ҚАЗАҚСТАННЫҢ МҰНАЙ СЕКТОРЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫ
КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қаныш Сатпаев атындағы казақ ұлттық техникалық университеті
Инженерлік экономикалық институты
"Экономика және минералды ресурстарды басқару" кафедрасы
Қорғауға жіберілді
кафедра менгерушісі
э.ғ.к., профессор
_________ Ерали А.Х
"_____"_______2003 ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Акционерлік қоғам Маңғыстаумұнайгаз жағдайындағы инвестициялау
тиімділігі.
Стандарттау бойынша Ғылыми жетекшісі
Косультант
________
______А.В.Антошкина.
"_____"_______2003 ж.
"_____"_______2003 ж.
Пікір беруші Студент
______________ Орынбай Г.С.
"_____"_______2003 ж. Мамандық: 0702
тобы "ЭТК-
98 2қ"
Алматы, 2003
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ МҰНАЙ СЕКТОРЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫ 6
1.1 Инвестиция экономикалық категория ретінде 6
1.2 Мұнай бизнесінің Қазақстан Республикадағы хал-жағдайы және
тенденциялық дамуы 13
2 МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНДАҒЫ МҰНАЙ ӨНДІРУШІ ӨНЕРКӘСІПТЕРДІҢ ДАМУ ҚОЗҒАЛЫСЫ 22
2.1 Маңғыстау облысындағы мұнай табудың даму динамикасы 22
2.2 Мұнайгаз мемлекеттік есеп-шотты компаниясы кәсіпорындарының мұнай
өндіру динамикасы 30
3 Зерттелген кӘсіпорын ҚызметініҢ талдауы 41
3.1 Маңғыстаумұнайгаз АҚ қызметін аймақтық бағалау 41
3.2 Мұнай скважиналарын тиімді қолдануға кеткен шығындардың әсері 59
1 80
4 БҰРҒЫЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІН ЖЕТІЛДІРУ БОЙЫНША ҰСЫНЫСТАР 81
Қорытынды 93
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 98
КІРІСПЕ
Еліміздің Президенті Н. Назарбаевтың қоғам дамуының 2030 жылға арналған
негізгі бағыттарында жоғарғы деңгейдегі шетел инвестициялары мен ішкі
жинақталған қоры бар ашық нарықты экономикаға негізделген эконмикалық даму
басты роль атқарады. Мұндай міндеттер әлемдік шаруашылықтағы өзгерістерге
байланысты инвестицияларды реттеу механизмін құру, оның ішінде, барлық
елдердегі капиталды қолданудың жаңа жүйесін білу сияқты бірқатар шараларды
ұлттың деңгейде шешуді талап етеді.
Қазіргі кездегі Қазақстан Үкіметінің экономикалық салсаттағы ең негізгі
мәселелерінің бірі – макроэкономикалық және қаржылық тұрақтылыққа жету
болып табылады. Республикада ірі-масштабтағы үш экономикалық міндетті бір
уақытта шешу қажеттігі туып отыр: информацияны азайту, өндірісті дамыту,
елімізлі әлемдік қауымдастыққа біріктіруге бағытталған құрылымдық және
институциональдық реформаларды жүзеге асыру.
Қазақстан дамуының стратегиялары экономикалық дамуды желдететін
мемлекеттің инвсетициялық салсатын жаңсартуды көздейді.
Алайда, экономикалық тоқыраудан тұрақталуға көшкен кезде инвестицияны
көтерудің жаңа жолдарын іздестіру керек, ондай болмаған жағдайда
экономиканы басқарудың төмендеуіне, инвестициялық құрылымдың ізденістердің
мүмкіндіктерінің азаюына, соңында инновациялық белсенділіктің әсесіреуіне
әкеліп соғады.
Үкімет бағдарламасы өндірістік іс-әрекетті көтеру, эконмикалық
инфроқұрылымды модернизациялау, қаржылық секторды қайта құрумен қатар,
жоғары технологиялық өндірістерге тікелей инвестициялардың келуіне жағдай
жасауды көздейді.
Қазақстанның транзиттік экономикасының негізгі факторларының бірі -
өндіріс орындарына капиталдық салымдар үшін қаржы ресурстарының тажесылығы.
Кәсіпорындардың өз шикізаттарының аздығы, оны басқа жақтан тасуға
тәуелді етіп отыр. Айтылған қажеттіліктер банкілік несие беру, бюджеттік
қаржыландыру және шетел инвестицияларын қор биржаларына тартуды көздейді.
Қазақстан бірқатар жетістіктерімен ерекшелінеді – бай табиғи
ресурстары, тиімді геосалсаттық жағдайы, жоғары мамандандырылған жұмыс
күші, жоғарғы ғылыми-техникалық жетістіктері.
Республикамыздың шикізат қоры мұнай алықсатын жерлердің саны мен
пайдалы қазбалардың алуан түрлілігі мен сипатталады. Қазіргі таңда 1225
түрлі миниралдық шикізаты бар 493 табылып отыр.
Мұнай мен газдың айтарлықтай қоры Каспий маңында және Солтүстік –
Кавказ – Мағыстау мұнай газ өндіру шоғырланған. Бұл өнімдердің айрықша
ерекшеліктері тұз асты қалдықтарының жоғарғы дәрежесі – тәулігіне 420 см3
болуында.
Оңтүстік – Торғай ойпатындағы жаңа мұнай өндіру аудандарының ашылуы,
республикамыздағы дамуын кеқейтіп, республикамыздың оңтүстік аудандарда да
кеңінен таралуда.
Теңіз Мұнай өндіру және мұнай өндіру орындарының , сондай-ақ оның
алдында ашылған Жаңакөл мұнай орнының ашылуы біздің елімізді дүние
жүзіндегі ірі мұнай өндіргіш елдердің қатарына қосады.
Өндіріс көлемі жағынан мұнай газ өндіру комплексі басқа салалар
арасында жоғары болып табылады. Мұнай және газ конденсаты өндірісінің
төмендеуіне байланысты мұнай өндірудің дағдарысқа ұшырағанымен, басқа
салаларға қарағанда мұнай газ комплексі едәуір белсенді көрінеді. Мұнай
өндіру деңгейі Қазақстанның мұнайға деген суранысын толық қанағат
тандырады. Аладйа, мұнай өндіретін аудандар мен негізгі мұнай тұтынушы
аудандардың алыс болуы біраз қиындықтар тудырады.
Мұнайды еркін экспортқа шығарудың әлемдік нарыққа шығуды балулатады.
Бірақ Ресей компанияларымен экспорт тығыз бірлесе отырып, жылына экспорт
деңдейдін 5-6 млн.т. деңгейіне жеткізіп отрмыз, бұл республика
экономикасына үнемі валюталық түсімдердің келуін қамтамасыз етеді.
Қазіргі уақытта мұнай өндірісі, экономиканың дамуын қолдай отырып,
болашақта Казақстанның ірі экономикалық сектор болуға мүмкіндігі бар.
Республикада 2,1 млд. т мұнай, 0,7 млд. т. газ конденсаты, 1,7 трлн. м3
табиғи газ құрамдарынан тұратын ірі көмірсутегі шикізат қорлары бар.
Құрғактағы осындай корсеткілетермен қоса Қазақстан территориясына уатысты
Каспий маңында 12 млрд. т. мұнай, 1,6 млрд. т. газ конденсаты, 5,9 трлн. м3
табиғи газ бар.
Республикада мұнай шығару деңгейі табылған қорларға шаққанда 1 %
құрайды, бұл өз қажеттілігімізді қақағаттандыруға жеткілікті.
Шетел капиталдарының ағылып келуі мен мемлекет тарапынан оны реттеп
отыру еліміздің экономикалық жағдайда дұрыс әсер етеді.
Шетел инвестицияларын желуге жеңілдіктер мен преференциялардың болуы,
олардың мұнайбизнесіне капиталдар ағымын еш недергісіз енгізуіне жағдай
жасайды. Қазіргі кезде мұнай өндіруге байланысты тікелей инвестициялардың
жалпы көлемі $ 32,3 млрд, камірсутегі ресурстары бойынша $ 8,2 млрд.
Жақын арада Қазақстан дүние жүзілік қауымдастықта мұнай мен газды
сыртқа шығару мен инвестицияларды салудың алдыңғы катарлы болуы тиіс.
Қазіргі әлемдік экономика жүйесінің шарты бойынша кез-келген мемлекет, оның
ішінде біздің еліміз сияқты дамушы ел үшін жоғарғы инвестициялық қарқын
болуы керек. Қазақстанның экономикалық реформаларының қазіргі бағыттарында
мемлекеттің инвсетициялық салсатын жүзеге асыру мен орындау болып отыр.
Бұл дипломдық жұмыстың актуальдығы Қазақстан Республикасының
экономикасына мұнай өндіруші компаниялардың қаншалықты жоғарғы ролін
көрсете білу.
Дипломдың жұмыстың мақсаты инвестиция ұғымының мәнін ашу, зертелуші
өнеркәсіп орналасқан жердегі мұнай газдығың зерттеу, сондай-ақ бөлінген
шығындардың скважиналарды пайдалану тиімділігін арттыруын зерттеу.
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ МҰНАЙ СЕКТОРЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫ
1.1 Инвестиция экономикалық категория ретінде
Кез-келген экономика даму кезеңдерінде өзгеріп отыратын экономикалық
жағдайларға тәуелді белгілі бір заңдарға байланысты дамиды. Біз кезеңнің
аса маныздылығы сол, кез-келген әрекеті.
Ең соңғы нәтижеге әсер етеді, яғни макроэкономикалық көрсеткіштердің
даму қозғалысына мысалы, осы әлеуметтік –экономикалық жүйедегі халық
өмірінің деңгейіне, экономиканың негіщгі секторларының техникалық және
технологиялық деңгейіне әсерін тигізеді.
Экономиканың даму деңгейі бұл жағдайда кәсіпорындардың өндірістік
қортындыларын анықтайды.
Сондықтан да өзіндік экономикалық жүйенің инвестициялық қажетті-сиктері
оның дамуына жетекші орын алады. Бұл жерде нарықтық қатынастардың ең
маңызды жетістігі - өзіндік потенциалды пайдалану, бұл Казақстанның
дүниежүзілік экономикалық жүйеге шығуына негіз бола алады.
Алайда, нарық теориясынан белгілі кез-келген әлеуметтік – экономикалық
жүйеде жер, капитал, еңбек және кәсіпкерлік факторлары бірге жүреді.
Алдыңғы үш факторды алатын болсақ, олардың барлығы жеткілікті, ал
капитал мен кәсіпкершілік жағдайы қүрделілеу. Жинақтар капитал негізі бола
алар еді, бірақ жергілікті халық салымдар салуға асықтауда. Кәсіпкерлік тек
сауда сферасында ғана ойдағыдай дамуда.
Дамыған елдерде бұл фактордың басымдылығы алдыңғы елдердегідей емес,
бұл елдерде де капиталдың аздығы болуы мүмкін, бірақ бір саладан екінші
салаға, бір елден екінші елге аусып, орны тез толады.
“Инвестиция” термині (латын тілінен аударғанда іnvestіo - кигіземін)
ғылыми және публицистикалық әдебиетте кеңінен қолданылады.
Практика жүзінде зерттеушілер оған әр түрлі мағына береді. Тұрмыстық
деңгейде инвестиция деп жер, жылжылмайтын мүлік, акцияларды, құрылыс,
техника, қазба байлықтарын сатып алу үшін салынған салымдарды айтады.
“Инвестиция” түсінігінің анықтамасы “ҚР шетел инвестициялары туралы”
1994 жылғы 27 қарашадағы Заңының 1 тармағында берілген.
Алдыңғы үш факторды алатын болсақ, олардың барлығы жеткілікті, ал
капитал мен кәсіпкершілік жағдайы күрделілеу. Жинақтар капитал негізі бола
алар еді, бірақ жергілікті халық салымдар салуға асықпауда. Кәсіпкерлік тек
сауда сферасында ғана ойдағыдай дамуда.
Дамыған елдерде бұл фактордың басымдылығы алдыңғы елдердегідей емес,
бұл елдерде де капиталдың аздығы болуы мүмкін, бірақ бір саладан екінші
салаға, бір елден екінші елге ауысып, орны тез толады.
"Инвестиция" термині (латын тілінен аударғанда іnvestіo – кигіземін)
ғылыми және публицистикалық әдебиетте кеңінен қолданылады. Практика жүзінде
зерттеушілер оған әр түрлі мағына береді. Тұрмыстық деңгейде инвестиция деп
жер, жылжымайтын мүлік, акцияларды, құрылыс, техника, қазба байлықтарын
сатып алу үшін салынған салымдарды айтады.
"Инвестиция" түсінігінің анықтамасы Қазақстан Республикасы "шетел
инвестициялары туралы" 1994 жылғы 27 қарашадағы Заңының 1 тармағында
берілген. Онда: "Инвестиция – таза пайда алу үшін кәсіпкерлік іс-әрекеттің
объектілеріне салынған мүліктік және интеллектуалдық құндылықтардың барлық
түрі – оның ішінде:
• қозғалмалы және қозғалыссыз мүлік және құқық, қайта ондеусіз қолдануға
болатын және импорт тауарлардан басқа ұстап қалу құқығы;
• коммерциялық ұйымдарға қатысу және акциялар;
• облигациялар және басқа қарыздық міндеттер;
• ақша жинағын, тауарларды, қызметтерді, келісімдер бойынша кезкелген
істерді (инвестицияға байланысты) талап ету;
• интеллектуалдық қызметтердің нәтижесіне байланысты құқық, оның ішінде
авторлық құқық, патенттер, тауар белгілері, өндірістік үлгілер, ноу-хау
технологиялық үрдістері, норамативтік жобалау нормалары;
• мемелкеттік ұйымдар берген рұқсат қағазға байланысты ір-әрекетті жүзеге
асырудың кез-келген құқығы;
• Қазақстан Республикасы территориясындағы алынған және қайта
инвестицияланған таза пайда;
Инвестициялар объектілері – бұл инвестициялық ресурстар апаралылатын
орындар. Объектілер былай бөлінеді:
1) жобалау көлеміне байланысты (аз жобалы және мегажобалау);
2) жобалардың апаратын жеріне қарай (коммерциялық, әлеуметтік, мемлекет
мүдделеріне қарай)";
3) инвестициялық циклің мақсаты мен сипатына қарай (өмірлік циклдің барлық
этаптары немесе жеке этаптары);
4) мемлекеттің қатысу деңгейі мен сипатына байланысты;
5) салынған нәрселердің еркешеліктері мен деңгейіне байлансыты.
Инвестициялық қызметтің субъектілері болып инвесторлар (жеке және заңды
тұлғалар) сұраныс берушілер, жұмысты орындаушылар, инвестициялық қызмет
объектілерін пайдаланушылар, сондай-ақ тауарды әкелушілер, заңды тұлғалар
(банкілер, сақтандыру және аралық мекемелер, инвестициялық қорлар) және
инвестициялық процестің басқа да қатысушылары есептеледі.
Сұраныс беруші инвесторлар, сондай-ақ жеке және заңды тұлғалар бола
алады. Олар басқа серуктестерінің кәсіптершілік не басқа әрекеттеріне қол
сұқпай инвестициялық жобаларды жүзеге асыра алады.
Инвестициялық іс-әрекеттің субъектілері ретінде жеке және заңды
тұлғалармен қоса, шетелдіктер, мемлекет және халықаралық ұйымдар
есептеледі. Ивесторлар жеке, жалға алған және инвестициялық түрдегі
салымдарын береалады және оның тұтастай қолданылуын қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес, инвестициялық іс-әрекет
төмендегі көрсеткендермен қаржыландырылады:
• жекеменшік қаржылық ресурстар және ішкі шаруашылық резервтері;
• жалға алынған қаржылық заттар;
• акцияларды сату мен еңбек ұжымдары мүшелілерінің жарна ақшаларына
жиналған түсімі;
• заңды тұлғалардан;
• белгілі тәртіпте орталықтандырылған кәсіпорындардан алынған ақша;
• бюджеттен тыс ақша;
• республикалық бюджет ақшалары;
• шетел инвесторларынан түскен ақша;
• жеке және заңды тұлғалардан түскен ақша.
Әлемдік тәжиребе көрсеткендей, дағдарыс болған кезде мемлекеттің
инвестициялық сферада жауакершілік өте жоғары. Әкімшілік-командалық жүйе
кезінде жаңа техниканы барлық циклдерде орталықтандырылған макродеңгейлік
система ғана өндірістің біркелкі дамуын көптеген салалар мен сфераларда
мультипликаторлық ірі ғылыми-техникалық жаңалықтарды еңгізуді қамтамасыз
ете алады.
Бәрімізге белгілі алдыңғы жүйенің жағымсыз жақтары инвестиция сферасына
да әсерін тигізбей қоймады. Бұдан инвестициялық тоқыраудың себебі біздің
нарықтық экономикаға көшіуімізге байланысты емес. Мәселе, инвестициялық
саясатты қандай әдіспен жүргізумізде, қай облыста қандай тәсілмен нарыққа
мемлекет тарапынан жылжуында.
Нарыққа көшу инвестициялық процестерді мемлекет тұрғысынан реттеуге
байланысты. Осыларды талдау мынадай ұғымдарға анықтама беруді қажет етеді,
мысалы тікелей (реальные), қаржылық (портфельдік) интеллектуальные
инвестициялар.
Тікелей (реальные) инвестицияларды ТМО-да осылай атауға ұйғарған,
американ технологиясы бойынша фирмадағы инвестициялар, капиталдың 10%
құрайды.
Шетел инвестициялар туралы сөз болғанда, әлемдік практикада тікелей
инвестицияға фирма капиталдарының 25% жатады.
Тікелей инвестициялар өндіріске және қажет бұйымдарға салынған
капиталды атады. Оның ішінде банкіден жалға алынған ақша мен банкі кредиті
де болауы мүмкін. Бұл жағдайда банк инвестор болып, тікелей инверсирлеу
қызметін атқарады.
Қаржы инвестициясы мен құнды қағаз капиталы банкте алынады. Олардың
ішінде кіретін – портфельдік құнды қағазы. Одан басқа көрсетілген екі түрлі
инвестиция жалпықабылданған интеллектуалдық инвестиция деп аталады, ойлаған
сауда патенті, лицензиясы, ноу-хауы, дайындық және алдын ала дайындық
персоналы НИОКР-ға кіреді.
Шетелдік инвестиция территориялық мағынаны ғана білдірмейді, бірақ аса
маңызды практикалық себеп бойынша түсіну заңдылығы және анықтау нақты
қызығушылығы, инвесторлық және сол үшін біріктірген ең басты нәтижеге
келтіреді.
1) Тікелей инвестиция көрсету тура және ұзақ мерзімді әсері капиталдандыру
экономикасына (іскерлік қатысты құрылыс және организациялық шаруашылық
объектілері толық және жеке түрде біртұтас эфектілерге пайдаланылады).
Тікелей айырмашылыққа портфельдік инвестиция өзіне қарастырылған уақытша
және спекуляттық мінезі жүріп отырады.
2) Тікелей инвестиция нақты талап алу үшін тек қана сонымен бірге толық
табыс немесе ерекше оның бөлігі қабылданыды, бұған қосымша тура және
жанама пайдасы фирма үстінен байқаланады. Қосымша анықтаушы оның өндірісі
алып сату, инвестициялараы, коопирациялары, ғылыми-техникалық және қаржы
политикасы болып табылады.
3) Тікелей инвестиция ұсынысы портфельдікке жоғары, уақыт мерзімінде бұл
табысқа немесе жаңа капиталдандыру табыс жолына келтіреді.
4) Тікелей инвестиция ең басты дәрежелі жұмыс әсері, ішкі нарықта тұрады
немесе портфельдікке тұрады.
5) Тікелей инвестицияның портфельдікке қарағанда мағыналы, тұрғын елін
халықаралық еңбекке бөлуге қабілетті.
6) Тікелей инвестиция портфельдіктен айырмашылығы әсерлі елдің өзгерісі,
ұлттық қарым-қатынасы.
7) Тікелей инвестициясында сезім ынталына ел жағдайында конкуренция пайда
болады, оның ноғаюы немесе жауапқа тартуы ішкі нарықта позициялық шет
елдік фирмаларға байланысты.
Тікелей және портфельдік инвестициялардың айырмашылығы, бірншісі
инвестордың жекеменшігін және оның шетелдегі кәсіпорнын қадағалатса, ал
портфельдік инвесторлар мұндай бақылау жасатпайды.
Инвестицияларды енгізуді жеделдету үшін өкімет жеделдету саясатын
жүргізу керек.
Мемлекетте қолайлы инвестициялық климат тудыру үшін көптеген
көрсеткіштер жүйесі құрайтын комплексті әртүрлі шаралар болып табылатын
негізі салыстырамыл анализ бағалау инвестициясының климат Қазақстан
Республикасында кәзіргі кезеңде:
1) Мемлекеттік нарық потенциясына мінездеме.
2) Табиғи және еңбек ресурстарымен қамтамассыз етілуі.
3) Экономикалық реформаның жағдайы мен қозғалысы.
4) Инвестициялық қызметке заң беруші орган.
5) Мемлекеттік органдарға басқару шешімдерін қабылдауды реттеу.
6) Инфраструктураның және валюта нарығының дамуы.
7) Банктық жүйенің тұрақтылығы.
8) Саясаттық климаттың тұрақтылығы мен бағдары.
Мемлекеттік нарық потенциялы мынандай көрсеткіштерді көрсетеді: халық
саны, ВНП және мөлшер ВНП жан санына. Потенциалдық инвесторлар үшін екі
белгі бойынша да Қазақстан нарығы қызықтырарлықтай болып табылады.
Көптеген инвесторлар Қазақстанның үлкен Азиаттық нарыққа жақын болуы
оның потенциялық өз нарығын кеңейтеді деп санайды.
Қазақстан ЕС мен бірлестік туралы келісім шартқа қол қойған. Онда екі
нақтың да бір-біріне тауар және капитал қозғалысы туралы мәлімет беріп
отыру, екі есе салық салуды болдырмау туралы айтылған. Сол үшін шетел
инвесторлары өз инвестицияларын Қазақстанға қою арқылы, белгілі мөлшерде
нәтиже ала алады.
Қазақстан өз табиғи байлықтарымен шикізат және энергиямен қамтамассыз
етілген. Оның территориясы (2,7 млн. кв. км.) ЕЭС (2,3 млн. кв. км.)
мемлекеттерінің барлығы алып жатқан территориямен тең болады. Сондай-ақ
территорияны интенсивті пайдалану салыстыратындай көп емес.
Қазақстан мұнай және табиғи газ өндіруші жағынан үлкен өндірістер
қатарына кіреді, бірақ басқа да үлкен қолданылмаған территорияларда қажетті
инвесторлар болған жағдайда пайдаланылуы мүмкін.
Бұл оның энергетика өндіріс орындарының құндылық көмірден – 685,6
млрд., мұнайдан 222,5 млрд. АҚШ долларын құрайды. Қазақстан өзінің еңбек
ресурстары жағынан (шамамен 7 млн. адам) бұрын Кеңес Одағы республикалары
арасында төртінші орын алады.
Бұл шетел инвесторларын өзіне тартады (сонымен қатар көптілігі,
арзандылығы, және жеткілікті дәрежеде жоғары квалификациялығы). Осыған
байланысты жалақының кешігуі шетел инвесторлары үшін үлкен роль атқармайды.
Мемлекеттік органдардан жұмыс қабылдаудың істері мемлекеттік комитетте
инвестиция арқылы жұргізіледі. Нарықтық инфроқұрылысты және бағалы
қағаздардың өсуі, банктің жүйеде аса маңызды рольді атқарады. Инвестиция
жөніндегі сұрақтарды инвестицияда саясаттың климат өте маңызды рөл
атқарады. Ең басты мәселе инвесторлар өз капиталдарын саясатаң
мемелкеттерге өз капиталдарын жай ғана салып отырмайды.
Қазақстан Республикасында факторлар 3 категорияға бөлінеді:
1) ұстамдылық күшті фактор;
2) орташа фактор;
3) әлсіз фактор.
Қазақстан Республикасында ағынды инвестицияға ұстамды факторлар мыналар
жатады: салық режимі жүргізінуі заң базасының жоқтығы.
Орташа факторларға кәсіп орындық саясатын инфроқұрылым дамыған нарықтық
шамалар жатады.
Әлсіз факторларға гиосалалық мемлекеттік қатынас саясатын қатынас
мәдениеттік бартері жатады.
Қазақстан Республикасы мемлекет инвесторларына жақсы көзбен қарайды.
1998 жылы біздің мемлекетімізде экологиялық жағдай шет мемлекет
инвестициясы 5153.280 миллион доллар құрылды. Осы кезде инвестиция 1997
жылға қарағанда 2,7 есе өсті бұл 19.04.527 миллион доллар болды немесе
79,2% барлық объемы 74,5% болды шет мемлекет инвестициясы көп объем мұнай
газ бөлінеді. Бұның салмағы (65% болды, инвестициялық климатқа салалық
режим атқарушы рөл ойнайды. Салалық льготасы инвестордың тікелей салығы
болып: кіріс салығы, жер салығы және мүлік. Льгота өлшемі және преференция
түзу инвестиция объемымен белгіленеді, инвесторлар міндеттемесі реализация
берілген дақытпен белгіленеді. Салықтық жеңілдіктер мен преференциялар
инвесторларға мақсат бойынша экономика секторлары инвестиция секторлармен
белгіленеді.
Кәзіргі уақытта Қазақстан үшін инвестициялық саясат осы белгілермен
жүруі қажет.
• Экспорттың дамуы басқа кәсіп орындардың валюталық түсуімен белгіленеді.
• Халықтың өмірін жақсартуға мемлекеттің қарауымен жақсартылады.
1.2 Мұнай бизнесінің Қазақстан Республикадағы хал-жағдайы және тенденциялық
дамуы
Республиканың экономикалық қалыптасуына әсер еткен оның минералды
шикізат комплексінің үлкен маңызы бар, потенциалды мүмкіндіктерімен шетел
инвестірлерінің назарын аударады. Кәзіргі уақытта Қазақстан инвестициялық
саясатты тікелей инвестиция арқылы іске асырып отыр, пайдалы кендермен
жерасты байлықтарын барлауды қарастырған келісім шарттар арқылы.
2000 жылда статистик ұйымдармен 144 жер асты байлығын өндіру
мекемелерінің операция қызметін бақылап отырды. Былтырғы инвестиция
әрекетінің соңынды барлық инвестиция көлемі финанс емес активтер 169 млрд.
құрады, алдыңғы жылдарға қарағанда 20% көп.
Ортақ инвестицияның жер асты байлығын өндіру мекемелерінің 91,5%
инвестицияның көлемін алатын негізгі капитал (1999 ж. 71%) және 8,5%
шикізат саптаң зат айналымы көбейуіне арналған инвестиция. 2000 ж.
қортындысы бойынша инвестицияның негізгі капиталы 154 млн. теңге құрады,
алдыңғы жылдың осы кезңіне қарағанда 59% көп.
Инвестициялық анализ структуры финанстық емес активтердің жер асты
байлығын пайдалану мекемелері көрсеткендей 2000 ж. белгілі түрдегі сапалы
инвестициялық көрнекті структурасында және негізгі шикізат капиталында
өзгерістер болды. Жер асты байлығын өндіру мекемелерінің инвестициясы
тұрғын үйлерге және ғимараттарға өсті және машиналармен құралжабдық ие
болды. Сәйкестелген салмағы 61,5 және 21,0% құрады. Инвестицияның толық
көлемі финанстық емес активтер (1998 ж. – 43,7 және 10,1%). Осыған орай
инвестицияның салмағын тұрғын үйге аудару керек (0,8% - 1998 ж., 0,3% -
1999 ж. дейін).
Инвестициялық негізгі көлемі финансты емес активтер таза мекемелрег
негізделген (98,9%), оның ішінде біріккен мекемелермен шетелдік қатысуымен
83,7% иегерілді. Басқа мемлекет басқару субъектілері Қазақстан жерінде
әрекеттері іске асыралады 5,8% құрады. Шамалы еншісі көбейді (1,0 – 1,3%
дейін). Былтырғы жылмен салыстырғанда дәрежесі жоғары мемлекеттік
инвесторының инвестициясы.
Инвестицияның негізгі қаржыланған көзі финансты емес активтер жер асты
байлығын өндіру мекемелердің меншікті амал болып табылады. 95 млрд. теңге
немесе 56,2% инвестицияның ортақ мөлшерінен құрады.
Қазақстан үшін қандай болмасын басқа дамып келе жатқан елдер сияқты
ішкі инвестицияның көзі шектелген жағдайда шетелден қаржы тарту тән. 1999
жылдың есебінде қаржы тарту 74 млрд. теңге немесе 43,8% құрады, оның ішінде
салмақты бөлігін шетел инвестициясы құрады – 99%.
Сондықтан ТМД елдерінің ішінде Қазақстан мұнай өндіру айрықша тартымда
және перспективті инвестірлердің бағыты мұнайгаз комплексі болып қалады.
Онда 87,4% жіберілді инвестицияның көлемі финанстық емес актив.
Инвестицияның аймақтық структуралық анализі финанстық емес активтер жер
асты байлығын өндіруде көрсетеді ең қолайлы кезең.
Инвестиция қызметімен бақыланғандай Атырау (41%), Батыс Қазақстан
(39%%) және Қызылорда (70%) аудандарында мұнай, газ бен конденсат
кендерінің ең үлкен өндіріс орындары.
Қазақстанның мұнай секторының экономикасын нақтырақ қарастырайық. 1997
ж. бойына – 1999 ж. басында мұнай саласының дамуына толық дәл приоритетті
жасалып қоюы және қалғанның барлығын ақырындап кризистік жағдайдан
локомотив принципімен тартып алу. Бұл жылдары ғылыми әдебиеттерде және
баспасөз беттерінде, әсіресе саясаткерлер элитасы жағынан, үздіксіз
мәлімдеу естіліп отырды, Қазақстан дүние жүзінің мұнай саласындағы
жүргізуші мемлекеттерінің бірі болады, сондықтан үлкен барлау және оданда
көп болжамдық қамдану мұнай бар. Қазақстанда мұнай шығару және өндіру енді
ғана екпін жинақтап келетінін ескерсек, бұл кезде басқа елдер өздерінің
шындарына жақын, ал кейбіреулері баяғыда жетті немесе одан асып кеткен.
Қазақстан басшыларының оптимистік көзқарасы орынды.
Шынында, мұнай – республиканың бас байлығы. Оның жерде барланып
қамданған бөлігі 2,1 құрайды, ал газдің конденсатпен – 2,8 млрд. тонн,
Каспи теңізінің шелфінде – 12 млрд. тонн, газдін конденсатпен – 13,6 млрд.
тонн. Қазақстан 16 трлн. м3 табиғи газы бар. Осы мәліметтер бойынша
Қазақстан ТМД елдерінің ішінде екінші орын алады ал дүние жүзі бойынша 25
орын алады.
Республиканың мұнай саласының дамуы дүние жүзіндегі мұнайға көнентуасы
мен сұранысы тікелей емес тәуелді, өйткені Қазақстанның өзінің қажеттілігі
табылатын углеводородтық минизаттың жарытсылда болмайды. Республика жағынан
практический меңгерілмейтін жағдайда бұл кезде ең маңыздысы тапқан
шикізатты өндеу және айналымға жіберу керек. Бұл жерде қоғамдық сауда
системасы актуалді мұнайды өзі бағалау сапасын тексеру және
конкурентноспособностін тексеру. Дәл осы аспектті мұнайдың өндірісі
республикада конкурентноспособна емес нақты аймағын өндіріс издержка және
әрине сапа, өйткені мұнай тасу профинның мөлшері бар болуы тудырады
техникалық қана еместегі, пайдалану проблемасын тудырады, сонымен қатар
өсуіне сәйкестелген издержкаларға кері әсер етеді, бұл жағдайда үлкен
қашықтықта соншалықты пайда емес, қаншалықты бітпейтін проблема туғызады.
Бұндай жағдайда, сауда теориясына сәйкес, альтернативті варианттар қыймылы
мүмкін: көбірек сәйкестелген технологиялық тәсілдер тасудың осыдан шығатын
нәтижелерімен, жұмысшылардың консервациясы мен перспективті скваниналардын
өндеу, айналымның көбейту халы салынған инвестицияны үлкен мөлшерде табу
арқасында.
Реализацияның стратегиясын күту Қазақстан экономикасы үшін бар қуатты
консервациялау (ол соқпалді кризистің күшейуіне апарады, жұмыстың
тапшылығына региондарда өмір сапасының төмендеуіне). Үлкен инвесторлар
республиканың мұнай бизнесінде салынған қаржылардың қайтып келмес
шығындардан қорқа, күту стратегиясын реализовать етуге тырысып, өздерінің
мекемелерінің жұмыс тұрақтылығын минималді қолдауды қалайды.
Екінші шешім инвестордың қалауы біріншіде еді, бірақта ол үшін сыртқы
сауда саттық көлемін табылып жатқан көлемді және патенциалді мүмкіншілікті
көбейту керек, бұл шарттарда ОПЕК елдерінің белгілі бақылау керек етеді,
экпорттық мөлшерімен сәйкестеліп бөлінген экспортты квоттар Қазақстанға
перспективті талдану табады реалді және көрінетін санкциялар осыдан шығатын
нәтижелерімен.
Продукцияның маңызды бөлігі жылу және электрэнергияға жатады, газды
әкелу, байланыс қызметі, су әкелу, технологиялық және басқада өндірістік
керекті жарату үшін және т.б. Мындай қызметтердің түрлері көрсетеді. Бқлар
монополистік көрсетеді, өздерінің бағаларын бұйыру соңғы және
альтернативсіз барлық қолданушыларға. Осылай конкурентноспособты емес шикі
заты өндірістің одақты.
Сонымен өнем қатарына жату жылы, электроэнергиялық, газ тұрғызу, қызмет
байланысы, су тұрғызу және техникалық басқаша басқаша шығарылған т.б. Тіпті
жылдам тізімі қызмет атқаруын көрсетеді, не қатып қалған монополиялық
өзінің бағасын қалай ақырғы және бәрін қолдану керек. Осылай арқылы
шығарылған өнем отандық өнімділік жатыр көбірек тегіз жерде монополиялы
меншік енді осындай аталған базистік әрекет, қызмет қандайда келісімге келу
өте қиын, шетелдік шығарған өнім арзан. Қашет қатып қалған ықпал ал
төмендету соншалық арқылы саясат таможениялық(ең болмаса бұл анықтау өлшем
арқылы), үлкенірек арқылы антимонополиялық әсер өздерінен шығарған
монополистерге. Тіпті осындай жол арқылы көрсету артығырақ перспективалық
даму экономикалық ел, қаншалықты тікелей айқын форма мен басқа елмен
қызғушылығын тудыру, тағы керісінше күшейу отандық өнімен. Өнім қалай
сыртжағынан солай сыртжағынанда өздерінің қорлары байқаусызда көп елдерден.
Әсерлі монополистке беріледі 1, немесе нақты белгі саясат көп мұнай
орындарында көрсетеді, сан өте керек артық (болат) уақыт арқылы төмендейді,
толық керекті сулы жерге төмендеткен осындай оқиғалар қаралатын
жүргізілетін керекті жағдайларды аз өзгерістер оқиғалар болады. Бұл өнімдік
отанды көрсететін ақшалық табиғат қорларына байланысты. Осылай өсуді қажет
ететін мұнай орталығы толық табиғат қорлары бар. Мұны мұнай орталығы
барлық жағынан толық емес.
Осы жағдайды жеңілдету үшін, Қазақстан макрожағдайы мен қоса техникалық
жағдайы шешу керек, бұлай инвесторларға экономиканың басқа сферасындағы
потенциалды инвесторлардың көрсеткіші болып табылады. Бұл жағдайда тіпті
қиын дүниежүзілік және ішкі сауда-саттық қарым-қатынасының дамуы қайшылық
сәттерге өте күшті қарама-қарсы болса да, ол керекті өте қорытынды
шығармайды. Бірақ кейінгі өсудің дамуына ықпал етеді.
Бірақ та бұл инвестициялық проблеманың дамуының ішкі жағдайы болып
саналады. Оның ішкі жағы мынау арқылы қорытындыға шығады, белгілі
дүниежүзілік бағаның өзінің шығарып отырған өнімінің бағасының өсуіне ықпал
етуі. Осы себептен осы сұрақтарда бір мағыналылықтың болуы мүмкін емес,
себебі, бүкіл дүниежүзілік мұнайдың бағасының түсуі, мұнай өндірістерінің
түсуінің ... бағасының әкеледі, тіпті мұнай өндіру орындарының құрылысы
әкеткен шығынды өтей алмайды. Бірақ та басты атқаратын қызметін арттыру
және өзіне лайықты бағаны түсіру керек емес, себебі машина қарау
өндірістері үнемі текстерісте болады. ...сүру күресінде республиканың ішкі
экономикасының мүмкіндіктерін пайдалана отырып, кейбір мұнай мекемелері
бірнеше сақтандыру шеңберінен алады. Мемлекет өзінің көз қарасын ең алдымен
ішкі сауда-саттықа, ал сыртқыға емес, себебі қалай сауда-саттық базарының
қалыптасу критерии болып саналады.
Ішкі сауда-саттық осы себептен объектілері жекешелендірілген қызметте,
сонымен бірге жеткізушілер, заңды тұлғалар, банктердегі, қамсыздандыру және
орташа ұйымдар, жекешелендірілген қорлар) және басқа жекешелендірілген
процестің қатысушылары. Заказ берушінің инвестор болуы мүмкін, сонымен
бірге кез-келген жеке және заңды тұлғалар.
Қазақстан даму стратегиясы мемлекеттің экономика даму қаржы инвесторлық
саясаты жоқ көздейді.
Алайда экономика аз тоқырауда тұрақталуға көшкен кезде инвестициялық
көтерудің жаңа жолдарын іздестіру керек, оның болмауы экономиканың басқару
төмендеуіне, инвестициялық құрылымдық ізденістердің мүмкіндіктерінің
азаюын, инновациялық белсенділіктің әлсіреуіне әкеліп соғады.
Мұнай кәсіпорындары республика экономикасының ішкі мүмкіндіктері арқылы
біраз алға жалжиды. Бұрынғыдай емес өкімет ішкі нарыққа көп көңіл бөледі,
оның алдында экспорт пен импорттың сәйкестігі нарықтық қайта құрулардың
тиімділік критериі болып саналатын. Сөйтіп, ішкі рынок қайта құрулардың
негізі болып табылады. Мұнай саласы үшін ішкі және әлемді деңгейге бағаның
сәйкестігі зор орын алады. Сондықтан, әр саланың қайтадан өндіретін
кәсіпорындары үшін талас жүруде. Алдағы және үстіміздегі жоспарды жасауда
АСЕ АН 8 елінің қаржылық құлдырауы есептелмеген. Енді Ресейде де мұнай
бағасы түсіп кетті. Көптеген компаниялар өз бюджеттерін 1 баррельге 15-18
доллармен есептеген еді, алайда ол 10-12 доллар төмен болып тұр.
Қазақстанның мұнай өндірушілерінің алдын-ала болжамдары орны қайта толмас
шығындардыалып келді.
Барлық шығындарды санап болғаннан кейін Қазақстанның ішкі рыногында
шикі мұнайды тутастай бағамен сата алмайды.
Батыс елдерінде мұндай тәжиребе экономикалық саясатта белгілі қайта
құруға мүмкіндік берсе, өкімет басқаруындағы елдерде ол өткен социалистік
менеждментке, яғни бір кәсіпорынның мәселесін қайбір секторды тоқтату
арқылы шешіге әкеп соғады.
Мұнай саласындағы ішкі рыноктың өсуі халықтың әлеуметтік-экономикалық
жағдайының нашарлауына әкеп соғады. Сондықтан мұндай әрекет Қазақстанның
әлеуметтік-экономикалық жүйесіндегі басқару менеджерлері үшін қолайсыз.
Бұдан шығатын бір ғана жол – ортадағы қызметтереден бас тарту. Сан
түрінде ол былай көрінеді.
Шетелде алынған және өңделген мұнай ара қатынасы 1 : 1,5. Ал ол
Қазақстанға 1 : 3,5 ара қатынасындай жетеді, бұл кейбір лауазымды
адамдардың өз қызмет бабына пайда көретінін дәлелдейді.
"Көлеңкелі" жақтың шаруашылық әрекетінде өсуі қазіргі қайта құрулардың
қатерлі зардаптарын көрсетеді. Мұнай бизнесіндегі лауазымды адамдардың
мұндай әрекеті кең еткен алып отыр.
Дамушы елдердегі әкімшілік және қаржылық бақылау орындары жеке және
заңды тұлғалардың мұндай әрекеттерін дереу қадағалап отырады.
Қазақстан Республикасының мұнай саласы өз мәселелерін шешуде
инвестициялық ағымды тоқтатуға мәжбүр болады. Осы күнге дейінгі жобалар
мұнай бизнесінің төмендеген кезінде соңғы шегі болып отыр.
Бұл жаңа инвесторларды алуға ешқандай мүмкіндігі жоқ, осы күнге
дейінгілерге мемлекет тарапынан қолдау көрсетіп, олардың төлемдердің кейбір
түрлеріне жеңілдіктер беруге тура келеді. Бұдан өзіміздегі инвестицияларды
тиімді пайдалану мәселелері көрінеді. Сондықтан бір саланың мәселесі атқару
органдары реттейтін макро деңгейдің мәселесі болып табылады. Мұндай үкімет
тарапынан қолдау мынадай 2 түрлі тоқыраудан шығуды қарастырады: мұнай және
мұнай өнімдеріне әлемдік бағаның түсуі және Қазақстанның ішкі саудаға
көшуі. Сондай-ақ, кеңес өкіметі елдеріне тән төлемдерді созу, яғни мұнай
шығаратын және қайта өндейтін кәсіпорындар өз өнімдерін беріп алып жылдар
бойы күтеді, оның үстіне өнім сатудың мұндай формасы атқару үкімет күшімен
жасалынады. Сөйтіп, түйік шешімі әрі қарай күрделене түседі.
Дамыған елдерде, негізінде мұндай күштеу құнды қағаздар арқылы іске
асырылады. Оны әрі қарай созуға мүмкіндік бермейді. Мұндай кредиторларға
үкімет тарапынан сауда бағасы жөнінде міндеттер жүктеледі.
Соңғы жағдайда үкіметке өзінің міндеттерін уақытынан бұрын өтеуге
мүмкіндігі туатын еді. Алайда бұл нұсқа бір-ақ рет орындалады. Бұл жағдайда
дамыған елдерде үкімет ауысады.
Сондықтан бұл проблеманы шешу үшін бағаны (құнды) құжаттардың белгілі
бір уақытта шығуын және сауда қорының дамуын күту қажет. Жоғарыдағыны
қорыта келгенде инвестициялық салымның макрокөрсеткішін тек қана мұнай
кешені ғана емес, инвесторлардың болуынан да көруге болады. Инвесторлау
проблемасын кешенді түрде шешу қажет, өйткені Қазақстанның ішкі
мүмкіндіктерін бағалау керек екен.
Қазақстанның экономикалық дамуына анализ жасай отырып, үкіметтің
шындықөмірдегі мәселені басқаруын аңғарамыз.
Төлемеушілік проблемасы үкіметтің заң тұлғасы ретінде қарыз міндеттерін
жабу, құнды қағаз шығару және оны сауда қорында мемлекет ішінде және
сыртында сату арқылы жүзеге асады. Осылай оның компетенттік деңгейі, сену
дәрежесі, әртүрлі проблеманы шешудегі мүмкіндігі көрінеді.
Мұндай өндірудің әлемдік деңгейінің азаюы Қазақстанның ішкі
мүмкіндіктері арқылы жартылай жұмсаратын еді. Бірақ бұл жағдайда
ресурстарды міндетті түрде мемлекет басқару керек. Мемлекеттік және
үкіметтік кепілдіктерді бірдей деп қарау орын алған. Алайда үкіметтік
кепілдіктерді құнды қағаз ретінде қарауға болады, ал мемлекеттік
кепілдіктерді бұлай деп қарау қиындау. Бірақ осылай бола тұрып, сауда
жағдайында нені мемлекет және оның қарызы деп санау керек екені түсініксіз.
Бұл жағдай өткелі кезеңде аса қажет, өйткені, қарыз біреулермен алынса,
басқа біреулермен төленеді.
2 МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНДАҒЫ МҰНАЙ ӨНДІРУШІ ӨНЕРКӘСІПТЕРДІҢ ДАМУ ҚОЗҒАЛЫСЫ
2.1 Маңғыстау облысындағы мұнай табудың даму динамикасы
Жақында үш он жылдықтағы еліміздің экономикалық дамуына 2030
бағдарламасы мен мұнай газдың потенциалдық дамуы әсер етеді. Мұнай газдың
дамуы Қазақстанның жаңа кезеңнің дамуымен тығыз байланысты.
Бүгінгі күндегі көмір шикізат қоры 4,5 млн. мұнайлық эквиваленттік.
Бүгінгі күндегі көмірсу шикізат қоры 4,5 млн. мұнайлық эквиваленттік.
Бұл қор Қазақстанды дүниежүзінде 13 орынға қойып отыр.
Каспий теңізінің континентті бөлігіндегі болжаулы ресурстар
геофизикалық берілген бағалар бойынша 20 млрд. тонна мұнайлық эквиваленттік
құрап тұр. Яғни, бұл (жақындағы, арадағы) 10 жылыдықта болжалды
ресурстардың мұнайлық қоры және көмірсулық шикізаттық қоры ірі Қазақстанды
дүниежүзіне 1-ші орындағы 10 елдің қатарында болуға әсер етеді.
Көмірсулы шикізаттың ресурстар республиканың динамикалық дамуына әсер
етеді. Қазіргі уақытта Қазақстанда 180 көмірсудың көзін ортақ қоры шамамен
2,8 млрд. тонна мұнай сонымен қатар 1,7 триллион м3 газ. Қазақстанның 6
обылысында мұнайлық қор бар және олар бір келкі торалмаған Батыс обылысында
122-ң ішінде 112 мұнайдық көзі бар. Мұнада 98% мұнайлық қор 100 миллион
тоннадан астам. Жезқазған және Қызылорда обылысында 7 мұнайдың көзі оның
қоры 38,3 миллион тонна оның ішінде 6 майда. Оңтүстік Қазақстанның Жамбыл
обылысында 6 майда (орташа көмірсулық) құрамында азот пен гели бар
көмірсулық газдардың қоры бар. Ең іріге жататындар мұнайлық.
Қарашығанақ (мұнай газ конденсаты) мұнайдың қалған қалдығы 166,4 млн.
тонн; конденсат – 623,4 млн. тонн. Жаңажолда мұнай газ конденсаты қалған
қалдығы мұндай 94 млн. тонн Қаламқас қалған қалдық 98,4 млн. тонн. Шыққан
жері тұзжинағының бірінші сатысын да жүр. Алайда игерген бұл шыққан жер
байланысты үлкен тереңдікте жатып қалуы, және үлкен тереңдікте жатып қалуы,
және үлкен қышқыл компоненті мұнайда болуы.
Реализацияға бұл программа лайықты халықаралық консорциумға Каспий
теңізіне кіретін мұнай компаниялары Аджип (Италия) Бритиш газ
Великобритания Бритиш петролеум статайл ұлы Британия Норвегия Мобил (США)
Тотоль (Франция) Шелл (Нидерланды) консорциум операторы мемлекеттік
компаниясы Қазақстан Каспий (ШҚК). Геолог-геофизик барлауда геологиялық
теніз түбіндей картада онда мұнай газ қазақ секіретінде Каспий теңізіндей
шыққан үш зона Каспий жаңына қосылған жалғасы теңіздік Гурьевтің т.б.
көтерімдер негізгі алдағы көрсеткіштер:
- Бузачинский соңғы теңіз бөлігінде қайда ашық жерлерде қатынаста
юрско-мелдік қалын болады.
- Мангышлак соңғы теңіз жалғасы Жетыбай-Өзен техникасы песчаномысско-
ракушечного осы нефтегаз бірінші рет бар және триастық қалдықтармен
байланысады.
- Барлаудың алдыңғы мәлімет алуына оңдеу шельфтің мұнай ресурстары
мұнайдың құрғақтағы барлық қорларынан асып түседі.
Республикамыздағы мұнайдың барлау кезіндегі 5,5 млрд. тонна, ал Каспий
шельфі көмірсутегімен қоса алғанда – 15. "Қазақстанкаспийшельф"
болжамдарына қарағанда 2004 жылы жыл сайын 5 млн. тонна мұнай алу көзделіп
отыр.
2013 жылы ең жоғары деңгейі 60 млн. тонна болып табылады. Маңғыстау
аймағын алытын болсақ 1961 жылы 5 шілдеде Жетібайда №6 скважинадан бірінші
мұнай фонтаны алынды. 1963 жылы "Қарамандыбас" мұнай орны ашылды. Қараша
айында Ақтау қаласында "Маңғыстаумұнай" бірлестігі ашылды. 1967 жылы
қаңтарда Жетбай мен Бектурлыда мұнай өнімдері ашылды.
Бузаш аралығында Қаламқас және Қаражанбас мұнай кен орны ашылды. 1977
жылынң сәуір айында мұнай кен орнын "Восточный Жетыбай" өзіне қаратты.
АО "Узеньмұнайгаздың" 2 мұнай шығаратын 6 газ шығаратын жұмысы іске
асырылып жатыр. Көп пластылы мұнайдың шыққан жері "Узеньнің" миллиард тонна
жатып қалған байлығының бүкіл әлемдік тиімдік жері. Мұнайдың шығарылып
жатқан қалдықтарынан "Узень" Тенгизадан кейін екінші орын алады. Қалған
мұнай ВНИИ мен (1965 – 1976, 1979, 1987 жылдары) анықталды және тәуелсіз
консультант Адам Пирсон Калгари (Канада) ақырғы мұнай қалдығы 25-30%
құрайды. Өтімді мұнай коэффициенті 23% құрайды. Басталған шыққан жері 1965
жылы ал 1975 жылы өз мақсатына жетті (121,5 млн. баррельжыл.). Артынан
мұнай өнімі төмендеп 67,5 млн. баррельжыл. 1980 жылы. Екінші кризис 1990
жылы өнім жылына орташа есеппен 15%-ке төмендей бастағанда басталды.
Негізгі кедергі өнімнің төмендеуі – мұнай шығаратын құралдардың ескіруі,
күрделі геологиялық ескірулер. "Узеньмұнайгаздың" бірден нарықтық
жағдайының төмендеуі.
- Көп пластовалық өнімдердің кескінделуі (кескінделу 58 мұнай
пластыларыны басталады).
- Пластыларды салыстыру олардың 1050-2200 метр терең болуы.
- Мұнай жоғарға парафинисті, жоғарғы космолды, серниссіз асфальттар.
Парафин, смол, асфальттарға 40% жетеді. Мұнай температурасы +30С.
- Балансиялық температура өнімдерінің кескінделуі +58С ден 80С дейінгі
тереңдікте өзгереді.
Тұрғылықты жеріне куәгер мінездемеде, олардың берілетін жоғарғы
инвестицияны толықтыруын талап етеді.
Тәуелсіз бағалану консультанты Адам Пирсон Калгаридың өнімінің
тәуелденуіне қойылған капиталы төрт вариантта таныстыруға болады.
Вариант 1. Жағдайдын болуы. Жағдай
Вариант2. Жер асты құралдарының жақсаруы және солепарафиндерге қарсы
химиялық заттардың қосылуы.
Вариант 3. Тұрақтандыру – схеманы өзгертусіз қолдану.
Істен шыққан шығарушы және басушы скважиналардың жөндеу және
скважиналардың забой жанындағы аймақтарына әсер ету, тұзға және парафиндік
тұнбаларға қарсы ингибиторларды қолдану және жаңарту.
Вариант 4. Қайта өңдеупласталық қысымды ұстау схемасын өзгерту. Істен
шыққан және басушы скважиналарды қайта өңдеу. Құралдарды жаңарту.
Мұнай өңдірудегі капиталдық салымдардың тиімділігі №1 кестеде
көрсетілген.
1 кесте - Мұнай өңдірудегі капиталдық салымдардың тиімділігі
Вариант Кап. салым (млн. Мұнай өңдіру млн. 1 тонна мұнайға
доллар) тонна шаққандығы орташа кап.
салым (ST)
– 6,04 –
330,0 51,109 6,45
881,3 92,921 9,48
903,0 132,698 6,80
Жылу-энергетикалық қажеттіліктердің өсу жағдайы мен мұнай қорының
шектеулі жағдайында мұнай өндірісіндегі техникалық прогресстің негізгі
мәселелері қайта өңдеу әдістерін қолдану негізінде пласталардағы мұнай
өндіруді көбейту болып табылады.
Бұл әдістердің дамытудыңкезеңі ғылыми-зерттеу және тәжірибелік
жұмыстардан ірі масштабты тәжірибелік-өндірістік түріне көшу болып
табылады. Мұнай саласындағы негізгі объектілердің бірі техникалық әдістері
Қаражанбас орны болып табылады.
Қаражанбас 1974 жылы Бузашы аралында ашылған.
Мұнай өндіру жылу беру (пар арқылы әсер ету) және пласта ішінде ылғал
жандыру (ВВГ) арқылы жүргізіледі.
Мұнай шығаруда пласталардың шығымдылығын арттыру үшін оны қайта
бұрғылау және орналастыру процесінде жүргізу керек. 1983 жылы мұнайды жылу
беру әдісімен өңдеу жолымен “Қаржамбас” елімізде бірінші орынға шықты.
“Қаражамбас” кен мұнай орнында жылу әсерімен мұнай алудың төмендегідей
аспектілерін атап кетуге болады:
- пластаға жылу берудің екі әдісінің де жоғары технологиялық тиімділігі
дәлелденген.
- “Қаражамбаста” жылу қолдану әдісімен өндіру мұнайдың баланстық қорын
жасауға мүмкіндік береді.
“Қаражамбас” мұнай өндіру кен орнында жылу беру бірқатар шешілетін
мәселелерді алға қойды:
- пластаның қалыңдығына әсер етудің өте төмен мәні (50% төмен) және
шығарушы бұрғыларды тез сулануы.
- Контур тұсындағы сулардың көбейіп кетуі және қосымша қорларды өндірудің
төмен деңгейі.
- Пластадан құмды жиі алып шығуы.
1983 жылы 1 қаңтардағы есеп бойынша мұнай өндірудің жалпы қоры 1605
бұрғыларды құрайды. Оның ішінде – 1049 бұрғылау жасаушы, 398 – басушы
бұрғылар, 1 бұрғы конcервациялау, істен шығарылғаны - 38 бұрғы.
Мұнай кен орындарын өндірудің басынан 1995 жылдың 1 қаңтарына дейін
мұнай өндіру 1132,362 тонна болса, оның 5119,138 мың тоннасы жылу беру
әдісімен өңделге.
Мұнай өндіруші бұрғылардың істеп тұрғаны – 844, басу бұрғылары – 174;
оның ішіндегі булы-басқыш – 86, су күшімен – 6, ыстық су күшімен – 82,
істен шыққан 187 шыығарушы және 56 басушы.
1997 жылы “Қаражамбасмұнайгаз” АҚ 664,3 мың. тонна мұнай өндіріліп,
оның пармен – 533,9 мың тонна, сумен – 130,4 мың тонна. Басында табылған
мұнай көлемі – 133 88,9 мың. тонна, бумен – 9278,9, сумен – 4109,9 9 мың
тонна. Мұнай жалпы 5,6% құрайды, оның бумен 5,0% сумен 7,5%.
Бірінші бұрғыда мұнайдың дебиті тәулігіне 2,6 тонна, сұйықпен –
тәулігіне 15,5 тонна. Учаскелерге мұнай өндіру дебиті тәулігіне: бумен
–2,717 тонна, сумен 2,27,8 тонна. Агенттердің шығару көлемі есеп беру
кезеңінде төмендегідей болды:
- бу – 2443,3 мың тонна, өңдеуде –2716,1 мың тонна, өңдеу басында – 26695,
0 мың тонна;
- суық су – 291,5 т.м2 (ПТВ – 84,4т.м3, ВВГ (сумен) – 204,1т.м3 ) өңдеу
басында – 906,9 м3.
- Ыстық су 1800,6 т.м3 (бумен – 1192,9 т.м, ВВГ (сумен) 607,7 т.м3) өңдеу
басында 13134,8 т.м3
- 1996 жылғымен салыстырғанда төмендеді.
Хлор тұздарының 100 мгл жоғары болуына байланысты және басқа
мұнайлармен сәйкес келмейтіндігі үшін “Қаражамбас” мұнай қабылданбайтын
болды.
Қайта өңдеудің болмауынан және қаржы жағдайларының жоқтығынан мұнай
өндіру төмендеді.
Мұнай өндірідің жаңа әдістері қосымша капитал салуды талап етеді. Мұнай
өндіруде инновациялық әдістер алудың жеделдеткен технологияларын талап
етеді.
1997 жылғы 1 қаңтардың есебі бойынша “Мұнайгаз” 780 млн. тонна қалдық
қоры бар 62 мұнай өңдеу кен орындары болды, оның 375 млн. тоннасы (48%)
қиын алынатын топқа жатады.
“Құмкөлмұнайгаз” кен өндіру орны 81 млн. тонна қоры бар ірі мұнай орны
болып табылады. Оның 42 млн. тонна тұратын Солтүстік бөлігі “Құмкөл-
Лукойлге” берілген.
44 Мұнай өндіру орындарынан мұнай қоры – 56 млн. тонна.
60 Мұнай кен орындарына:
- 9-ы 50жыл
- 10-ы 30-40 жыл
- 20-ан астамы 24 мұнай өндіру
- 17-сі шығару рентабельді емес.
Мұның ішінде кейбіреулері қысқа мерзімге берілген және көп өнім
өндіреді. Олар Атырау облысындағы “Кенбай”.
Маңғыстаумұайгаз 20%
Басқа кәсіпорындар15%
Қарашығанақ 85%
Теңіз30%
1 сурет - Табылған мұнай кен орындарындағы қорларды бөлу.
2 кесте - Мұнайгаз мемлеекеттік есеп-шотты компания кәсіпорындарында 1990-
1997 жылдардағы мұнай өндіру динамикасы
Көрсеткіштер Жылдар
1991 1992 1993 1994 1995 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қаныш Сатпаев атындағы казақ ұлттық техникалық университеті
Инженерлік экономикалық институты
"Экономика және минералды ресурстарды басқару" кафедрасы
Қорғауға жіберілді
кафедра менгерушісі
э.ғ.к., профессор
_________ Ерали А.Х
"_____"_______2003 ж.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Акционерлік қоғам Маңғыстаумұнайгаз жағдайындағы инвестициялау
тиімділігі.
Стандарттау бойынша Ғылыми жетекшісі
Косультант
________
______А.В.Антошкина.
"_____"_______2003 ж.
"_____"_______2003 ж.
Пікір беруші Студент
______________ Орынбай Г.С.
"_____"_______2003 ж. Мамандық: 0702
тобы "ЭТК-
98 2қ"
Алматы, 2003
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ МҰНАЙ СЕКТОРЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫ 6
1.1 Инвестиция экономикалық категория ретінде 6
1.2 Мұнай бизнесінің Қазақстан Республикадағы хал-жағдайы және
тенденциялық дамуы 13
2 МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНДАҒЫ МҰНАЙ ӨНДІРУШІ ӨНЕРКӘСІПТЕРДІҢ ДАМУ ҚОЗҒАЛЫСЫ 22
2.1 Маңғыстау облысындағы мұнай табудың даму динамикасы 22
2.2 Мұнайгаз мемлекеттік есеп-шотты компаниясы кәсіпорындарының мұнай
өндіру динамикасы 30
3 Зерттелген кӘсіпорын ҚызметініҢ талдауы 41
3.1 Маңғыстаумұнайгаз АҚ қызметін аймақтық бағалау 41
3.2 Мұнай скважиналарын тиімді қолдануға кеткен шығындардың әсері 59
1 80
4 БҰРҒЫЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІН ЖЕТІЛДІРУ БОЙЫНША ҰСЫНЫСТАР 81
Қорытынды 93
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 98
КІРІСПЕ
Еліміздің Президенті Н. Назарбаевтың қоғам дамуының 2030 жылға арналған
негізгі бағыттарында жоғарғы деңгейдегі шетел инвестициялары мен ішкі
жинақталған қоры бар ашық нарықты экономикаға негізделген эконмикалық даму
басты роль атқарады. Мұндай міндеттер әлемдік шаруашылықтағы өзгерістерге
байланысты инвестицияларды реттеу механизмін құру, оның ішінде, барлық
елдердегі капиталды қолданудың жаңа жүйесін білу сияқты бірқатар шараларды
ұлттың деңгейде шешуді талап етеді.
Қазіргі кездегі Қазақстан Үкіметінің экономикалық салсаттағы ең негізгі
мәселелерінің бірі – макроэкономикалық және қаржылық тұрақтылыққа жету
болып табылады. Республикада ірі-масштабтағы үш экономикалық міндетті бір
уақытта шешу қажеттігі туып отыр: информацияны азайту, өндірісті дамыту,
елімізлі әлемдік қауымдастыққа біріктіруге бағытталған құрылымдық және
институциональдық реформаларды жүзеге асыру.
Қазақстан дамуының стратегиялары экономикалық дамуды желдететін
мемлекеттің инвсетициялық салсатын жаңсартуды көздейді.
Алайда, экономикалық тоқыраудан тұрақталуға көшкен кезде инвестицияны
көтерудің жаңа жолдарын іздестіру керек, ондай болмаған жағдайда
экономиканы басқарудың төмендеуіне, инвестициялық құрылымдың ізденістердің
мүмкіндіктерінің азаюына, соңында инновациялық белсенділіктің әсесіреуіне
әкеліп соғады.
Үкімет бағдарламасы өндірістік іс-әрекетті көтеру, эконмикалық
инфроқұрылымды модернизациялау, қаржылық секторды қайта құрумен қатар,
жоғары технологиялық өндірістерге тікелей инвестициялардың келуіне жағдай
жасауды көздейді.
Қазақстанның транзиттік экономикасының негізгі факторларының бірі -
өндіріс орындарына капиталдық салымдар үшін қаржы ресурстарының тажесылығы.
Кәсіпорындардың өз шикізаттарының аздығы, оны басқа жақтан тасуға
тәуелді етіп отыр. Айтылған қажеттіліктер банкілік несие беру, бюджеттік
қаржыландыру және шетел инвестицияларын қор биржаларына тартуды көздейді.
Қазақстан бірқатар жетістіктерімен ерекшелінеді – бай табиғи
ресурстары, тиімді геосалсаттық жағдайы, жоғары мамандандырылған жұмыс
күші, жоғарғы ғылыми-техникалық жетістіктері.
Республикамыздың шикізат қоры мұнай алықсатын жерлердің саны мен
пайдалы қазбалардың алуан түрлілігі мен сипатталады. Қазіргі таңда 1225
түрлі миниралдық шикізаты бар 493 табылып отыр.
Мұнай мен газдың айтарлықтай қоры Каспий маңында және Солтүстік –
Кавказ – Мағыстау мұнай газ өндіру шоғырланған. Бұл өнімдердің айрықша
ерекшеліктері тұз асты қалдықтарының жоғарғы дәрежесі – тәулігіне 420 см3
болуында.
Оңтүстік – Торғай ойпатындағы жаңа мұнай өндіру аудандарының ашылуы,
республикамыздағы дамуын кеқейтіп, республикамыздың оңтүстік аудандарда да
кеңінен таралуда.
Теңіз Мұнай өндіру және мұнай өндіру орындарының , сондай-ақ оның
алдында ашылған Жаңакөл мұнай орнының ашылуы біздің елімізді дүние
жүзіндегі ірі мұнай өндіргіш елдердің қатарына қосады.
Өндіріс көлемі жағынан мұнай газ өндіру комплексі басқа салалар
арасында жоғары болып табылады. Мұнай және газ конденсаты өндірісінің
төмендеуіне байланысты мұнай өндірудің дағдарысқа ұшырағанымен, басқа
салаларға қарағанда мұнай газ комплексі едәуір белсенді көрінеді. Мұнай
өндіру деңгейі Қазақстанның мұнайға деген суранысын толық қанағат
тандырады. Аладйа, мұнай өндіретін аудандар мен негізгі мұнай тұтынушы
аудандардың алыс болуы біраз қиындықтар тудырады.
Мұнайды еркін экспортқа шығарудың әлемдік нарыққа шығуды балулатады.
Бірақ Ресей компанияларымен экспорт тығыз бірлесе отырып, жылына экспорт
деңдейдін 5-6 млн.т. деңгейіне жеткізіп отрмыз, бұл республика
экономикасына үнемі валюталық түсімдердің келуін қамтамасыз етеді.
Қазіргі уақытта мұнай өндірісі, экономиканың дамуын қолдай отырып,
болашақта Казақстанның ірі экономикалық сектор болуға мүмкіндігі бар.
Республикада 2,1 млд. т мұнай, 0,7 млд. т. газ конденсаты, 1,7 трлн. м3
табиғи газ құрамдарынан тұратын ірі көмірсутегі шикізат қорлары бар.
Құрғактағы осындай корсеткілетермен қоса Қазақстан территориясына уатысты
Каспий маңында 12 млрд. т. мұнай, 1,6 млрд. т. газ конденсаты, 5,9 трлн. м3
табиғи газ бар.
Республикада мұнай шығару деңгейі табылған қорларға шаққанда 1 %
құрайды, бұл өз қажеттілігімізді қақағаттандыруға жеткілікті.
Шетел капиталдарының ағылып келуі мен мемлекет тарапынан оны реттеп
отыру еліміздің экономикалық жағдайда дұрыс әсер етеді.
Шетел инвестицияларын желуге жеңілдіктер мен преференциялардың болуы,
олардың мұнайбизнесіне капиталдар ағымын еш недергісіз енгізуіне жағдай
жасайды. Қазіргі кезде мұнай өндіруге байланысты тікелей инвестициялардың
жалпы көлемі $ 32,3 млрд, камірсутегі ресурстары бойынша $ 8,2 млрд.
Жақын арада Қазақстан дүние жүзілік қауымдастықта мұнай мен газды
сыртқа шығару мен инвестицияларды салудың алдыңғы катарлы болуы тиіс.
Қазіргі әлемдік экономика жүйесінің шарты бойынша кез-келген мемлекет, оның
ішінде біздің еліміз сияқты дамушы ел үшін жоғарғы инвестициялық қарқын
болуы керек. Қазақстанның экономикалық реформаларының қазіргі бағыттарында
мемлекеттің инвсетициялық салсатын жүзеге асыру мен орындау болып отыр.
Бұл дипломдық жұмыстың актуальдығы Қазақстан Республикасының
экономикасына мұнай өндіруші компаниялардың қаншалықты жоғарғы ролін
көрсете білу.
Дипломдың жұмыстың мақсаты инвестиция ұғымының мәнін ашу, зертелуші
өнеркәсіп орналасқан жердегі мұнай газдығың зерттеу, сондай-ақ бөлінген
шығындардың скважиналарды пайдалану тиімділігін арттыруын зерттеу.
1 ҚАЗАҚСТАННЫҢ МҰНАЙ СЕКТОРЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫ
1.1 Инвестиция экономикалық категория ретінде
Кез-келген экономика даму кезеңдерінде өзгеріп отыратын экономикалық
жағдайларға тәуелді белгілі бір заңдарға байланысты дамиды. Біз кезеңнің
аса маныздылығы сол, кез-келген әрекеті.
Ең соңғы нәтижеге әсер етеді, яғни макроэкономикалық көрсеткіштердің
даму қозғалысына мысалы, осы әлеуметтік –экономикалық жүйедегі халық
өмірінің деңгейіне, экономиканың негіщгі секторларының техникалық және
технологиялық деңгейіне әсерін тигізеді.
Экономиканың даму деңгейі бұл жағдайда кәсіпорындардың өндірістік
қортындыларын анықтайды.
Сондықтан да өзіндік экономикалық жүйенің инвестициялық қажетті-сиктері
оның дамуына жетекші орын алады. Бұл жерде нарықтық қатынастардың ең
маңызды жетістігі - өзіндік потенциалды пайдалану, бұл Казақстанның
дүниежүзілік экономикалық жүйеге шығуына негіз бола алады.
Алайда, нарық теориясынан белгілі кез-келген әлеуметтік – экономикалық
жүйеде жер, капитал, еңбек және кәсіпкерлік факторлары бірге жүреді.
Алдыңғы үш факторды алатын болсақ, олардың барлығы жеткілікті, ал
капитал мен кәсіпкершілік жағдайы қүрделілеу. Жинақтар капитал негізі бола
алар еді, бірақ жергілікті халық салымдар салуға асықтауда. Кәсіпкерлік тек
сауда сферасында ғана ойдағыдай дамуда.
Дамыған елдерде бұл фактордың басымдылығы алдыңғы елдердегідей емес,
бұл елдерде де капиталдың аздығы болуы мүмкін, бірақ бір саладан екінші
салаға, бір елден екінші елге аусып, орны тез толады.
“Инвестиция” термині (латын тілінен аударғанда іnvestіo - кигіземін)
ғылыми және публицистикалық әдебиетте кеңінен қолданылады.
Практика жүзінде зерттеушілер оған әр түрлі мағына береді. Тұрмыстық
деңгейде инвестиция деп жер, жылжылмайтын мүлік, акцияларды, құрылыс,
техника, қазба байлықтарын сатып алу үшін салынған салымдарды айтады.
“Инвестиция” түсінігінің анықтамасы “ҚР шетел инвестициялары туралы”
1994 жылғы 27 қарашадағы Заңының 1 тармағында берілген.
Алдыңғы үш факторды алатын болсақ, олардың барлығы жеткілікті, ал
капитал мен кәсіпкершілік жағдайы күрделілеу. Жинақтар капитал негізі бола
алар еді, бірақ жергілікті халық салымдар салуға асықпауда. Кәсіпкерлік тек
сауда сферасында ғана ойдағыдай дамуда.
Дамыған елдерде бұл фактордың басымдылығы алдыңғы елдердегідей емес,
бұл елдерде де капиталдың аздығы болуы мүмкін, бірақ бір саладан екінші
салаға, бір елден екінші елге ауысып, орны тез толады.
"Инвестиция" термині (латын тілінен аударғанда іnvestіo – кигіземін)
ғылыми және публицистикалық әдебиетте кеңінен қолданылады. Практика жүзінде
зерттеушілер оған әр түрлі мағына береді. Тұрмыстық деңгейде инвестиция деп
жер, жылжымайтын мүлік, акцияларды, құрылыс, техника, қазба байлықтарын
сатып алу үшін салынған салымдарды айтады.
"Инвестиция" түсінігінің анықтамасы Қазақстан Республикасы "шетел
инвестициялары туралы" 1994 жылғы 27 қарашадағы Заңының 1 тармағында
берілген. Онда: "Инвестиция – таза пайда алу үшін кәсіпкерлік іс-әрекеттің
объектілеріне салынған мүліктік және интеллектуалдық құндылықтардың барлық
түрі – оның ішінде:
• қозғалмалы және қозғалыссыз мүлік және құқық, қайта ондеусіз қолдануға
болатын және импорт тауарлардан басқа ұстап қалу құқығы;
• коммерциялық ұйымдарға қатысу және акциялар;
• облигациялар және басқа қарыздық міндеттер;
• ақша жинағын, тауарларды, қызметтерді, келісімдер бойынша кезкелген
істерді (инвестицияға байланысты) талап ету;
• интеллектуалдық қызметтердің нәтижесіне байланысты құқық, оның ішінде
авторлық құқық, патенттер, тауар белгілері, өндірістік үлгілер, ноу-хау
технологиялық үрдістері, норамативтік жобалау нормалары;
• мемелкеттік ұйымдар берген рұқсат қағазға байланысты ір-әрекетті жүзеге
асырудың кез-келген құқығы;
• Қазақстан Республикасы территориясындағы алынған және қайта
инвестицияланған таза пайда;
Инвестициялар объектілері – бұл инвестициялық ресурстар апаралылатын
орындар. Объектілер былай бөлінеді:
1) жобалау көлеміне байланысты (аз жобалы және мегажобалау);
2) жобалардың апаратын жеріне қарай (коммерциялық, әлеуметтік, мемлекет
мүдделеріне қарай)";
3) инвестициялық циклің мақсаты мен сипатына қарай (өмірлік циклдің барлық
этаптары немесе жеке этаптары);
4) мемлекеттің қатысу деңгейі мен сипатына байланысты;
5) салынған нәрселердің еркешеліктері мен деңгейіне байлансыты.
Инвестициялық қызметтің субъектілері болып инвесторлар (жеке және заңды
тұлғалар) сұраныс берушілер, жұмысты орындаушылар, инвестициялық қызмет
объектілерін пайдаланушылар, сондай-ақ тауарды әкелушілер, заңды тұлғалар
(банкілер, сақтандыру және аралық мекемелер, инвестициялық қорлар) және
инвестициялық процестің басқа да қатысушылары есептеледі.
Сұраныс беруші инвесторлар, сондай-ақ жеке және заңды тұлғалар бола
алады. Олар басқа серуктестерінің кәсіптершілік не басқа әрекеттеріне қол
сұқпай инвестициялық жобаларды жүзеге асыра алады.
Инвестициялық іс-әрекеттің субъектілері ретінде жеке және заңды
тұлғалармен қоса, шетелдіктер, мемлекет және халықаралық ұйымдар
есептеледі. Ивесторлар жеке, жалға алған және инвестициялық түрдегі
салымдарын береалады және оның тұтастай қолданылуын қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес, инвестициялық іс-әрекет
төмендегі көрсеткендермен қаржыландырылады:
• жекеменшік қаржылық ресурстар және ішкі шаруашылық резервтері;
• жалға алынған қаржылық заттар;
• акцияларды сату мен еңбек ұжымдары мүшелілерінің жарна ақшаларына
жиналған түсімі;
• заңды тұлғалардан;
• белгілі тәртіпте орталықтандырылған кәсіпорындардан алынған ақша;
• бюджеттен тыс ақша;
• республикалық бюджет ақшалары;
• шетел инвесторларынан түскен ақша;
• жеке және заңды тұлғалардан түскен ақша.
Әлемдік тәжиребе көрсеткендей, дағдарыс болған кезде мемлекеттің
инвестициялық сферада жауакершілік өте жоғары. Әкімшілік-командалық жүйе
кезінде жаңа техниканы барлық циклдерде орталықтандырылған макродеңгейлік
система ғана өндірістің біркелкі дамуын көптеген салалар мен сфераларда
мультипликаторлық ірі ғылыми-техникалық жаңалықтарды еңгізуді қамтамасыз
ете алады.
Бәрімізге белгілі алдыңғы жүйенің жағымсыз жақтары инвестиция сферасына
да әсерін тигізбей қоймады. Бұдан инвестициялық тоқыраудың себебі біздің
нарықтық экономикаға көшіуімізге байланысты емес. Мәселе, инвестициялық
саясатты қандай әдіспен жүргізумізде, қай облыста қандай тәсілмен нарыққа
мемлекет тарапынан жылжуында.
Нарыққа көшу инвестициялық процестерді мемлекет тұрғысынан реттеуге
байланысты. Осыларды талдау мынадай ұғымдарға анықтама беруді қажет етеді,
мысалы тікелей (реальные), қаржылық (портфельдік) интеллектуальные
инвестициялар.
Тікелей (реальные) инвестицияларды ТМО-да осылай атауға ұйғарған,
американ технологиясы бойынша фирмадағы инвестициялар, капиталдың 10%
құрайды.
Шетел инвестициялар туралы сөз болғанда, әлемдік практикада тікелей
инвестицияға фирма капиталдарының 25% жатады.
Тікелей инвестициялар өндіріске және қажет бұйымдарға салынған
капиталды атады. Оның ішінде банкіден жалға алынған ақша мен банкі кредиті
де болауы мүмкін. Бұл жағдайда банк инвестор болып, тікелей инверсирлеу
қызметін атқарады.
Қаржы инвестициясы мен құнды қағаз капиталы банкте алынады. Олардың
ішінде кіретін – портфельдік құнды қағазы. Одан басқа көрсетілген екі түрлі
инвестиция жалпықабылданған интеллектуалдық инвестиция деп аталады, ойлаған
сауда патенті, лицензиясы, ноу-хауы, дайындық және алдын ала дайындық
персоналы НИОКР-ға кіреді.
Шетелдік инвестиция территориялық мағынаны ғана білдірмейді, бірақ аса
маңызды практикалық себеп бойынша түсіну заңдылығы және анықтау нақты
қызығушылығы, инвесторлық және сол үшін біріктірген ең басты нәтижеге
келтіреді.
1) Тікелей инвестиция көрсету тура және ұзақ мерзімді әсері капиталдандыру
экономикасына (іскерлік қатысты құрылыс және организациялық шаруашылық
объектілері толық және жеке түрде біртұтас эфектілерге пайдаланылады).
Тікелей айырмашылыққа портфельдік инвестиция өзіне қарастырылған уақытша
және спекуляттық мінезі жүріп отырады.
2) Тікелей инвестиция нақты талап алу үшін тек қана сонымен бірге толық
табыс немесе ерекше оның бөлігі қабылданыды, бұған қосымша тура және
жанама пайдасы фирма үстінен байқаланады. Қосымша анықтаушы оның өндірісі
алып сату, инвестициялараы, коопирациялары, ғылыми-техникалық және қаржы
политикасы болып табылады.
3) Тікелей инвестиция ұсынысы портфельдікке жоғары, уақыт мерзімінде бұл
табысқа немесе жаңа капиталдандыру табыс жолына келтіреді.
4) Тікелей инвестиция ең басты дәрежелі жұмыс әсері, ішкі нарықта тұрады
немесе портфельдікке тұрады.
5) Тікелей инвестицияның портфельдікке қарағанда мағыналы, тұрғын елін
халықаралық еңбекке бөлуге қабілетті.
6) Тікелей инвестиция портфельдіктен айырмашылығы әсерлі елдің өзгерісі,
ұлттық қарым-қатынасы.
7) Тікелей инвестициясында сезім ынталына ел жағдайында конкуренция пайда
болады, оның ноғаюы немесе жауапқа тартуы ішкі нарықта позициялық шет
елдік фирмаларға байланысты.
Тікелей және портфельдік инвестициялардың айырмашылығы, бірншісі
инвестордың жекеменшігін және оның шетелдегі кәсіпорнын қадағалатса, ал
портфельдік инвесторлар мұндай бақылау жасатпайды.
Инвестицияларды енгізуді жеделдету үшін өкімет жеделдету саясатын
жүргізу керек.
Мемлекетте қолайлы инвестициялық климат тудыру үшін көптеген
көрсеткіштер жүйесі құрайтын комплексті әртүрлі шаралар болып табылатын
негізі салыстырамыл анализ бағалау инвестициясының климат Қазақстан
Республикасында кәзіргі кезеңде:
1) Мемлекеттік нарық потенциясына мінездеме.
2) Табиғи және еңбек ресурстарымен қамтамассыз етілуі.
3) Экономикалық реформаның жағдайы мен қозғалысы.
4) Инвестициялық қызметке заң беруші орган.
5) Мемлекеттік органдарға басқару шешімдерін қабылдауды реттеу.
6) Инфраструктураның және валюта нарығының дамуы.
7) Банктық жүйенің тұрақтылығы.
8) Саясаттық климаттың тұрақтылығы мен бағдары.
Мемлекеттік нарық потенциялы мынандай көрсеткіштерді көрсетеді: халық
саны, ВНП және мөлшер ВНП жан санына. Потенциалдық инвесторлар үшін екі
белгі бойынша да Қазақстан нарығы қызықтырарлықтай болып табылады.
Көптеген инвесторлар Қазақстанның үлкен Азиаттық нарыққа жақын болуы
оның потенциялық өз нарығын кеңейтеді деп санайды.
Қазақстан ЕС мен бірлестік туралы келісім шартқа қол қойған. Онда екі
нақтың да бір-біріне тауар және капитал қозғалысы туралы мәлімет беріп
отыру, екі есе салық салуды болдырмау туралы айтылған. Сол үшін шетел
инвесторлары өз инвестицияларын Қазақстанға қою арқылы, белгілі мөлшерде
нәтиже ала алады.
Қазақстан өз табиғи байлықтарымен шикізат және энергиямен қамтамассыз
етілген. Оның территориясы (2,7 млн. кв. км.) ЕЭС (2,3 млн. кв. км.)
мемлекеттерінің барлығы алып жатқан территориямен тең болады. Сондай-ақ
территорияны интенсивті пайдалану салыстыратындай көп емес.
Қазақстан мұнай және табиғи газ өндіруші жағынан үлкен өндірістер
қатарына кіреді, бірақ басқа да үлкен қолданылмаған территорияларда қажетті
инвесторлар болған жағдайда пайдаланылуы мүмкін.
Бұл оның энергетика өндіріс орындарының құндылық көмірден – 685,6
млрд., мұнайдан 222,5 млрд. АҚШ долларын құрайды. Қазақстан өзінің еңбек
ресурстары жағынан (шамамен 7 млн. адам) бұрын Кеңес Одағы республикалары
арасында төртінші орын алады.
Бұл шетел инвесторларын өзіне тартады (сонымен қатар көптілігі,
арзандылығы, және жеткілікті дәрежеде жоғары квалификациялығы). Осыған
байланысты жалақының кешігуі шетел инвесторлары үшін үлкен роль атқармайды.
Мемлекеттік органдардан жұмыс қабылдаудың істері мемлекеттік комитетте
инвестиция арқылы жұргізіледі. Нарықтық инфроқұрылысты және бағалы
қағаздардың өсуі, банктің жүйеде аса маңызды рольді атқарады. Инвестиция
жөніндегі сұрақтарды инвестицияда саясаттың климат өте маңызды рөл
атқарады. Ең басты мәселе инвесторлар өз капиталдарын саясатаң
мемелкеттерге өз капиталдарын жай ғана салып отырмайды.
Қазақстан Республикасында факторлар 3 категорияға бөлінеді:
1) ұстамдылық күшті фактор;
2) орташа фактор;
3) әлсіз фактор.
Қазақстан Республикасында ағынды инвестицияға ұстамды факторлар мыналар
жатады: салық режимі жүргізінуі заң базасының жоқтығы.
Орташа факторларға кәсіп орындық саясатын инфроқұрылым дамыған нарықтық
шамалар жатады.
Әлсіз факторларға гиосалалық мемлекеттік қатынас саясатын қатынас
мәдениеттік бартері жатады.
Қазақстан Республикасы мемлекет инвесторларына жақсы көзбен қарайды.
1998 жылы біздің мемлекетімізде экологиялық жағдай шет мемлекет
инвестициясы 5153.280 миллион доллар құрылды. Осы кезде инвестиция 1997
жылға қарағанда 2,7 есе өсті бұл 19.04.527 миллион доллар болды немесе
79,2% барлық объемы 74,5% болды шет мемлекет инвестициясы көп объем мұнай
газ бөлінеді. Бұның салмағы (65% болды, инвестициялық климатқа салалық
режим атқарушы рөл ойнайды. Салалық льготасы инвестордың тікелей салығы
болып: кіріс салығы, жер салығы және мүлік. Льгота өлшемі және преференция
түзу инвестиция объемымен белгіленеді, инвесторлар міндеттемесі реализация
берілген дақытпен белгіленеді. Салықтық жеңілдіктер мен преференциялар
инвесторларға мақсат бойынша экономика секторлары инвестиция секторлармен
белгіленеді.
Кәзіргі уақытта Қазақстан үшін инвестициялық саясат осы белгілермен
жүруі қажет.
• Экспорттың дамуы басқа кәсіп орындардың валюталық түсуімен белгіленеді.
• Халықтың өмірін жақсартуға мемлекеттің қарауымен жақсартылады.
1.2 Мұнай бизнесінің Қазақстан Республикадағы хал-жағдайы және тенденциялық
дамуы
Республиканың экономикалық қалыптасуына әсер еткен оның минералды
шикізат комплексінің үлкен маңызы бар, потенциалды мүмкіндіктерімен шетел
инвестірлерінің назарын аударады. Кәзіргі уақытта Қазақстан инвестициялық
саясатты тікелей инвестиция арқылы іске асырып отыр, пайдалы кендермен
жерасты байлықтарын барлауды қарастырған келісім шарттар арқылы.
2000 жылда статистик ұйымдармен 144 жер асты байлығын өндіру
мекемелерінің операция қызметін бақылап отырды. Былтырғы инвестиция
әрекетінің соңынды барлық инвестиция көлемі финанс емес активтер 169 млрд.
құрады, алдыңғы жылдарға қарағанда 20% көп.
Ортақ инвестицияның жер асты байлығын өндіру мекемелерінің 91,5%
инвестицияның көлемін алатын негізгі капитал (1999 ж. 71%) және 8,5%
шикізат саптаң зат айналымы көбейуіне арналған инвестиция. 2000 ж.
қортындысы бойынша инвестицияның негізгі капиталы 154 млн. теңге құрады,
алдыңғы жылдың осы кезңіне қарағанда 59% көп.
Инвестициялық анализ структуры финанстық емес активтердің жер асты
байлығын пайдалану мекемелері көрсеткендей 2000 ж. белгілі түрдегі сапалы
инвестициялық көрнекті структурасында және негізгі шикізат капиталында
өзгерістер болды. Жер асты байлығын өндіру мекемелерінің инвестициясы
тұрғын үйлерге және ғимараттарға өсті және машиналармен құралжабдық ие
болды. Сәйкестелген салмағы 61,5 және 21,0% құрады. Инвестицияның толық
көлемі финанстық емес активтер (1998 ж. – 43,7 және 10,1%). Осыған орай
инвестицияның салмағын тұрғын үйге аудару керек (0,8% - 1998 ж., 0,3% -
1999 ж. дейін).
Инвестициялық негізгі көлемі финансты емес активтер таза мекемелрег
негізделген (98,9%), оның ішінде біріккен мекемелермен шетелдік қатысуымен
83,7% иегерілді. Басқа мемлекет басқару субъектілері Қазақстан жерінде
әрекеттері іске асыралады 5,8% құрады. Шамалы еншісі көбейді (1,0 – 1,3%
дейін). Былтырғы жылмен салыстырғанда дәрежесі жоғары мемлекеттік
инвесторының инвестициясы.
Инвестицияның негізгі қаржыланған көзі финансты емес активтер жер асты
байлығын өндіру мекемелердің меншікті амал болып табылады. 95 млрд. теңге
немесе 56,2% инвестицияның ортақ мөлшерінен құрады.
Қазақстан үшін қандай болмасын басқа дамып келе жатқан елдер сияқты
ішкі инвестицияның көзі шектелген жағдайда шетелден қаржы тарту тән. 1999
жылдың есебінде қаржы тарту 74 млрд. теңге немесе 43,8% құрады, оның ішінде
салмақты бөлігін шетел инвестициясы құрады – 99%.
Сондықтан ТМД елдерінің ішінде Қазақстан мұнай өндіру айрықша тартымда
және перспективті инвестірлердің бағыты мұнайгаз комплексі болып қалады.
Онда 87,4% жіберілді инвестицияның көлемі финанстық емес актив.
Инвестицияның аймақтық структуралық анализі финанстық емес активтер жер
асты байлығын өндіруде көрсетеді ең қолайлы кезең.
Инвестиция қызметімен бақыланғандай Атырау (41%), Батыс Қазақстан
(39%%) және Қызылорда (70%) аудандарында мұнай, газ бен конденсат
кендерінің ең үлкен өндіріс орындары.
Қазақстанның мұнай секторының экономикасын нақтырақ қарастырайық. 1997
ж. бойына – 1999 ж. басында мұнай саласының дамуына толық дәл приоритетті
жасалып қоюы және қалғанның барлығын ақырындап кризистік жағдайдан
локомотив принципімен тартып алу. Бұл жылдары ғылыми әдебиеттерде және
баспасөз беттерінде, әсіресе саясаткерлер элитасы жағынан, үздіксіз
мәлімдеу естіліп отырды, Қазақстан дүние жүзінің мұнай саласындағы
жүргізуші мемлекеттерінің бірі болады, сондықтан үлкен барлау және оданда
көп болжамдық қамдану мұнай бар. Қазақстанда мұнай шығару және өндіру енді
ғана екпін жинақтап келетінін ескерсек, бұл кезде басқа елдер өздерінің
шындарына жақын, ал кейбіреулері баяғыда жетті немесе одан асып кеткен.
Қазақстан басшыларының оптимистік көзқарасы орынды.
Шынында, мұнай – республиканың бас байлығы. Оның жерде барланып
қамданған бөлігі 2,1 құрайды, ал газдің конденсатпен – 2,8 млрд. тонн,
Каспи теңізінің шелфінде – 12 млрд. тонн, газдін конденсатпен – 13,6 млрд.
тонн. Қазақстан 16 трлн. м3 табиғи газы бар. Осы мәліметтер бойынша
Қазақстан ТМД елдерінің ішінде екінші орын алады ал дүние жүзі бойынша 25
орын алады.
Республиканың мұнай саласының дамуы дүние жүзіндегі мұнайға көнентуасы
мен сұранысы тікелей емес тәуелді, өйткені Қазақстанның өзінің қажеттілігі
табылатын углеводородтық минизаттың жарытсылда болмайды. Республика жағынан
практический меңгерілмейтін жағдайда бұл кезде ең маңыздысы тапқан
шикізатты өндеу және айналымға жіберу керек. Бұл жерде қоғамдық сауда
системасы актуалді мұнайды өзі бағалау сапасын тексеру және
конкурентноспособностін тексеру. Дәл осы аспектті мұнайдың өндірісі
республикада конкурентноспособна емес нақты аймағын өндіріс издержка және
әрине сапа, өйткені мұнай тасу профинның мөлшері бар болуы тудырады
техникалық қана еместегі, пайдалану проблемасын тудырады, сонымен қатар
өсуіне сәйкестелген издержкаларға кері әсер етеді, бұл жағдайда үлкен
қашықтықта соншалықты пайда емес, қаншалықты бітпейтін проблема туғызады.
Бұндай жағдайда, сауда теориясына сәйкес, альтернативті варианттар қыймылы
мүмкін: көбірек сәйкестелген технологиялық тәсілдер тасудың осыдан шығатын
нәтижелерімен, жұмысшылардың консервациясы мен перспективті скваниналардын
өндеу, айналымның көбейту халы салынған инвестицияны үлкен мөлшерде табу
арқасында.
Реализацияның стратегиясын күту Қазақстан экономикасы үшін бар қуатты
консервациялау (ол соқпалді кризистің күшейуіне апарады, жұмыстың
тапшылығына региондарда өмір сапасының төмендеуіне). Үлкен инвесторлар
республиканың мұнай бизнесінде салынған қаржылардың қайтып келмес
шығындардан қорқа, күту стратегиясын реализовать етуге тырысып, өздерінің
мекемелерінің жұмыс тұрақтылығын минималді қолдауды қалайды.
Екінші шешім инвестордың қалауы біріншіде еді, бірақта ол үшін сыртқы
сауда саттық көлемін табылып жатқан көлемді және патенциалді мүмкіншілікті
көбейту керек, бұл шарттарда ОПЕК елдерінің белгілі бақылау керек етеді,
экпорттық мөлшерімен сәйкестеліп бөлінген экспортты квоттар Қазақстанға
перспективті талдану табады реалді және көрінетін санкциялар осыдан шығатын
нәтижелерімен.
Продукцияның маңызды бөлігі жылу және электрэнергияға жатады, газды
әкелу, байланыс қызметі, су әкелу, технологиялық және басқада өндірістік
керекті жарату үшін және т.б. Мындай қызметтердің түрлері көрсетеді. Бқлар
монополистік көрсетеді, өздерінің бағаларын бұйыру соңғы және
альтернативсіз барлық қолданушыларға. Осылай конкурентноспособты емес шикі
заты өндірістің одақты.
Сонымен өнем қатарына жату жылы, электроэнергиялық, газ тұрғызу, қызмет
байланысы, су тұрғызу және техникалық басқаша басқаша шығарылған т.б. Тіпті
жылдам тізімі қызмет атқаруын көрсетеді, не қатып қалған монополиялық
өзінің бағасын қалай ақырғы және бәрін қолдану керек. Осылай арқылы
шығарылған өнем отандық өнімділік жатыр көбірек тегіз жерде монополиялы
меншік енді осындай аталған базистік әрекет, қызмет қандайда келісімге келу
өте қиын, шетелдік шығарған өнім арзан. Қашет қатып қалған ықпал ал
төмендету соншалық арқылы саясат таможениялық(ең болмаса бұл анықтау өлшем
арқылы), үлкенірек арқылы антимонополиялық әсер өздерінен шығарған
монополистерге. Тіпті осындай жол арқылы көрсету артығырақ перспективалық
даму экономикалық ел, қаншалықты тікелей айқын форма мен басқа елмен
қызғушылығын тудыру, тағы керісінше күшейу отандық өнімен. Өнім қалай
сыртжағынан солай сыртжағынанда өздерінің қорлары байқаусызда көп елдерден.
Әсерлі монополистке беріледі 1, немесе нақты белгі саясат көп мұнай
орындарында көрсетеді, сан өте керек артық (болат) уақыт арқылы төмендейді,
толық керекті сулы жерге төмендеткен осындай оқиғалар қаралатын
жүргізілетін керекті жағдайларды аз өзгерістер оқиғалар болады. Бұл өнімдік
отанды көрсететін ақшалық табиғат қорларына байланысты. Осылай өсуді қажет
ететін мұнай орталығы толық табиғат қорлары бар. Мұны мұнай орталығы
барлық жағынан толық емес.
Осы жағдайды жеңілдету үшін, Қазақстан макрожағдайы мен қоса техникалық
жағдайы шешу керек, бұлай инвесторларға экономиканың басқа сферасындағы
потенциалды инвесторлардың көрсеткіші болып табылады. Бұл жағдайда тіпті
қиын дүниежүзілік және ішкі сауда-саттық қарым-қатынасының дамуы қайшылық
сәттерге өте күшті қарама-қарсы болса да, ол керекті өте қорытынды
шығармайды. Бірақ кейінгі өсудің дамуына ықпал етеді.
Бірақ та бұл инвестициялық проблеманың дамуының ішкі жағдайы болып
саналады. Оның ішкі жағы мынау арқылы қорытындыға шығады, белгілі
дүниежүзілік бағаның өзінің шығарып отырған өнімінің бағасының өсуіне ықпал
етуі. Осы себептен осы сұрақтарда бір мағыналылықтың болуы мүмкін емес,
себебі, бүкіл дүниежүзілік мұнайдың бағасының түсуі, мұнай өндірістерінің
түсуінің ... бағасының әкеледі, тіпті мұнай өндіру орындарының құрылысы
әкеткен шығынды өтей алмайды. Бірақ та басты атқаратын қызметін арттыру
және өзіне лайықты бағаны түсіру керек емес, себебі машина қарау
өндірістері үнемі текстерісте болады. ...сүру күресінде республиканың ішкі
экономикасының мүмкіндіктерін пайдалана отырып, кейбір мұнай мекемелері
бірнеше сақтандыру шеңберінен алады. Мемлекет өзінің көз қарасын ең алдымен
ішкі сауда-саттықа, ал сыртқыға емес, себебі қалай сауда-саттық базарының
қалыптасу критерии болып саналады.
Ішкі сауда-саттық осы себептен объектілері жекешелендірілген қызметте,
сонымен бірге жеткізушілер, заңды тұлғалар, банктердегі, қамсыздандыру және
орташа ұйымдар, жекешелендірілген қорлар) және басқа жекешелендірілген
процестің қатысушылары. Заказ берушінің инвестор болуы мүмкін, сонымен
бірге кез-келген жеке және заңды тұлғалар.
Қазақстан даму стратегиясы мемлекеттің экономика даму қаржы инвесторлық
саясаты жоқ көздейді.
Алайда экономика аз тоқырауда тұрақталуға көшкен кезде инвестициялық
көтерудің жаңа жолдарын іздестіру керек, оның болмауы экономиканың басқару
төмендеуіне, инвестициялық құрылымдық ізденістердің мүмкіндіктерінің
азаюын, инновациялық белсенділіктің әлсіреуіне әкеліп соғады.
Мұнай кәсіпорындары республика экономикасының ішкі мүмкіндіктері арқылы
біраз алға жалжиды. Бұрынғыдай емес өкімет ішкі нарыққа көп көңіл бөледі,
оның алдында экспорт пен импорттың сәйкестігі нарықтық қайта құрулардың
тиімділік критериі болып саналатын. Сөйтіп, ішкі рынок қайта құрулардың
негізі болып табылады. Мұнай саласы үшін ішкі және әлемді деңгейге бағаның
сәйкестігі зор орын алады. Сондықтан, әр саланың қайтадан өндіретін
кәсіпорындары үшін талас жүруде. Алдағы және үстіміздегі жоспарды жасауда
АСЕ АН 8 елінің қаржылық құлдырауы есептелмеген. Енді Ресейде де мұнай
бағасы түсіп кетті. Көптеген компаниялар өз бюджеттерін 1 баррельге 15-18
доллармен есептеген еді, алайда ол 10-12 доллар төмен болып тұр.
Қазақстанның мұнай өндірушілерінің алдын-ала болжамдары орны қайта толмас
шығындардыалып келді.
Барлық шығындарды санап болғаннан кейін Қазақстанның ішкі рыногында
шикі мұнайды тутастай бағамен сата алмайды.
Батыс елдерінде мұндай тәжиребе экономикалық саясатта белгілі қайта
құруға мүмкіндік берсе, өкімет басқаруындағы елдерде ол өткен социалистік
менеждментке, яғни бір кәсіпорынның мәселесін қайбір секторды тоқтату
арқылы шешіге әкеп соғады.
Мұнай саласындағы ішкі рыноктың өсуі халықтың әлеуметтік-экономикалық
жағдайының нашарлауына әкеп соғады. Сондықтан мұндай әрекет Қазақстанның
әлеуметтік-экономикалық жүйесіндегі басқару менеджерлері үшін қолайсыз.
Бұдан шығатын бір ғана жол – ортадағы қызметтереден бас тарту. Сан
түрінде ол былай көрінеді.
Шетелде алынған және өңделген мұнай ара қатынасы 1 : 1,5. Ал ол
Қазақстанға 1 : 3,5 ара қатынасындай жетеді, бұл кейбір лауазымды
адамдардың өз қызмет бабына пайда көретінін дәлелдейді.
"Көлеңкелі" жақтың шаруашылық әрекетінде өсуі қазіргі қайта құрулардың
қатерлі зардаптарын көрсетеді. Мұнай бизнесіндегі лауазымды адамдардың
мұндай әрекеті кең еткен алып отыр.
Дамушы елдердегі әкімшілік және қаржылық бақылау орындары жеке және
заңды тұлғалардың мұндай әрекеттерін дереу қадағалап отырады.
Қазақстан Республикасының мұнай саласы өз мәселелерін шешуде
инвестициялық ағымды тоқтатуға мәжбүр болады. Осы күнге дейінгі жобалар
мұнай бизнесінің төмендеген кезінде соңғы шегі болып отыр.
Бұл жаңа инвесторларды алуға ешқандай мүмкіндігі жоқ, осы күнге
дейінгілерге мемлекет тарапынан қолдау көрсетіп, олардың төлемдердің кейбір
түрлеріне жеңілдіктер беруге тура келеді. Бұдан өзіміздегі инвестицияларды
тиімді пайдалану мәселелері көрінеді. Сондықтан бір саланың мәселесі атқару
органдары реттейтін макро деңгейдің мәселесі болып табылады. Мұндай үкімет
тарапынан қолдау мынадай 2 түрлі тоқыраудан шығуды қарастырады: мұнай және
мұнай өнімдеріне әлемдік бағаның түсуі және Қазақстанның ішкі саудаға
көшуі. Сондай-ақ, кеңес өкіметі елдеріне тән төлемдерді созу, яғни мұнай
шығаратын және қайта өндейтін кәсіпорындар өз өнімдерін беріп алып жылдар
бойы күтеді, оның үстіне өнім сатудың мұндай формасы атқару үкімет күшімен
жасалынады. Сөйтіп, түйік шешімі әрі қарай күрделене түседі.
Дамыған елдерде, негізінде мұндай күштеу құнды қағаздар арқылы іске
асырылады. Оны әрі қарай созуға мүмкіндік бермейді. Мұндай кредиторларға
үкімет тарапынан сауда бағасы жөнінде міндеттер жүктеледі.
Соңғы жағдайда үкіметке өзінің міндеттерін уақытынан бұрын өтеуге
мүмкіндігі туатын еді. Алайда бұл нұсқа бір-ақ рет орындалады. Бұл жағдайда
дамыған елдерде үкімет ауысады.
Сондықтан бұл проблеманы шешу үшін бағаны (құнды) құжаттардың белгілі
бір уақытта шығуын және сауда қорының дамуын күту қажет. Жоғарыдағыны
қорыта келгенде инвестициялық салымның макрокөрсеткішін тек қана мұнай
кешені ғана емес, инвесторлардың болуынан да көруге болады. Инвесторлау
проблемасын кешенді түрде шешу қажет, өйткені Қазақстанның ішкі
мүмкіндіктерін бағалау керек екен.
Қазақстанның экономикалық дамуына анализ жасай отырып, үкіметтің
шындықөмірдегі мәселені басқаруын аңғарамыз.
Төлемеушілік проблемасы үкіметтің заң тұлғасы ретінде қарыз міндеттерін
жабу, құнды қағаз шығару және оны сауда қорында мемлекет ішінде және
сыртында сату арқылы жүзеге асады. Осылай оның компетенттік деңгейі, сену
дәрежесі, әртүрлі проблеманы шешудегі мүмкіндігі көрінеді.
Мұндай өндірудің әлемдік деңгейінің азаюы Қазақстанның ішкі
мүмкіндіктері арқылы жартылай жұмсаратын еді. Бірақ бұл жағдайда
ресурстарды міндетті түрде мемлекет басқару керек. Мемлекеттік және
үкіметтік кепілдіктерді бірдей деп қарау орын алған. Алайда үкіметтік
кепілдіктерді құнды қағаз ретінде қарауға болады, ал мемлекеттік
кепілдіктерді бұлай деп қарау қиындау. Бірақ осылай бола тұрып, сауда
жағдайында нені мемлекет және оның қарызы деп санау керек екені түсініксіз.
Бұл жағдай өткелі кезеңде аса қажет, өйткені, қарыз біреулермен алынса,
басқа біреулермен төленеді.
2 МАҢҒЫСТАУ ОБЛЫСЫНДАҒЫ МҰНАЙ ӨНДІРУШІ ӨНЕРКӘСІПТЕРДІҢ ДАМУ ҚОЗҒАЛЫСЫ
2.1 Маңғыстау облысындағы мұнай табудың даму динамикасы
Жақында үш он жылдықтағы еліміздің экономикалық дамуына 2030
бағдарламасы мен мұнай газдың потенциалдық дамуы әсер етеді. Мұнай газдың
дамуы Қазақстанның жаңа кезеңнің дамуымен тығыз байланысты.
Бүгінгі күндегі көмір шикізат қоры 4,5 млн. мұнайлық эквиваленттік.
Бүгінгі күндегі көмірсу шикізат қоры 4,5 млн. мұнайлық эквиваленттік.
Бұл қор Қазақстанды дүниежүзінде 13 орынға қойып отыр.
Каспий теңізінің континентті бөлігіндегі болжаулы ресурстар
геофизикалық берілген бағалар бойынша 20 млрд. тонна мұнайлық эквиваленттік
құрап тұр. Яғни, бұл (жақындағы, арадағы) 10 жылыдықта болжалды
ресурстардың мұнайлық қоры және көмірсулық шикізаттық қоры ірі Қазақстанды
дүниежүзіне 1-ші орындағы 10 елдің қатарында болуға әсер етеді.
Көмірсулы шикізаттың ресурстар республиканың динамикалық дамуына әсер
етеді. Қазіргі уақытта Қазақстанда 180 көмірсудың көзін ортақ қоры шамамен
2,8 млрд. тонна мұнай сонымен қатар 1,7 триллион м3 газ. Қазақстанның 6
обылысында мұнайлық қор бар және олар бір келкі торалмаған Батыс обылысында
122-ң ішінде 112 мұнайдық көзі бар. Мұнада 98% мұнайлық қор 100 миллион
тоннадан астам. Жезқазған және Қызылорда обылысында 7 мұнайдың көзі оның
қоры 38,3 миллион тонна оның ішінде 6 майда. Оңтүстік Қазақстанның Жамбыл
обылысында 6 майда (орташа көмірсулық) құрамында азот пен гели бар
көмірсулық газдардың қоры бар. Ең іріге жататындар мұнайлық.
Қарашығанақ (мұнай газ конденсаты) мұнайдың қалған қалдығы 166,4 млн.
тонн; конденсат – 623,4 млн. тонн. Жаңажолда мұнай газ конденсаты қалған
қалдығы мұндай 94 млн. тонн Қаламқас қалған қалдық 98,4 млн. тонн. Шыққан
жері тұзжинағының бірінші сатысын да жүр. Алайда игерген бұл шыққан жер
байланысты үлкен тереңдікте жатып қалуы, және үлкен тереңдікте жатып қалуы,
және үлкен қышқыл компоненті мұнайда болуы.
Реализацияға бұл программа лайықты халықаралық консорциумға Каспий
теңізіне кіретін мұнай компаниялары Аджип (Италия) Бритиш газ
Великобритания Бритиш петролеум статайл ұлы Британия Норвегия Мобил (США)
Тотоль (Франция) Шелл (Нидерланды) консорциум операторы мемлекеттік
компаниясы Қазақстан Каспий (ШҚК). Геолог-геофизик барлауда геологиялық
теніз түбіндей картада онда мұнай газ қазақ секіретінде Каспий теңізіндей
шыққан үш зона Каспий жаңына қосылған жалғасы теңіздік Гурьевтің т.б.
көтерімдер негізгі алдағы көрсеткіштер:
- Бузачинский соңғы теңіз бөлігінде қайда ашық жерлерде қатынаста
юрско-мелдік қалын болады.
- Мангышлак соңғы теңіз жалғасы Жетыбай-Өзен техникасы песчаномысско-
ракушечного осы нефтегаз бірінші рет бар және триастық қалдықтармен
байланысады.
- Барлаудың алдыңғы мәлімет алуына оңдеу шельфтің мұнай ресурстары
мұнайдың құрғақтағы барлық қорларынан асып түседі.
Республикамыздағы мұнайдың барлау кезіндегі 5,5 млрд. тонна, ал Каспий
шельфі көмірсутегімен қоса алғанда – 15. "Қазақстанкаспийшельф"
болжамдарына қарағанда 2004 жылы жыл сайын 5 млн. тонна мұнай алу көзделіп
отыр.
2013 жылы ең жоғары деңгейі 60 млн. тонна болып табылады. Маңғыстау
аймағын алытын болсақ 1961 жылы 5 шілдеде Жетібайда №6 скважинадан бірінші
мұнай фонтаны алынды. 1963 жылы "Қарамандыбас" мұнай орны ашылды. Қараша
айында Ақтау қаласында "Маңғыстаумұнай" бірлестігі ашылды. 1967 жылы
қаңтарда Жетбай мен Бектурлыда мұнай өнімдері ашылды.
Бузаш аралығында Қаламқас және Қаражанбас мұнай кен орны ашылды. 1977
жылынң сәуір айында мұнай кен орнын "Восточный Жетыбай" өзіне қаратты.
АО "Узеньмұнайгаздың" 2 мұнай шығаратын 6 газ шығаратын жұмысы іске
асырылып жатыр. Көп пластылы мұнайдың шыққан жері "Узеньнің" миллиард тонна
жатып қалған байлығының бүкіл әлемдік тиімдік жері. Мұнайдың шығарылып
жатқан қалдықтарынан "Узень" Тенгизадан кейін екінші орын алады. Қалған
мұнай ВНИИ мен (1965 – 1976, 1979, 1987 жылдары) анықталды және тәуелсіз
консультант Адам Пирсон Калгари (Канада) ақырғы мұнай қалдығы 25-30%
құрайды. Өтімді мұнай коэффициенті 23% құрайды. Басталған шыққан жері 1965
жылы ал 1975 жылы өз мақсатына жетті (121,5 млн. баррельжыл.). Артынан
мұнай өнімі төмендеп 67,5 млн. баррельжыл. 1980 жылы. Екінші кризис 1990
жылы өнім жылына орташа есеппен 15%-ке төмендей бастағанда басталды.
Негізгі кедергі өнімнің төмендеуі – мұнай шығаратын құралдардың ескіруі,
күрделі геологиялық ескірулер. "Узеньмұнайгаздың" бірден нарықтық
жағдайының төмендеуі.
- Көп пластовалық өнімдердің кескінделуі (кескінделу 58 мұнай
пластыларыны басталады).
- Пластыларды салыстыру олардың 1050-2200 метр терең болуы.
- Мұнай жоғарға парафинисті, жоғарғы космолды, серниссіз асфальттар.
Парафин, смол, асфальттарға 40% жетеді. Мұнай температурасы +30С.
- Балансиялық температура өнімдерінің кескінделуі +58С ден 80С дейінгі
тереңдікте өзгереді.
Тұрғылықты жеріне куәгер мінездемеде, олардың берілетін жоғарғы
инвестицияны толықтыруын талап етеді.
Тәуелсіз бағалану консультанты Адам Пирсон Калгаридың өнімінің
тәуелденуіне қойылған капиталы төрт вариантта таныстыруға болады.
Вариант 1. Жағдайдын болуы. Жағдай
Вариант2. Жер асты құралдарының жақсаруы және солепарафиндерге қарсы
химиялық заттардың қосылуы.
Вариант 3. Тұрақтандыру – схеманы өзгертусіз қолдану.
Істен шыққан шығарушы және басушы скважиналардың жөндеу және
скважиналардың забой жанындағы аймақтарына әсер ету, тұзға және парафиндік
тұнбаларға қарсы ингибиторларды қолдану және жаңарту.
Вариант 4. Қайта өңдеупласталық қысымды ұстау схемасын өзгерту. Істен
шыққан және басушы скважиналарды қайта өңдеу. Құралдарды жаңарту.
Мұнай өңдірудегі капиталдық салымдардың тиімділігі №1 кестеде
көрсетілген.
1 кесте - Мұнай өңдірудегі капиталдық салымдардың тиімділігі
Вариант Кап. салым (млн. Мұнай өңдіру млн. 1 тонна мұнайға
доллар) тонна шаққандығы орташа кап.
салым (ST)
– 6,04 –
330,0 51,109 6,45
881,3 92,921 9,48
903,0 132,698 6,80
Жылу-энергетикалық қажеттіліктердің өсу жағдайы мен мұнай қорының
шектеулі жағдайында мұнай өндірісіндегі техникалық прогресстің негізгі
мәселелері қайта өңдеу әдістерін қолдану негізінде пласталардағы мұнай
өндіруді көбейту болып табылады.
Бұл әдістердің дамытудыңкезеңі ғылыми-зерттеу және тәжірибелік
жұмыстардан ірі масштабты тәжірибелік-өндірістік түріне көшу болып
табылады. Мұнай саласындағы негізгі объектілердің бірі техникалық әдістері
Қаражанбас орны болып табылады.
Қаражанбас 1974 жылы Бузашы аралында ашылған.
Мұнай өндіру жылу беру (пар арқылы әсер ету) және пласта ішінде ылғал
жандыру (ВВГ) арқылы жүргізіледі.
Мұнай шығаруда пласталардың шығымдылығын арттыру үшін оны қайта
бұрғылау және орналастыру процесінде жүргізу керек. 1983 жылы мұнайды жылу
беру әдісімен өңдеу жолымен “Қаржамбас” елімізде бірінші орынға шықты.
“Қаражамбас” кен мұнай орнында жылу әсерімен мұнай алудың төмендегідей
аспектілерін атап кетуге болады:
- пластаға жылу берудің екі әдісінің де жоғары технологиялық тиімділігі
дәлелденген.
- “Қаражамбаста” жылу қолдану әдісімен өндіру мұнайдың баланстық қорын
жасауға мүмкіндік береді.
“Қаражамбас” мұнай өндіру кен орнында жылу беру бірқатар шешілетін
мәселелерді алға қойды:
- пластаның қалыңдығына әсер етудің өте төмен мәні (50% төмен) және
шығарушы бұрғыларды тез сулануы.
- Контур тұсындағы сулардың көбейіп кетуі және қосымша қорларды өндірудің
төмен деңгейі.
- Пластадан құмды жиі алып шығуы.
1983 жылы 1 қаңтардағы есеп бойынша мұнай өндірудің жалпы қоры 1605
бұрғыларды құрайды. Оның ішінде – 1049 бұрғылау жасаушы, 398 – басушы
бұрғылар, 1 бұрғы конcервациялау, істен шығарылғаны - 38 бұрғы.
Мұнай кен орындарын өндірудің басынан 1995 жылдың 1 қаңтарына дейін
мұнай өндіру 1132,362 тонна болса, оның 5119,138 мың тоннасы жылу беру
әдісімен өңделге.
Мұнай өндіруші бұрғылардың істеп тұрғаны – 844, басу бұрғылары – 174;
оның ішіндегі булы-басқыш – 86, су күшімен – 6, ыстық су күшімен – 82,
істен шыққан 187 шыығарушы және 56 басушы.
1997 жылы “Қаражамбасмұнайгаз” АҚ 664,3 мың. тонна мұнай өндіріліп,
оның пармен – 533,9 мың тонна, сумен – 130,4 мың тонна. Басында табылған
мұнай көлемі – 133 88,9 мың. тонна, бумен – 9278,9, сумен – 4109,9 9 мың
тонна. Мұнай жалпы 5,6% құрайды, оның бумен 5,0% сумен 7,5%.
Бірінші бұрғыда мұнайдың дебиті тәулігіне 2,6 тонна, сұйықпен –
тәулігіне 15,5 тонна. Учаскелерге мұнай өндіру дебиті тәулігіне: бумен
–2,717 тонна, сумен 2,27,8 тонна. Агенттердің шығару көлемі есеп беру
кезеңінде төмендегідей болды:
- бу – 2443,3 мың тонна, өңдеуде –2716,1 мың тонна, өңдеу басында – 26695,
0 мың тонна;
- суық су – 291,5 т.м2 (ПТВ – 84,4т.м3, ВВГ (сумен) – 204,1т.м3 ) өңдеу
басында – 906,9 м3.
- Ыстық су 1800,6 т.м3 (бумен – 1192,9 т.м, ВВГ (сумен) 607,7 т.м3) өңдеу
басында 13134,8 т.м3
- 1996 жылғымен салыстырғанда төмендеді.
Хлор тұздарының 100 мгл жоғары болуына байланысты және басқа
мұнайлармен сәйкес келмейтіндігі үшін “Қаражамбас” мұнай қабылданбайтын
болды.
Қайта өңдеудің болмауынан және қаржы жағдайларының жоқтығынан мұнай
өндіру төмендеді.
Мұнай өндірідің жаңа әдістері қосымша капитал салуды талап етеді. Мұнай
өндіруде инновациялық әдістер алудың жеделдеткен технологияларын талап
етеді.
1997 жылғы 1 қаңтардың есебі бойынша “Мұнайгаз” 780 млн. тонна қалдық
қоры бар 62 мұнай өңдеу кен орындары болды, оның 375 млн. тоннасы (48%)
қиын алынатын топқа жатады.
“Құмкөлмұнайгаз” кен өндіру орны 81 млн. тонна қоры бар ірі мұнай орны
болып табылады. Оның 42 млн. тонна тұратын Солтүстік бөлігі “Құмкөл-
Лукойлге” берілген.
44 Мұнай өндіру орындарынан мұнай қоры – 56 млн. тонна.
60 Мұнай кен орындарына:
- 9-ы 50жыл
- 10-ы 30-40 жыл
- 20-ан астамы 24 мұнай өндіру
- 17-сі шығару рентабельді емес.
Мұның ішінде кейбіреулері қысқа мерзімге берілген және көп өнім
өндіреді. Олар Атырау облысындағы “Кенбай”.
Маңғыстаумұайгаз 20%
Басқа кәсіпорындар15%
Қарашығанақ 85%
Теңіз30%
1 сурет - Табылған мұнай кен орындарындағы қорларды бөлу.
2 кесте - Мұнайгаз мемлеекеттік есеп-шотты компания кәсіпорындарында 1990-
1997 жылдардағы мұнай өндіру динамикасы
Көрсеткіштер Жылдар
1991 1992 1993 1994 1995 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz