдік Қоры (WWF), табиғатты және
табиғи ресурстарды қорғаудың халықаралық бірлестігі (IUCN) сияқты
халықаралық ұйымдардың экотуризм дамуындағы іс-әрекеттері себеп болып отыр.
Экотуризмнің туризмнен айырмашылығы, яғни оның өзіне тән ерекшеліктері
бар. Біріншіден, экотуризм–табиғи ортасы жақсы дамыған территорияларға
бару. Олар: қорықтар, қорықшалар, ұлттық парктер және басқа қорғалатын
территориялар. Екіншіден, экотуризм ең экологиялық табиғат қолданушысы.
Өйткені, экотуристердің табиғатты пайдалану техникасы мынадай: олар пайдалы
ресурстардың көп бөлігін көзбен шолу, есту, сезу арқылы пайдаланады.
Осыған байланысты экотуризм әлемдегі ЕҚТТ – дың ресурстарын қолданатын
жалғыз түр болып табылады.
Үшіншіден, экотуризм ЕҚТТ-да өзін-өзі ұстаудың айтарлықтай қатаң ережелерін
қою арқылы туристердің міңез-құлықтарын қатал қадағалайды. Яғни, турист
арнайы соқпақ жолды қолдануы, шуламауы, өсімдіктерді жұлмауы және т.б.
істемеуі керек. Бұл ережелердің қолдануы экотуризм дамуының ең негізгі
шарты болып табылады. Төртіншіден, экотуризм- жергілікті халықтың жағдайын
жақсартуға мүмкіндік береді. Олар қызмет ететін персонал ретінде жұмыс
істеу арқылы және өздерінің дәстүрлі өнер мен қолөнер түрлерін дамыту
арқылы көп пайда таба алады және әлеуметтік-экономикалық деңгейін
көтереді14.
Бірқатар авторлар экотуристерді олардың қызығушылық деңгейіне
байланысты топтастырады. Мысалы,Lindberg (1991) экотуристерді 4 топқа
бөледі15:
1)бірінші топқа білім беру мекемелерінің мүшелері, табиғатты
зерттеумен айналысатын ғылыми-зерттеушілер жатады;
2)екінші топты жабайы табиғатты тамашалау арқылы жергілікті жердің
тарихымен танысу мақсатында ерекше қорғалатын табиғи территорияларға
келушілер құрайды;
3)үшінші топқа табиғаттың алыс бұрыштарында демалуды ерекше саяхат
деп санайтын адамдар жатады;
4)төртінші топқа табиғат шығу ұзақ саяхаттың ажырамас бөлігі деп
санайтын адамдарды жатқызды.
Экологиялық туризмді жиі көпшілік туризмнің альтернативасы ретінде
қарастырады және ол қазір туризмнің перспективті және динамикалық түрі
болып отыр.
Экотуризмнің әлемдік нарығының дамуына әсер ететін бірнеше факторлар
бар. Оны келесі схемадан көруге болады (сурет 1).
Экотуризмнің әлемдік нарығының дамуына әсер еткен факторлар
Сурет 1. Алыну көздері: Панов И.Н. Экологический туризм.
- География. –
1997.- 15 бет.
Экотуризмнің табиғи территориялармен, тарихи, мәдени және сондай-ақ
архитектуралық обьектермен байланысы және осы обьектердің танымдық,
білім беру, ғылыми және тағы басқа мақсатта пайдалануы экотуризмнің
көптеген түрлерінің болуын көрсетеді.
Экотуризмнің түрлерін бірнеше бағыттарға топтастыруға болады15:
1) Табиғи-танымдық туризм–экотуризмнің аса масштабты бағытының
бірі–адамның табиғатпен араласуы кезінде табиғат туралы ақпарат алу
сұранысын қанағаттандыруға негізделген. Оған негізінен туристерді қызықты
табиғи территориялармен, флора және фауна өкілдерімен, қарапайым және
ерекше жер бедерімен, мәдениетпен және бұрыңғы тарихпен таныстыру жатады.
Экологиялық туризмде танымдық функциясын қамтамасыз ететін негізгі
құрал–экологиялық соқпар жолдар. Танымдық бағыт тек жаяу ғана емес, сондай-
ақ автомобильді (караванды) маршрут, сумен ағу, шармен көттерілу, ат
немесе түйемен саяхат түрінде өткізілуі мүмкін. Берілген бағыт шегінде
туристік маршрут көрсету және түсіндіру қиындығына, берілген тақырыпқа,
демалушылардың жас ерекшелігіне, әлеуметтік және білімдік деңгейіне
байланысты ерекшеленуі мүмкін. Танымдық бағытта экотуризмнің белсенді
және белсенді емес түрлері қолдануы мүмкін. Бұл бағытта туристер
биологиялық және ландшафттылық алуан түрлілікпен танысады және де оны
қорғаудың қажеттілігін толық түсінеді.
2) Реабилитациялық туризм–соңғы жылдары көп назар аударылып келе
жатқан экотуризмнің жас және мүмкіндігі мол бағыты. Реабилитациялық туризм
экологиялы–туристік іс-әрекетінің негізгі шарттарымен тығыз байланысты,
яғни экотуризм–рекреациялық қолданудағы табиғи территорияларды сақтау ғана
емес, сондай- ақ оны жақсарту шартымен байланысты. Мысал ретінде, Сиамс
бұғазындағы (Тайланд) Кунг Кробоян орталығының реабилитациялық
бағдарламасын айтуға болады. Бұнда орталыққа келушілер естелік ретінде
үлкен емес мангрова ағашын егіп отырған. Нәтижесінде аз уақыт ішінде
экотуристердің арқасында 160 гектар мангрова орманы қалпына келтірілді;
Алтайдың қарағай орманын қалпына келтіру мақсатында Алтайлық Орман
Басшылығымен Орманды өмірін үшін отырғыз атты бағдарлама жасады және
ол Жабайы табиғаттың Әлемдік Қорынан (WWF) қолдау тапты. Бұл қор 200
гектардан астам Алтай орманын отырғызуға қаражат бөлді. 2000 жылы
бағдарлама донорлары (көмекшілері) Алтайға қайта барып, өз қолдарымен жас
орман отырғызады.
3) Ғылыми бағыт–сирек кездесетін және жоғалу қаупі төніп тұрған
флора мен фауна түрлері туралы іскерлік және ғылыми ақпарат алумен
байланысты экотуризмнің ерекше формасы. Бұл бағытқа конгресстік туризмді
жатқызуға болады. Конгресстік туризмге табиғи территорияларға шығуы бар
халықаралық жиналыстар, семинарлар және конгресстер жатады.
4) Спорттық бағыт–тау туризмі мен су сплавы, спорттық бағдарлау және
басқа да спорт түрлерімен айналасуда тау, су, орман ландшафтысымен, флора
және фаунамен танысу, берілген жерде экожүйені сақтау жұмыстарын
ұйымдастырумен байланысты. Бұл бағытқа арнайы лицензиясы бар балық
аулауды жатқызуға болады. Бұнда спорттық аңшылықты танымдық демалыстың
ерекше түрі фото аңшылыққа ауыстыруға болады. Табиғи жағдайларда
экзотикалық жануарларды фото және видеоға түсіру тек жоғары денгейлі
мамандарға ғана емес, сондай-ақ көптеген туристерге қол жеткізерлік.
5)Соңғы жылдары кең танымал болып келе жатқан экотуризмнің
ерекше түрі экстремальды туризм деген атқа біріктірілген. Бұл мақсатқа әр
қатысушының экстремальды табиғи жағдайларда аман қалу мүмкіндігін сынайтын
өте қиын, әрі адам өміріне аз пайдалы аймақтарға маршруттар. Экстремальды
туризмнің экологиялық бағыттағы алуан түрлілігі–шытырман оқиғалар болып
табылады. Бұнда белсенді қозғалыспен байланысты саяхат табиғатта демалумен
біріктіріледі. Мысалы: альпенизм, үңгір туризмі, мұзға шығу, су, шаңғы және
т.б.
6) Экологиялы–этникалық туризм соңғы жылдары аса танымал болып
келеді. Бұл бағыттың негізінде адамдардың бұзылмаған табиғатты көруі ғана
емес, сондай-ақ осы табиғатта мыңдаған жылдар бойы өмір сүріп келе жатқан
халықтың өмірімен және дәстүрімен танысу жатыр.
7)Ауылшаруашылық туризм-өнеркәсібі жақсы дамыған европа елдерінде
белсенді дамуда. Бұл бағыттың дамуы қала халқының аса эмоциональды және
экологиялық артылудан уақытша құтылуы мақсатында ауылдық өмірдің ғажайып
кеңістігінде және жайлығында демалу. Европада ауылшаруашылық туризмнің
дамуында лидер болып Германия, Франция, Италия елдері табылады. Ал бізде
бұл туризмнің дамуында үлкен рөлді ұлттық парктер алады15.
2.2 Экотуризм дамуының әлемдік тәжірбиесі
Экологиялық туризм Солтүстік Америкада натуралистердің жеке, әлі
адам аяғы тимеген әлем бұрыштарына саяхаты нәтижесінде пайда болған туризм
түрі.
Қазіргі уақытта туризмнің бұл саласы әлемдік масштабта басқа туризм
түрлерінің ішінде айтарлықтай үлеске ие (40%-дан 60%-ға дейін). ДТҰ
мәліметі бойынша экотуризмнен түсетін жылдық пайда 10-20%-дан 40%-ға дейін
бағаланады.
Экотуризм термині пайдалануға ХХ ғасырдың 80-жылдары енгізілген.
Алғаш рет терминді 1978 жылы Миллер туризмнің тұрақты дамуының варианты
ретінде қарастырған деген тұжырым бар16. Экотуризмнің бірінші
анықтамасы пайда болғаннан кейін, осы іс-әрекеттің дамуына қызығушылықпен
қараған көптеген авторлар мен ұйымдар өздерінің жаңа нұсқаларын ұсынды.
Табиғатты және табиғи ресурстарды қорғаудың халықаралық бірлестігі
экологиялық туризм деп-бұзылмаған табиғи территориялармен танысу, табиғи
және мәдени құндылықтарды көру, табиғатты қорғау, жергілікті халыққа табыс
әкелу мақсатында жасалатын қоршаған орта алдында жауапты саяхаттарды
айтады.
АҚШ экотуризм бірлестігінің (The Ecotourism Society) 1991 жылы
ұсынған анықтамасы бойынша экотуризм-табиғатты қорғау мен жергілікті
халықтың деңгейін көтеруге бағытталған табиғи территорияларға
жауапкершілікті саяхаттар 17.
Жабайы табиғаттың әлемдік өз анықтамасын ұсынды : Экотуризм –
экожүйенің тұтастығын бұзбайтын және жергілікті халыққа экономикалық жағдай
туғызатын және де берілген аймақтың табиғи және мәдени –этникалық
ерекшелігімен танысу мақсатында жасалатын саяхаттарды қосатын туризм.
ДТҰ қабылдаған анықтама бойынша экотуризм-туристердің негізгі
мотивациясы табиғатпен араласу және тамашалау болып табылатын табиғи
туризмнің барлық түрлерін қосады18.
Соңғы он жылдықта әлемнің дамушы елдеріндегі тұтынушыларда
экологиялы көзқарастың қалыптасуы өте маңызды болып отыр. Швейцарияда бұл
1979 жылы экотуризмнің негізін қалаушы Й.Криппендорфом мен Р.Юнком жасаған
Туризм концепциясында көрсетілді және экотуризмнің приоритетін
арттырды18.
АҚШ-та туризмнің бұл бағытының дамуы екінші дүниежүзілік соғыстан
кейін басталды. Мемлекет Ескі Әлемде, Азия мен Африкада демалуды қалайтын
туристер ағымымен осы елдерге әкелетін валюта көлемін азайту мақсатында
халқын Америкаға қаратуға тырысты. Елдің табиғи және тарихи-мәдени
құндылықтарын массалық жарнамалау ұйымдастырылды. Бұл американдықтарда
патриотизмді өсіреді және мемлекет жоспарламаған үлкен табыс әкелді. Елде
экотуризм инфроқұрлымында қызмет ететін тұтас экономика саласы өсті.
Экотуризмді дамытудағы мемлекеттің негізгі стратегиялық рөлі
Йеллоустон паркі, Үлкен каньон, Нигар сарқырамасындағы қалыптасқан
туристердің үлкен ағымын демалушылардың танымдық сұранысын қанағаттандыра
алатын құндылықтары бар жеке аймақтарға бағыттау болып табылады.
Экологиялық туризм маршруттарын құрастырғанда бәрі, яғни әдемі пейзаждар,
үнгірлер, сарқырамалар, индейцтердің ескі соқпақ жолдары, ескерткіштер
және т.б. есепке алынды.
50 жылдардан бастап экотуризм әлемнің артта қалған провинцияларын
дамушы аймаққа айналдыруда басты фактор болды. Айқын мысал болып- Тироль
таулы аймағы табылады. Бұл кедей аймақтан Альпінің дамушы ауданына
айналған.
Экологиялық туризмнен пайда түсіру әдісі жердің әр аудандарында
әртүрлі, бірақ жалпы принцип сақталған. Ол табиғатпен араласудан алатын
рақат сезімдер үшін төлем. Ақылы болып табиғи және ұлттық парктер
территориясына кіру, тау шыңдарына шығу, ғажайып және сирек жерлерде болу
табылады. 1996 жылы Пакистан өкіметінің тау шыңдарына шығуға лицензия
сатудан жиналған қордың мөлшері АҚШ-тың 390800 долларына жетті. Экологиялық
туризмнен түскен табыс тау ландшафтасының сақталуы мен қалпына
келтірілуіне жұмсалады.
Экотуризм саласындағы сұраныс пен ұсыныс географиясының алуан түрлігі
оны ұйымдастырылуы мен мінездемесінің алуан түрлігіне себеп. Сұраныс
көбінесе әлеуметтік-экономикалық факторларға (халық табысының өсуі, бос
уақытының болуы, табиғатта демалу қажеттілігі) байланысты. Осыған
байланысты экотуризмді ішкі және халықаралық деп бөлуге болады. Ішкі және
халықаралық экотуристердің көздейтін мақсаттары әр түрлі болып келеді.
Экотуризмді дамытуда дамыған және дамушы елдерде әр түрлі мақсаттарды
көздейді. Осыған байланысты экотуризмді ұйымдастыру ерекшеліктері бойынша
төрт елдер тобын бөлуге болады19.Осы айтылғанды елдердің экотуризмді
дамытуы бойынша топтастырылуынан к төмендегі сызбадан көруге болады. Бұл
елдерде экотуризмнің дамуы әр түрлі деңгейде дамыған (сурет 2).
Экотуризмді дамыту ерекшеліктері бойынша елдердің топтастырылуы
Сурет 2. Алыну көздері: Алиева Ж.Н. Экологический туризм.
2002.- 37 бет.
Экотуризм географиясының өзіндік ерекшелігі бар. Егер халықаралық
туристердің негізгі ағымы бір дамыған елден екінші дамыған елге болса,
экотуристер ағымы дамыған елден дамушы елге бағытталады. Соңғылардың көбісі
табиғаты экзотикалы тропиктерде орналасады және олар қоңыржай белдеуінің
тұрғындары үшін тартымды болып келеді. Экотуристер үшін Африка, Азия,
Орталық Америка елдерінің мәдениеті мен экзотикалы табиғаты үлкен
қызығушылық тудырады. Қабылдаушы елдерде бағытталған саясаттың болуы Кения,
Непал, ОАР, Танзания, Қытай, Тайланд; Эквадор, Коста-Рика, Жаңа Зеландия,
Австралия және т.б. елдер үлкен экотуристер ағымын қалыптастырады .
Германия, АҚШ, Ұлыбритания, Канада, Испания, Франция–яғни кіру
туристік ағымы бойынша лидер елдеріндегі экотуристік нарық потенциалын
анықтау үшін 2002 жылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
3
1 ЕРЕКШЕ ҚОРҒАЛАТЫН ТАБИҒИ ТЕРРИТОРИЯЛАРДЫҢ
ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Ерекше қорғалатын табиғи территориялардың (ЕҚТТ) негізгі
түсініктері
5
1.2 Ерекше қорғалатын табиғи территориялардың құқықтық
реттелуі
10
1.3 Табиғи қорғау қорын қалыптастырудың болашағы
12
2 ЕРЕКШЕ ҚОРҒАЛАТЫН ТАБИҒИ ТЕРРИТОРИЯЛАР ЭКОТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗІ
2.1 Экотуризмнің түсінігі мен түрлері
16
2.2 Экотуризм дамуының әлемдік тәжірбиесі
20
3. Қазақстанның экотуризм дамуындағы ресурстық потенциалы
2.4 Қазақстандағы экотуризмді дамыту қиындықтары мен оны алдын-
алу шаралары
28
3 АҚСУ-ЖАБАҒЛЫ ҚОРЫҒЫ ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ АНАЛИЗІ
3.1 Ақсу-Жабағлы қорығының тарихы
33
3.2 Табиғи ортаны бағалау
38
3.3 Ақсу-Жабағылы қорығының буферлік зоналарында экотуризмді
дамыту ерекшеліктері
47
4. Экотуристік маршрутты құрастыру және оның калькуляциясын жасау 55
ҚОРЫТЫНДЫ
59
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
61
КІРІСПЕ
Соңғы екі мың жылдықта экотуризм жақсы дамуда және болашақта оның одан
әрі дамуы күтілуде. Бұл негізінен адамдардың табиғи ортасы жақсы дамыған,
ауаса мен суы таза демалуға ұмтылумен байланысты.
Экотуризмнің соңғы жылдары бүкіл әлемде қолдау тапқан туризмнің жаңа
бағыты. Осыған байланысты Біріккен Ұлттар Ұйымы 2002 жылды Халықараралық
экотуризм жылы деп жариялаған.
Қазақстанда экотуризмді дамытудың үлкен мүмкіндігі бар. Оған негізінен
аймақтың геополитикалық жағдайы, яғни халықаралық туристік және саудалық
ағындардың осы территория арқылы өтуі, саяси тұрақтылық, елдегі көптеген
табиғи ландшафтының, архитектуралық, тарихи-мәдени рекреациялық
ресурстардың алуан түрлігі себеп.
Қазақстанда экотуризм дамуының негізі болып, көптеген елдердегі
сияқты, ерекше табиғи жер бедері мен ерекше қорғалатын табиғи территориялар
саналады.
Ерекше қорғалатын табиғи территориялар (ЕҚТТ) дегеніміз – белгілі
бір аймаққа тән табиғи кешенді халық игілігіне жарату мақсатымен мемлекет
тарапынан қорғалатын, ғылыми, тарихи, мәдени және эстетикалық мәні бар
табиғат нысандары.
Табиғат – ел байлығы, Жері байдың – елі бай деп халқымыз қазақ
бекер айтпаған. Табиғат адамның ежелден бергі тіршілік етіп келген және
мәңгілік мекен ете беретін алтын бесігі. Туған жер табиғаты–халқымыздың
ұлттық мақтанышы. Сондықтанда табиғатты қорғау халық парызы, әр адамның
алдында тұрған міндеті.
Берілген дипломдық жұмыстың негізгі-мақсаты ерекше қорғалатын табиғи
территорияларда экотуризм дамыту ерекшеліктерін талдау, Қазақстан
Республикасында экотуризмнің дамуына Ақсу-Жабғылы қорығы негізінде анализ
жасау, Ақсу-Жабағылы қорығы мысалында маршрут жасап, оның калькуляциясын
есептеу.
Дипломдық жұмыстың міндеттері-ерекше қорғалатын табиғи
территориялардың негізгі түсініктемелеріне сипаттама беру; экотуризм
түсінігін толықтай ашу және де берілген әдебиеттер мен жобалық жұмыстардан
алынған материалдарды қолдана отырып, қорытынды жасау.
Дипломдық жұмыстың барысы негізгі 3 тараудан тұрады. Олар: кіріспе,
негізгі және қорытынды бөлімі.
Негізгі тарауда 3 бөлімненен тұрады. Бірінші бөлім ерекше қорғалатын
табиғи территориялардың қазіргі жағдайлары деп аталады. Бұл бөлімде ерекше
қорғалатын табиғи территориялардың негізгі түсініктемелеріне сипаттама
беріліп, ерекше қорғалатын табиғи территориялардың құқықтық реттеуі мен
табиғи қорық қордың болашағы туралы айтылған.
Екінші бөлім ерекше қорғалатын табиғи территориялар экотуризм
дамуының негізі деп алынған. Бұл бөлімде экотуризм түсінігі мен түрлеріне
және дамуының әлемдік тәжірибесіне сипаттама берілген. Осы бөлімде сондай-
ақ, Қазақстанда экотуризм дамыту қиындықтары мен оны алдын-алу шараларына
және елде экотуризмді дамытудағы ресурсттық потенциалға баға берілген.
Үшінші бөлім дипломдық жұмыстың негізгі бөлігі болып табылады. Бұнда
Ақсу-Жабағлы қорығы іс-әрекетіне толық анализ жасалған. Айта кетер болсақ,
ол қорық тарихы, тарихи ортаны бағалау, Ақсу-Жабағлының буферлік
зоналарында экотуризмді дамыту туралы мәлімет берілген.
Осы бөлімде экотуристік маршрут құрастырылып, оның калькуляциясы
жасалған.
Жалпы алғанда, экотуризм-экожүйенің тұтастығын бұзбайтын, жергілікті
халыққа экономикалық жағдай жасайтын және де берілген аймақтың табиғи және
мәдени-этникалық ерекшелігімен танысу мақсатында жасалатын саяхаттарды
қосатың туризм түрі
1. ЕРЕКШЕ ҚОРҒАЛАТЫН ТАБИҒИ ТЕРРИТОРИЯЛАРДЫҢ
ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
1.1 Ерекше қорғалатын табиғи территориялардың негізгі түсініктері
Табиғат – ел байлығы, Жері байдың – елі бай деп халқымыз қазақ
бекер айтпаған. Табиғат адамның ежелден бергі тіршілік етіп келген және
мәңгілік мекен ете беретін алтын бесігі. Жер қойнауының байлықтары топырақ,
су, ауа, өсімдіктір мен жануарлар дүниесі – қашан да жер бетіндегі
тіршіліктің қайнар көзі. Алайда, табиғат қазынасы сарқылмас қор емес.
Оның адам игілігі үшін ұзақ мерзім пайдалану, өсіп-өнуі, артып отыруы
адамның қамқорлығын керек етеді. Табиғат байлығын тиімді, дұрыс пайдалану
дегеніміз–мүмкіндігінше оны рәсуа етпей, ыждағаттылықпен халық игілігіне
асыру, қалпына келтірілетін түрлердің қайтадан көбейтілуіне жол ашу. Яғни,
табиғи ресурстарды тиімді пайдалану, оны қорғау - өте күрделі жұмыс. Ол
үшін ең алдымен адам мен табиғат арасындағы өзара қатынасты дұрыс шешу,
табиғат байлығын талай бермей керісінше арттыру ісіне атсалысып, күтіп-
баптау шараларын дұрыс жолға қою қажет.
Еліміздегі табиғи ресурстарды тиімді пайдалану–табиғатты қорғау ісімен
тығыз байланысты. Табиғатты қорғау–табиғаттың өзіндік жағдайын сақтау және
бұрынғы сипатын қайтадан қалпына келтіру арқылы табиғи ресурстарды
ысырапсыз пайдалану үшін құрылған мемлекеттік жүйедегі қоғамдық шара. Оның
басты міндеті –халық шаруашылығын шикізат,
энергиямен қамтамасыз ету және еңбекшілердің демалуын табиғат заңдарымен
ұштастыру. Туған жер табиғаты–халқымыздың ұлттық мақтанышы. Сондықтанда
табиғатты қорғау халық парызы, әр адамның алдында тұрған міндеті. Осы
айтылған шараларды іске асыруда, яғни табиғат байлықтарын сақтап, оның
қорын көбейтіп, болашақ ұрпаққа гүлденген, құлпырған және өзгертілмеген
табыс ету жолында елімізде ерекше қорғалатын табиғи территориялар
құрылды.
Ерекше қорғалатын табиғи территориялар (ЕҚТТ) дегеніміз – белгілі
бір аймаққа тән табиғи кешенді халық игілігіне жарату мақсатымен мемлекет
тарапынан қорғалатын, ғылыми, тарихи, мәдени және эстетикалық мәні бар
табиғат нысандары. Қазіргі өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы дамыған кезеңде
түрлі шаруашылық әрекетін болжау үшін табиғатты эволюциялық және
биологиялық заңдарды білу керек. Бұнда ерекше қорғалатын табиғи
территориялық ұйымдардың маңызы зор .
Қазақстан Республикасының Ерекше қорғалатын табиғи территориялар
туралы Заңына (1997 жыл) сәйкес мақсаттарына, қорғау режимдеріне және
пайдалану ерекшеліктеріне қарай ЕҚТТ келесідей түрлерге бөлінеді:
мемлекеттік табиғи қорықтар, табиғи қорықшалар, ұлттық табиғи парктер,
табиғи парктер, табиғи ескерткіштер, дендрологиялық парктер және басқалар.
ЕҚТТ нысандардың құндылығына қарай жергілікті және республикалық маңызы бар
деп бөлінеді1. Қазіргі күні Қазақстанда республикалық деңгейде 10
мемлекеттік табиғи қорық, 57 қорықша, 10 ұлттық табиғи парк, 26 табиғи
ескерткіштер, 7 мемлекеттік ботаникалық бақ, 3 мемлекеттік зоологиялық парк
бар2.
Ал, енді ЕҚТТ-ның негізгі түсініктеріне тоқталайық.
Қорық – аумағында барлық табиғи кешен толығымен шаруашылыққа
пайдаланудан алынған және өкімет қорғауында болатын жер немесе су
кеңістігі, сондай-ақ типтік, сирек кездесетін және бірегей табиғи
кешендерді бүкіл компоненттер жиынтығымен қоса сол қалпында сақтауға
арналған, арнайы қорғау режимі бекітілген ерекше қорғалатын табиғи аумақ.
Қорықтың негізгі міндеті–табиғат кешенін (этолондық табиғи экожүйелерді),
осы аумаққа тән организмдердің гендік қорын сақтау және қалпына келтіру,
табиғи құрылыстардың даму заңдылықтарын ғылыми тұрғыда кеңінен зерттеу.
Қорық аумағын шаруашылық мақсатта пайдалануға болмайды. Қорық–қорғалатын
аумақ ғана емес, сонымен қатар табиғатты қорғау жөніндегі мемлекеттік
ғылыми мекеме болып табылады. Мұнда жабайы хайуанаттарға санақ жүргізу
әдістері, оларға әсер ететін факторлар анықталып, саны сиреп бара жатқан
жануарлар мен қоры азайып кеткен өсімдіктердің түрлерін қалпына келтіру
мәселесі терең зерттеледі. Қорықта табиғи ресурстарды сақтаудың жолдары
белгіленеді. Қорықтарда ғылыми зерттеу жұмыстары жылдар бойы жүргізіледі.
Табиғаттың қорғалатын бұл аймағы – ауа райы, топырағы, өсімдіктер мен
жануарлар дүниесі арасында бірнеше жылдар бойы қалыптасқан биологиялық
байланыстарды сақтайды3. Қорықтар–табиғат эталоны. Мұндағы орман-тоғай,
жайқалған шабындық, аң-құс, айдын көлдер мүмкіндігінше сол бұрынғы әсем
қалпында сақталуы тиіс. Біздің елімізде қорықтарды ұйымдастыру ісінің
негізі өзінің арнасын 1921 жылы 16қыркүйекте В.И.Ленин қол қойған
Ескерткіштерді, бау–бақшаны және парктерді қорғау туралы деректен
алды1.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында 10 мемлекеттік қорық
бар. Олар : Ақсу –Жабағлы, Алматы, Барсакелмес, Марқакөл, Наурызым,
Үстірт, Алакөл, Батыс Алтай және Қаратау қорығы2.
Қорықша – жануарлардың, өсімдіктердің жеке түрлері, су, орман, жер
нысандары қорғалатын және табиғи ресурстары шектеулі түрде пайдаланатын
аумақ. Ол мемлекеттік табиғи қорының бір немесе бірнеше нысандарын
сақтауға және толықтыруға арналады. Қорықша территориясында шаруашылық
жұмыстары шектеулі түрде ғана жүргізіледі. Қорықшаның қорықтан айырмашылығы
онда бүкіл табиғат кешені емес, оның тек бір бөлігі ғана қорғалады.
Қорықшалар қорғалатын нысандарының құндылығына қарай жергілікті және
республикалық мәндегі болып бөлінеді. Мысалы, зоологиялық қорықша–
Қазақстанда тіршілік ететін жануарлардың сирек кездесетін және жойылып кету
қаупі бар түрлерін қорғау мақсатында ұйымдастырылған арнайы аумақтар. Бұл
аумақтар шаруашылыққа пайдаланылмайды және мемлекет қорғауында болады. Ең
алғаш ұйымдастырылған зоологиялық қорықша–Андасай қорықшасы. Елімізде
республикалық мәні бар 44 зоологиялық қорықшалар бар.
Ботаникалық қорықша–Қазақстанда өсетін өсімдіктердің және бағалы түрлерін
қорғау, байырғы қорын қалпына келтіру және экологиялық деңгейін сақтау
үшін ұйымдастырылған шағын аумақтар. Бұларда шаруашылыққа пайдаланылмайды
және мемлекет қорғауында болады. Ботаникалық қорықшаның сипатына
байланысты бұнда орман кесудің барлық түрлеріне (санитарлықтан басқа),
мал бағу, шөп ору сияқты адамның шаруашылық іс-әрекетіне жол берілмейді.
Республикамызда жалпы көлемі 217 мың гектар болатын 16 ботаникалық
қорықша бар4.
Геологиялық қорықшалар–сирек және ерекше геологиялық құрлымды жер
бедерінің формалары бар ландшафтар территориясында ұйымдастырылады. Олардың
қатарына флора мен фауна қалдықтарының қоры шоғырланған жерлер, үңгірлер,
экзотикалық рельеф формаларының учаскілері жатады. Геологиялық
қорықшалар территориясында қорғаудағы обьектер тұтастығын жоятын қазба және
құрлыс жұмыстарын жүргізуге тыйым салынады.
Үлкен маңызы бар қорықша–ландшафты қорықшалар. Бұларда барлық табиғи
комплекстің қорғалуы қарастырылған. Бұл қорықшаларда шаруашылық іс -
әрекеттің кей түрлері жүргізілуі мүмкін (шөп шабу, мал бағу).
Қорықшаның бұл түрі Қазақстанда айтарлықтай кең тараған4.
Табиғи парктер дегеніміз –құрамына адамның іс- әрекеті нәтижесінде аз
бұзылған комплекстер, эстетикалық бағалығымен және рекреациялық
пайдалануда жарамдылығымен ерекшеленетін типтік және табиғи ландшафтының
айтарлықтай бөлігі кіретін, ерекше қорғалатын табиғи территориялардың
категориясы. Қорғалатын нысанлары жергілікті мәнге ие. Республикалық
мәнге ие болатын табиғи парктер ұлттық парктер қатарына қосылып ұлттық
табиғи парктер деп аталады .
Ұлттық табиғи парктер деп - ЕҚТТ категориясын және аз бұзылған
табиғи комплекстер мен экологиялық, ғылыми, рекреациялық құндылығы бар
табиғи, тарихи-мәдени обьектерді айтамыз. Ұлттық табиғи парктер негізінен
рекреациялық мақсатта, әсіресе, аз уақытты демалыс пен танымдық туризмде
пайдалану қатаң бақыланады. Қорғау режимі – құрастырылған,
дифференциональды болып келеді. Қазақстанда ұлттық табиғи парктер мен
табиғи парктердің дамуы тек соңғы 10 жылдықта басталды. Бірінші ұлттық
парк 1986 жылы құрылды. Қазіргі кезде 7 ұлттық табиғи парк бар: Алтын
–Емел, Баянауыл, Бурабай, Қарқаралы, Қатон- Қарағай, Көкшетау, Іле –
Алатау4.
2005-2006 жылдары тағы 2 ұлттық парк Жоңғар (567,4 мың га) және
Көлсай көлі (161,7 мың га) сияқты ұлттық парктер құрылады деген болжам
бар. Елдегі ерекше қорғалатын территориялардың бұл түрі негізінен елдің
шығысы мен оңтүстік–шығысындағы таулы аудандарда және Орталық пен
Солтүстік Қазақстанның таулы–орманды экожүйелерінде шоғырланған5.
Табиғи ескерткіштер дегеніміз - өзінің ғылыми, мәдени, экологиялы –
эстетикалық, ғылыми–танымдық қасиетімен ерекшеленетін тірі емес
табиғаттан пайда болған жеке табиғи обьектілер. Олар әрқашанда мемлекет
қорғауында болады. Табиғи ескерткіштерге белгілі бір аймақтағы сирек
кездесетін ағаштардың, бұталардың түрлері мен топтар, құрып бара жатқан
өсімдіктердің жеке учаскілері, үңгірлер, сарқырамалар, жер асты суларының
минералды көздері және тағы басқалар жатады. Барлық табиғи ескерткіштер
экотуризм обьектісі болып табылады. Сондай-ақ Табиғи ескерткіштер
категориясына экотуризмде үлкен қызығушылық тудыратын экзотикалық тау
беткейлерін және табиғат апат процесстері мен құбылыстарының салдарын
жатқызуға болады. Мысалы: Есік, Кіші және Үлкен Алматы өзендеріндегі
селдің салдары 5.
Мемлекеттік зоологиялық парк-жануарлар дүниесін молықтыруға,
қорғауға және пайдалануға арналған,табиғат қорғау және ғылыми-зерттеу
мекемелері мәртебесі бар және өңірлер бойынша сараланғанқорғау
режиміндегіерекше қорғалатын аумақ.
Мемлекеттік зоологиялық парктерге әдетте елді мекендердің жерінен
белгіленген тәртіппен тұрақты пайдалануға жер учаскілері беріледі.
Мемлекеттік зоологиялық парктерде оның міндеттерін орындаумен байланысты
емес және оларда ұсталатын жануарлардың жойылуына әкеліп соғуы мүмкін кез
келген іс-әрекетке тыйым салынады. Зоологиялық парктер
Отандық және дүниежүзілік фаунадағы жануарлар коллекциясын қалыптастырыда
және олардың сақталуын қамтамасыз етеді. Мемлекеттік зоологиялық парктер
белгіленген тәртіп бойынша жануарлармен импорттық және экспорттық
операцияларды, оларды зоологиялық саладағы басқа мекемелерге айырбастауды
жүзеге асырады.Бұнда сондай-ақ, мал дәрігерлік және зоотехникалық қызмет,
сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген жануарларға арналған
питомниктер құрылады6.
Мемлекеттік ботаникалық бақ-өсімдіктер дүниесін қорғауға, молықтыруға
және пайдалануға арналған,табиғат қорғау және ғылыми-зерттеу мекемелері
мәртебесі бар және өңірлер бойынша сараланғанқорғау режиміндегіерекше
қорғалатын аумақ.
Мемлекеттік ботаникалық бақтардың жергілікті және республикалық маңызы
болуы мүмкін. Мемлекеттік ботаникалық бақтарға тұрақты пайдалану үшін
белгіленген тәртіппен жер учаскілері беріледі. Мемлекеттік ботаникалар
мынадай6:
1) экспозициялық- өсімдіктерді егуге және оларды келушілерге көрсетуге
арналған;
2) ғылыми – ғылыми зерттеулер жүргізуге арналған;
3) қорықтық – табиғи өсімдіктердің бірегей, типтік және сирек кездесетін
топтарын сақтауға арналған;
4) қоғамдық – келушілерге қызмет көрсетуге арналған;
5) әкімшілік және өндірістік шаруашылық өңірлерге бөлінеді.
Мемлекеттік ботаникалық бақтарда олардың міндеттерін орындау мен байланысты
емес және оларда өсірілетін өсімдіктердің жойылуына әкеліп соғуы мүмкін кез
келген іс-әректке тыйым салынады.Мемлекеттік ботаникалық бақтар отандық
және дүниежүзлік флораның табиғи және мәдени өсімдіктер коллекциясын
қалыптастырады және олардың сақталуын қамтамасыз етеді. Мемлекеттік
ботаникалық бақтар өсімдіктерімен импорттық және экспорттық операцияларды
жүргізуді, оларды ботаникалық басқа мекемелерге айырбастауды жүзеге
асырады. Мемлекеттік ботаникалық бақтарда коллекциялық және эксперименттік
учаскелер, гербарийлер, питомниктер және тұқым қорлары құрылады.
Мемлекеттік ботаникалық бақтарды пайдалану ерекшеліктері: 1)мемлекеттік
ботаникалық бақтар белгіленген тәртіппен ғылыми, мәдени-ағарту және оку
мақсатында пайдаланылады. 2) мемлекеттік ботаникалық бақтардағы ғылыми
зерттеулер табиғи флораның бағалы, сирек кездесетін және құрып кету қаупі
төнген түрлерін және жерсіндірілген дақылды өсімдіктерді қолдан өсіру,
тұқымын сұрыптау және көбейту саласында жүргізіледі.
Мемлекеттік дендрологиялық парк–табиғат қорғау мекемесінің мәртебесі
бар және ағаш пен бұта тұқымдарын қорғауға, молықтыруға және пайдалануға
арналған өңірлер бойынша сараланған қорғау режиміндегі ерекше қорғалатын
табиғи аумақ. Мемлекеттік дендрологиялық парктер мемлекеттік ботаникалық
бақтар сияқты тәртіппен және нақ сондай шарттар мен ғылыми, мәдени, ағарту
және оқу мақсаттарында пайдаланылады.
Теңіз айдынын қоса алғанда, дағдылы өсімдіктер мен жануарлар дүниесі,
әсіресе су құстары мекендейтін жер ретінде пайдаланылатын табиғи және
жасанды су қоймалары халықаралық маңызы бар сулы-батпақты алқаптар болып
табылады. Халықаралық маңызы бар сулы-батпақты алқаптарға мемлекеттік
табиғи қорықтар мен мемлекеттік заказниктер кіреді не халықаралық маңызы
бар ерекше қорғалатын жеке табиғи аумақтар ретінде бөлінеді. Халықаралық
маңызы бар сулы-батпақты алқаптарға негізінен су құстары мекендейтін жерді
қорғау мен қалпына келтіруді қамтамасыз ететін қорық және заказник
режимдері немесе шаруашылық қызметтің реттеленетін режимі белгіленеді.
Халықаралық маңызы бар сулы-батпақты алқапты қорғау мен пайдалану
ерекшеліктері ол туралы осы мәселелер бойынша қолданылып жүрген халықаралық
келісімдер ескеріле отырып бекітілген жеке ережемен белгіленіледі.
Ерекше мемлекеттік маңызы бар немесе ғылыми жағынан ерекше құнды су
қоймаларына ерекше қорғалатын құқықтық режиміндегі арнаулы нысаналы
мақсаттағы немесе шаруашылық қызмет режимімен реттелетін су қоймалары
жатады. Шаруашылық тұрғыдан ерекше құнды су қоймалары, шекаралық сулар,
табиғи шипалы факторлары мен рекреациялық қасиеттері бар су қоймалары, ұзақ
мерзімді перспективадағы ғылыми зерттеулер обьектілері болып табылатын су
қоймалары, ықтимал сел қаупін төндіретін су қоймалары ерекше мемлекеттік
маңызы бар немесе ғылыми жағынан ерекше құнды су қоймалары болып табылады.
Ерекше мемлекеттік маңызы бар немесе ғылыми жағынан ерекше құнды су
қоймалары жергілікті және республикалық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи
аумақтар санаттарына жатады. Ерекше мемлекеттік маңызы бар немесе ғылыми
жағынан ерекше құнды су қоймаларын пайдалануға беруге ішінара шек қойылуы
немесе толық тыйым салынуы мүмкін6.
1.2 Ерекше қорғалатын табиғи территориялардың құқықтық реттелуі
Туризмнің әлемдік тәжірибесі көрсетіп отырғанай, әлемдік туризм
нарығында маңызды орынды аса жоғары дамыған елдер қатарына жатпайтын да,
бірақ өзіңдік мәдени құндылықтары мен табиғи мүмкіншіліктері бар көптеген
елдер алып отыр. Олардың шартты дамудың негізі болып туризм облысының
дамуындағы белсенді мемлекеттік саясат болып табылады.
Экологиялық туризм саласындағы мемлекеттік саясат арнайы формалар,
тәсілдер және бағыттың жиынтығын құрайды. Экотуризм саласының дамуында
экологиялық туризмді дамытудың мемлекеттік және облыстық бағдарламалары
маңызды рөлді атқарады.
Республикалық, облыстық және жергілікті деңгейде экологиялық туризм
саласында бір келкі саясатты жүргізу мемлекеттік атқарушы органдарының,
яғни Қазақстан Республикасының табиғи ресурстарды және қоршаған ортаны
қорғау Министрлігі Сауда және Туризм Комитеті, Қазақстан Республикасының
мәдениет, ақпарат және қоғамның келісім іс әрекетінің жоғары деңгейде
жетілдіруін талап етеді.
Экологиялық туризм саласының тиімді басқарылуы негізінен қабылданған
және де жаңа қабылданылатын заң актілері мен нормативті құжаттар қамтамасыз
етеді.
Жаңадан қабылданатын заңдар немесе қабылданған заңдардың қайта
қарастырылуы екі үлкен блокты қамтиды. Бірінші блок-экотуризм ресурстарын
пайдалану, мәдени және тарихи ескерткіштерді қорғау, қаржыландыру, қаржы
ағымын рационалды бөлу, қалпына келтіру және тағы басқа сұрақты қамтитын
және экотуризмнің дамуының негізін қамтамасыз ететін заңдардың
жетілдірілуі.
Екінші блок–экотуризм субьектісінің–туристік компания, фирма және
тағы басқа–ішкі саясаты мен тиімді іс әрекеттерін қамтамасыз ететін
құқықтық және нормативті базаларды өндеу және жетілдіру.
Бірінші блок бойынша Қазақстан Республикасының 2001 жылы қабылданған
Туристік іс әрекет туралы заңына экотуризмді дамыту туралы баптарды қосу
қажет. Әйтпесе жақын уақытта Қазақстанда экотуризмнің дамуына жағдай
жасалуы жайында айту бос сөз7.
Саланың дамуына табиғи ресурстар мен олардың алуан түрлілігі негіз
болатынын естен шығармайтын болсақ, онда экотуризм саласының
жетілдірілуіндегі маңызды рөл табиғатты қорғау заңдылығының үлесіне тиетіні
анық. Бұған негізінен Қазақстан Республикасының Ерекше қорғалатын табиғи
территорияларды қорғау туралы Заңын жатқызамыз. Бұл заңға келесідей
толықтырулар енгізу керек.
Экологиялық туризм позициялары Заңның Ерекше қорғалатын табиғи
территорияларды пайдалану тарауында айтылу қажет. Және міндетті түрле
мұнда ерекше қорғалатын табиғи территорияларды жалпы туризм үшін емес, ал
оның экологиялық бағыттары үшін пайдалану керек екендігін айқын көрсету
қажет. Бұнда сондай-ақ, белгілі бір ЕҚТТ-да экотуризмнің қандай түріне
рұқсат берілетін анықтау керек. Бұл заңдылық келушілердің деңгейінің өсуіне
және де эндемикті, реликтивті, құрып бара жатқан өсімдіктер мен сирек
кездесетін жануарлардың қорғалуын қамтамасыз етеді.
Табиғатты қорғау заңдылығының саласында келесіні істеу керек8:
1)Заңдылық базаны ЕҚТТ мен Биологиялық алуан түрлілікті сақтау
саласындағы халықаралық конференциялар мен қол қойылған халықаралық
келісімдер негізінде жасау және жетілдіру керек;
2) Ерекше қорғалатын табиғи территорияларды қорғау туралы Заңда ЕҚТТ-
да тәртіп бұзушылардан алынатын айыппұл мен конфискацияланған заттарды өз
бетінше қолдануына мүмкіндік беру туралы және түскен айыппұл мөлшерінен 30
пайызды инспекторларға беру жөнінде ұсыныс жасау керек;
3)Пайда түсіру мақсатында сирек және жойылып бара жатқан өсімдіктер
мен жануарларды аулауға заң жүзінде тыйым салу;
4)Жер кодексі мен Ерекше қорғалатын табиғи территорияларды қорғау
туралы Заңға кез-келген мақсатта ЕҚТТ-дың жер учаскелерін алуға тыйым салу
туралы толықтырулар енгізу керек;
5)Қазақстан Республикасының Өкіметіне экологиялық, қоршаған ортаны
қорғау және ғылыми мәні бар ауыл шаруашылығы мен басқа да категориялардағы
жерлерді мүмкіншілігі бар ЕҚТТ қорына жатқызу және олардың жеке меншікке
сатылуына жол бермеу туралы ұсыныстар жасау керек және тағы басқа.
Қоғамдық бақылауды дамыту саласы мен инспекция, био алуан түрлікті
сақтаудағы халық ролінің көтерілуі және де ЕҚТТ-ды дамыту байланысты жүйелі
бірлестіктерге9:
1) Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігіне жоғарғы
оқу орындарының бағдарламасына табиғатты қорғау бойынша мамандардың
квалификациясын көтеруге арналған пәндерді енгізу керек;
2) Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі, Ауыл
шаруашылық Министрлігі мен Қоршаған ортаны қорғау Министрліктеріне ЕҚТТ-ның
буферлік зоналарында өмір сүретін жергілікті халыққа ақпараттық-білім беру
бағдарламаларын өндеу және қабылдау керек. Ал бұл бағыттарды таратуды ЕҚТТ-
ның дирекциясына жүктеу қажет.
3) Жергілікті, облыстық және республикалық деңгейдегі Заңды органдар
ішінде маңызды экологиялық шешім қабылдау процесінде қоғамның араласуын
қамтамасыз ететін, қоғамдық экологиялық Кеңестер құруға көмектесу қажет.
Сондай-ақ:
4)Қазақстан Республикасының Өкіметіне Глобальды экологиялық фондтың
жұмысын ретке қою шараларын енгізу керек, қосымша мүмкіндіктерін қызықтыру
мақсатында қаржыландыруға бюджеттен қаржы көздерін бөлу;
5)Орталық Азияның табиғатын сақтаудағы актуальды проблемаларды шешу
үшін жылына кемінде бір рет отырыстар, кездесулер жүргізу керек9.
Экологиялық туризм сферасының дамуында жеке меншік және шетелдік
инвистициялардың қажет екендігін ескере отырып, заң жүзінде инвесторларды
табыс, тәукелдік деңгейі, стимулдар мен гранттардың нормалдық ара-
қатнасымен қамтамасыз ету керек.
Экологиялық туризм обьектілерін қорғау мен қайта қалпына келтіруге
қаржы көздерін салған отандық инвесторларына салық заңдылығы мен қойылған
салық жеңілдіктерінің жүйесін қарастыру керек10.
Экологиялық туризм саласына тарихи-мәдени ескерткіштердің кіретінің ескере
отырып, Қазақстан Республикасының Тарихи-мәдени мұраны қорғау және
пайдалану туралы Заңына бұл обьектілерді экотуризмнің танымдық мақсатында
пайдалану ережелерін енгізу керек.
Сондай-ақ, браконьрелік іс әрекеттер үшін, туристердің
осалдығынан пайда болған орман өрті, тарихи обьектілерге келтірілген
зияндар үшін жауапкершілікті арттыратын құқықтық актілерді дайындау және
енгізу керек11.
Сонымен қатар, экотуризмнің дамуына себебін тигізетін
салалардың дамуын реттейтін құқықтық актілерді дайындау қажет. Бұл бағытта
Қазақстан Республикасының Шағын кәсіпкерлікті мемлекет тарапынан қолдау
туралы Заң мен Шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдау туралы мемлекеттік
бағдарламасы маңызды орын алады.
Қорыта айтқанда, жоғарыда айтылған шараларды заң жүзінде реттеу
арқылы, Қазақстан Республикасында экологиялық туризмді дамытуды дұрыс әрі
тиімді жолға қоюға болады. Бұл үшін осы айтылған шаралар мемлекет тарапынан
қолдау табуы қажет.
1.3 Табиғи –қорғау қорын қалыптастырудың болашағы
Қазақстан Республикасында табиғи қорғау қорын қалыптастырудың үлкен
болашағы бар. Өйткені бұнда әлі ЕҚТТ атағын алмаған, бірақ мүмкіндігі мол
17 қорық, 58 қорықша, 12 ұлттық парк және 65 табиғи ескерткіштер бар2.
Жер көлемі 2,754 мың шаршышақырым ұлан – байтақ жерді алып жатқан
Қазақстан Республикасында небары 10 қорық бар дегенге сенудің өзі қиын.
Қазақстан территориясының кейбір жерлерінде қорық ұйымдастыруға қандай
мүмкіншілік бар деген сұраққа тоқталып өтейік.
Жер құнарын, орманның әсем келбетін, өзендер мен көлдердің мөлдір
сәулетін және аңдар мен құстардың тіршілігін, өсімдіктер әлемін қымбат
қазынадай қадірлеп, қастерлеп, аялап сақтайтын қорықтар Қазақстан
Республикасының орманды–дала, шөл және шөлейтті аймақтарында жоқтың қасы.
Алтай, Жоңғар, Қарқаралы тауларында, Ертіс, Орал, Сырдария, Іле өзендері
жағалауында да қорықтың болмауы жасырын нәрсе емес. Ғалым-биологтардың
назарын аударып отырған осы жайт. Өйткені, Қазақстан Республикасында тың
және тынайған жерлерді игеру (1956) мен таулы, шөлді жерлерді мал
шаруашылығы үшін кеңінен пайдалануға байланысты қара құйрық, аққұрай
орақтұмсық сияқты хайуанаттармен қатар, гүлтобылғы, қараған, қара қандығаш,
дәремене бидайықтың біраз түрлерінің қоры күрт төмендеп кеткені ғалым
ботаниктерге белгілі болып отыр. Осындай бағалы жабайы жануарлар мен
өсімдіктер түрлерінің, түрлі табиғат аймақтарындағы көрік, ландфавтылар
келбетінқорғап қалу үшін Қазақстан тәуелсіз мемлекетінің аймақтарында
бірнеше мемлекеттік, тіпті дүние жүзлік маңызды бар қорықтар ұйымдастыру
бүгінгі таңда кезек күттірмейтін жайт. Ол туралы бұрыңғы ҚазақССР ғылым
академиясының Табиғатты қорғау және оның ресурстарын рационалды түрде
пайдалану мәселесімен шұғылданатын ғылыми кеңесінің 1975 жылы болған
арнайы отырысында кеңінен талқыланғаны туралы ғылыми деректер бар.
Бұл отырыста Қазақстанның ірі ғалым-биологтары қорықтар санын көбейту
және оларды ұйымдастыру жолдарын ғылыми тұрғыда егжей-тегжейлі талқылаған
болатын.
Қазақстанның ғалым–биологтары келешекте Қазақстан Республикасының
барлық географиялық зоналарын қамтитын 21 қорық ұйымдастыру керек деген
ғылыми қорытындыға келіп отыр. Олардың жер көлемі қазіргі қорықтардың жер
көлемімен бірге есептегенде 2,149 мың гектарға жетуі сөзсіз, яғни
республика жер көлемінің 75 пайызын алмақ.
Республикамыздың табиғи ресурстарын қорғайтын жаңа қорықтарды
ұйымдастыру үшін алдымен ол маңда арнайы түрде ғылыми зерттеу жұмыстарын
жүргізуді қажет етеді. Қорықтарды ұйымдастыру үшін ғылыми деректер керек.
Табиғи қорықтардың бірі Бетпақ дала шөлді аймағында ұйымдастырған жөн деген
ғалымдар бір ауыздан шешімге келген.
Бетпақ дала қорығы территориясында Шу өзенінің солтүстігінде жатқан
ұсақ тасты шөлді аймақты енгізу жоспарланып отыр. Бетпақ даланың шөлді
даласында жусан, баялыш, бұйрығын өссе, ал үстіртті жерлеріне қараған,
теріскен өседі. Өте көне заманның ескерткіші болып реликті бұта көзге
түседі. Ауа-райы өте құбылмалы жазы ыстық, қысы аязды келеді. Жауын-шашын
жерге өте аз түседі. Небары 90-100 мм. Бетпақ дала қорығын тезірек
ұйымдастыруды өмірдің өзі асықтырып отыр. Бұл қорықта сүт қоректілердің 40,
құстардың 150-200-дей түрі, бауырмен жорғалаушылардың 15-тен астам түрі
тіршілік етеді. Міне, осылардың бәрі қорғалуы тиіс. Сондықтан да Бетпақ
дала қорығын тезірек ұйымдастыруды өмірдің өзі асықтырып отыр .
Екінші–далалы аймақ. Оған Жезқазған облысына жататын Ағадыр ауылының
батысындағы дала жатады. Бұнда көлемі 40-50 мың гектар болатын Орталық
Қазақстан қорығын ұйымдастыруға болады. Мұндағы қорғалатын негізгі
обьектілер жұпар, қамшат, орман сусары, құр, емен, шегіршін сияқты
кездесетін аң, құс пен өсімдіктер.
Үшінші – шөлейтті аймақ қорықтары. Бұл қорықтарда ең көлемділері –
Үстірттің Батыс тік жарлы қыраттары. Үстірт қорығында кекілік, құлан болса,
гепард бұлдырықтарда көзге жиі-жиі шалына береді. Шөлейтті аймақ
қорықтардың бірі – Андысай қорығы. Оның көлемі 330 мың гектар жерді қамтуы
мүмкін. Қорғалатын обьектілері арқар, құлан, қара құрық, киік, Регель
қызғалдағы.
Шөлейтті аймақтық қорық, оған Торғай өзнінің төменгі ағысы Нұра мен
тәуіп учаскесіндегі көптеген алқаптар кіретін Торғай қорығы ұйымдастырылуы
мүмкін. Көлемі 20-30 гектар. Қорғалатын обьектілер–ақбөккен, дуадақ,
безгелдек, су құстары, бидайықтар өсетін ойлы жерлер.
Алматы облысы. Балқаш ауданындағы Күрті өзенінің Ілеге құя
берісіндегі тоғайлы алқапты шамамен 20-30 гектар жер бос жатыр. Ол
жерлерге қорық ұйымдастыруға болатыны анықталып отыр. Іле өзені тоғайлы
қорығын, Балқаш маңы қорығын ұйымдастыру ғалымдар ойында. Мұнда
мекендейтін жабайы шошқа, тоғай бұғысы, шұбар бұғы, сарғыш күзен, қырғауыл
және сирек кездесетін тоғай өсімдіктері қоғалуы тиіс.
Балқаш ауданының территориясында тағы бір қорық ашылмақ, ол –Бақанас
сексеуіл қорығы. Мұнда 40-50 гектар жер бар. Егер қорық ұйымдастырыла
қалған күнде негізгі қорғалатын обьектілер сексеуіл, қызылша, жусан, жорға
торғай, құлан сияқты аң, құс, өсімдіктер болмақ.
Шөлейті аймақта тағы да бірнеше жерде қорықтар ұйымдастыруға
болатынын ғалымдар дәлелдеп отыр. Олар Шарын (Алматы облысының Шарын
өзенінің төменгі ағысы бұл жерде көлемі) 20-ның келетін қорық ұйымдастыруға
жарайтын ғажап Жер жанаты өлке бар. Олар Свентас–Ақтөбе облысының Шалқар
ауданында 30 мың гектар жер болатын қорық, Қызылорда облысының Шиелі және
Жаңа- Қорған аудандарының территориясында көлемі 50-60 мың гектардай жерге
Қызылқұм қорығын ұйымдастыруға болады1.
Қазақстан Республикасында алдағы уақытта ұйымдастырылатын қорықтардың
бір тобы – тау қыраттары болуы тиіс. Бұл қорықтардың көлемдісі – Жоңғар
Алатауы (205 мың гектар). Ол Басқан өзені, Сарқанд ауданының
территориясын қамтиды.
Тарбағатай (Шығыс Қазақстан облысы) өңірінде қорық ұйымдастыруға
келетін 50-60 мың гектар жер бар. Қорғауға алынуға тиіс обьектілер
мыналар–бадам, жабайы алма бағы, субальпі шалбындығындағы өсімдіктердің
кейбір түрлері. Зайсан ойпатында да қорық ұйымдастыруға болатын жерлердің
бар екенін ғалымдар дәлелдеп отыр. Өйткені бұл өңірде өте сирек кездесетін
хайуанаттардың өкілдері бар. Олардың ішінде елік, қарақұйрықты жерсіндіруге
болатыны анықталып отыр. Бұлардан басқа Ерментау (Ақмала облысы), Каспии
маңы (Атырау облысы), Қаратау, Сырдария (Оңтүстік Қазақстан облысы),
Жаңажол (Солтүстік Қазақстан облысында), Жабайұшқан (Маңғыстау облысы )
және тағы басқа қорықтар ұйымдастыруға болады1.
Қазақстан территориясында осы айтылған қорықтардан басқа 12 ұлттық
табиғи парк ұйымдастыру мүмкіншілігі бар. Олар: Сибин, Қатон-Қарағай
(Шығыс Қазақстан облысы), Жоңғар региональды, Достық, Көлсай көлдері, Усек
(Алматы облысы), Бурабай, Айыртау, Согровск (Солтүстік Қазақстан облысы),
Қарқаралы (Орталық Қазақстан облысы), Орал (Батыс Қазақстан облысы), Ақтау
– Бұзашын (Маңғыстау облысы). Сондай-ақ Қазақстанның ұлан – байтақ
территориясында 58 қорықша, 12 ұлттық парк және 65 табиғи ескерткіш, 1
зоологиялық парк, 3 ботаникалық парк ашылмақ.
Міне, осының бәрі Қазақстан Республикасында табиғи қорғау қорын
қалыптастырудың үлкен болашағын көрсетеді12 .
2 ЕРЕКШЕ ҚОРҒАЛАТЫН ТАБИҒИ ТЕРРИТОРИЯЛАР ЭКОТУРИЗМ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗІ
2.1 Экотуризм түсінігі және түрлері
Туризмнің әлемдік шаруашылықтың жетекші салаларының ішінде болуы оның
қоршаған ортамен қарым-қатынасын және күнделікті табиғатты қолдануды
арттырып отыр. Себебі басқа ешқандай сала өнімінің жетістігі (ауыл
шаруашылығын қоспағанда) қоршаған ортамен байланысты емес.
Туризмнің даму проблемасы әрқашан актуалды болып келген, бірақ
қазіргі уақытта оларды шешуге үлкен көңіл бөлінуде, себебі жылдан–жылға
өсіп келе жатқан туристік миграция қоршаған ортаға қауіп тудыруда. Бұл
қауіп-адамдардың танымал демалыс орындарында көптеп шоғырлануы, қоқыстардың
көптеп жиналуы, музыкалық апарат динамикасы мен көлік құралдары шуының
нәтижесінде көрініп отыр. Ауа мен судың ластануында туризм моторизациясы
үлкен рөл атқарады. Көпшілік туризмнің экологиялық талаптарды ескермей
дамуы табиғи комплекстің нашарлануына алып келді. Осыған байланысты
көптеген елдерде туристік қозғалысты территориялық ұйымдастыру жоспарланды,
бұл табиғи комплекстерде тепе–теңдік сақталатын туризмнің жаңа түрін
дамытты. Туризмнің бұл түріне экологиялық туризм деген жалпы атау
берілді.
Туризмнің қазіргі даму этапының ерекшелігі экологиялық туризм
түсінігі арқылы ашылады деуге болады. Экологиялық туризм немесе оның кең
тараған қысқартылған түрі экотуризм термині ecological tourizm және
ecotourizm деген ағылшын сөздерінің аудармасы. Көптеген басқа елдердің
канадалық, американдық, австриялық әдебиеттерінде туризмнің бұл бағытына
табиғи туризм, жұмсақ туризм, жасыл туризм сияқты терминдер
қолданылады.
Жұмсақ туризм негізгі мақсаты көп пайда түсіру болып келетін қатты
туризмге қарама–қарсы, яғни жұмсақ туризмнің көздеген мақсаты пайдалы
бизнес ғана емес, сондай-ақ туристік аймақтардың жақсы мәдени дамуына
қамқорлық, қоршағын ортаға минералды зиян келтірмеу.
Бұл саланың іс-әрекетінің сферасын түсіну үшін ең алдымен оның
анықтамасына байланысты бірқатар дәлелдемелер айту қажет. Айта кетер жай,
экотуризм анықтамасы қазіргі күнге дейін дамуда, бірақ та жалпылай
алғанда, экотуризм-табиғи ортасы жақсы дамыған аудандардағы демалу және
жергілікті халықтың жағдайының көтерілуіне жағдай жасау.
Экотуризмге берілген анықтамаларды қорыта отырып, экотуризмге сай келетін
негізгі 5 критерилерді бөлуге болады. Экотуризм13:
1. табиғатты және табиғи ресурстарды толығымен пайдалануға негізделуі
керек;
2. экологиялық тұрақты, яғни адамның қоршаған ортасына зиян келтірмейтін
болуы керек;
3. экологиялық білім мен танымдықтың және адам мен табиғат арасындағы
толық құқылы серіктестік қатынасты қалыптастыру керек;
4. жергілікті әлеуметті–мәдени ортанын қорғалуын қамтамасыз етуі қажет.
5. экономикалы эфективті және өзі тараған аудандардың тұрақты дамуын
қамтамасыз ететін болуы керек.
Экотуризм–соңғы жылдары бүкіл әлемде кең қолдау тапқан туризмнің
жаңа бағыты. Бұған Жабайы табиғаттың Әлемдік Қоры (WWF), табиғатты және
табиғи ресурстарды қорғаудың халықаралық бірлестігі (IUCN) сияқты
халықаралық ұйымдардың экотуризм дамуындағы іс-әрекеттері себеп болып отыр.
Экотуризмнің туризмнен айырмашылығы, яғни оның өзіне тән ерекшеліктері
бар. Біріншіден, экотуризм–табиғи ортасы жақсы дамыған территорияларға
бару. Олар: қорықтар, қорықшалар, ұлттық парктер және басқа қорғалатын
территориялар. Екіншіден, экотуризм ең экологиялық табиғат қолданушысы.
Өйткені, экотуристердің табиғатты пайдалану техникасы мынадай: олар пайдалы
ресурстардың көп бөлігін көзбен шолу, есту, сезу арқылы пайдаланады.
Осыған байланысты экотуризм әлемдегі ЕҚТТ – дың ресурстарын қолданатын
жалғыз түр болып табылады.
Үшіншіден, экотуризм ЕҚТТ-да өзін-өзі ұстаудың айтарлықтай қатаң ережелерін
қою арқылы туристердің міңез-құлықтарын қатал қадағалайды. Яғни, турист
арнайы соқпақ жолды қолдануы, шуламауы, өсімдіктерді жұлмауы және т.б.
істемеуі керек. Бұл ережелердің қолдануы экотуризм дамуының ең негізгі
шарты болып табылады. Төртіншіден, экотуризм- жергілікті халықтың жағдайын
жақсартуға мүмкіндік береді. Олар қызмет ететін персонал ретінде жұмыс
істеу арқылы және өздерінің дәстүрлі өнер мен қолөнер түрлерін дамыту
арқылы көп пайда таба алады және әлеуметтік-экономикалық деңгейін
көтереді14.
Бірқатар авторлар экотуристерді олардың қызығушылық деңгейіне
байланысты топтастырады. Мысалы,Lindberg (1991) экотуристерді 4 топқа
бөледі15:
1)бірінші топқа білім беру мекемелерінің мүшелері, табиғатты
зерттеумен айналысатын ғылыми-зерттеушілер жатады;
2)екінші топты жабайы табиғатты тамашалау арқылы жергілікті жердің
тарихымен танысу мақсатында ерекше қорғалатын табиғи территорияларға
келушілер құрайды;
3)үшінші топқа табиғаттың алыс бұрыштарында демалуды ерекше саяхат
деп санайтын адамдар жатады;
4)төртінші топқа табиғат шығу ұзақ саяхаттың ажырамас бөлігі деп
санайтын адамдарды жатқызды.
Экологиялық туризмді жиі көпшілік туризмнің альтернативасы ретінде
қарастырады және ол қазір туризмнің перспективті және динамикалық түрі
болып отыр.
Экотуризмнің әлемдік нарығының дамуына әсер ететін бірнеше факторлар
бар. Оны келесі схемадан көруге болады (сурет 1).
Экотуризмнің әлемдік нарығының дамуына әсер еткен факторлар
Сурет 1. Алыну көздері: Панов И.Н. Экологический туризм.
- География. –
1997.- 15 бет.
Экотуризмнің табиғи территориялармен, тарихи, мәдени және сондай-ақ
архитектуралық обьектермен байланысы және осы обьектердің танымдық,
білім беру, ғылыми және тағы басқа мақсатта пайдалануы экотуризмнің
көптеген түрлерінің болуын көрсетеді.
Экотуризмнің түрлерін бірнеше бағыттарға топтастыруға болады15:
1) Табиғи-танымдық туризм–экотуризмнің аса масштабты бағытының
бірі–адамның табиғатпен араласуы кезінде табиғат туралы ақпарат алу
сұранысын қанағаттандыруға негізделген. Оған негізінен туристерді қызықты
табиғи территориялармен, флора және фауна өкілдерімен, қарапайым және
ерекше жер бедерімен, мәдениетпен және бұрыңғы тарихпен таныстыру жатады.
Экологиялық туризмде танымдық функциясын қамтамасыз ететін негізгі
құрал–экологиялық соқпар жолдар. Танымдық бағыт тек жаяу ғана емес, сондай-
ақ автомобильді (караванды) маршрут, сумен ағу, шармен көттерілу, ат
немесе түйемен саяхат түрінде өткізілуі мүмкін. Берілген бағыт шегінде
туристік маршрут көрсету және түсіндіру қиындығына, берілген тақырыпқа,
демалушылардың жас ерекшелігіне, әлеуметтік және білімдік деңгейіне
байланысты ерекшеленуі мүмкін. Танымдық бағытта экотуризмнің белсенді
және белсенді емес түрлері қолдануы мүмкін. Бұл бағытта туристер
биологиялық және ландшафттылық алуан түрлілікпен танысады және де оны
қорғаудың қажеттілігін толық түсінеді.
2) Реабилитациялық туризм–соңғы жылдары көп назар аударылып келе
жатқан экотуризмнің жас және мүмкіндігі мол бағыты. Реабилитациялық туризм
экологиялы–туристік іс-әрекетінің негізгі шарттарымен тығыз байланысты,
яғни экотуризм–рекреациялық қолданудағы табиғи территорияларды сақтау ғана
емес, сондай- ақ оны жақсарту шартымен байланысты. Мысал ретінде, Сиамс
бұғазындағы (Тайланд) Кунг Кробоян орталығының реабилитациялық
бағдарламасын айтуға болады. Бұнда орталыққа келушілер естелік ретінде
үлкен емес мангрова ағашын егіп отырған. Нәтижесінде аз уақыт ішінде
экотуристердің арқасында 160 гектар мангрова орманы қалпына келтірілді;
Алтайдың қарағай орманын қалпына келтіру мақсатында Алтайлық Орман
Басшылығымен Орманды өмірін үшін отырғыз атты бағдарлама жасады және
ол Жабайы табиғаттың Әлемдік Қорынан (WWF) қолдау тапты. Бұл қор 200
гектардан астам Алтай орманын отырғызуға қаражат бөлді. 2000 жылы
бағдарлама донорлары (көмекшілері) Алтайға қайта барып, өз қолдарымен жас
орман отырғызады.
3) Ғылыми бағыт–сирек кездесетін және жоғалу қаупі төніп тұрған
флора мен фауна түрлері туралы іскерлік және ғылыми ақпарат алумен
байланысты экотуризмнің ерекше формасы. Бұл бағытқа конгресстік туризмді
жатқызуға болады. Конгресстік туризмге табиғи территорияларға шығуы бар
халықаралық жиналыстар, семинарлар және конгресстер жатады.
4) Спорттық бағыт–тау туризмі мен су сплавы, спорттық бағдарлау және
басқа да спорт түрлерімен айналасуда тау, су, орман ландшафтысымен, флора
және фаунамен танысу, берілген жерде экожүйені сақтау жұмыстарын
ұйымдастырумен байланысты. Бұл бағытқа арнайы лицензиясы бар балық
аулауды жатқызуға болады. Бұнда спорттық аңшылықты танымдық демалыстың
ерекше түрі фото аңшылыққа ауыстыруға болады. Табиғи жағдайларда
экзотикалық жануарларды фото және видеоға түсіру тек жоғары денгейлі
мамандарға ғана емес, сондай-ақ көптеген туристерге қол жеткізерлік.
5)Соңғы жылдары кең танымал болып келе жатқан экотуризмнің
ерекше түрі экстремальды туризм деген атқа біріктірілген. Бұл мақсатқа әр
қатысушының экстремальды табиғи жағдайларда аман қалу мүмкіндігін сынайтын
өте қиын, әрі адам өміріне аз пайдалы аймақтарға маршруттар. Экстремальды
туризмнің экологиялық бағыттағы алуан түрлілігі–шытырман оқиғалар болып
табылады. Бұнда белсенді қозғалыспен байланысты саяхат табиғатта демалумен
біріктіріледі. Мысалы: альпенизм, үңгір туризмі, мұзға шығу, су, шаңғы және
т.б.
6) Экологиялы–этникалық туризм соңғы жылдары аса танымал болып
келеді. Бұл бағыттың негізінде адамдардың бұзылмаған табиғатты көруі ғана
емес, сондай-ақ осы табиғатта мыңдаған жылдар бойы өмір сүріп келе жатқан
халықтың өмірімен және дәстүрімен танысу жатыр.
7)Ауылшаруашылық туризм-өнеркәсібі жақсы дамыған европа елдерінде
белсенді дамуда. Бұл бағыттың дамуы қала халқының аса эмоциональды және
экологиялық артылудан уақытша құтылуы мақсатында ауылдық өмірдің ғажайып
кеңістігінде және жайлығында демалу. Европада ауылшаруашылық туризмнің
дамуында лидер болып Германия, Франция, Италия елдері табылады. Ал бізде
бұл туризмнің дамуында үлкен рөлді ұлттық парктер алады15.
2.2 Экотуризм дамуының әлемдік тәжірбиесі
Экологиялық туризм Солтүстік Америкада натуралистердің жеке, әлі
адам аяғы тимеген әлем бұрыштарына саяхаты нәтижесінде пайда болған туризм
түрі.
Қазіргі уақытта туризмнің бұл саласы әлемдік масштабта басқа туризм
түрлерінің ішінде айтарлықтай үлеске ие (40%-дан 60%-ға дейін). ДТҰ
мәліметі бойынша экотуризмнен түсетін жылдық пайда 10-20%-дан 40%-ға дейін
бағаланады.
Экотуризм термині пайдалануға ХХ ғасырдың 80-жылдары енгізілген.
Алғаш рет терминді 1978 жылы Миллер туризмнің тұрақты дамуының варианты
ретінде қарастырған деген тұжырым бар16. Экотуризмнің бірінші
анықтамасы пайда болғаннан кейін, осы іс-әрекеттің дамуына қызығушылықпен
қараған көптеген авторлар мен ұйымдар өздерінің жаңа нұсқаларын ұсынды.
Табиғатты және табиғи ресурстарды қорғаудың халықаралық бірлестігі
экологиялық туризм деп-бұзылмаған табиғи территориялармен танысу, табиғи
және мәдени құндылықтарды көру, табиғатты қорғау, жергілікті халыққа табыс
әкелу мақсатында жасалатын қоршаған орта алдында жауапты саяхаттарды
айтады.
АҚШ экотуризм бірлестігінің (The Ecotourism Society) 1991 жылы
ұсынған анықтамасы бойынша экотуризм-табиғатты қорғау мен жергілікті
халықтың деңгейін көтеруге бағытталған табиғи территорияларға
жауапкершілікті саяхаттар 17.
Жабайы табиғаттың әлемдік өз анықтамасын ұсынды : Экотуризм –
экожүйенің тұтастығын бұзбайтын және жергілікті халыққа экономикалық жағдай
туғызатын және де берілген аймақтың табиғи және мәдени –этникалық
ерекшелігімен танысу мақсатында жасалатын саяхаттарды қосатын туризм.
ДТҰ қабылдаған анықтама бойынша экотуризм-туристердің негізгі
мотивациясы табиғатпен араласу және тамашалау болып табылатын табиғи
туризмнің барлық түрлерін қосады18.
Соңғы он жылдықта әлемнің дамушы елдеріндегі тұтынушыларда
экологиялы көзқарастың қалыптасуы өте маңызды болып отыр. Швейцарияда бұл
1979 жылы экотуризмнің негізін қалаушы Й.Криппендорфом мен Р.Юнком жасаған
Туризм концепциясында көрсетілді және экотуризмнің приоритетін
арттырды18.
АҚШ-та туризмнің бұл бағытының дамуы екінші дүниежүзілік соғыстан
кейін басталды. Мемлекет Ескі Әлемде, Азия мен Африкада демалуды қалайтын
туристер ағымымен осы елдерге әкелетін валюта көлемін азайту мақсатында
халқын Америкаға қаратуға тырысты. Елдің табиғи және тарихи-мәдени
құндылықтарын массалық жарнамалау ұйымдастырылды. Бұл американдықтарда
патриотизмді өсіреді және мемлекет жоспарламаған үлкен табыс әкелді. Елде
экотуризм инфроқұрлымында қызмет ететін тұтас экономика саласы өсті.
Экотуризмді дамытудағы мемлекеттің негізгі стратегиялық рөлі
Йеллоустон паркі, Үлкен каньон, Нигар сарқырамасындағы қалыптасқан
туристердің үлкен ағымын демалушылардың танымдық сұранысын қанағаттандыра
алатын құндылықтары бар жеке аймақтарға бағыттау болып табылады.
Экологиялық туризм маршруттарын құрастырғанда бәрі, яғни әдемі пейзаждар,
үнгірлер, сарқырамалар, индейцтердің ескі соқпақ жолдары, ескерткіштер
және т.б. есепке алынды.
50 жылдардан бастап экотуризм әлемнің артта қалған провинцияларын
дамушы аймаққа айналдыруда басты фактор болды. Айқын мысал болып- Тироль
таулы аймағы табылады. Бұл кедей аймақтан Альпінің дамушы ауданына
айналған.
Экологиялық туризмнен пайда түсіру әдісі жердің әр аудандарында
әртүрлі, бірақ жалпы принцип сақталған. Ол табиғатпен араласудан алатын
рақат сезімдер үшін төлем. Ақылы болып табиғи және ұлттық парктер
территориясына кіру, тау шыңдарына шығу, ғажайып және сирек жерлерде болу
табылады. 1996 жылы Пакистан өкіметінің тау шыңдарына шығуға лицензия
сатудан жиналған қордың мөлшері АҚШ-тың 390800 долларына жетті. Экологиялық
туризмнен түскен табыс тау ландшафтасының сақталуы мен қалпына
келтірілуіне жұмсалады.
Экотуризм саласындағы сұраныс пен ұсыныс географиясының алуан түрлігі
оны ұйымдастырылуы мен мінездемесінің алуан түрлігіне себеп. Сұраныс
көбінесе әлеуметтік-экономикалық факторларға (халық табысының өсуі, бос
уақытының болуы, табиғатта демалу қажеттілігі) байланысты. Осыған
байланысты экотуризмді ішкі және халықаралық деп бөлуге болады. Ішкі және
халықаралық экотуристердің көздейтін мақсаттары әр түрлі болып келеді.
Экотуризмді дамытуда дамыған және дамушы елдерде әр түрлі мақсаттарды
көздейді. Осыған байланысты экотуризмді ұйымдастыру ерекшеліктері бойынша
төрт елдер тобын бөлуге болады19.Осы айтылғанды елдердің экотуризмді
дамытуы бойынша топтастырылуынан к төмендегі сызбадан көруге болады. Бұл
елдерде экотуризмнің дамуы әр түрлі деңгейде дамыған (сурет 2).
Экотуризмді дамыту ерекшеліктері бойынша елдердің топтастырылуы
Сурет 2. Алыну көздері: Алиева Ж.Н. Экологический туризм.
2002.- 37 бет.
Экотуризм географиясының өзіндік ерекшелігі бар. Егер халықаралық
туристердің негізгі ағымы бір дамыған елден екінші дамыған елге болса,
экотуристер ағымы дамыған елден дамушы елге бағытталады. Соңғылардың көбісі
табиғаты экзотикалы тропиктерде орналасады және олар қоңыржай белдеуінің
тұрғындары үшін тартымды болып келеді. Экотуристер үшін Африка, Азия,
Орталық Америка елдерінің мәдениеті мен экзотикалы табиғаты үлкен
қызығушылық тудырады. Қабылдаушы елдерде бағытталған саясаттың болуы Кения,
Непал, ОАР, Танзания, Қытай, Тайланд; Эквадор, Коста-Рика, Жаңа Зеландия,
Австралия және т.б. елдер үлкен экотуристер ағымын қалыптастырады .
Германия, АҚШ, Ұлыбритания, Канада, Испания, Франция–яғни кіру
туристік ағымы бойынша лидер елдеріндегі экотуристік нарық потенциалын
анықтау үшін 2002 жылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz