Қоршаған ортаның ластануы және экономикалық құрылымы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КIРIСПЕ 5
1 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ТАЛДАУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГIЗI 6
1.1 Қоршаған ортаның ластануы және экономикалық 6
құрылымы 6
1.2 Ластағыш факторын салааралық баланс құрылымына енгiзудiң жолдары 8
1.2.1 Өндiрiс жағдайындағы экологиялық анализ 8
1.2.2 Кәсiпорынның шаруашылық қызметiнiң анализi 10
1.2.3 Инвестициялық жобалар және экологиялық-экономикалық диагностика
13
2 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ АХУАЛЫНДА ӨНДIРIС ӨНIМДЕРIНIҢ ЗАЛАЛЫН САЛААРАЛЫҚ
МОДЕЛIНIҢ КӨМЕГIМЕН БАҒАЛАУ 17
2.1 Салааралық талдау есебiнiң қойылымы және мәнi 17
2.2 Салааралық баланстың статикалық моделiнiң шешiмi және талдау жолдары
21
2.3 Ластағыштардың әсерiнен салааралық баланстың өзгеруi 29
ҚОРЫТЫНДЫ 48
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi 50

КIРIСПЕ

Бүгiнгi таңда Қазақстан халқы үшін үлкен мәселе, ол қоршаған ортаны
қорғау. Келер ұрпаққа таза ауа мен су қалдыру. Ғылыми-техникалық прогрестiң
дамып тұрған кезiнде, табиғаттың пайдасы мен зиянкестi мәселелерiн
ұмытпаған жөн. Өндiрiсi дамып келе жатқан мемлекетiмiздiң қоршаған
ортасының ластануына да жол бермеуiмiз керек. Сол жол бермеудiң көптеген
әдiстерiнiң бiрi, ол - қоршаған ортаның ластану деңгейiн салааралық модель
арқылы талдау әдiсi.
Масштабты ластанудың ең негiзгi зиянкестiсi - химиялық ластану болып
табылады. Оның iшiнде - аэрозольдық, газ күйiндегi, күнделiктi тұрмыста
қолданып жүрген химиялық қоспасы бар әр түрлі ұнтақтар кiредi. Атмосферада
көмiр қышқыл газдарын ұлғайтады. Осында процестердiң өсуi, планетадағы
ортасына температураның ерiксiз көтерiлуiне әкеп соғады.
Салааралық талдаудың өзектiлiгiн, экономикалық жүйенiң, математикалық
ақпараттың өңделуi мен жүйелеудiң қабылдануының маңыздылығын алғаш болып,
ХХ ғасырда Василий Васильевич Леонтьев дәлелдеп шықты. Дүние жүзiлiк
экономика ғылымы үшін, бұл тәсiл үлкен өзгерiс әкелдi, осы еңбегi үшін
Нобель сыйының лауреаты аталды. 1988 жылы желтоқсан айында В.В.Леонтьев АҚШ
азаматы бола тұра, СССР ғылым Академиясына мүше болып сайланды.
Көп салааралық анализдiң мәнi мен күшi, ол - экономикалық жүйелердi
функциялау теориясының бiрiгуiнде, математикалық ақпаратты өңдеуде.
Салааралық анализ пәнi, экономиканың көпсалалық балансының нағыз азық-
түлiгi. Бұл көрсеткiштер бiр жүйеде болады, сонымен қатар экономиканы
байланыстырушы құрылымдарына да мiнездемесi бола алды. Салааралық анализдiң
математикалық моделi, көптеген экономикалық шамалардың бiр-бiрiне әсерiн,
байланыстығын және альтернативтiлiгiн зерттейдi.
Салааралық анализдi математикалық модельдеу қазіргi кезде өндiрiстiң
кез келген саласына қолдануға болады. Анализ мiндеттi түрде нақты
ақпараттармен байланыстырылған жөн. Өнеркәсiптiң экономикалық жоғарылауын
салааралық модель арқылы көрсету деген, ол барлық мәселесiн қамту, яғни
шығын, пайда және қоршаған ортаға әсер ету деген сөз.
Қазақстан Республикасы үшін экологиялық қауiпсiздiк мәселелерi мен
жағдайлары бүгiнгi таңда маңызды орын алып тұр. Мемлекетiмiздiң
тәуелсiздiгiмен бiрге жаңа экологиялық қауiпсiздiк жүйелерiн басқару да бой
көтерiп келедi. Дұрыс басқару қоршаған ортаны қорғау мемлекеттiк саясатын
уағыздап, табиғи ресурстарды рационалды пайдалану үшін өте қажет. Өкiнiшке
орай Қазақстанда көптеген жылдар бойы өндiрiсте табиғи шикiзаттарды
өндiргенде, қоршаған ортаға зиянды қалдықтарды шығару көп мөлшерде болды.
Елiмiзде экологиялық қауiпсiздiктi және тұрақты экономикалық
дамуымызды қамтамасыз ету мақсатымен, 2003 жылдың 3 желтоқсанында
Президенттiң Жарлығымен Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға
арналған экологиялық қауiпсiздiк Концепциясы жарияланды. Бұл концепция
қабылдағаннан бастап көптеген маңызды өзгерiстер болып жатыр. Қоршаған
ортаны қорғау заңдылықтар негiзi құрылды. Бiрқатар халықаралық келiсiмдерге
қол қойылды. Қоршаған ортаны қорғауды басқару жүйесi құрылды. Концепция
қоршаған ортаны қорғау мониторингiнiң бiркелкi жүйесiмен iске асыруды
ұсынады. Экологиялық қауiпсiздiк ол - халық қауіпсiздiгiнiң маңызды бiр
бөлiгi.
Экологиялық қауіпсiздiк бағытында Мемлекеттiк саясаттың мақсаты, ол -
табиғи жүйенi қолданудың қорғалуы. Адам өмiрiндегi ең маңызды жағдайларды
ескере отырып, табиғатқа зиян тигiзбеу. Өндiрiстi дамытумен қатар ғылыми-
техникалық зерттеулердi күшейту. Экологиялық қатердi болғызбау үшін халық
шаруашылығын, өндiрiстi байланыстыра отырып, экологиялық-экономикалық
талдаудың әдiстерiн пайдаланып, қоршаған ортаға шығарылатын ластағыштар
деңгейiн салааралық модель арқылы талдау көрсету.

1 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ТАЛДАУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ НЕГIЗI

1.1 Қоршаған ортаның ластануы және экономикалық құрылымы

Қоршаған ортаның ластануы-экономикалық қызметiнiң жанама өнiмi болып
келедi. Ластану, сәйкесiнше әр саладағы технологиялық параметрлерден
тәуелдi.
Қоршаған ортаның ластануы мынандай жағдайда болатынын ескерген жөн:
ортада болып жатқан өзгерiстер - химиялық, механикалық, физикалық,
биологиялық жағдайларға байланысты болатын табиғи немесе жасанды
процесстердiң күрт төмендеуi, бұл биологиялық немесе техникалық
объектiлерге байланысты. 1,17 б Әр түрлі элементтердi әрекеттерге орынсыз
қолданыс жасағандықтан, қоршаған ортаның ауасын залалдандырады.
Қоршаған ортаның ластануы - бұл сол ортаға әр түрлі қалдықтар мен
зиянды заттардың шамадан тыс түсуi, адам ағзасына зиян болуымен қатар
өсiмдiктер мен жануарларға да залалын тигiзбек. Әрине адамдардың әрекетiнен
пайда болатын ластану мен табиғи ластанудың жiгiн ажырата бiлу керек.
Табиғи ластануға қарағанда, жасанды ластанудың зияндылығы әлдеқайда жоғары.
Адамдардың әрекетiнен қоршаған ортаға түсетiн зиянды қалдықтарға
тосқауыл керек, оны тазалау жұмысы дерлiктей емес. Осындай қалдықтардың
салдарынан табиғаттағы микроорганизмдер үшін улы, күрделi органикалық
заттардың әсерi бүлiнуiне әкеп соғады. Осындай кейбiр қалдықтардың қоршаған
ортаға шамадан тыс тусуi экологиялық жүйенiң өзгеруi мен сапасына керi
әсерiн тигiзуде. Адамдардың табиғатқа әсер етуi барлық жерде сезiлуде.
Негiзгi биосфераны ластандырушылардың тiзiмiн ЮНЕСКО анықтап отыр.2, 12
б
Табиғат ортасын қоршаған табиғи ластағыштардың әрекет масштабтары.
Қоршаған ортаны ластау масштабын аймақтық, әлемдiк, жергiлiктi деп бөлуге
болады. Осы ластанудың үш түрi өзара тығыз байланысты. Жергiлiктi
ластанудың жылдамдығы табиғи тазарту ластағыштар жылдамдығынан көп болып,
одан аймақтық пен сандық өзгертулердiң жинақтау кезiндегi қоршаған ортаның
әлемдiк өзгертулерiне себеп болса, онда жергiлiктi ластағыштар бастапқы
болып табылады. Әлемдiк ластағыштар үшін негiзгi болып уақытша фактор
табылады. Осындай процестердiң болуы атмосферадан ресурстардың табиғи
қалыптасуының шектелуiне әкеледi. Мысалы, өнiм шығарушылар ауаны
пайдалануда ластағыштарға тосқауыл болатын тәсiлдер пайдаланған. Соның
iшiнде түтiн қалдықтары, ондағы токсикологиялық улы заттар ауамен
араласады. Қазiргi кезде өндiрiсте биiк және аса биiк трубаларды бұрынғы
тәсiл арқылы пайдалануда. Дегенмен, қалдықтардың ұлғаюына байланысты
масштабтардың ластануы атмосфераның өзiн-өзi қалпына келтiруге кедергi
болуда. 3, 14-21 б
Қазiргi кездегi ластандырушы зиянды қалдықтар ондаған, жүздеген
километрге жайылу үстiнде. Егер де өнеркәсiп ауданы ластануды тарататын
нүкте болса, бiртiндеп ұлғая, бүкiл үлкен қаланы улаудың таратушысы болады
да, топтық улаушы болып есептелiнедi. Оған тосқауыл болмаған жағдайда,
бүкiл мемлекет атмосфераны ластаудың таратушысы болады. Қазiргi
индустриалды өндiрiс әлемдiк масштабқа зиянын тигiзуде. Жылу энергиясында
ауаға ластағыштарды шектеулi көлемде тастайды, мысалы, Солтүстiк
Американың, Европаның және Азияның өнеркәсiптiк аудандарындағы ластағыштар
ауамен, Жердiң су қабатымен араласып, одан бүкіл Жер бетiндегi үлкен
кеңiстiктерiне жайылып, глобальды және аймақтық ластағыштарға айналады.
Қазiргi уақытта қоршаған ортаның антропогендiк әлемдiк ластағыш
облысында бiрнеше проблемалар бар:
1) ауаға техногендiк жылудың, көмiрқышқыл газ бен басқа да зиянды
қоспалардың араласуымен байланысты болатын климаттың өзгеруi.
2) жердiң озондық қабатының бұзылуы, оған атмосфералық фреонның, азот
қышқылының және басқа қоспалардың түсуi.
3) табиғаттық орта мен биосфераны радиоактивтi қалдықтармен, ауыр
металлдармен ластау және содан болған экологиялық салдар.
4) теңiздердiң ластануына атмосфералық қалдықтары, өзен тұнбалары, су
транспорттары бөлетiн улы заттардың әсерi.

1.2 Ластағыш факторын салааралық баланс құрылымына енгiзудiң жолдары

Салааралық баланстың үлгiсi - "шығын-шығарылым" шатыраш кестенi және
сәйкес келетiн қалыптамалық үлгiнi ұсыну болып табылады.4, 21б
Салааралық талдау-әр секторда шығарылымның деңгейiн сипаттайтын,
сәйкесiнше, басқа сектордағы өндiрiстiк қызметiнiң деңгейiнiң арасындағы
қарым-қатынасты көрсетедi. Салааралық әдiстiң күрделi варианттары: көп
регионалды және динамикалық - әр түрлі товарлардың және қызметiнiң тұтынуы,
шығарылымын кеңiстiктiктiк болуын түсіндiредi немесе уақыттың ағымының
қысқаруын көрсетедi.
Ластағыш факторын салааралық баланс құрылымына енгiзудiң жолдарын
келесi анализдер арқылы сипаттайық.

1.2.1 Өндiрiс жағдайындағы экологиялық анализ

Әлемдiк тәжiрибеде анализ бен есептi өндiрiстiк кәсiпорындарда екi
үлкен құрамды бөлiкке бөлуге болады: қаржылық және басқарушылық. Қаржылық
есеп нәтижелерi инвестициялардың болашағы көзқарасындағы сыртқы қолдану
артықшылығынан есептелiнген. Басқарушы есеп әр кәсiпорынның iшкi жұмысы.
Экологиялық анализ өзiне өндiрiстiк экологиялық бақылауды, материалды және
энергетикалық ресурстарды тұтыну анализiн қосады. 5, 80б Өндiрiстiк
экологиялық анализ жүйесiнiң iрi құрамды бөлiгi болып, кәсiпорынның
қызметiнiң қаржылық және экономикалық көрсеткiшi табылады. Мұнда iшкi және
сыртқы қаржылық талдау кiредi: 7, 135 б

Кесте 1 - Өндiрiстiк экологиялық мониторинг

Өндiрiстiк экологиялық мониторинг. Өндiрiстiк экологиялық
мониторингтiң жүйесi болып табиғатты пайдалану табылады. Бұл жүйенiң
негiзгi мақсаты - әр түрлі жердiң (технологиялық, экономикалық, саяси),
жағдайдың (штаттық, штаттық емес, авариялық сипатта) өзгеретiн өндiрiстiк,
қаржылық, әлеуметтiк салдардан пайда болатын, елiктеуiш бағалаудан барлық
деңгейiмен болатын ағымды және перспективалық жағдайдың басқару және
пайдалану құрылымы арқылы пайда болуы. Өндiрiстiк экологиялық мониторингтiң
мiндетiне жоғарғы деңгейдегi ақпараттың түсіндiруi мен бiрiктiруi,
басқаруы, өңдеуi кiредi. Сонымен қатар, компания мониторингтiң iшкi
жүйесiндегi антифискалды қызметтi атқарады. 6, 87-89б Өндiрiстiк
экологиялық мониторингтiң жүйесiнiң экономикалық тиiмдiлiгiн бағалау үшін
келесi ережелерге сүйенедi:
1) тиiмдiлiктiң жалпы көрсеткiшi-өндiрген шығын мен алған нәтижелердiң
қорытындысы.
2) кәсiпорынның экологиялық қауіпсiздiк қызметiн ақпараттандыру.
3) ақпаратты тиiмдi пайдаланудың нәтижесi болып, қоршаған ортаның
көрсеткiштерiнде ластағыштарды болдырмау.
4) техногендiк әсер зонасына енген, сондай-ақ ауыл адамдары мен кәсiпорын
жұмысшылары үшін де, әлеуметтiк-гигиеналық мониторинг жүйесiнде ұзақ
периодтағы ақпарат негiзгi болып табылады.

1.2.2 Кәсiпорынның шаруашылық қызметiнiң анализi

Бұл анализдiң мақсаты - бизнес жоспардың жұмыстарын жүзеге асырған
кезде, қабылданатын жобаның перспективтi болуы қажет немесе одан мүлде бас
тарту. Төменде кәсiпорынның шаруашылық қызметiнiң анализiнiң толық кестесi
берiлген, яғни басқарушылық, қаржылық, арнайы анализ және өндiрiс анализi
кiредi. 7, 156 б

Кесте 2 - Кәсiпорынның шаруашылық қызметiнiң анализi

Негiзiнде анализ тар мағынада келесi бағыт бойынша жүзеге асырылады:
1) капиталсалымдар объектiлерiнiң iрiктелуi мен анықталуы.
2) капиталсалымдар көлемiнiң анықталуы
3) қаржылық көздерiнiң анықталуы
4) несиедегi қажеттiлiктiң анықталуы
Қаржылық анализ кәсiпорынның жылдық бухгалтерлiк есеп арқылы
қолданылады. Кәсiпорынның бухгалтерлiк есебiне қоршаған ортаны қорғауға
кеткен шығындар, ластағыштарға төлемдер, ресурстарды тұтынуымен байланысты
шығындар кiредi. Басқарушылық шешiмдер талдамалы есептер негiзiнде болады
Мысалы, қоршаған ортаны ластайтын заттарды төмендету үшін кәсiпорынның
деңгейiн көтеру келесi арнайы анализдер арқылы iске асырылады:
1) технологиялық;
2) сапа жүйесiнiң талдауы;
3) энергетикалық және материалды ағымдар талдауы;
4) экологиялық талдау;
Экологиялық-экономикалық талдаудың әдiстерi. Бұл талдауда әр түрлі
әдiстер қолданылады, яғни қаржылық анализдегi әдiстер. Қаржылық анализдегi
әдiстерi балансты зерттеуге негiзделген. Қаржылық есеп оқытудың келесi
әдiстерi бар:
1) горизонталды талдау (әр позицияны алдыңғысымен салыстыру);
2) вертикалды талдау (нәтижелiк қаржылық көрсеткiштердiң құрылымы
анықталады; толығымен нәтижеге әр позиция әсерiн тигiзiледi);
3) трендолық талдау (белгiлi уақыт мерзiмiнде әр есептiк позиция
қадағаланады; әрбiр көрсеткiш бойынша тренд анықталады);
4) қатынастық көрсеткiш талдауы (берiлген есептердiң қатынасы);
5) салыстырмалы талдау (құрылымы әр түрлі кәсiпорындарды қатар қойып
салыстыру);
6) факторлы талдау (нәтижелiк көрсеткiштерге әсер ететiн әр түрлі
талдаулар).
Кәсiпорынның қызметiнде барлық осы әдiстер экологиялық-экономикалық
талдауда қолданылады. Сонымен қатар көп өлшемдi талдаулар әдiстерi
қолданылады: компоненттi және факторлы, кластерлi, регрессиялық қарым-
қатынасты құру. Сол сияқты кәсiпорындағы қызметтердiң экологиялық-
экономикалық әдiстерiнен материалды және энергетикалық баланстар құрылады.
Материалды және энергетикалық талдау өзiне өндiрiс пен қоршаған орта
арасындағы энергиялар мен бағалық ағымдарды қосады. Ол негiзiнде балансты
құруда және сәйкесiнше технологиялық есептерде, сонымен қатар, қалдықтар
пайда болған масштабтарды анықтауда негiз болады. Бұл талдау негiзгi
компоненттер шикiзат пен материалдар, су, басымды ластағыш заттардың
балансын құруда, сондай-ақ өндiрiстiң бөлек буындарына баға беру мен жалпы
өндiрiстi бағалау болып табылады. Мұның артықшылығы қоршаған ортаға
ластағыштарды тастауды түгендеу туралы есептердi талдау. Материалды және
энергетикалық ағымдарды бағалаудың келесi мақсаттары бар:
1) жеке материалды және энергетикалық ағымдардың визуализациясы;
2) материалды және энергетикалық ағымдардың жүйесiн сәйкестендiру;
3) бiртектi деректер базасын қолдау және өңдеу, сонымен қатар адамдарға
ақпарат жеткiзу;
4) ағымдар туралы сапалы ақпараттарды қолдау үшін жауапкершiлiктi анықтау;
5) техникалық пен ұйымдастырушылық өңдеулер есебiнде материалды мен
энергетикалық ағымдардың өзгертулерiн мақсатты түрде бақылау;
6) керектi мақсаттармен сәйкес, материалды және энергетикалық ағымдардың
бейiмделуi.
Кәсiпорында материалды және энергетикалық басқару жүйелерiн енгiзу -
3 түрлі ұйымдастырушылық деңгеймен қарастырылады. Бiрiншi деңгей -
кәсiпорынның физикалық нақтылығы энергиялар мен заттардың ағымы, техникалық
ғимараттар, құрылыстар. Екiншi деңгей - ақпараттық жүйенi қамтиды, яғни
деректердi бағалау, өңдеу, сақтау мен есептеулермен байланысты болатын
құбылыстар.
Үшiншi деңгей - ұйымдастыру немесе әлеуметтiк жүйе. Келесi материалды және
энергетикалық ағымдардың менеджментiне бастапқы орынды енгiзу үшін, алдымен
энергиялар мен заттар ағымын өңдеу қажет. 5, 85 б

Кесте 3 - Қоршаған орта мен өндiрiс арасындағы материлды ағымдар

қосымша шикiзат негiзгi шикiзат пен
пен материал,М2 материал, М1

Өндiрiс
өндiрiс iшiндегi ағымдар
(цех, жұмысшы, жұмыс орны)
Атмосфераға ластағыш
Дайын өнiм
затты тастау
Өндiрiс қалдығы
Сарқынды су

Кесте 4 - Өндiрiс iшiндегi материалды ағымдар

Өндiрiс iшiндегi материалды ағымдар
шикiзат пен материалды ағымдар, М1, М2

өндiрiс қалдығы дайын өнiмнiң шығарылуы

Бұл жалпы ағымдар құрылымын сипаттайды және сандық ортадан тұрады,
ағымдардан тұрады. Сандық орта деп функциялар мен орындар аталады, онда
заттар ағымы мен энергия бiрiктiрiледi, ажыратылады немесе өңделедi. 7,
58-60 б Мысал ретiнде қоймалар, машиналар, фильтрлар, тазартқыш
ғимараттарды қарастыруға болады. Сандық орталар өз кезегiнде сатылы болып
келедi. Мысалы, сандық орталар болып барлық өндiрiс, өндiрiстiң жеке
сфералары немесе жеке машиналар келедi. Ағымдар дегенiмiз сандық орталар
арасындағы энергиялар мен заттардың қозғалуы. Ағым бiр материалдан,
материалдар тобынан, не болмаса қалдықтардан тұрады. Кәсiпорынның
ақпараттар жүйесi материалды және энергетикалық ағымдардан құралған
көптеген мәлiметтерден тұрады. Материалды және энергетикалық ағымдардың
жалпы ұйымдастырылуы келесi схема бойынша анықталады: 14, 170 б

Кесте 5 - Материалды және энергетикалық ағымдарды бағалау

Келесi ағымдарды саралау
Құндылық ағымды сипаттауды есептеу
1-кезең Жеткiзушi
Сатып алу мен тасу құнын
есепке ала отырып,
шығындар материал
бағасына сәйкес болады.
2 кезең Кәсiпорынға товардың енуi ғимаратты
пайдалану мен сақтау шығындары,
3 кезең Өндiрiс өндiрiс бойынша
ғимарат шығындары;

персоналмен байланысты шығындар

4 кезең Өнiм, яғни орау Қалдықтар ауа мен суды
қалдықтардан

тазарту кезiндегi шығын

товардың шығуы пайдаға асыруды пайдаға асыру
шығындары
орнату
немесе сарқынды суды тастау

үшін жинақтау шығыны

пайдаға асыру

1.2.3 Инвестициялық жобалар және экологиялық-экономикалық диагностика

Инвестициялық жобалардың бағалауына формальды және формальды емес
процедуралар кiредi, сонымен қатар формальды емес процедуралар
инвестицияларды шешу және салымдарды альтернативтi таңдауда шешушi роль
атқарады. Инвестициялық процессте инвестициялау вариантын таңдау үшін
бiрнеше кезеңдерге бөлемiз: 6, 10 б

Кесте 6. Инвестициялық вариантты таңдау

Уақытты есептемегендегi инвестициялық тиiмдiлiгiн бағалау бiрiншi
жылдағы жойылған экономикалық көрсеткiштер немесе орташа инвестициялық
кезеңдегi экономикалық көрсеткiштермен анықталады. Көбiнесе бағалаудың
келесi әдiстерi бар:
1) ағымды шығындар әдiсi. Бұл әдiс қолданған капиталға кеткен проценттердiң
ағымды шығындарын қосады:

И=Ип-Ик
(1)

мұндағы
Ип - өндiрiстiк шығындар, яғни шикiзатқа, материалға, жөндеуге, отынға,
тұтынуға, энергияға және басқаға кеткен шығындар;
Ик - ағымды шығындардың капиталы, яғни амортизациялық алымдар мен
капиталдық пайыздар.
Инвестициялардың экономикалық тиiмдiлiгiн негiздегенде, егер де
өнiмдi өткiзу туралы ақпарат болмаса, онда анықталатын өнiмнiң көлемi
салыстырмалы нәтижелерден шығады:

мұндағы
Хкр- ағымды шығындар тең болғандағы өнiмнiң көлемi;
S - өнiм бiрлiгiнiң өндiрiстiк таза шығындары.
Әдiстiң жетiспеушiлiгi - варианттар бойынша инвестициялық салымдардың
тiкелей есептеулердiң жоқтығы.
2) таза пайда әдiсi. Тиiмдiлiктiң критерийi келесi формуламен анықталады:

Ц*Хкр-Sх -Ик
(3)
мұндағы
Ц- жобада қарастырылатын өнiм бiрлiгiнiң бағасы
Хкр - сату көлемi
Пайда алу үшін өнiм көлемiн есептеу керек, яғни:

Бұл әдiс орташа өсiмшелердi пайдалану үшін қолданылады.
3) рентабельдiк әдiсi. Инвестициялық жобалардың тиiмдiлiгiн рентабельдiлiгi
арқылы бағалау әдiсiнiң мәнi, қарастырылып отырған жобаның
рентабельдiлiгiн инвестор қойған рентабельдiк шамамен салыстыруда болып
табылады. Әр түрлі жобалардың варианттарын салыстыра отырып, неғұрылым
рентабельдiлiгi эффективтi деп максималды мәнiн сипаттайды:

Орташа пайда
Рентаб= ______________________________ 100%
(4)
Орташа қолданылған капитал

4) қайтару мерзiмiнiң бағалау әдiсi (қайтару әдiсi, капиталды қайта төлеу
әдiсi);
Жобаны жүзеге асыру барысында пайда арқылы капиталды қайтарым уақыт
мерзiмi анықтайды:

Ток=Инвест.капиталорташа пайда
(5)

Инвестор нормативтi мерзiмдi өзi белгiлейдi. Жоба минимум мерзiмде
қайтарылса, тиiмдi болады. Уақыт факторын есепке алу үшін келесi әдiстердi
қолданамыз:
5) таза дисконтталған құн әдiсi. Бiрiншi жылға инвестицияланған кiрiстер
мен шығыстар дисконтталады; кiрiс пен шығыстың пайыздық ставкаларының
өсiмшесi тең болу қажет.
6) соңғы қаржылық жағдай әдiсi. Инвестициялық кезеңнiң соңғы жылға
инвестициялық шығыс пен таза пайда (түсім) дисконтталады; шығыс пен
кiрiстiң пайыздық ставкаларының өсiмшесi әр түрлі болуы мүмкiн.
7) өтелудiң динамикалық мерзiм әдiсi. Өтелу мерзiмi динамикада дисконттау
бойынша есептеледi.
8) iшкi проценттiк қойылым әдiсi. Капитал рыногында пайыздық қойылым
өсiмшесi туралы ақпарат болмағанда ғана қолданылады.
Инвестициялық жобаны бағалау және iрiктеудiң формальды емес
процедуралары
Шешiм қабылдауда инвестицияларда методикалық рекомендацияларға сәйкес
болу керек:
1) инвестордың мақсаты мен мiндеттерiне сәйкестiгi
2) инвестордың қаржылық жағдайына сәйкестiгi
3) жобаның қоғамдық мәнi
4) инвестордың имиджына әсерi
5) жобаның өтелу мерзiмi
6) пайда
7) жобаның экологиялық және қауіпсiздiк жағдайы
8) жергiлiктi табиғатты қорғау органдарының заңдарына сәйкестiгi.
Жобаның ұзақ мерзiмдегi инвестициялық табиғатты қорғау жобаларының
пайда болуына әкеп соғатын критерийлерi:
1) қоршаған ортаға бағытталған өткiзудiң толықтығы, жобаны қосқанда;
2) жылдамдығы;
3) жинақталуы;
4) қазіргi технологияға сәйкестiгi;
5) басқару дәрежесi;
6) ресурстарға қол жеткiзу;
7) экономиканың аралас салаларымен байланысы;
8) табиғатты қорғау жұмысының инфрақұрылымының жүзеге асырылуы;
9) жаңа жұмыс орындарын даярлау және жұмысбастылықпен қамтамасыз ету;
10) потенциалды инвесторлардың қауіпсiздiгi;
11) экономикалық коньюктураны сипаттайтын басқа критерий;
Жобаны iрiктеу тәжiрибелiк бағалау әдiсi бойынша конкурстық негiзде
өткiзiледi. Инвестициялық жобалар iрiктеудiң мiндеттi критерийлерi келесi
топтарға бөлiнедi: мақсатты, сыртқы және экологиялық, кәсiпорынның жобасын
жүзеге асырушы, коммерциялық, өндiрiстiк, нарықтық, ғылыми-техникалық өсу,
жобаны өткiзу ерекшелiгiнiң регионалды критерийлерi.
Мақсатты критерий. Мақсатты критерийлердiң құрамы әлеуметтiк-
экономикалық және экологиялық жағдайлармен анықталады.
Сыртқы және экологиялық критерийлер. Бұл критерийлер өзiне келесi
мәселелердi қамтиды:
1) жобаның құқықтық қамтамасыз етiлуi, табиғатты қорғау заңдылықтарына
қайшы келмеуi.
2) жобаға әсер ететiн перспективтi заңдар мен нормативтi-методикалық
документтердiң өзгеруi.
3) жобаны жүзеге асыруға әсер ететiн қоғамдық пiкiр.
4) адамдар мен қоршаған ортаның компоненттерiне керi өнiмдердiң әсерi және
өндiрiстiк процесстердiң нәтижесiнде болатын құбылыстар (керi, оң,
нейтралды)
5) халықтың жұмысбастылық деңгейiне жобаның әсерi.
6) регионалды және мемлекеттiк экологиялық қорлар мен салық жеңiлдiктерiн
пайдалану мүмкiндiктерi.
Жобаны жүзеге асыратын кәсiпорынның критерийi:
1) қаржылық жағдайы мен тұрақтылық мәлiметi;
2) қоршаған ортаны қорғаудың жоғарғы персоналдың болуы.
ғылыми-техникалық критерийi:
1) ғылыми-техникалардың шешiмдердiң қолдану перспективалары;
2) техникалық шешiмдердi қолдану жағдайы;
3) мемлекеттiк, жергiлiктi, регионалды пiкiрдi сипаттайтын басқа ортаны
қорғау жобаларына оң әсерi;
Жобаны өткiзу ерекшелiгiнiң регионалды критерийi.
Экономикалық және құқықтық федеральды негiзiнiң бiрлiгiне қарамастан,
автономды бiлiм алу жергiлiктi регионалды актiлердi қолданады.

2 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ АХУАЛЫНДА ӨНДIРIС ӨНIМДЕРIНIҢ ЗАЛАЛЫН САЛААРАЛЫҚ
МОДЕЛIНIҢ КӨМЕГIМЕН БАҒАЛАУ

2.1 Салааралық талдау есебiнiң қойылымы және мәнi

Салааралық талдау - күрделi экономикалық жүйенiң әртүрлі сектор
арасындағы жүйелiк квантификацияның қарым-қатынасын айтамыз. Экономикалық
жүйе, негiзiнен зерттеу кезiнде елдiң халық шаруашылығы сияқты немесе
халықаралық экономика, сонымен қатар бiр кәсiпорын болуы мүмкiн.
Әрбiр секторда өндiрiстiк процесстiң құрылымы анықталған құрылымдық
коэффициенттiң векторымен анықталады, яғни шығын мен шығарылым арасындағы
байланыс. Бiр немесе бiрнеше ағымды уақытта болған қызмет пен өнiмдердiң
өндiрiлуi немесе қолданылуының жалпы шығын мен шығарудың арасындығы
балансты сызықты теңдеу арқылы қарастырады. Шығындар-шығарылым әдiсi -
өндiрiс процессiн талдауда және болжауда қолданылады; салалық жағынан
өнiмге түпкiлiктi сұраныстың көлемiмен және жасалатын өнiмнiң жалпы
көлемiмен салалық құрылымның арасындағы байланыстар талданады.[8, 81-83б]
Салааралық талдау - әр секторда шығарылымның деңгейiн сипаттайтын,
сәйкесiнше, басқа сектордағы өндiрiстiк қызметiнiң деңгейiнiң арасындағы
қарым-қатынасты көрсетедi. Салааралық әдiстiң күрделi варианттары - көп
регионалды және динамикалық, әр түрлі товарлардың және қызметiнiң тұтынуы
мен шығарылымын кеңiстiктiк болуын түсіндiредi немесе уақыт ағымының
қысқаруын көрсетедi.
Жүйенiң технологиялық құрылымы барлық сектордың “шығын - шығару”
технологиялық коэффициентiнiң матрицасы арқылы көрiнедi. Осы матрица
көптеген параметрлердi өзiне қосады, осыған байланысты баланыстық
қатынастар негiзделедi.
Өндiрiс пен тұтынуының барлық салалардың арасындағы қарым-қатынасты
айқындау үшін құрылымдық коэффициенттiң терминiнде мүмкiн және мүмкiн емес
өнiмдердiң шығарылу деңгейiнiң арасындағы техникалық қарым-қатынасты
сипаттау керек. Жай экономикалық жүйенi қарастырсақ, өндiрiс 3 секторынан
тұрады: ауыл шаруашылығы және өңдеушi өнеркәсiп, сонымен қатар үй
шаруашылығы. Осы үш санның 1 бөлiгiн өзi, 2-шi бөлiгiн басқа сала, ал
қалғаны-соңғы тұтынуы, яғни бiзде ол үй шаруашылығы. Бұл салааралық
сектордың ағынын "шығын-шығарылым" кестеден көруге болады. 9, 135-137б

Кесте 7 - Үш секторлы экономиканың салааралық балансы

Сектор 1 Сектор 2 Сектор 3 Жалпы
Ауыл шаруа- Өнеркәсiп Үй шаруа- шығарылым
шылығы шылығы

Сектор 1 25 20 55 100
Ауыл шаруа- тонна бидай
шылығы
Сектор 2
Өнеркәсiп 14 6 30 50 метр мата

Сектор 3 80 180 40 300 еңбек
Үй шаруа- адам-жыл
шылығы

Салааралық баланстың кестесi товар мен қызметтердiң ағымдарын
сипаттайтын халық шаруашылық секторларында болады. Экономиканың үш секторы
7-шi кестеде көрсетiлген: ауыл шаруашылығының жалпы жылдық өнiмi 100 тонна
бидай арқылы, өнеркәсiптiң өнiмi 50 метр мата арқылы, үй шаруашылығы 300
адамжыл еңбегi арқылы көрсетiлген. Кестедегi тоғыз (3х3) саны сектораралық
ағымдарды сипаттайды. Ауыл шаруашылығында өндiретiн өнiмнiң 100 тоннасының
iшiндегi 25 тоннасы қолданылса, 20 тоннасы өнеркiсiпте, ал қалған 55
тоннасы үй шаруашылығында қолданылады.
Кестенiң әр тiзiмдегi сандар шығындық құрылымды сипаттайды. Егер 100
тонна жалпы өнiмдi өндiру керек болса, онда ауыл шаруашылығы өзiнiң жеке
өнiмiнiң 25 тоннасын тұтынады, өнеркәсiпте 14 метр өнiмi және үй шаруашылық
секторындағы 80 жыладам еңбегi жұмсалынады. Егер 50 метр өндiру керек
болса, өндiрiс секторы 20 тоннаны ауыл шаруашылығында қолданса, онда өзiнiң
секторы, яғни өнеркәсiп 6 метр қолданады, сонымен қатар 180 жыладам
еңбектi жұмсайды. Үй шаруашылығы 300 жыладам еңбек бойынша ұсыныс алса,
онда ауыл шаруашылығының 55 тоннасын және өндiрiс тауарларының 30 метрiн,
сонымен қатар 40 адам-жыл еңбектi тұтынылады.
Алдыңғы кесте физикалық бiрлiкте өлшенсе, келесi кестемiзде құндық
көрсеткiште өлшенедi. 7-кестедегi ауыл шаруашылық өнiмдерiнiң бағасы 2 АҚШ
долларына тең, өнеркәсiп тауарының бағасы 5 АҚШ доллар, үй шаруашылығындағы
қызметi үшін 1 АҚШ долларына тең. Жалпы шығарымның құны ауыл
шаруашылығында 200 доллар, өнеркәсiпте 250 доллар, үй шаруашылығында
300 доллар. Салааралық баланстың кестесiн басқаша түсіндiрсек, оны
ұлттық есептiң жүйесi ретiнде көруге болады. үй шаруашылығындағы
жыл бойындағы қызметтiң құны 300 доллар дегенiмiз, жылдық ұлттық
табыс. 9, 140 б

Кесте 8 - Құндық көрсеткiште көрсетiлген салааралық баланстың қысқартылған
кестесi

Сектор 1 Сектор 2 Сектор 3
Ауыл Үй шаруашылығыЖалпы
шаруашылығы Өнеркәсiп шығарылым
Сектор 1 50 40 110 200
Ауыл
шаруашылығы
70 30 150 250
Сектор 2
Өнеркәсiп
Сектор 3 80 180 40 300
Үй
шаруашылығы
Жалпы 220 250 300
шығарылым

8- шi кестедегi соңғы жолдағы көрсеткiштердi товар мен
қызметтердiң физикалық көлемi ретiнде қарастыруға болады.
Салааралық баланстың кестесi ұлттық деңгейде 80 мемлекеттерге,
сонымен қатар, iрi қалалар мен аудандарға да арналып құрастырылған.
Кейiнгi кезде секторлардың саны көбейiп келдi. Кейбiр
кестелерде салааралық баланс 500-600 жеке секторлардан құралады.
Халық шаруашылығында секторды n деп белгiлеп алсақ, онда n+1
өндiрiстегi сектордың соңғы сұранысы. Математикалық түрлендiру үшін i
секторының физикалық шығарылымы Xi арқылы белгiленедi; Xij дегенiмiз i
секторының өнiм көлемi, Xij+1 секторындағы шығын секторының өнiм көлемi
соңғы сұраныс секторына жеткiзiлген көрсеткiштi Уi деп белгiлеймiз. Хj
секторында қолданылатын секторының шығару көлемi, яғни j-шi жиынтық
шығарымның өндiрiс бiрлiгi aij символымен белгiленiп, j секторында i
өнiмiнiң шығындық коэффициентi деп аталады:
Aij=
(6)
Экономикада қарастырылатын барлық сектордың шығын коэффициентiнiң
жиынын, осы экономикадағы салааралық баланста құрылымдық матрица деп
атаймыз.
8-шi кесте экономиканың құрылымдық матрицасын бейнелейдi, яғни 7-шi
кестеде көрсетiлген матрица ағымы. Матрица ағымы – экономиканың әр түрлі
секторлардың құрылымы туралы эмпирикалық ақпарат көзi. 8-шi кестедегi
элементтер (6) формуласымен есептелiнген:
а11==0.25; a12==0.40
(7)
Салааралық баланстың негiзiнде құрылымдық матрицаны 8-шi кестедегi
көрсеткiштер арқылы құрастырдық. 9, 145 б

Кесте 9 - Үш секторлы экономикадағы құрылымдық
коэффициенттердiң қысқартылған матрицасы

Сектор 1 Сектор 2 Сектор 3
Ауыл
шаруашылығы Өнеркәсiп Үй шаруашылығы
Сектор 1 0.25 0.183
Ауыл шаруашылығы 0.40
Сектор 2 0.14 0.12 0.100
Өнеркәсiп
0.80 0.60 0.133
Сектор 3
Үй шаруашылығы

2.2 Салааралық баланстың статикалық моделiнiң шешiмi және талдау жолдары

Әр сектордағы өнiмнiң жалпы шығын мен жалпы шығарылымның арасындағы
балансты (7 және 8 кестесi) келесiдей жүйелiк теңдеу арқылы көрсетуге
болады:

(Х1-Х11)-Х12-...-Х1n=У1
Х21+(Х2-Х22)-...-Х2n=У2 (8)
... ... ... ...
Хn1-Хn2-...+(Хn-Хnn)=Уn

(7) теңдеуiн (8) теңдеуге ауыстыру жалпы шығарылымның Х1.,Х2
,... Хn барлық өндiрiс секторы мен товарлардың тiзiмi У1,
У2...Уn соңғы сұраныс секторы үшін жалпы тепе-теңдiктiң ара-
қатынасына әкеледi, яғни Үй шаруашылығында басқа тұтынушылармен
тұтынылған:

(1-a11)X1 -a 12X 2 - ... - a 1nX n = У1
-a21X1 + (1-a 22 )X 2 - ... - a 2nX n =У2 (
9)
-an1X1 -a n2X 2 - ... +(1- a nn )X n =Уn

Егер (9) жүйелiк теңдеудiң сол жағында көрсетiлген шығарылымдар
айнымалы деп көрсетiлмесе, онда бұл жүйенiң жиынтық шығарымының X1 , X2 ,
... Xn n өсiмшесiн табуға болады. 10, 60-64б Жалпы шешiм осы
теңдiктегi белгiсiздiк Х, берiлген У термиiнде келесi түрде болады:

Х1=А 11У1+ А 12У2 +... + А 1пУп
Х2=А 21У2+ А 22У2 +... + А 2пУп
_ _ _ _ _ _ _ _ _ __ __ __
(10)
Хn=А n1У1+ А n2У2 +... + А nпУп

Тұрақты Аij дегенiмiз i секторында Уi өскен сайын қаншалықты
шығарылым Хi өсетiнiн көрсетедi, яғни бiр бiрлiкте Үй шаруашылығында
тұтынылатын j товарының саны. Бұндай өсу i секторына тiк және жанама әсер
етедi, егер i=j болса; бiрақ i j-ға тең болмаса, онда Хi шығарылымына
жанама әсерiн тигiзедi, өйткенi i секторы басқа сектордың қосымша
шығындарын қамтамасыз ету керек, сонымен қатар j секторының тутынушыларына
Yj жеткiзуiн өсiру керек. А коэффициеитiнiң (10) шешiмiнiң өсiмi а
коэффициенттердiң барлығынан тәуелдi, яғни (9) теңдеуiнiң сол жағына
енгендер. Математикалық тiлде матрица былай жазылады:

(10) есебiнiң шешiмiндегi оң жақтағы тұрақты коэффициенттер матрица үшін
керi болып келедi:

Бұндай шешiмдердi тапқанда, матрица коэффициенттер айналысы деп
аталады. 9-шы кестеге негiзделе отырып, мына матрица үшін:

керi матрица табылады:

(11) теңдеуiне қойсақ, онда:

Х1 = 1.457у1 + 0.6623у2
Х2 = 0.2318у1 + 1.2417у2
(11)

болады. Мұнда х1 және х2 ауыл шаруашылығының және өнеркәсiп секторының
жиынтық шығаруын анықтауға мүмкiн бередi. Сонымен қатар Үй шаруашылығында
у1 және у2 өнiмдерiн жеткiзедi. Осыны тексеру үшін 9-шы кестеде шығаруын
у1=55, у2=30 деп алсақ, онда х1=100, х2=50 тең болады.
Егер Ау керi матрицанысының барлық элементтерi терiс емес болса,
онда у1,у2... уп үшін жеткiзулерге х1, х2 ... хn жиынтық шығарулар
табылады. Матрицаның негiзгi жеткiлiктi шарты болып анықтауышының оң
екендiгiн анықтау.

( 1-а11) а1 ...а1а
а21 ( 1-а22) ...а2n
аn1 аn2... ( 1-аnn)
сонымен қатар, матрица астылары 0- ден үлкен болуы керек.
(1-а11) -а12 (1-а11) -а1n
-а21 (1-а22) 0, - аn1 (1-аnn) 0

Бұл Хаукинс–Саймон шарты деп аталады, егер осы шарт орындалса, келесi
секторлар да орындалады. Осы шарттың материалды түсіндiрiлуi, егер әрбiр
секторда экономикалық жүйе қызмет көрсетсе, басқа сектордың өнiмiн жанама
немесе тiкелей тұтынса, онда соңғы сұраныс үшін жеткiзуiн iске асыру керек,
яғни кез-келген жүйе асты мiндеттi түрде сол сияқты болу керек. Егер жүйе
астының бiреуi болсын қамтамасыз ете алмаса, онда бұл жерде барлық
жүйеде өзiн-өзi қамтамасыз ету бұзылады. 11, 84б Мұндағы жай жеткiлiктi,
бiрақ керектi емес шарт болып, әрбiр бағананың коэффициенттердiң қосындысы
1-ден аспауы керек, сонымен қатар 1-шi бағананың сомасы 1-ден кiшi болуы
тиiс. Көп жағдайда, ұлттық эканомика үшін құрылымдық матрица құндық ағымы
негiзiнде болады, мысалы 8-шi кестеде көрсетiлгендей, жоғарыдағы шарт
орындалады.
Салааралық баланстың ашық түрдегi жүйесiнде Үй шаруашылығы болып,
соңғы сұраныс секторы табылады, яғни экзогендiлiк секторы, оның жиынтық
өнiмi Хн +1, яғни (10) шешiмнiң оң жағында және (9) жүйенiң сол
жағындағы белгiсiз өсiмшенiң қарастырылмалуы негiзiнде жиынтық
жұмыспен қамту болады. Эндогедiк сектордiң Х 1 , Х 2 , . . . Хн
шығару өсiмiн анықтаған соң, жалпы жұмыспен қамту келесi теңдеу
арқылы есептеледi :

Хn +1 = an +1.1х1 + an+1 +1.2х2 + . . + an+1 +1.nхn + У n +1
(12)

Технологиялық коэффициенттер an +1.1, an +1.2, . . . an +1.n еңбектiң
шығындарын көрсетедi, әртүрлі өзгерiс секторының бiр бiрлiкке шаққандағы
шығаруын айтады; Уn +1 – басқа экзогендiк сектор мен үй шаруашылығында
қолданатын еңбектiң жиынтық өсiмiн көрсетедi. Құрылымдық матрица мен үш
секторлы жүйе үшін жұмыспен қамту деңгейi пайда болады (9 кесте).

Х3 –0.80 Х1 +0.60 Х2 + У3 (13)

Үй шаруашылығын экзогендiк сектордың бөлiгi ретiнде қарастыру
мiндеттi емес. Үй шаруашылығы теңдеудiң сол жағына ауысқан кезде (9) және
(10), соңғы сұраныс оң жақтағы көрсеткiштер, яғни экспорт, товардың қорының
азаюы мен кобеюi, олар факт негiзiнде инвестициялар немесе қайта
инвистициялау болып келедi. Егер барлық секторлар мен барлық сатып алулар
эндогендiк болса, онда салааралық байланыстың жүйесiн тұйықталған деп
атайды. Статикалық жүйе тұйық бола алмайды, өйткенi уақыттың әр периодтағы
шығын мен шығарылым арасындағы құрылымдық қарым-қатынасты талап етедi.
Экспорт және импорт.
Аймақ немесе елдер үшін салааралық баланс шет мемлекеттерде экспорт
оң мәнмен, ал импорт терiс мәнмен белгiленедi. Егер де экономикада (7
кесте) өзiн-өзi қамтамасыз ету импорт 20 тонна бидай және 8 метр
матаны экспортқа шығарса, сонымен қатар үй шаруашылығы осы өнiмдердi
сол көлемде тұтынса, онда барлық шығындар мен шығарулар арасында жаңа
баланс туындайды.

Кесте 10 - Экспорт және импорт кестесi
Сектор 2 Соңғы сұраныс Жалпы
шығарылым
Сектор 1 өнеркәсiп

Ауыл
шаруашылы
ғы
Сектор 3 ЭкспортЖалпы
үй + соңғы
шаруашы- Импорт сұраныс
Лығы -
19.04 22.12 55 -20 35 76.16 тонна
Сектор 1
Ауыл
шаруа-
шылығы
10.66 6.64 30 +8 38 55.30 метр
Сектор 2
өнеркәсiп
60.93 199.07 40 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.