ТЕКТОНИКАЛЫҚ ҚОЗҒАЛЫСТАР

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ 2
1.ЖЕР СІЛКІНУДІ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ 3
2.ЖЕР СІЛКІНУІНІҢ ЖЕР БЕТІНДЕГІ ТАРАҒАН АЙМАҚТАРЫ 5
3.ЖЕР СІЛКІНУІН БОЛЖАУ МЕН ОҒАН ҚАРСЫ ТҰРАРЛЫҚ ҚҰРЫЛЫС САЛУ 6
4.ТЕХНОГЕНДІК ЖЕР СІЛКІНУ 9
5.ТЕКТОНИКАЛЫҚ ҚОЗҒАЛЫСТАР 10
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 13

КІРІСПЕ

Жер сілкінісі деп жер қойнауындағы жыныстардың орнынан
жылжуынан туған кенет және жойқын шайқалыстарды айтады. Геофизиканың жер
сілкінуін зерттейтін саласы сейсмология (грекше сейсма - сілкіну,
шайқалу) дейді. Сейсмология нәтижесінде ғалымдар жердің ішкі құрылысын
анықтады. Сейсмикалық толқындарды қолдан тудыру арқылы геофизиктер жеке
аймақтардың астыңғы ішкі құрылымдарын толық анықтай алатын болды.
Жер сілкінуі - табиғаттың өте бір қаһарлы да, қауіпті да көрінісі және
жер қойнауында жойқын энергия қорының, оның дүлей күшінің айғағы. Әйгілі
ғұлама А.Гумбольдт жер сілкінудің әсерін мынадай жолдармен сипаттаған
болатын: Бұл құбылыстан құрлықтың мызғымас қимылсыз күйіне туғаннан бергі
сеніміміз жоғалғанын қайтерсің... Жай түскендей қас қаққанша аяқ астымыз
шайқалып, табиғаттың дүлей күші қаһарын көрсеткенде бұрынғы сенімімізден
түк те қалмайды.
Әлемде жыл сайын мыңдаған жер сілкінуі өтеді, дегенмен осылардың тек
екеу-үшеуі ғана мекендерді қиратып, он мыңдаған адамдарды құрбандыққа
шалатын ең күшті жер сілкінуге жатады.
Мұхит жағалауы сілкінген шақта мұхиттарда жойқын цунами (жапонша
шығанақ толқыны) толқындары пайда болады. Лиссабон жер сілкінуінен мұхитта
биіктігі 26 м толқын көтеріліп, жағадан 15 км-ге шейінгі тұста толқын
жалап өткен. Портта тұрған 300 кемені толқын жағаға доптай лақтырып,
талқанын шығарған. Чили жер сілкінуінен туған цунами Тынық мұхитты сағатына
1000км жылдамдықпен кесіп өтіп, 2-3 дүркін Жапон аралдарына соғылды.
Сонымен, жер сілкіну дегеніміз не? Жер бетінде ол тік немесе көлбеу
бағыттағы дүмпу ретінде байқалады. Кейінгісі-жер қойнауындағы бір ошақта
кенеттен болған жыныс массасының жылжуынан өршіген серпімдік шайқалыстың
дүмпуі. Жыныс жылжуы ошақтан өтетін тектоникалық жарықтарда болады. Мысалы:
Армениядағы алғашқы жойқын сілкінуден соң 1989 жыл бойында бірнеше рет күші
әжептәуір сілкінулер байқалды. Осындай қайталау дүмпулерді афтершоктар
(ағылшынша афтер - соңғы, кейінгі. шок - соққы) дейді.
Жер сілкіну тек жарық бойындағы қозғалыстан тумайды. Ол жанартаулардың
атқылауынан, карстың үңгір, қуыстарының төбесінің опырылуынан, адамның
инженерлік әрекетерінен де туады. Кейінгісін техногендік сілкіну дейді.
Тектоникалық ығысуға қарағанда жер сілкінудің күші де, аумағы да
шамалы. Жанартаулардың атқылауы алдындағы магманың кратерге қарай
көтерілуінен, содан пайда болған қысыммен байланысты жер сілкінеді. Ендеше,
вулканды өлкелердегі жер сілкінуіне қарап, жанартаудың атқылауын күні бұрын
болжауға болады. Осылайша 1975 және 1984 жылдары Камчаткадағы Плоский
Толбачик пен Ключевская жанартауларының атқылау мезгілі дұрыс болжалынды.

1.ЖЕР СІЛКІНУДІ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ

Сейсмологияда алдымен қолданылатын түсініктер мынадай: гипоцентр
(фокусы) жер сілкіну болған жер қойнауындағы оның ошағын атайды да,
эпицентр деп сілкіну толқынының жер бетіне шыққан түсін айтады. Сілкіну
күші бірдей тұстарды қосатын сызықты изосейста деп, оның сілкіну күші ең
жоғары сызықпен шектелгенін плейстосейстік (латынша плейсто-ең жоғарғы)
аймақ деп атайды.
Эпицентрдегі сілкіну күші оның ошағының тереңдігіне байланысты: ошағы
терең болған сайын күші шамалы; ал неғұрлым ошағы терең, күші басым болса,
соғұрлым эпицентрдің аумағы кең. Мұндай жер сілкіну көбінесе тік бағытта
тарайды, дегенмен оның жазық бағыттағы құрамы да болады. Мысалы, 1902 жылы
Андижанда сілкінуден кейін құлпытас бағаналар сағат тілінің айналу
бағытымен 7°-ке орнынан бұрылыпты. Жер шайқалуын сейсмикалық толқындар
дейді. Олар қума, көлденең және беткі түрлерге ажыратылады. Қума толқындар
сейсмо сәулесінің бойымен тарап, өзі әсер еткен ортаны алма-кезек қысып,
созады. Көлденең толқын сейсмо сәулесіне көлденең тараған синусоида құрады
да, өзі өткен заттың пішінін өзгертеді, көлемі бұрынғы күйінде қалады.
Беткі толқын алдыңғы толқындардың толқындардың жер бетінде өзгеруінен пайда
болады.
Жер сілкінуін сейсмограф деген аспаппен өлшеп, тіркейді. Олардың
барлығы маятникке негізделген. Басқаша айтсақ олар іргесінің тербелуіне
қарамастан, қашанда болсын өз бағытын өзгерпейтін тіркеуіш зат. Іргетасына
ол серіппемен бекітіледі. Тіктеуіштің кейбірі тік бағытта, енді бірі жазық
бағытта тербеледі. Тербелісті жарық немесе электр сигналына аударып, оларды
дәл бір жылдамдықпен айналатын барабан бетіндегі қағазға түсіріп отырады.
Рихтер шкаласы:
1 балл - топырақ дірілдегенін тек аспаптар ғана сезеді.
2 балл - тек тып-тыныш жатқан адам ғана сезеді.
3 балл - кейбір адамдар ғана байқап қалады, төбедегі шам шайқалады.
4 балл - көптеген адамдар байқайды, есік-әйнектер дірілдейді, ыдыс-аяқ
сыңғырлайды.
5 балл - асулы тұрған бұйымдар шайқалады, төбенің сылақтары түседі, әйнек
сылдырлайды.
6 балл - қабырға сылақтарында жарықшақтар пайда болады.
7 балл - кейбір үй-жайлар бұзылады, қабырғаларда, мұржаларда жарықшақтар
пайда болады, жеке кесектер құлап түседі, ылғалды топырақтарда жарықшалар
көрінеді.
8 балл - үй-ғимараттардың қабырғалары жарылып, бағана, мұржа, корзиндер
құлайды.Тау бетінде көлденеңі бірнеше см жарықшақтар түзіліп, беткейлер
опырылып, көшеді.
9 балл - қабырғалар, төбелер құлайды, кейбір үй-мекендер қирайды. Тау
беткейі құлап, төмен сырғиды, грунтта ені 10 см-ден астам жарықшақтар пайда
болады.
10 балл - ғимараттар құлайды, беткейлер құлап, сырғиды, грунтта 1 м-ге
жететін орлар қазылады. Өзен аңғарларында бөгеттер тұрып, көлдер пайда
болады.
11 балл - үй-құрылыстар түгелдей қирайды. Жер бетінде айғыздаған жарықтар,
жар-кемерлер қаптайды, тау бөктерлері опырылады.
12 балл - өлкенің жер бедері өзгереді, алып опырықтар мен сырғымалар пайда
болады, өзен аңғарларының ағыс жолы өзгереді, олардың бойында сарқырамалар,
апан-көлдер туады.

2.ЖЕР СІЛКІНУІНІҢ ЖЕР БЕТІНДЕГІ ТАРАҒАН АЙМАҚТАРЫ

Жер сілкінулер жер бетіне біркелкі тарамайтыны адамға әлдеқашан
белгілі. Жер сілкінулі құрлықта көбінесе таулы аймақтарда орын алған.
Жер сілкінулерінің эпицентрлерін картаға түсіргенде олардың екі
белдеуде тарамайтынын көреміз. Бірінші белдеу Тынық мұхиттың барлық
жағаларының құрсауын алып жатыр. Сондықтан оны Тынық мұхит шығыршығы деп
атайды. Екінші Альпі-Гималай белдеуі. Жерорта теңізінің батыс шетінен
басталып, Шығыс Азияға шейін жетеді. Кейінгі тұста бұл белдеу Индонезия
аймағында Тынық мұхит шеңберімен түйіседі.
Тынық мұхит шығыршығында әсіресе құрлық шегіндегі терең науаларды
бойлап аралдар доғасына (батысында) немесе Америка материктерінің астына
қарай құлаған өте терең тектоникалық жарықшақтар көзге түседі. Ол
жарықшақтарды солардың бойымен тараған терең сейсмофокалды жер сілкіну
ошақтарынан білеміз. Осындай терең және еңкіш тараған сейсмоактивті
жарықшақтарды 1938 жылы жапон сейсмологі К.Вадати анықтады. 1946 жылы
академик А.Н.Заварицкий осы жарықшақтардың бетінде Тынық мұхиттың отты
сақинасы деп аталған жанартау белдеуі орын тепкенін көрсетті. Кейінірек
(1949 жылы) сейсмофокалды белдеулерді американ сейсмологы Х.Беньоф толық
сипаттағаннан кейін олар көпшілік қауымға әбден таныс болды. Бұларды қазір
осы ғалымдардың құрметіне Вадати-Беньоф-Заварицкий белдеуі деп атайды.
Жер қабығының керіліп, материктерде рифті жүйелер пайда болған
аймақтарда да жер сілкіну байқалады. Олардың ең белгілілері-Байқал, Шығыс
Африка, Шығыс Қытай рифт жүйелері. Мұнда жер сілкіну күшті, кейде зор
апатты болады.

3.ЖЕР СІЛКІНУІН БОЛЖАУ МЕН ОҒАН ҚАРСЫ ТҰРАРЛЫҚ ҚҰРЫЛЫС САЛУ

Жер сілкінуді болжау мақсаты - оның болатын орнын, күшін, мезгілін күн
ілгері біліп, елге алдын ала хабарлау. Орны мен күшін анықтау оншалық
қиынға соқпайды, ал мезгілін болжау қиын, әзірге шешімі табылмай тұрған
күрделі мәселе. Жерасты түнегінің қимылы бұлыңғыр. Оның үстіне сілкіну сиқы
да әр түрлі, ол ондаған, жүздеген жылдар бойы астыртын дайындалып келіп,
төбеден ұрған жайдай қапылыста соғады.
Алдымен дүмпу бұрын жер сілкіну болған жерлерде қайталанады, оның
үстіне өткен кездегі сілкіну неғұрлым күшті және жиі болса, соғұрлым
келешекте де осы аудандар қауіпті деп саналады. Сілкіну ошағы әрдайым
кейінгі геологиялық дәуірлерде және қазіргі мерзімдерде де қозғалуға әзір
тектоникалық жарықшақтарды бойлап отырады. Әсіресе, олардың екі қанаты,
кереғар бағытта ығысқан, бірнеше жарықтардың түйіскен ұштары қауіпті деп
саналады. Сонымен алдағы жер сілкінуді болжау үшін сейсмологиялық жайлармен
қоса геологиялық, өте-мөте тектоникалық нышандарды ескеру керек. Осы
параметрлермен қоса дүмпу кезінде ғана босанатын булығу өз энергиясын
ғасырлар бойы жинайды. Ендеше, жер сілкіну әжептәуір мезгіл өткеннен кейін
ғана қайталанады. Оны тіркеп, статикалық жолмен есептейді. Кейінгі тәсілден
білетініміз, орасан зор жер сілкіну әрбір жүз жылда бір қайталанатын
көрінеді. Әр аймақтың жер сілкіну күші ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.