Инвестициялық жоба объектілері
Нарық жағдайында инвестициялық жобаларды басқаруды талдау
(КазТрансОйл АҚ мысалында)
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .5
1. Инвестициялық жобаларды басқарудың экономикалық теориялық негізі
1.1 Инвестициялық жоба және оның
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2. Инвестициялық жобалардың мәні мен
объектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3. Инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау көрсеткіштері мен
критериялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
1.4. Кәсіпорындағы инвестициялық жобалардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2. Кәсіпорындарындағы инвестициялық жобалардың қызметін талдау
(КазТрансОйл АҚ мысалында)
2.1. Инвестициялық жобаларды басқару тиімділігі және кәсіпорынның
инвестициялық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..29
2.2.. Кәсіпорынның инвестициялық қызметіне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 51
2.3 КазТрансОйл АҚ- ның инвестициялық жобасының экономикалық тиімділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
3. Қазақстандағы инвестициялық жобаларды басқару және мұнай саласындағы
инвестицияны пайдалануды жетілдіру
3.1. КазТрансОйл АҚ –да инвестициялық жобаны іске асыруда қазіргі
заманғы жүйені
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..66
3.2. Инвестициялық жобаларды мемлекеттік басқару және оның
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
3.3. Шетелдік инвестициялық жобаларды Қазақстан экономикасына тартудың
жолдары мен
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 74
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...81
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
Кіріспе
Қазақстан Республикасының мұнай және газ ресурстарын шығаруды игеру
есебінен үлкен даму перспективасы бар. Әлемнің мұнай державаларының ішінде
барланған мұнай қорларының көлемі бойынша 13 орын, газ және конденсат
бойынша 15 орынды алады. Қазіргі және болашақ уақытта өнім шығаруды
көтерудің негізгі бастауы болып Батыс Қазақстан табылады. Каспий шелфінде
жаңа бастаулар есебінен өнім шығаруды көтеру алдағы 10-15 жылда ұлттық
экономикада мұнай және газ саласындағы басым ролді сақтайды.
Жоғарыда айтылғандай, негізгі қорлар Батыс Қазақстан территориясында
орналасқан, ал мұнай қорларын өнеркәсіпте меңгеру үшін аса ірілері
Қарағанды мен Қызылорда облыстарында орналасқан. Қызылорда облысындағы
Құмкөл жерінің ашылуы мұнай өнеркәсібінде стратегиялық маңызды үлкейтеді.
Құмкөл жерін игеру мүнай-химияны дамытуда шынайы перспективалармен мұнайды
қайта өңдеу өнеркәсіп аймағында дамуға түрткі болды.
Қазақстан аймақтарындағы мұнай және газ потенциалының экономикалық
даму динамикасының талдауы жаңа жерлерде шикізат қорларын алуға дайындалған
сомалы көлем, геология-барлау зерттеулер сатысында түрған мұнай және газ
құрылымы жөніндегі болжам, сонымен қатар ескі жерлердегі кешеніндегі
қорларды көбейту жөніндегі алғышарттар толық сеніммен анықтауға рұқсат беру
жақын және алыс шетелдердің мұнай және газ саласына өздерінің капиталдарын
салуға біздің республика көз тартатын мемлекеттердің қатарына тұруына
жеткілікті негіз болып табылады.
Сондықтан мұнай саласындағы инвестициялық жобаларды басқару -
өндірістік қызметтің нәтижесінде пайда (табыс) құралатын немесе өндірістік
тиімділікке қол жеткізілетін қызметтің басқа да түрлерінің объектілеріне
жұмсалған мүліктік және интеллектілік құндылықтардың барлық түрлеріне,
капиталдың ел ішіндегі және шетелдегі экономикаға мерзімді жұмсалымы.
Инвестор, өзінің өндірістік капиталының көлемін - өндірістік негізгі
қорлар мен айналым қорларын молайтуға бағыттайды. Инвестор бағалы
кағаздардан дивидент алу аркылы өзінің қаржы капиталын ұлғайтады.
Қазақстан Республикасындағы Мұнай саласындағы тікелей инвестицияларды
мемлекеттік қорғау Заңы бойынша тікелей инвестициялар - республиканың
тәуелсіздік кепілдігіне байланысты және арнайы техникалық көмек пен грантқа
арналған инвестиция түрлері. Әрбір өндірістік іс-әрекетінің маңызды бір
бөлігі инвестициялық операциялар болып табылады, яғни жобаларды іске
асырудағы жіберілген ақша - қаражаттары туралы операция. Коммерциялық
тәжірибеде мұндай инвестициялар мыналарға жұмсалады: табиғи активтерге
инвестициялар, ақша активтеріне инвестициялар, материалдық емес активтерге
инвестициялар.
Инвестициялық іс-әрекеттердің субыектілеріне инвесторлар (инвестициялық
іс-әрекет жүргізетін жеке және заңды тұлғалар), тапсырыс берушілер, жұмысты
орындаушылар инвестициялық іс-әрекеттің обыектілеріне қолдаушылар сонымен
бірге жетекшілер, заңды тұлғалар (банкілер қамтамасыздандыру ұйымдары,
инвестициялық қорлар) және басқа да инвестициялык процестің қатысушылары
жатады. Тапсырыс берушілерге -инвесторлар және басқа да инвестициялық
инвестициялық жобаны іске асырушы жеке және заңды тұлғалар жатады.
Қазақстан Республикасында кәсіпорындардың инвестициялык іс-әрекеттері:
Нақты иывестицияларды мемлекетті қолдау туралы, Қазақстан Республикасы
Президентінің Заң күші бар Жарлығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы, Салықтар және бюджетке міндетті түрдегі төлемдер туралы, Шетел
инвестициялары туралы Заңдар мен және де Банкроттық жайлы, Бағалы
қағаздар марығы жайлы, Қазақстандағы инвестициялық қорлар жайлы Заңдар
мен т.б.да актілермен реттеледі.
Мұнай саласындағы тікелей инвестицияларды – кәсіпкерлік қызметтің
нәтижесінде пайда құралатын немесе әлеуметтік тиімділікке қол жеткізілетін
қызметтің басқа да түрлерінің объектілеріне жұмсалған мүліктік және
интеллектік құндылықтардың барлық түрлері, капиталдың ел ішіндегі және
шетелдегі экономикаға ұзақ мерзімді жұмсалымы.
Мұнай саласындағы инвестициялушы елдерге шетелден басқару және техникалық
тәжірибелер алуға мүмкіндік береді. Бұндай технология беру артықшылығы
капитал ағынының келуінен де басым түседі.
Инвестиция әлемдік экономика және оның жүрегі халықаралық бизнеске елеулі
әсер етеді. Экономикалық көзқарас және кәсіпорындар тарапынан оған мыналар
жатады:
* өзі үшін тұрақты нарықты тікелей қамтамасыз ету;
* өзінің ішкі нарығын құру, оның кейбір секторлары басқа
елдерде
орналасуы мүмкін;
* өз мүддесін аймақтық және кең ауқымды халықаралык
деңгейде
мемлекетаралық қатынастарға енгізу.
Экономиканың қай саласында болсын қаржысыз дамымайды. Оны табу, толықтыру
мүмкіндіктері түрліше қиындықтар кездестіруде. Ел экономикасын дамытуда
ішкі қаржының маңызды екені белгілі, бірақ, ол жеткіліксіз болып отыр.
Осыған байланысты шетел қаржыларын тарту басты мақсатқа айаналуда.
Алдағы уақыттарда шетелдік инвестицияларды тиімді пайдалану жолдары тұрақты
іске айнала бастады.
Қазақстандағы саясат шетел капиталын көбірек тартуға бағытталған.
Инвестициялық саясатты дұрыс шешу, кәсіпорындардың дамуына жағдай
жасау, республикамыздың халқын жұмысқа орналастырумен, олардың хал-
ахуалының жақсаруымен тығыз байланысты. Отандық өндірісті дамытуға керекті
инвестиция табу - еңбекке орналасу дәрежесін көтереді, калаларда жұмысқа
орналасуға мүмкіндік туады.
Дипломдық жұмыс кіріспе, қорытынды және үш бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлімде инвестиция, инвестицияны пайдалану, инвестиция түрлері мен
маңыздылығы жан- жақты қарастырылады, екінші бөлімде мысалға алынып отырған
кәсіпорын қызметіне, капиталды пайдалану жағдайына талдау жүргізіледі,
үшінші бөлімде инвестициялық жобалардың еліміздің элеуметтік- экономикалық
дамуына қосқан үлесі және оның әлемдік шаруашылықта бөлінуі туралы
қарастырылады.Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық іс-әрекетінің маңызды бір
бөлігі өзінің өндірістік-экономикалық потенциялын сақтау және ары қарай
дамыту. Кәсіпорынның бұл саладағы іс-әрекеті – инвестициялық іс әрекет деп
аталады. Қаіақстан Республикасының Нақты инвестициялық жобаларды
мемлекеттік қолдау туралы Заңы бойынша инвестициялық іс-әрекетке
инвестицияларды атқаруға байланысты кәсіпкершілік іс-әрекет жатады.
Инвестициялық жобаларды іске асыруда болатын белгісіздік жағайлары мен
тәуекелшілдік аяқ астынан болатын құбылыстар. Инвестициялық жобаға
қатысушылардың инвестицияға тәуекелшілдіктің әсер етуін тоқтататын екі жолы
бар: әртүрлі тәуекелшілдіктерден қамсыздандыру, тәуекелшілдікті бақылау
мүмкіндіктерін анықтау. Инвестициялық жобаны іске асыру барысында,
шаруашылық жағдайларында, экономикалық заңдылықтарда толассыз өзгерістер
болып тұрады. Сондықтан да инвестициялық инвестициялық жобаны іске асыру
схемасында осындай өзгерістерді инвестициялық инвестициялық жобаны орындау
жағдайындағы ақпарат. Инвестициялык жобалардың тиімділігін анықтау және
бағалауды, материалдық және заңды түрде тікелей жауап беретін инвесторлар
жүргізеді. Қазақстан Республмкасында инвестициялық жобалардың тиімділігін
аныктаудың методикасы мен әдістері, меншіік формасына карамастан, Россияда
жасалынған және 31 март 1999 жылы бекітілген, инвестициялық жобалардың
тиімділігін анықтау және оларды қаржыландыруға таңдап алу жайлы Методикалық
нұсқауларды қолдану арқылы негізделеді.
Дипломдық жұмысты жазу барысында мынадай авторлардың әдебиеттері
қолданылды: В.В. Бочаров, Инвестиционная деятелыносты,А.М. Сейтказиева
Инвестиционная деятелыность предприятия.
1. Инвестициялық жобаларды басқарудың экономикалық теориялық негізі.
1.1 Инвестициялық жоба және оның тиімділігі.
Инвестициялық жоба-белгілі стандарттармен бнлгіленіп бекітілген және
Қазақстан Республикасының заңнамаларына сәйкес капитал салымдарын мерзімі
мен көлемін жүзеге асырудың негізінде жасақталған экономикалық мән
мақсаттағы жобалық сметалық құжат болып табылады. Сонымен қатар жүзеге
аспақшы инвестицияның толық тұжырымдамасы.Қазақстан Республикасының
Капитал салымдары формасындағы инвестициялық қызмет туралы заңының
өзгерістеріне сай приоритетті инвестициялық жоба түсінігі енгізіледі,яғни
мемлекет үкіметінің бекіткен Қазақстан Республиксының заңнамаларына сәйкес
капитал салымының жалпы көлемі.
Жоғарыдағы заңнамаларды реттеп отыратын тағы бір түсіну:
инвестициялық жобаны жүзеге асыру мерзімі – инвестициялық жобаны
қаржыландыру күнінен бастап, жобаның соңғы күніне дейін, амортизациялық
аударымдар мен жинақталған таза пайданың арасындағы айырмашылық пен
инвестициялық шығындардың көлемі өскен кезде орын алады;
инвестициялық жобаның тиімділігі – жобаға қатысушылырдың қызығушылығы мен
жобаның мақсатқа сай орындалуын көрсететін категория.
Инвестициялық жоба белгілі логиканы қажет етеді:
Әрбір инвестициялық жоба ақша ағымдарымен, ақша шығындары элементерінен
құралады(Net Cash Outflow) (Cash Flow)
Көп жағдайда талдау жылдар бойынша жасалады, бірақта оның мерзіміне
ешқандай шектелер қойылмайды. Талдау кезеңдер бойынша әртүрлі ұзақтықта
жүргізілуі мүмкін. (ай, тоқсан, жыл ж.т.б.).
Алайда, мұндай жағдайда ақша ағымдарының элементтерінің орналасуы мен
пайыздық ставкаларды ескеру қажет.
Барлық капитал салымдары жылдың аяғвнда жүзеге асырылады. Барлық ағша
салымдары есепті жылға тәуелді.
Диконттау коэффициентін пайдалану тәсілдердің көмегімен салынған
инвестициялық жобаны жүзеге асыру негізінде бағалау үшін қолданылады, яғни
инвестициялық салым кезеңмен сәкес келуі керек. Жобаны талдау мен бағалау
әдістерін қолданған кезде есептемелер мен болжамдық бағалауларды көбейтуді
айрықша қарап өткен жөн. Көбейтулер критерилар мен мақсатқа сай
инвестициялық жобалар параметрін анықтайды.
Инвестициялық жобаны іске асыруда жобаның ұйымдық экономикалық іске
асырылуын жіті қадағалап отыру тиіс, яғни жобаның іске асырылуына
байланысты шығындардың көлемін анықтау, олардың қатысушыларын анықтау т.с.с
Сызба. 1.1 Инвестициялық жобаны қаржыландыру көздері.
Инвестициялық жобаны қаржыландыру түрінде инвестициялық қызмет
келесідегідей түрде болуы мүмкін:
• қаржыландырудың ішкі көздері;
• қаржыландырудың сыртқы көздері
Капитал салымдарын дәстүрлі қаржыландыру негізінен ішкі қаржыландыру
көздері бойынша жүзеге асырылады:
таза пайданы бөлу;
амортизациялық аударымдар;
инвестициялық жобаны жүзеге асыру кезіндегі ақша құралдары
Олар инвестицияны инвестициялау жалғасып жатқан кезде , жаңа қорлардың
енуімен және жалпы жағдайда амортизациялық өндірістік қорлар мен пайданы
іске қосқан жағдайда жүреді. Ақша қаражаттарын пайдалану жобаны өзін өзі
қаржыландыру деп аталады.
Инвестициялық қаржыландырудың сыртқы көздері үшке бөлінеді:
субсидиялар – халықаралық ұйымдар мен қаржы институттарды қоса алғанда
барлық жеке меншік формада қызмет көрсетуші ұйыдардан туске төлемақы,
тұрақты көзделмеген бюджет қаражатынан бөлінген ақша құралдары:
• қарызға алынған ақша қаражаттары, белгілі бір мерзім ішінде
қайтарылып берілетін ақша құралдары
• Мүлік түрінде қарызға немесе жалға алынған қаражаттар Бұл
қаражаттарды қайтару мерзімі келісім шарт негізінде жүзеге
асырылады.
Инвестициялық жобаларды іске асыруда болатын белгісіздік жағайлары
мен тәуекелшілдік аяқ астынан болатын құбылыстар. Инвестициялық жобаға
қатысушылардың инвестицияға тәуекелшілдіктің әсер етуін тоқтататын екі жолы
бар: әртүрлі тәуекелшілдіктерден қамсыздандыру, тәуекелшілдікті бақылау
мүмкіндіктерін анықтау. Инвестициялық жобаны іске асыру барысында,
шаруашылық жағдайларында, экономикалық заңдылықтарда толассыз өзгерістер
болып тұрады. Сондықтан да инвестициялық инвестициялық жобаны іске асыру
схемасында осындай өзгерістерді инвестициялық инвестициялық жобаны орындау
жағдайындағы ақпаратты қадағалап отыруды көрсету қажет.
Инвестициялық жоба тиімділігін арттырудың басты құралы техникалық
прогрес болып табылады. Жаңа техниканы ендіру оны экономикалық тиімділігн
анықтау қажеттілігін қарастырады және оның пайдалы тиімділігінің ескісімен
салыстырғанда мына көрсеткіштермен айқындалмақ; машина станоктың қуаты мен
өнімділігі, ондағы деталдары дәл өңдеу және т.б. Сондай -ақ, пайдалы
тиімділігінің басты элементі еңбек қауіпсіздігі, қызмет жасаудың ыңайылығы,
еңбек тиімділігін арттыру және оны жеңілдету болып табылады.
Кәсіпорын тәжірибесінде жаңа техниканы таңдау мүмкіндігі жоғарыда
көрсетілген көрсеткіштермен ғана шектелмейді, онда өндірілген өнімнің
бағасы өзіндік құны бойынша да жағдайлар ескеріледі. Инвестициялык ахуал
капитал салымының тәуекелдік дәрежесін анықтайтын және оны тиімді
пайдалануға мүмкіндік беретін саяси экономикалық, әлеуметтік және басқа да
факторлар жиынтығы. Ең бастысы шетел иевестициялары үшін тартымды
инвестициялық ахуал туғызу үшін, тұрақты және болашағы бар шетел
инвесторларын табу және оның капиталын басымдылықты салалар, өндірістер,
қызмет түрлеріне бағыттау қажет.
Қазақстан экономикасы үшін жақын арадағы он жыл мерзімге шетел
инвестициясына деген сұранысты негіздеу, шетел инвесторлары үшін
инвестициялық қауіпті азайту, олардың құқығын қорғау және инвестициялық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету, тікелей және портфелыдік инвестиция келу ушін
ынталандыру, оларды пайдаланудың құқықтық негізін жасау керек. Тәуелсіздік
алғаннан бері Қазақстан экономикасына шетел инвестициясының тек қана
тікелей, портфелыдік инвестиция, несие және үкімет заемі түрінде келу
көлемі 10 млрд доллардан асты. Жарияланған деректер бойынша инвестиция
қүрылымының 49 пайызын -тікелей шетелдік тікелей инвестиция, 1 пайызын
портфелыдік, 28 пайызын несиелер, 22 пайызын халықаралык қаржы ұйымдарының
заемы құрады. Тікелей инвестицияның 60 пайызы, мұнай өңдеуге, 5 пайызы газ
саласына, 10 пайызы түсі металлургияға салынды.
1.2. Инвестициялық жобалардың мәні мен объектілері.
Инвестиция – Қазақстан экономикасының нарықтық экнонмикаға өтуі кезінде
пайда болған жаңа термин. Орталықтандырылған жоспарлау жүйесінің шеңберінде
“Жалпы капиталдық салымдар” деген түсінік қолданылатын, осы түсінік бойынша
жаңа құрылыс пен қайта өңдеуге, шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың
кеңеюі мен техникалық қайта қамтамасыздандырылуына (өндірістік капиталдық
салымдар), тұрғын үй мен тұрмыстық-мәдени құрылысқа (өндірістік емес
капиталдық салынымдар) жұмсалынатын барлық қаржылық құралдар түсіндіріледі.
Инвестициялар ақша құралдары, мақастты банкілік салымдар, пайлар,
акциялар және де басқа құнды қағаздар, технологиялар, машиналар,
қондырғылар, лицензиялар, соның ішінде тауар белгісіне, пайда табу
мақсатында кәсіпкерлік қызмет объектісіне салынатын интеллектуалды
бағалықтар,несиелер кез-келген мүлік немесе мүліктік құқықтар ретінде
анықталады және осының бәрі – пайда табу мен әлеуметтік жақсы әсерлерге
жету мақстаында. Осы тұрғыда инвестиция түсінігі нарықтық тәсілге жақын
келеді. Келтірілген анықтамалар нарықтық және жоспарлық жүйелерде
инвестициялық жобалардың мәнін түсінудегі айырмашылықты көрсетеді.
Ресурстардың бөлінуі әкімшілік жүйесі жағдайында меншіктің бір түрімен
жүзеге асатындықтан, инвестицияландырудың қаржылық және басқа түрлерінің
бар екендігін отандық эконоимкалық ғылым қарастырмады. Жоспарлық экономика
жағдайына инвестициялар ағымдағы шығындардан тек бір уақыттық сипатымен
ғана айырықшаланатан залал ретінде көрінеді. Жалпы инвестициялық жобалардың
жіктелуі:
Инвестициялар нақты инвестициялық жобалар және қаржы инвестициялық
жобалар болып бөлінеді.
Нақты инвестициялық жобалар - капиталдың өнеркәсіпке, ауыл
шаруашылығына, құрылысқа және т.б. жұмсалымы.
Қаржы инвестицияларық жобалар - мемлекеттен, басқа да кәсіпорындардан,
инвестициялық қорлардан бағалы қағаздар мен акцияларды сатып алуға
бағытталған.
Сызба 1.2 Жалпы инвестициялық жобалардың жіктелуі.
Бірінші жағдайда инвестор, өзінің өндірістік капиталының көлемін
-өндірістік негізгі қорлар мен айналым қорларын ұлғайтады. Екінші жағдайда
инвестор бағалы қағаздардан дивиденд алу арқылы өзінің қаржы капиталын
ұлғайтады.
Сонымен қатар, инвестициялар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Қазақстан Республикасындағы Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қорғау
Заңы бойынша тікелей инвестициялар - республиканың
тәуелсіздік
кепілділігіне байланысты және арнайы техникалық көмек пен грантқа арналған
инвестициялардан басқа барлық инвестиция түрлері.
Жанама инвестициялар -қоржындағы инвестициялар, басқаша айтқанда құнды
қағаздар мен мүліктік бағалы заттар. Инвестициялық қоржынға кіретін бағалы
қағаздар олардың атқарымдық мақсатына қарай ірі банкілердің инвестициялық
қоржынына жетекші ролыге ие болып отырған меншікті инвестицияларға және
қайталама өтімді резервтер дейтінге, яғни өтімді активтерге ең алдымен
мемлекеттік міндеттемелерге бөлінеді.
Инвестициялық жобалардың негізгі түрлері әрбір кәсіпорынның іс-
әрекетінің маңызды бір бөлігі инвестициялық операциялар болып табылады,
яғни жобаларды іске асырудағы жіберілген ақша қаражаттары жайлы операция.
Инвестициялық капитал жобаларының түрлері:
Сызба 1.3. Инвестициялық жоба бағытындағы капитал жобаларының жіктелуі.
Ақша активтеріне -басқа да жеке және заңды тұлғалардан ақша қаражатын алуға
болатын құқық жатады. Мысалы, банкіде -депозиттер, облигациялар, акциялар
несиелер, қарыздар, кепілдіктер т.б.
Материалдық емес активтерге –кәсіпорындардың жұмысшыларының қайта жеке
оқыту және біліктіліктерін жоғарылату арқылы, сауда белгілерін жасау
тапқыштық патенттер мен лицензия алу, сонымен қатар жерді қолдануға құқық
алу арқылы алынған құндылықтар жатады.5
Нақты активтерге байланысты инвестициялар мынадай топтарға бөлінеді:
Тиімділікті арттыруға бағытталған инвестициялық жобалар:
Олардың негізгі мақсаты -жабдықтарды ауыстыру, персоналды оқыту және
өндіріс қуаттарын өндірістің тиімді жағдайы бар аймақтарға қарай ауыстыру
арқылы кәсіпорынның шығындарын азайтуға жағдай жасау.
Өндірісті кеңейтуге бағытталған инвестициялық жобалар: Негізгі
мақсаты -өндіріс орындарының нарыққа тауар шығару қабілеттілігін кеңейту.
Жаңа өндіріс орындарын ашуға бағытталған инвестициялар. Жаңа
өнімдер, тауарлар шығара алатын жаңа кәсіпорындар салуға бағытталады.
Мемлекеттік басқару ұйымдарының талаптарын орындауға бағытталған
инвестициялық жобалар:
Бұл инвестициялар кәсіпорындардың, мемлекеттік ұйымдардың
экологилық стандарттар, өнімнің қауіпсіздігі және басқа да жағдайларға
байланысты талаптарын орындауға мәжбүр болған жағдайында қолданылады.
Инвестициялардың бұл сыныптамасы тәуекелшілдік деңгейімен байланысты.
Инвестициялардың түрлері мен тәуекелшілдік деңгейі төменгі кестеде
көрсетілген. 8
Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық іс-әрекетінің маңызды бір бөлігі
өзінің өндірістік-экономикалық потенциялын сақтау және ары қарай дамыту.
Кәсіпорынның бұл саладағы іс-әрекеті – инвестициялық іс әрекет деп
аталады. Қазақстан Республикасының Нақты инвестициялық жобаларды
мемлекеттік қолдау туралы Заңы бойынша инвестициялық іс-әрекетке
инвестицияларды атқаруға байланысты кәсіпкершілік іс-әрекет жатады.
Инвестициялық іс-әрекеттердің субъектілеріне инвесторлар
(инвестициялық іс-әрекетті жүргізетін жеке және заңды тұлғалар), тапсырыс
берушілер, жұмысты орындаушылар, инвестициялық іс-әрекеттің объектілерін
қолданушылар, ге жеткізушілер, заңды тұлғалар (банкілер, қамсыздандыру
ұйымдары, инвестициялық қорлар) және басқа да инвестициялық процестің
қатысушылары жатады. Тапсырыс берушілерге – инвесторлар және басқа да
инвестициялық инвестициялық жобаны іске асырушы жеке және заңды тұлғалар
жатады.
Қазақстан Республикасында кәсіпорындардың инвестициялық іс-әрекеттері
Нақты инвестициялық жобаларды мемлекеттік қолдау туралы, Қазақстан
Республикасы президентінің заң күші бар Жарлығына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы, Шетел инвестициялары туралы Заңдармен, тағы
басқа да нормативтік актілермен реттеледі.
Жоспарланған, іске асырылған инвестициялар инвестициялық жобалар
формасын қабылдайды. Инвестициялық жоба – капиталдарын ұлғайту мақсатымен
экономиканың әртүрлі салалары мен сфераларына құюға бағытталған,
жоспарланған және орындалатын шаралар жиынтығы.
Инвестиция деңгейі қоғамның ұлттық табысының көлеміне ықпал етеді,
ұлттық экономиканың көптеген макро-пропорциялары инвестиция қозғалысына
тәуелді. Кейнсияндық теория бойынша инвестиция мен жинақ ахуалы (яғни көзі
немесе инвестиция резервуары) әр түрлі процестер мен жағдайлар арқылы
анықталады. Ел аумағындағы инвестициялар (күтделі қаржы) ұлғаймалы ұдайы
өндіріс процесін анықтайды. Жаңа кәсіпорындар құрылысы, үй тұрғызу, жол
салу соларға байланысты жаңа жұмыс орнын жасау инвестициялық процестерге
немесе капиталдың құрылуына тәуелді.
Инвестиция көзі – жинақ, жинақты бір шаруашылық агенті жүргізіп, ал
инвестицияны басқа адамдар немесе шаруашылық етуші субъектілер жүргізуі
мүмкін.
Инвестиция мынадай факторларға тәуелді:
Біріншіден, инвестиция процесі күтіліп отырған пайда нормасына немесе
күрделі қаржылық рентабелыділігіне тәуелді. Егер инвестордың пікірінше
рентабелділік төмен болса, онда қаржыландыру жүзеге аспайды.
Екіншіден, (мұның өзі бірінші жағдаймен байланысты) инвестор шешім
қабылдау кезінде күрделі қаржының алыернативті мүмкіндіктерін есепке алады
және мұндағы шешуші фактор процент ставкасының деңгейі болады. Инвестор
ақшасын жаңа зауыт, фабрика құрылысына жұмсауы мүмкін, немесе ақша
ресурстарын банкке орналастыруы да ықтимал. Егер процент нормасы күтіліп
отырған пайда нормасынан жоғары болса, инвестиция жүзеге аспайды,
керісінше, егер процент нормасы күтіліп отырған пайда нормасынан төмен
болса, кәсіпкерлер күрделі қаржыны іске қосады.
Үшіншіден, инвестиция сол елдегі немесе аймақтағы салық салудың деңгейі
мен ахуалына тәуелді. Салық деңгейінің жоғары болуы инвестицияны
ынталандырмайды, сонымен қатар салықтың қандай ставкасы жоғары немесе төмен
деп үзілді-кесілді айтуға да болмайды.
Кәсіпорынның өндірістік -шаруашылық іс -әрекетінің маңызды бір бөлігі
өзінің өндірістік -экономикалық потенциалын сақтау және әрі қарай дамыту.
Кәсіпорынның бұл саладағы іс -әрекеті -инвестициялық іс-әрекет
деп аталады. Қазақсыан Республикасының Нақты инвестицияларды мемлекеттік
қолдау туралы заңы бойынша инвестициялық іс -әрекетке инвестицияларды
атқаруға байланысты кәсіпкершілік іс -әрекет жатады.12
Сызба 1.4. Инвестициялық жоба процесінің қатысушыларының жіктелуі.
Инвестициялық іс -әркеттердің субъектілеріне инвесторлар, тапсырыс
берушілер, жұмысты орындаушылар, инвестициялық іс -әрекеттің объектілерін
қолданушылар, сонымен бірге жеткізушілер, заңды тұлғалар және басқа да
инвестициялық процестің қатысушылары жатады.
Кесте 1.1.
Инвестициялық жоба түрлері мен тәуекелшілдік деңгейінің байланысты
жіктеу.
3-ТҮРІ 2-ТҮРІ 1-ТҮРІ 4-ТҮРІ
Жаңа өндірістерді Өндірісті Тиімділікті Мемлекеттік
салуға кеңейтуге арттыруға ұйымдардың
инвестициялық инвестициялық инвестициялық талаптарын
жжжжжжжжобалар жжжжжжжжобалар жжжжжжжжобалар
жобалар жобалар жобалар орындауға
бағытталған
инвестициялық
жобалар
Тәуекелшілдіктің жоғарғы деңгейі Тәуекелшілдіктің төменгі деңгейі
Тапсырыс берушілерге -инвесторлар және басқа да инвестициялық
инвестициялық жобаны іске асырушы жеке және заңды тұлғалар жатады.
Қазақстан Республикасында кәсіпорындардың инвестициялық іс -әрекеттері
Нақты инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы, Қазақстан Республикасы
Президентінің заң күші бар Жарлығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы, Салықтар және бюджетке міндетті түрдегі төлемдер туралы
Заңдармен, тағы басқа да нормативтік актілермен реттеледі. Жоспарланған,
іске асырылған инвестициялар инвестициялық жобалар формасын қабылдайды.
Инвестициялық жоба -капиталдары ұлғайту мақсатымен экономиканың әртүрлі
салалары мен сфераларына қүюға бағытталған, жоспарланған және орындалатын
шаралар жиынтығы.
Инвестициялық жобаларды құру және іске асыру мынадай кезеңдерден
тұрады:
* Инвестициялық ұғымды қалыптастыру;
* Инвестициялық мүмкіншіліктерді зерттеу;
* Инвестициялық жобаны техникалық -экономикалық негіздеу;
* Жер учаскесін алу немесе жалға алу;
* Келісім құжаттарын дайындау;
* Қүрылыс -монтаж жұмыстарын жүргізіп іске беру;
* Объектіні қолдану, экономикалық көрсеткіштердің мониторингі.
Қандай да болмасын инвестициялық инвестициялық жобаны іске асыруда,
соңғы нәтижелерге жетуде белгісіздік және тәуекелшілдік кездеседі. Олар
инвестициялық жобаны іске асыру жағдайларына берілген бастапқы
берілімдердің, соның ішінде шығындар мен нәтижелердің көлемдері жайлы
ақпараттарды толық еместігіне, инвестициялық жобаны іске асыру жолында
болған жоспарланбаған жағдайларға байланысты және т.б. Инвестициялық
жобаларды іске қосудағы белгісіздік пен тәуекел шіл діктің түрлері мен
себептері:
♦ экономикалық заңдылықтар мен экономикалық жағдайдың
тұрақсыздығынан, пайданы қолданудың тұрақсыздығынан
пайда болған тәуекелшілдік;
♦ стихиялық жағдайлардың мүмкіндігі;
♦ Елдегі саяси жағдайдың белгісіздігі;
♦ баға динамикасы техника және технология параметрлері
жайлы ақпараттың толық еместігі;
♦ әртүрлі сауда операциялары мен жеткізушіліктерге ттиым салу
мүмкіндігінен, шекараның жабылу мүмкіндігінен туған сыркы
экономикалық тәуекелшілдік;
♦ нарық конъюктурасы, валюта курсының, несие
беру
жағдайларының ауытқуы;
♦ қатысушы кэсіпорындардың қаржы жағдайлары және іс
репутациялар жайлы ақпараттың жеткіліксіздігі.
1.3. Инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау көрсеткіштері мен
критериялары.
Инвестициялық жобалардың тиімділігін анықтау және бағалауды,
материалдық және заңды түрде тікелей жауап беретен инвесторлар жүргізеді.
Қазақстан Республикасында инвестициялық жобалардың тиімділігін анықтаудың
методологиясы мен әдістері, меншік формасына қарамастан, жасалынған және 31
март 1994 жылы бекітілген, инвестициялық жобалардың тиімділігін анықтау
және оларды қаржыландыруға таңдап алу жайлы Методикалық нұсқауларды қолдану
арқылы негізделеді.
Осы Методикалық нұсқауларға байланысты инвестициялық жобалардың
экономикалық тиімділігін бағалауда: коммерциялық (қаржылық) тиімділік –
қатысушылар үшін инвестициялық жобаны іске асырудың қаржылық нәтижелерін;
бюджеттік тиімділік – инвестициялық жобаны іске асырудан түскен қаржылық
түсімдердің жергілікті және аймақтық бюджетке түсімдерін; экономикалық
тиімділік – инвестициялық жобаны іске асыруға байланысты долған шығындар
мен соңғы нәтижелерді анықтауда қолданылады.
Инвестициялық жобалардың тиімділігі көрсеткіштер жүйесімен
анықталады. Ондай көрсеткіштерге:
➢ таза дисконтталған құн (ТДҚ) немесе таза дисконтталған табыс
(ТДТ);
➢ инвестициялардың рентабелыділігі (ИР), табыс индексі (ТИ);
➢ табыстың ішкі нормасы (ТІН);
➢ қайтарым уақыты (Тқай).
Осы көрсеткіштермен – пайданың жай нормасы, капитал беру, шығындардың
интегралдық тиімділігі көрсеткіштері де қолданылады. Инвестицияланған
капиталдың айналымдылық коэффициенті кәсіпорынның өзінің дамуына салған
инвестицияны қоса есептегенде, оның ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді
инвестицияларының айналымжылдамдығын көрсетеді. Алымында – сатудан түскен
табыс, бөлімінде – кезеңдегі инвестицияланған капиталдың орташа шамасы:
КО И.К = Д N ДИ + КИ
Мұнда: ДИ – және КИ – сәйкес ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді
инвестициялар.
Инвестициялық инвестициялық жобаның коммерциялық (қаржылық)
тиімділігі табыс нормасын қаржы шығындарымен толтыратын нәтижелердің
арақатынасымен анықталады және жоба бойынша толық түрде немесе
инвестициялық жобаны инвестициялау үлесіне байланыста жеке қатысушылар үшін
де есептелінеді.
Инвестициялық жобалардың коммерциялық тиімділігін есептегенде
инвестордың – инвестициялық, операциялық, қаржылық іс-әрекеті қаралып,
есепке алынады. Мұнда нақты ақшалардың ағыны мен салыдосы анықталып,
талданады.
Нақты ақшалардың ағыны – инвестициялық жобаларды орындау барысындағы,
инвестициялық және операциялық іс-әрекеттен болған, ақша қаражатының
құйылымымен шығысының арасындағы айырма. Нақты ақшалардың салыдосы
(қалдығы) – инвестициялық инвестициялық жобаны іске асыру уақытындағы,
барлық үш бірдей (инвестициялық, операциялық, қаржылық) іс-әрекеттен болған
ақша қаражаттарының құйылуы мен шығуының арасындағы айырма. Инвестициялық
жобаларды қабылдаудың қажетті критерийі ретінде нақты ақшалардың жағымды
салыдосы (қалдығы) есептеледі. Ал егер салыдо (қалдық) – жағымсыз болған
жағдайда инвесторлар өз қаражаттарынан қосымша қаражат бөлуі, не болмаса
қарызға қаражат алуы тиесілі.15
Инвестициялық жобалардың коммерциялық тиімділігін қосымша бағалау үшін,
қарызды толық өтеу уақыты және инвестициялық жобалардың жалпы көлеміндегі
инвестициялық салымдарға қатысушылардың үлесі есептелінеді.
Қарызды толық өтеу уақыты, инвестициялық жобаларды іске асыруда несие
және қарызға алған қаражаттар болған жағдайда ғана анықталады.
Инвестийиялық жобалардың коммерциялық тиімділігіне әсер ететіндер:
➢ жалпы инфляция – экономикадағы өндіріс ресурстарына (шикізат,
капитал, қызмет, еңбек т.б.) және шығарылатын өнімге бағаның жалпы
деңгейінің өсуі;
➢ инфляцияның әртектес болуы (яғни оның әртүрлі көлемі) - өнім түрлері
және өндіріс ресурстары бойынша;
➢ инфляция деңгейінің шетел валютасы курсынан жоғары болуы.
Тиімділіктің көрсеткіштері – инвестициялық жобаны іске асырудың
нәтижелерінің жергілікті және аймақтық бюджеттің кірісі мен шығысына әсерін
анықтайды.
Бюджеттік тиімділіктің негізгі көрсеткіші болып – бюджеттік әсер
(эффект)есептелінеді.
Интегралдық бюджеттік әсер – жылдық дисконтталған бюджеттік
әсерлердің қосындысы түрінде есептелінеді немесе бюджеттің интегралдық
шығыстарынан асып түсуі түрінде қарастырылады.
Бюджеттің шығыстарының құрамына кіретіндер:
➢ инвестициялық жобаны бюджеттік қаражаттандыруға тікелей
бөлінген қаражаттар;
➢ ұлттық, аймақтық және басқа да банкілердің инвестициялық жобаны
іске асыруға жеке қатысушыларға берген несиесі. Олар беріледі
де, бюджет арқылы жабылады;
➢ отын мен энергия тасымалдаушылардың нарықтық бағасына қосымша
бөлінген тікелей бюджеттік асситновациялар;
➢ инвестициялық жобаны іске асыру барысында жұмыссыз қалған
адамдарға жәрдемақылар төлеу;
➢ мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша төлемдер;
➢ шетелдік және өз еліміздің қатысушыларына, инвестициялық
тәуекелшілдіктен мемлекеттік, аймақтық кепілділік;
➢ инвестициялық жобаны іске асыру барысында туындауы мүмкін
қатерлердің әсерлерін кетіруге бюджеттен бөлінген қаражаттар.
Бюджеттің кірістерінің құрамына кіретіндер:
➢ қосымша құн салығы, инвестициялық жобаны іске асыратын шетел
және Қазақстан кәсіпорындарының бюджетке төлейтін арнайы салығы
мен басқа да салық төлемдері;
➢ инвестициялық жобаны іске асырудың барысында қаржылық жағдайына
әсер еткен басқа да кәсіпорындардан түскен салықтық түсімдердің
көбеюі;
➢ жоба бойынша шығарылған өнімдерден бюджетке түскен кедендік баж
алымы мен акциздер;
➢ инвестициялық жобаны орындауға шығарылған бағалы қағаздардан
түскен эмиссиялық табыс;
➢ инвестициялық жобаны қаржыландыру үшін шығарылған акциялар мен
басқа да бағалы қағаздардан түскен дивиденд;
➢ Қазақстан және шетел жұмысшыларының жоба бойынша жұмысты
орындағаны үшін алған еңбекақысынан бюджетке түскен табыс
салығы;
➢ жер, су және басқа да табиғат ресурстарын қолданғаны үшін;
инвестициялық жобаны орындау барысында геологиялық–барлау
жұмыстарын жүргізуге берілген лицензия үшін бюджетке түскен
төлемдер;
➢ жоба бойынша объектілер салып, іске қосуға, барлауға конкурстар
мен тендерлер өткізуден түскен табыс;
➢ инвестициялық жобаны орындауға бюджеттен бөлінген несиені
қайтару;
➢ жобаға байланысты, материалдық, отын-энергия, табиғи
ресурстарды дұрыс қолданбағаны үшін салынған айыптар мен
санкциялар.
Бюджеттің кірістеріне - зейнеткерлік қорға, жұмыспен қамтамасыз ету
қорына және т.б. бюджеттік емес қорларға түскен түсімдері де жатады.9
Халық шаруашылық эканомикалық тимділіктің көрсеткіштері инвестициялық
жобаның тимділігін бүкіл хлық шаруашылығы бойынша және инвестициялық жобаны
іске асырыуға қатысқан аймақтар, салалар, ұйымдар мен кәсіпорындар бойынша
көрсетеді.
Экономикалық тиімділктің көрсеткіштерін халық шаруашылығы бойынша
есептегенде инвестициялық жобаның нәтижелеріне мыналар кіреді:
➢ соңғы өндірістік нәтижелер (барлық шығарылған өнімді сыртқа
және ішкі нарықта сатудан түскен түсім); жобалау барысында
қатысушылар жасаған мүліктер мен интеллектуалдық меншікті
сатудан түскен түсімдер;
➢ әлеуметтік және экологиялық нәтижелер (инвестициялық жобаның
халықтың денсаулығына, аймақтағы әлеуметтік және экологиялық
жағдайға әсерін есептегенде);
➢ тікелей қаржылық нәтижелер;
➢ шетелдердің, банкілер мен фирмалардың қарыздары мен несиелері.
Инвестициялардың объектілері түреріне байланысты әртүрлі болуы мүмкін.
Капитал салымы түрінің объектісі құрал жабдықтарға, жер учаскелеріне
шығындар болуы мүмкін. Мұндай шығындар, мысалы инвестицияны зерттеуде,
өнімді жетілдіру, мамандарды оқыту мен кәсіпорынды қайта құру кезінде
жүзеге асырылады.
Өндірісте ақша қаражаттарын орналастыру нақты инвестиция
түрінде,бағалы қағаздарды тарту түрінде болады
Инвестициялау бағыттарын таңдау кезіндегі негізгі тапсырма объектіге
салынатын салымның экономикалық тиімділігін анықтау болып табылады. Әр
объекті бойынша мақсатқа сай жеке жоба құрылады.
Сызба.1.5 Инвестициялық жоба объектілері .
Сонымен инвестицияның объектілері төмендегідей:
1. салынбақшы, құрылыстар, көлеміін ұлғайтпақшы кәсіпорындар, ғимараттар ;
2. аймақтық немесе мемлекеттік бағдарламалар;
3 Бағалы қағаздар.
Инвестициялар өндірістік циклда өнімнің қалыптауындағы және толық
жағдайдағы ғылыми техникалық база ретінде болуы мүмкін, яғни ғылыми
зерттеулер, жобалық жұмыстар, өндірісте қалыптасқан қайта құрулар мен
кеңейтулер, жаңа өндіріс пен жаңа өнім шығару ж.т.б.
Сызба.1.6 Инвестициялық объектілер классификациясы.
Инвестициялық объектілер классификациясы былай бөлінеді:
жоба масштабтары бойынша;
жоба бағыты бойынша;
инвестициялық циклдың мәні мен мінездемесі;
мемлекеттің қатысу деңгейі;
салынған қаражаттарды пайдалану тиімділігі.
Инвестиция тағыда келесі түрлерге бөлінеді:
1. ақша құралдары және оның эквиваленттері;
2. жер;
3. ғимараттар, машина құрал-жабдықтар.
Инвестициялық жобаны басқару тәсілдері төмнгі, орташа жоба деп
бөлінеді. Жоба менеджерінің тапсырмасы— бұл жоба денгейін анықтау болып
табылады. Бұл үшін әрбір нақты жобаны анықтайтын негізгі төрт факторды ашып
көрсетеміз;:
1. жоба көлемі;
2. іске асыру мерзімі;
3. сапасы;
4. ресурстарды шектеу.
4. Кәсіпорындағы инвестициялық жобалардың жіктелуі.
Қаржы инвестициялары, яғни кәсіпорындардың бағалы қағаздарды алуға
кеткен шығындары, кәсіпорындардағы үлестік қатысулар, басқа кәсіпорындарға
векселыдік қарыз беру және басқа да борыштық міндеттемелер, нарық
экономикасындағы есептің аса маңызды объектісі болға табылады. Қаржы
инвестициялары мына түрде жіктеледі:
Сызба 1.7 .Қаржы инвестицияларының жіктемесі.
Капиталды берудің формасы мен табысты бөлудің әдсіне қарай бағалы
қағаздар борыштық және борыштық емес болып бөлінеді. Борыштық бағалы
кағаздар - заттай емес активтерге берілген салым ретінде, пайыз түрінде
табыс табуға құқық алу үшін айырбасқа қарызға берілген қаражат болып
есептелінеді. Қарыз алуға алған қарызды белгілі бір белгіленген уақытта
қайтаруға міндеттенеді. Әдетте инвесторлар компанияның капиталына қатысу
үшін бағалы қағаздарды -акцияларды сатып алады.
Акция - акционерлік қоғамдар, кәсіпорындар, ұйымдар, банкілер,
кооперативтер шығаратын, осы қоғамдарды және т.б. дамыту мақсатымен акция
иесінің қаржы қосқандығын растайтын және оған пайданың бір бөлігін дивиденд
түрінде алуға құқық беретін бағалы қағаздың түрі. Акция шығару арқылы
акционерлік қоғамдар ірі инвестициялық жобаларды атқарады. Акциялар
эмиссиясы дегеніміз акционерлік қоғамдарды құру; мемлекеттік кәсіпорындарды
сатып алу, компанияның жарғы капиталын көбейту.
Қарыздық міндеттемелер инвесторлар мен қарыз алушының
арасындағы қарым -қатынасты нақтайды. Қарыздық міндеттемелерге
-облигациялар, мемлекеттік заемдер, банкілердің депозиттік және сақтау
сертификаты, векселыдер жатады.
Туынды бағалы қағаздар иелерінің акцияларды және
қарыздық міндеттемелерді сатып алуға және сатуға құқығын
бекітеді. Олар опциондар, фыючерстік келісімдер.
Опцион -еңбек ұжымының мүшелеріне тегін берілген немесе жеңілдік
шартымен сатылатын және кейіннен жазылым кұқығын беретін бағалы қағаздар.
Қаржылық фыючерс -белгілі бір базистік активті болашақта тіркелген
бағамен сатуға және сатып алуға жасалған келісім.
Бағалы қағаздардың иелеріне акциялар мен облигациялардың орнына
берілетін бағалы қағаздардың сертификаттары бағалы қағаз болып
есептелмейді. Олар бағалы қағаздарды сатып алу туралы куәліктің қызметін
атқарады және бүл сертификаттарда қанша көлемде, қандай бағамең, кандай
сомаға бағалы қағаз сатып алынғаны көрсетіледі.
Сертификаттың бір түріне -жамбо -сертификат немесе номиналдық құны өте
жоғары аса ірі сертификат жатады. Мысалы: швейцарлық жамбо - сертификат
аса ірі акцияларды біріктіреді де, сомасы номинал бойынша 100 мың швецарлық
франк болады.
Ақшаларды акцияларға, облигацияларға және басқа да бағалы қағаздарға
айналдыру қаржылық инвестициялар деп аталады. Кәсіпорын активтерінде ұзақ
мерзімді (Іжылдан көп), қысқа мерзімде (Іжылдан аз) қаржылық инвестициялар
болады. көрсетілген активтерге қаражат құюшылар -инвесторлар, ал бағалы
қағаздар шығарушылар -эмитенттер деп аталады.
Инвесторлардың негізгі мақсаттарына жататындар:
* Жобалардың қауіпсіздігі;
* Жобалардың табыстылығы;
* Жобалардың өсуі;
* Жобалардың өтімділігі;
Инвестициялық жобаларды орындап, есептеп, олардың тиімділігін жобаға
кеткен шығындар мен инвестициялық жобаның іске асу нәтижелерін салыстыра
отырып, талдау нәтижесінде анықтау қажет.7
Жобалық талдау дегеніміз капиталдық инвестициялық жобаның табыстылығын
талдау процесі. Басқаша айтқанда, инвестициялық жобаға кеткен
шығындар мен осы жобадан түскен табысты салыстыру. Ол үшін
инвестициялық инвестициялық жобаның барлық сатылары мен аспектілеріне ұзақ
талдау жасалынады. Негізгі талдау аспектілеріне мыналар жатады:
* Техникалық талдау. Инвестициялық жобаға неғүрлым дәл
келетін техника мен технологияны анықтау.
* Коммерциялық талдау. Инвестициялық инвестициялық жобаны іске асырғаннан
кейін, шығарылған өнімнің сатылу нарығын талдау, яғни
каншалықты көлемде өнім шығарылуы қажеттігін талдау,
жобаға қажетті өнім нарығын талдау.
* Инститционалдық талдау -инвестициялық жобаны іске асырудың үйымдық-
құкықтық, әкімшілік және саяси ортасын бағалау. Осы ортаны
мемлекеттік ұйымдардың талабына сай келтіру; тағы бір
басты жай кәсіпорынның ұйымдық құрылымын жобаға сай
келтіру.
* Әлеуметтік талдау - инвестициялық жобаның жергілікті тұрғындарға әсерін
зерттеу.
* Қоршаған ортаны талдау - инвестициялық жобаның қоршаған ортаға тигізген
әсерін экспертиза арқылы анықтау және ондай кері әсерлерді
болғызбау әдістерін қарастыру.
* Экономикалық талдау.
Инвестициялық жобалардың тиімділігін анықтау және бағалауды, материалдық
және заңды түрде тікелей жауап беретін инвесторлар жүргізеді. Қазақстан
Республикасында инвестициялык жобалардың тиімділігін
анықтаудың методологиясы мен әдістері, меншік формасына қарамастан,
инвестициялык жобалардың тиімділігін анықтау және оларды қаржыландыруға
таңдап алу жайлы Методикалық нұсқауларды қолдану арқылы негізделеді. Осы
Методикалық нұсқауларға байланысты инвестициялық жобалардыц экономикалық
тиімділігін бағалауда: коммерциялық тиімділік -қатысушылар ушін
инвестициялық жобаны іске асырудың қаржылық нәтижелерін; бюджеттік
тиімділік -инвестициялық жобаны іске асырудан түскен қаржылық түсімдердің
жергілікті және аймақтық бюджетке түсімдерін; экономикалық тиімділік
-инвестициялық жобаны іске асыруға байланысты болған шығындар мен соңғы
нәтижелерді анықтауда қолданылады.
Инвестициялық жобалардың тиімділігі көрсеткіштер жүйесімен анықталады.
Ондай көрсеткіштерге:
* Таза дисконтталған құн немесе таза диконтталған табыс(ТДТ);
* Инвестициялардың рентабелыділігі, табыс индексі (ИР) ;
* Табыстың ішкі нормасы (ТІН);
* Қайтарым уақыты.
Осы көрсеткіштермен - пайданың жай нормасы, капитал беру, шығындардың
интегралдық тиімділігі көрсетуіштері де қолданылады.
Инвестициялық инвестициялық жобаның коммерциялық тиімділігін есептегенде
инвестордың -инвестициялық және операциялык іс -әрекеттен болған, ақша
қаражатының құйылымы мен шығысының арасындағы айырма. Нақты ақшалардың
салыдосы -инвестициялық инвестициялық жобаны іске асыру уақытындағы, барлық
үш бірдей (инвестициялық, операциялық, қаржылық) іс -әрекеттен болған ақша
қаражаттарының құйылуы мен шығуының арасындағы айырма. Инвестициялық
жобаларды орындап, есептеп, олардың тиімділігін жобаға кеткен шығындар мен
инвестициялық жобаның іске асу нәтижелерін салыстыра отырып, талдау
нәтижесінде анықтау қажет.
Жобалық талдау дегеніміз капиталдық инвестициялық жобаның
табыстылығын талдау процесі. Басқаша айтқанда, инвестициялық жобаға
кеткен шығындар мен осы жобадан түскен табысты салыстыру. Ол үшін
инвестициялық инвестициялық жобаның барлық сатылары мен аспектілеріне ұзақ
талдау жасалынады. Инвестициялык инвестициялық жобаны қабылдаудың қажеті
критерийі ретінде нақты ақшалардың жағымды салыдосы есептеледі. Ал, егер
сальдо -жағымсыз болған жағдайда инвесторлар өз қаражаттарынан қосымша
қаражат бөлуі, не болмаса қарызға қаражат алуға тиесілі.
Инвестициялық инвестициялық жобаның коммерциялық тиімділігін қосымша
бағалау үшін, қарызды толық өтеу уақыты және инвестициялық жобалардың
жалпы көлеміндегі инвестициялык жобаға қатысушылардың үлесі есептелінеді.
Қарызды толық өтеу уақыты, инвестициялық инвестициялық жобаны іске
асыруда несие және қарызға алған қаражаттар болған жағдайда ғана
анықталады.
Инвестициялық жобалардың коммерциялық тиімділігіне әсер
ететіндер:
* Жалпы инфляция -экономикадағы өндіріс ресурстарына (шикізат,
капитал, қызмет, еңбек т.б.) және шығарылатын өнімге бағаның
жалпы деңгейінің өсуі;
* Инфляцияның әртектес болуы -өнім түрлері және
өндіріс
ресурстары бойынша;
♦ Инфляиця деңгейінің шетел валютасының курсынан жоғары
болу;
Бюджеттік тиімділіктің көрсеткіштері -инвестициялық жобаны іске асырудың
нәтижелерінің жергілікті және аймақтық бюджеттің кірісі мен шығысына әсерін
анықтайды.
Бюджеттік тиімділіктің негізгі көрсеткіші болып -бюджеттік әсер
есептелінеді. Интегралдық бюджеттік әсер -жылдық дисконтталған әсерлердің
қосындысы түрінде есептелінеді немесе бюджеттің интегралдық шығыстарын асып
түсуі түрінде қарастырылады.
Бюджеттің шығыстарының құрамына кіретіндер:
* Инвестициялық жобаны бюджеттік қаржаттандыруға
тікелей бөлінген
қаражаттар;
* Ұлттық, аймақтық және басқа да банкілердің
инвестициялық жобаны іске
асыруға жеке қатысушыларға берген несиесі. Олар қарызға
беріледі де, бюджет арқылы жабылады.
* Отын мен энергия тасымалдаушылардың нарықтық бағасына
қосымшаға бөлінген тікелей бюджеттік ассигновациялар;
* Инвестициялық жобаны іске асыру барысында жұмыссыз
қалған адамдарға
жәрдемақылар төлеу;
* Мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша төлемдер;
* Шетелдік және өз еліміздің қатысушыларына, инвестициялық
тәуекелшілдіктен мемлекеггік, аймақтық кепілділік;
* Инвестициялық жобаны іске асыру барысында туындауы
мүмкінқатерлердің әсерлерін кетіруге бюджеттен бөлінген
қаражаттар;
Бюджеттің кірістерінің құрамына кіретіндер:
* Қосымша құн салығы, инвестициялық жобаны іске асыратын
шетел және Қазақстан кәсіпорындарының бюджетке
төлейтін арнайы салығы мен басқа да салық төлемдері;
* Инвестициялық жобаны іске асырудың барысында қаржылық
жағдайына әсер еткен басқа да кәсіпорындардан түскен
салықтық түсімдердің көбеюі;
* Жоба бойынша шығарылған өнімдерден бюджетке түскен
кедендік баж алымы мен акциздер;
* Инвестициялық жобаны орындауға шығарылған бағалы
қағаздардан түскен эмиссиялық табыс;
* Инвестициялық жобаны қаржыландыру үшін шығарылған акциялар мен
басқа да бағалы қағаздардан түскен дивиденд;
* Қазақстан және шетел жұмысшыларының инвестициялық
жоба бойынша жұмысты орындағаны үшін алған
еңбекакысынан бюджетке түскен табыс салығы;
* Жер, су және басқа да табиғат ресурстарын қолданғаны үшін;
инвестициялық жобаны орындау барысында геологиялық барлау
жұмыстарын жүргізуге берілген лицензия ушін бюджетке түскен
төлемдер;
* Жоба бойынша объектілер салып, іске қосуға,
барлауға
конкурстар мен тендерлер өткізуден түскен табыс;
* Инвестициялық жобаны орындауға бюджеттен бөлінген несиені қайтару;
* Жобаға байланысты, материалдық, отын - энергия,
табиғи ресурстарды дұрыс қолданбағаны үшін салынған
айыптар мен санкциялар.
Бюджеттің кірістеріне -зейнеткерлік қорға, жұмыспен қамтамасыз ету
қорына және т.б. бюджеттік емес қорларға түскен түсімдері де жатады.
Халық шаруашылық экономикалық тиімділіктің көрсеткіщтері инвестициялық
жобаның тиімділігін бүкіл халық шаруашылығы бойынша және инвестициялық
жобаны іске асыруға қатысқан аймақтар, салалар, ұйымдар мен кәсіпорындар
бойынша көрсетеді. Шығыс Еуропа және ТМД елдері ішінде Қазақстан, тікелей
шетел инвестициясы көлемі бойынша бесінші және жан басына шаққанда
Венгриядан кейігі екінші орынды алады. Сарапшылардың бағалауы бойынша
Қазақстанның шетел нвестициясына сұранысы жылына 4 -5 млрд доллар
құрайды. Ұлттық өндірістің капитал сиымдылығын есепке ала отырып, шетел
сарапшылары Қазақстан жағдайында инвестициялық жобалардың оңтайлы мөлшері
жоғары болу керек санайды. Шетел инвесторлары өз капиталдарын Қазақстанға
тиімді салудың әулетті алғы шарттары жоғары бағалайды, бірақ біздің
елімізідің экономикасына салуға кіріседі.
Экономикалық тиімділіктің көрсеткіштерін халық шаруашылығы бойынша
есептегенде инвестициялық инвестициялық жобаның нәтижелеріне мыналар
кіреді:
* Соңғы өндірістік нәтижелер (барлық шығарылған өнімді сырткы
және ішкі нарықта сатудан түскен түсім); жобалау барысында
қатысушылар жасаған мүліктер мен интеллектуалдық меншікті
сатудан түскен түсімдер;
* әлеуметтік және экологиялық нәтижелер (инвестициялық жобаның
халықтың
денсаулығына, аймақтағы әлеуметтік және экологиялық
жағдайға әсерін есептеңдңр);
* тікелей қаржылық нәтижелер;
* шетелдердің, банкілер мен кәсіпорындардың қарыздары мен
несиелері;35
Кұндық өлшемге келмейтін әлеуметтік, экономикалық саяси және басқа да
нәтижелер халық шаруашылығы тиімділігінің қосымша көрсеткіштері ретінде
қарастырылады және инвестициялық жобаны қабылдау жайлы шешім қабылдағанда
есепке алынады. Қазіргі кезеңде тікелей инвестициялық жобалардың
басылымдылық маңызы мойындалып келеді. Инвестициялық жобалардың біраз
бөлігі жаңа технологияны сатып алуға және өндіріске енгізуге жұмсалуы
тиіс. Бүл жерде екі түрлі қиындықтарды айта кету керек: біріншіден, шетел
технологиясын жағшай сатып алу өз елімізде техникалық прогрестің
төмендеуіне әкеліп соқтырады.
Өндірісі дамыған елдерде және жаңа индустриялық елдердің экономикасының
негізгі трансұлттық корпорациялар. Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
елдерінің жағдайында қаржы өнеркәсіптік топтар шаруашылықтық қызметті
ұйымдастырудың тиімді түрлері болуы мүмкін Мемлекет тарапынан мақсатты
қолдау көрсетілсе, қаржы өнеркәсіптік топтар ТМД елдері экономикасында
үдемелі өзгерістерге жағдай туғызатын экспортта экономикалық өсу
обыектілері болады.
Қазіргі кезеңде әлемдік экономиканың дамуында Халықаралық
корпорациялардың ролы ерекше. Қазақстан капиталының әлемдік шаруашылықтық
жүйеге кіруі үшін келесі мәслелер шешілуі тиіс. Ішкі нарықты қалпына
келтіру. Мемлекет тарапынан іске асырылатын бірлескен кәсіпкерлікті
дамыту,корпорациялардың филиалдарын кұру жолымен ұлттық экономиканы
интеграцияландыру; инвестициялык белсенділікті күшейту саясаты. Бірлескен
кәсіпкерлік; қаржы өндірістік топтар трансұлттық банктер, олардың шетелдегі
филиалдары мен еншілес компанияларын кұру тетігін қолдану жолымен Қазақстан
корпорациясы мен банктерінің қызметтерін трансұлттандыру.
Экономиканың қай саласында болсын қаржысыз дамымайды. Оны табу, толықтыру
мүмкіндіктері түрліше қиындықтар кездестіруде. Ел экономикасын дамытуда
ішкі қаржының маңызды екені белгілі, бірақ, ол жеткіліксіз болып отыр.
Осыған байланысты шетел қаржыларын тарту басты мақсатқа айаналуда.
Алдағы уақыттарда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
(КазТрансОйл АҚ мысалында)
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .5
1. Инвестициялық жобаларды басқарудың экономикалық теориялық негізі
1.1 Инвестициялық жоба және оның
тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2. Инвестициялық жобалардың мәні мен
объектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3. Инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау көрсеткіштері мен
критериялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
1.4. Кәсіпорындағы инвестициялық жобалардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2. Кәсіпорындарындағы инвестициялық жобалардың қызметін талдау
(КазТрансОйл АҚ мысалында)
2.1. Инвестициялық жобаларды басқару тиімділігі және кәсіпорынның
инвестициялық жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..29
2.2.. Кәсіпорынның инвестициялық қызметіне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 51
2.3 КазТрансОйл АҚ- ның инвестициялық жобасының экономикалық тиімділігін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
3. Қазақстандағы инвестициялық жобаларды басқару және мұнай саласындағы
инвестицияны пайдалануды жетілдіру
3.1. КазТрансОйл АҚ –да инвестициялық жобаны іске асыруда қазіргі
заманғы жүйені
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..66
3.2. Инвестициялық жобаларды мемлекеттік басқару және оның
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..69
3.3. Шетелдік инвестициялық жобаларды Қазақстан экономикасына тартудың
жолдары мен
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 74
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..78
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...81
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
Кіріспе
Қазақстан Республикасының мұнай және газ ресурстарын шығаруды игеру
есебінен үлкен даму перспективасы бар. Әлемнің мұнай державаларының ішінде
барланған мұнай қорларының көлемі бойынша 13 орын, газ және конденсат
бойынша 15 орынды алады. Қазіргі және болашақ уақытта өнім шығаруды
көтерудің негізгі бастауы болып Батыс Қазақстан табылады. Каспий шелфінде
жаңа бастаулар есебінен өнім шығаруды көтеру алдағы 10-15 жылда ұлттық
экономикада мұнай және газ саласындағы басым ролді сақтайды.
Жоғарыда айтылғандай, негізгі қорлар Батыс Қазақстан территориясында
орналасқан, ал мұнай қорларын өнеркәсіпте меңгеру үшін аса ірілері
Қарағанды мен Қызылорда облыстарында орналасқан. Қызылорда облысындағы
Құмкөл жерінің ашылуы мұнай өнеркәсібінде стратегиялық маңызды үлкейтеді.
Құмкөл жерін игеру мүнай-химияны дамытуда шынайы перспективалармен мұнайды
қайта өңдеу өнеркәсіп аймағында дамуға түрткі болды.
Қазақстан аймақтарындағы мұнай және газ потенциалының экономикалық
даму динамикасының талдауы жаңа жерлерде шикізат қорларын алуға дайындалған
сомалы көлем, геология-барлау зерттеулер сатысында түрған мұнай және газ
құрылымы жөніндегі болжам, сонымен қатар ескі жерлердегі кешеніндегі
қорларды көбейту жөніндегі алғышарттар толық сеніммен анықтауға рұқсат беру
жақын және алыс шетелдердің мұнай және газ саласына өздерінің капиталдарын
салуға біздің республика көз тартатын мемлекеттердің қатарына тұруына
жеткілікті негіз болып табылады.
Сондықтан мұнай саласындағы инвестициялық жобаларды басқару -
өндірістік қызметтің нәтижесінде пайда (табыс) құралатын немесе өндірістік
тиімділікке қол жеткізілетін қызметтің басқа да түрлерінің объектілеріне
жұмсалған мүліктік және интеллектілік құндылықтардың барлық түрлеріне,
капиталдың ел ішіндегі және шетелдегі экономикаға мерзімді жұмсалымы.
Инвестор, өзінің өндірістік капиталының көлемін - өндірістік негізгі
қорлар мен айналым қорларын молайтуға бағыттайды. Инвестор бағалы
кағаздардан дивидент алу аркылы өзінің қаржы капиталын ұлғайтады.
Қазақстан Республикасындағы Мұнай саласындағы тікелей инвестицияларды
мемлекеттік қорғау Заңы бойынша тікелей инвестициялар - республиканың
тәуелсіздік кепілдігіне байланысты және арнайы техникалық көмек пен грантқа
арналған инвестиция түрлері. Әрбір өндірістік іс-әрекетінің маңызды бір
бөлігі инвестициялық операциялар болып табылады, яғни жобаларды іске
асырудағы жіберілген ақша - қаражаттары туралы операция. Коммерциялық
тәжірибеде мұндай инвестициялар мыналарға жұмсалады: табиғи активтерге
инвестициялар, ақша активтеріне инвестициялар, материалдық емес активтерге
инвестициялар.
Инвестициялық іс-әрекеттердің субыектілеріне инвесторлар (инвестициялық
іс-әрекет жүргізетін жеке және заңды тұлғалар), тапсырыс берушілер, жұмысты
орындаушылар инвестициялық іс-әрекеттің обыектілеріне қолдаушылар сонымен
бірге жетекшілер, заңды тұлғалар (банкілер қамтамасыздандыру ұйымдары,
инвестициялық қорлар) және басқа да инвестициялык процестің қатысушылары
жатады. Тапсырыс берушілерге -инвесторлар және басқа да инвестициялық
инвестициялық жобаны іске асырушы жеке және заңды тұлғалар жатады.
Қазақстан Республикасында кәсіпорындардың инвестициялык іс-әрекеттері:
Нақты иывестицияларды мемлекетті қолдау туралы, Қазақстан Республикасы
Президентінің Заң күші бар Жарлығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы, Салықтар және бюджетке міндетті түрдегі төлемдер туралы, Шетел
инвестициялары туралы Заңдар мен және де Банкроттық жайлы, Бағалы
қағаздар марығы жайлы, Қазақстандағы инвестициялық қорлар жайлы Заңдар
мен т.б.да актілермен реттеледі.
Мұнай саласындағы тікелей инвестицияларды – кәсіпкерлік қызметтің
нәтижесінде пайда құралатын немесе әлеуметтік тиімділікке қол жеткізілетін
қызметтің басқа да түрлерінің объектілеріне жұмсалған мүліктік және
интеллектік құндылықтардың барлық түрлері, капиталдың ел ішіндегі және
шетелдегі экономикаға ұзақ мерзімді жұмсалымы.
Мұнай саласындағы инвестициялушы елдерге шетелден басқару және техникалық
тәжірибелер алуға мүмкіндік береді. Бұндай технология беру артықшылығы
капитал ағынының келуінен де басым түседі.
Инвестиция әлемдік экономика және оның жүрегі халықаралық бизнеске елеулі
әсер етеді. Экономикалық көзқарас және кәсіпорындар тарапынан оған мыналар
жатады:
* өзі үшін тұрақты нарықты тікелей қамтамасыз ету;
* өзінің ішкі нарығын құру, оның кейбір секторлары басқа
елдерде
орналасуы мүмкін;
* өз мүддесін аймақтық және кең ауқымды халықаралык
деңгейде
мемлекетаралық қатынастарға енгізу.
Экономиканың қай саласында болсын қаржысыз дамымайды. Оны табу, толықтыру
мүмкіндіктері түрліше қиындықтар кездестіруде. Ел экономикасын дамытуда
ішкі қаржының маңызды екені белгілі, бірақ, ол жеткіліксіз болып отыр.
Осыған байланысты шетел қаржыларын тарту басты мақсатқа айаналуда.
Алдағы уақыттарда шетелдік инвестицияларды тиімді пайдалану жолдары тұрақты
іске айнала бастады.
Қазақстандағы саясат шетел капиталын көбірек тартуға бағытталған.
Инвестициялық саясатты дұрыс шешу, кәсіпорындардың дамуына жағдай
жасау, республикамыздың халқын жұмысқа орналастырумен, олардың хал-
ахуалының жақсаруымен тығыз байланысты. Отандық өндірісті дамытуға керекті
инвестиция табу - еңбекке орналасу дәрежесін көтереді, калаларда жұмысқа
орналасуға мүмкіндік туады.
Дипломдық жұмыс кіріспе, қорытынды және үш бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлімде инвестиция, инвестицияны пайдалану, инвестиция түрлері мен
маңыздылығы жан- жақты қарастырылады, екінші бөлімде мысалға алынып отырған
кәсіпорын қызметіне, капиталды пайдалану жағдайына талдау жүргізіледі,
үшінші бөлімде инвестициялық жобалардың еліміздің элеуметтік- экономикалық
дамуына қосқан үлесі және оның әлемдік шаруашылықта бөлінуі туралы
қарастырылады.Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық іс-әрекетінің маңызды бір
бөлігі өзінің өндірістік-экономикалық потенциялын сақтау және ары қарай
дамыту. Кәсіпорынның бұл саладағы іс-әрекеті – инвестициялық іс әрекет деп
аталады. Қаіақстан Республикасының Нақты инвестициялық жобаларды
мемлекеттік қолдау туралы Заңы бойынша инвестициялық іс-әрекетке
инвестицияларды атқаруға байланысты кәсіпкершілік іс-әрекет жатады.
Инвестициялық жобаларды іске асыруда болатын белгісіздік жағайлары мен
тәуекелшілдік аяқ астынан болатын құбылыстар. Инвестициялық жобаға
қатысушылардың инвестицияға тәуекелшілдіктің әсер етуін тоқтататын екі жолы
бар: әртүрлі тәуекелшілдіктерден қамсыздандыру, тәуекелшілдікті бақылау
мүмкіндіктерін анықтау. Инвестициялық жобаны іске асыру барысында,
шаруашылық жағдайларында, экономикалық заңдылықтарда толассыз өзгерістер
болып тұрады. Сондықтан да инвестициялық инвестициялық жобаны іске асыру
схемасында осындай өзгерістерді инвестициялық инвестициялық жобаны орындау
жағдайындағы ақпарат. Инвестициялык жобалардың тиімділігін анықтау және
бағалауды, материалдық және заңды түрде тікелей жауап беретін инвесторлар
жүргізеді. Қазақстан Республмкасында инвестициялық жобалардың тиімділігін
аныктаудың методикасы мен әдістері, меншіік формасына карамастан, Россияда
жасалынған және 31 март 1999 жылы бекітілген, инвестициялық жобалардың
тиімділігін анықтау және оларды қаржыландыруға таңдап алу жайлы Методикалық
нұсқауларды қолдану арқылы негізделеді.
Дипломдық жұмысты жазу барысында мынадай авторлардың әдебиеттері
қолданылды: В.В. Бочаров, Инвестиционная деятелыносты,А.М. Сейтказиева
Инвестиционная деятелыность предприятия.
1. Инвестициялық жобаларды басқарудың экономикалық теориялық негізі.
1.1 Инвестициялық жоба және оның тиімділігі.
Инвестициялық жоба-белгілі стандарттармен бнлгіленіп бекітілген және
Қазақстан Республикасының заңнамаларына сәйкес капитал салымдарын мерзімі
мен көлемін жүзеге асырудың негізінде жасақталған экономикалық мән
мақсаттағы жобалық сметалық құжат болып табылады. Сонымен қатар жүзеге
аспақшы инвестицияның толық тұжырымдамасы.Қазақстан Республикасының
Капитал салымдары формасындағы инвестициялық қызмет туралы заңының
өзгерістеріне сай приоритетті инвестициялық жоба түсінігі енгізіледі,яғни
мемлекет үкіметінің бекіткен Қазақстан Республиксының заңнамаларына сәйкес
капитал салымының жалпы көлемі.
Жоғарыдағы заңнамаларды реттеп отыратын тағы бір түсіну:
инвестициялық жобаны жүзеге асыру мерзімі – инвестициялық жобаны
қаржыландыру күнінен бастап, жобаның соңғы күніне дейін, амортизациялық
аударымдар мен жинақталған таза пайданың арасындағы айырмашылық пен
инвестициялық шығындардың көлемі өскен кезде орын алады;
инвестициялық жобаның тиімділігі – жобаға қатысушылырдың қызығушылығы мен
жобаның мақсатқа сай орындалуын көрсететін категория.
Инвестициялық жоба белгілі логиканы қажет етеді:
Әрбір инвестициялық жоба ақша ағымдарымен, ақша шығындары элементерінен
құралады(Net Cash Outflow) (Cash Flow)
Көп жағдайда талдау жылдар бойынша жасалады, бірақта оның мерзіміне
ешқандай шектелер қойылмайды. Талдау кезеңдер бойынша әртүрлі ұзақтықта
жүргізілуі мүмкін. (ай, тоқсан, жыл ж.т.б.).
Алайда, мұндай жағдайда ақша ағымдарының элементтерінің орналасуы мен
пайыздық ставкаларды ескеру қажет.
Барлық капитал салымдары жылдың аяғвнда жүзеге асырылады. Барлық ағша
салымдары есепті жылға тәуелді.
Диконттау коэффициентін пайдалану тәсілдердің көмегімен салынған
инвестициялық жобаны жүзеге асыру негізінде бағалау үшін қолданылады, яғни
инвестициялық салым кезеңмен сәкес келуі керек. Жобаны талдау мен бағалау
әдістерін қолданған кезде есептемелер мен болжамдық бағалауларды көбейтуді
айрықша қарап өткен жөн. Көбейтулер критерилар мен мақсатқа сай
инвестициялық жобалар параметрін анықтайды.
Инвестициялық жобаны іске асыруда жобаның ұйымдық экономикалық іске
асырылуын жіті қадағалап отыру тиіс, яғни жобаның іске асырылуына
байланысты шығындардың көлемін анықтау, олардың қатысушыларын анықтау т.с.с
Сызба. 1.1 Инвестициялық жобаны қаржыландыру көздері.
Инвестициялық жобаны қаржыландыру түрінде инвестициялық қызмет
келесідегідей түрде болуы мүмкін:
• қаржыландырудың ішкі көздері;
• қаржыландырудың сыртқы көздері
Капитал салымдарын дәстүрлі қаржыландыру негізінен ішкі қаржыландыру
көздері бойынша жүзеге асырылады:
таза пайданы бөлу;
амортизациялық аударымдар;
инвестициялық жобаны жүзеге асыру кезіндегі ақша құралдары
Олар инвестицияны инвестициялау жалғасып жатқан кезде , жаңа қорлардың
енуімен және жалпы жағдайда амортизациялық өндірістік қорлар мен пайданы
іске қосқан жағдайда жүреді. Ақша қаражаттарын пайдалану жобаны өзін өзі
қаржыландыру деп аталады.
Инвестициялық қаржыландырудың сыртқы көздері үшке бөлінеді:
субсидиялар – халықаралық ұйымдар мен қаржы институттарды қоса алғанда
барлық жеке меншік формада қызмет көрсетуші ұйыдардан туске төлемақы,
тұрақты көзделмеген бюджет қаражатынан бөлінген ақша құралдары:
• қарызға алынған ақша қаражаттары, белгілі бір мерзім ішінде
қайтарылып берілетін ақша құралдары
• Мүлік түрінде қарызға немесе жалға алынған қаражаттар Бұл
қаражаттарды қайтару мерзімі келісім шарт негізінде жүзеге
асырылады.
Инвестициялық жобаларды іске асыруда болатын белгісіздік жағайлары
мен тәуекелшілдік аяқ астынан болатын құбылыстар. Инвестициялық жобаға
қатысушылардың инвестицияға тәуекелшілдіктің әсер етуін тоқтататын екі жолы
бар: әртүрлі тәуекелшілдіктерден қамсыздандыру, тәуекелшілдікті бақылау
мүмкіндіктерін анықтау. Инвестициялық жобаны іске асыру барысында,
шаруашылық жағдайларында, экономикалық заңдылықтарда толассыз өзгерістер
болып тұрады. Сондықтан да инвестициялық инвестициялық жобаны іске асыру
схемасында осындай өзгерістерді инвестициялық инвестициялық жобаны орындау
жағдайындағы ақпаратты қадағалап отыруды көрсету қажет.
Инвестициялық жоба тиімділігін арттырудың басты құралы техникалық
прогрес болып табылады. Жаңа техниканы ендіру оны экономикалық тиімділігн
анықтау қажеттілігін қарастырады және оның пайдалы тиімділігінің ескісімен
салыстырғанда мына көрсеткіштермен айқындалмақ; машина станоктың қуаты мен
өнімділігі, ондағы деталдары дәл өңдеу және т.б. Сондай -ақ, пайдалы
тиімділігінің басты элементі еңбек қауіпсіздігі, қызмет жасаудың ыңайылығы,
еңбек тиімділігін арттыру және оны жеңілдету болып табылады.
Кәсіпорын тәжірибесінде жаңа техниканы таңдау мүмкіндігі жоғарыда
көрсетілген көрсеткіштермен ғана шектелмейді, онда өндірілген өнімнің
бағасы өзіндік құны бойынша да жағдайлар ескеріледі. Инвестициялык ахуал
капитал салымының тәуекелдік дәрежесін анықтайтын және оны тиімді
пайдалануға мүмкіндік беретін саяси экономикалық, әлеуметтік және басқа да
факторлар жиынтығы. Ең бастысы шетел иевестициялары үшін тартымды
инвестициялық ахуал туғызу үшін, тұрақты және болашағы бар шетел
инвесторларын табу және оның капиталын басымдылықты салалар, өндірістер,
қызмет түрлеріне бағыттау қажет.
Қазақстан экономикасы үшін жақын арадағы он жыл мерзімге шетел
инвестициясына деген сұранысты негіздеу, шетел инвесторлары үшін
инвестициялық қауіпті азайту, олардың құқығын қорғау және инвестициялық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету, тікелей және портфелыдік инвестиция келу ушін
ынталандыру, оларды пайдаланудың құқықтық негізін жасау керек. Тәуелсіздік
алғаннан бері Қазақстан экономикасына шетел инвестициясының тек қана
тікелей, портфелыдік инвестиция, несие және үкімет заемі түрінде келу
көлемі 10 млрд доллардан асты. Жарияланған деректер бойынша инвестиция
қүрылымының 49 пайызын -тікелей шетелдік тікелей инвестиция, 1 пайызын
портфелыдік, 28 пайызын несиелер, 22 пайызын халықаралык қаржы ұйымдарының
заемы құрады. Тікелей инвестицияның 60 пайызы, мұнай өңдеуге, 5 пайызы газ
саласына, 10 пайызы түсі металлургияға салынды.
1.2. Инвестициялық жобалардың мәні мен объектілері.
Инвестиция – Қазақстан экономикасының нарықтық экнонмикаға өтуі кезінде
пайда болған жаңа термин. Орталықтандырылған жоспарлау жүйесінің шеңберінде
“Жалпы капиталдық салымдар” деген түсінік қолданылатын, осы түсінік бойынша
жаңа құрылыс пен қайта өңдеуге, шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың
кеңеюі мен техникалық қайта қамтамасыздандырылуына (өндірістік капиталдық
салымдар), тұрғын үй мен тұрмыстық-мәдени құрылысқа (өндірістік емес
капиталдық салынымдар) жұмсалынатын барлық қаржылық құралдар түсіндіріледі.
Инвестициялар ақша құралдары, мақастты банкілік салымдар, пайлар,
акциялар және де басқа құнды қағаздар, технологиялар, машиналар,
қондырғылар, лицензиялар, соның ішінде тауар белгісіне, пайда табу
мақсатында кәсіпкерлік қызмет объектісіне салынатын интеллектуалды
бағалықтар,несиелер кез-келген мүлік немесе мүліктік құқықтар ретінде
анықталады және осының бәрі – пайда табу мен әлеуметтік жақсы әсерлерге
жету мақстаында. Осы тұрғыда инвестиция түсінігі нарықтық тәсілге жақын
келеді. Келтірілген анықтамалар нарықтық және жоспарлық жүйелерде
инвестициялық жобалардың мәнін түсінудегі айырмашылықты көрсетеді.
Ресурстардың бөлінуі әкімшілік жүйесі жағдайында меншіктің бір түрімен
жүзеге асатындықтан, инвестицияландырудың қаржылық және басқа түрлерінің
бар екендігін отандық эконоимкалық ғылым қарастырмады. Жоспарлық экономика
жағдайына инвестициялар ағымдағы шығындардан тек бір уақыттық сипатымен
ғана айырықшаланатан залал ретінде көрінеді. Жалпы инвестициялық жобалардың
жіктелуі:
Инвестициялар нақты инвестициялық жобалар және қаржы инвестициялық
жобалар болып бөлінеді.
Нақты инвестициялық жобалар - капиталдың өнеркәсіпке, ауыл
шаруашылығына, құрылысқа және т.б. жұмсалымы.
Қаржы инвестицияларық жобалар - мемлекеттен, басқа да кәсіпорындардан,
инвестициялық қорлардан бағалы қағаздар мен акцияларды сатып алуға
бағытталған.
Сызба 1.2 Жалпы инвестициялық жобалардың жіктелуі.
Бірінші жағдайда инвестор, өзінің өндірістік капиталының көлемін
-өндірістік негізгі қорлар мен айналым қорларын ұлғайтады. Екінші жағдайда
инвестор бағалы қағаздардан дивиденд алу арқылы өзінің қаржы капиталын
ұлғайтады.
Сонымен қатар, инвестициялар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Қазақстан Республикасындағы Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қорғау
Заңы бойынша тікелей инвестициялар - республиканың
тәуелсіздік
кепілділігіне байланысты және арнайы техникалық көмек пен грантқа арналған
инвестициялардан басқа барлық инвестиция түрлері.
Жанама инвестициялар -қоржындағы инвестициялар, басқаша айтқанда құнды
қағаздар мен мүліктік бағалы заттар. Инвестициялық қоржынға кіретін бағалы
қағаздар олардың атқарымдық мақсатына қарай ірі банкілердің инвестициялық
қоржынына жетекші ролыге ие болып отырған меншікті инвестицияларға және
қайталама өтімді резервтер дейтінге, яғни өтімді активтерге ең алдымен
мемлекеттік міндеттемелерге бөлінеді.
Инвестициялық жобалардың негізгі түрлері әрбір кәсіпорынның іс-
әрекетінің маңызды бір бөлігі инвестициялық операциялар болып табылады,
яғни жобаларды іске асырудағы жіберілген ақша қаражаттары жайлы операция.
Инвестициялық капитал жобаларының түрлері:
Сызба 1.3. Инвестициялық жоба бағытындағы капитал жобаларының жіктелуі.
Ақша активтеріне -басқа да жеке және заңды тұлғалардан ақша қаражатын алуға
болатын құқық жатады. Мысалы, банкіде -депозиттер, облигациялар, акциялар
несиелер, қарыздар, кепілдіктер т.б.
Материалдық емес активтерге –кәсіпорындардың жұмысшыларының қайта жеке
оқыту және біліктіліктерін жоғарылату арқылы, сауда белгілерін жасау
тапқыштық патенттер мен лицензия алу, сонымен қатар жерді қолдануға құқық
алу арқылы алынған құндылықтар жатады.5
Нақты активтерге байланысты инвестициялар мынадай топтарға бөлінеді:
Тиімділікті арттыруға бағытталған инвестициялық жобалар:
Олардың негізгі мақсаты -жабдықтарды ауыстыру, персоналды оқыту және
өндіріс қуаттарын өндірістің тиімді жағдайы бар аймақтарға қарай ауыстыру
арқылы кәсіпорынның шығындарын азайтуға жағдай жасау.
Өндірісті кеңейтуге бағытталған инвестициялық жобалар: Негізгі
мақсаты -өндіріс орындарының нарыққа тауар шығару қабілеттілігін кеңейту.
Жаңа өндіріс орындарын ашуға бағытталған инвестициялар. Жаңа
өнімдер, тауарлар шығара алатын жаңа кәсіпорындар салуға бағытталады.
Мемлекеттік басқару ұйымдарының талаптарын орындауға бағытталған
инвестициялық жобалар:
Бұл инвестициялар кәсіпорындардың, мемлекеттік ұйымдардың
экологилық стандарттар, өнімнің қауіпсіздігі және басқа да жағдайларға
байланысты талаптарын орындауға мәжбүр болған жағдайында қолданылады.
Инвестициялардың бұл сыныптамасы тәуекелшілдік деңгейімен байланысты.
Инвестициялардың түрлері мен тәуекелшілдік деңгейі төменгі кестеде
көрсетілген. 8
Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық іс-әрекетінің маңызды бір бөлігі
өзінің өндірістік-экономикалық потенциялын сақтау және ары қарай дамыту.
Кәсіпорынның бұл саладағы іс-әрекеті – инвестициялық іс әрекет деп
аталады. Қазақстан Республикасының Нақты инвестициялық жобаларды
мемлекеттік қолдау туралы Заңы бойынша инвестициялық іс-әрекетке
инвестицияларды атқаруға байланысты кәсіпкершілік іс-әрекет жатады.
Инвестициялық іс-әрекеттердің субъектілеріне инвесторлар
(инвестициялық іс-әрекетті жүргізетін жеке және заңды тұлғалар), тапсырыс
берушілер, жұмысты орындаушылар, инвестициялық іс-әрекеттің объектілерін
қолданушылар, ге жеткізушілер, заңды тұлғалар (банкілер, қамсыздандыру
ұйымдары, инвестициялық қорлар) және басқа да инвестициялық процестің
қатысушылары жатады. Тапсырыс берушілерге – инвесторлар және басқа да
инвестициялық инвестициялық жобаны іске асырушы жеке және заңды тұлғалар
жатады.
Қазақстан Республикасында кәсіпорындардың инвестициялық іс-әрекеттері
Нақты инвестициялық жобаларды мемлекеттік қолдау туралы, Қазақстан
Республикасы президентінің заң күші бар Жарлығына өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы, Шетел инвестициялары туралы Заңдармен, тағы
басқа да нормативтік актілермен реттеледі.
Жоспарланған, іске асырылған инвестициялар инвестициялық жобалар
формасын қабылдайды. Инвестициялық жоба – капиталдарын ұлғайту мақсатымен
экономиканың әртүрлі салалары мен сфераларына құюға бағытталған,
жоспарланған және орындалатын шаралар жиынтығы.
Инвестиция деңгейі қоғамның ұлттық табысының көлеміне ықпал етеді,
ұлттық экономиканың көптеген макро-пропорциялары инвестиция қозғалысына
тәуелді. Кейнсияндық теория бойынша инвестиция мен жинақ ахуалы (яғни көзі
немесе инвестиция резервуары) әр түрлі процестер мен жағдайлар арқылы
анықталады. Ел аумағындағы инвестициялар (күтделі қаржы) ұлғаймалы ұдайы
өндіріс процесін анықтайды. Жаңа кәсіпорындар құрылысы, үй тұрғызу, жол
салу соларға байланысты жаңа жұмыс орнын жасау инвестициялық процестерге
немесе капиталдың құрылуына тәуелді.
Инвестиция көзі – жинақ, жинақты бір шаруашылық агенті жүргізіп, ал
инвестицияны басқа адамдар немесе шаруашылық етуші субъектілер жүргізуі
мүмкін.
Инвестиция мынадай факторларға тәуелді:
Біріншіден, инвестиция процесі күтіліп отырған пайда нормасына немесе
күрделі қаржылық рентабелыділігіне тәуелді. Егер инвестордың пікірінше
рентабелділік төмен болса, онда қаржыландыру жүзеге аспайды.
Екіншіден, (мұның өзі бірінші жағдаймен байланысты) инвестор шешім
қабылдау кезінде күрделі қаржының алыернативті мүмкіндіктерін есепке алады
және мұндағы шешуші фактор процент ставкасының деңгейі болады. Инвестор
ақшасын жаңа зауыт, фабрика құрылысына жұмсауы мүмкін, немесе ақша
ресурстарын банкке орналастыруы да ықтимал. Егер процент нормасы күтіліп
отырған пайда нормасынан жоғары болса, инвестиция жүзеге аспайды,
керісінше, егер процент нормасы күтіліп отырған пайда нормасынан төмен
болса, кәсіпкерлер күрделі қаржыны іске қосады.
Үшіншіден, инвестиция сол елдегі немесе аймақтағы салық салудың деңгейі
мен ахуалына тәуелді. Салық деңгейінің жоғары болуы инвестицияны
ынталандырмайды, сонымен қатар салықтың қандай ставкасы жоғары немесе төмен
деп үзілді-кесілді айтуға да болмайды.
Кәсіпорынның өндірістік -шаруашылық іс -әрекетінің маңызды бір бөлігі
өзінің өндірістік -экономикалық потенциалын сақтау және әрі қарай дамыту.
Кәсіпорынның бұл саладағы іс -әрекеті -инвестициялық іс-әрекет
деп аталады. Қазақсыан Республикасының Нақты инвестицияларды мемлекеттік
қолдау туралы заңы бойынша инвестициялық іс -әрекетке инвестицияларды
атқаруға байланысты кәсіпкершілік іс -әрекет жатады.12
Сызба 1.4. Инвестициялық жоба процесінің қатысушыларының жіктелуі.
Инвестициялық іс -әркеттердің субъектілеріне инвесторлар, тапсырыс
берушілер, жұмысты орындаушылар, инвестициялық іс -әрекеттің объектілерін
қолданушылар, сонымен бірге жеткізушілер, заңды тұлғалар және басқа да
инвестициялық процестің қатысушылары жатады.
Кесте 1.1.
Инвестициялық жоба түрлері мен тәуекелшілдік деңгейінің байланысты
жіктеу.
3-ТҮРІ 2-ТҮРІ 1-ТҮРІ 4-ТҮРІ
Жаңа өндірістерді Өндірісті Тиімділікті Мемлекеттік
салуға кеңейтуге арттыруға ұйымдардың
инвестициялық инвестициялық инвестициялық талаптарын
жжжжжжжжобалар жжжжжжжжобалар жжжжжжжжобалар
жобалар жобалар жобалар орындауға
бағытталған
инвестициялық
жобалар
Тәуекелшілдіктің жоғарғы деңгейі Тәуекелшілдіктің төменгі деңгейі
Тапсырыс берушілерге -инвесторлар және басқа да инвестициялық
инвестициялық жобаны іске асырушы жеке және заңды тұлғалар жатады.
Қазақстан Республикасында кәсіпорындардың инвестициялық іс -әрекеттері
Нақты инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы, Қазақстан Республикасы
Президентінің заң күші бар Жарлығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу
туралы, Салықтар және бюджетке міндетті түрдегі төлемдер туралы
Заңдармен, тағы басқа да нормативтік актілермен реттеледі. Жоспарланған,
іске асырылған инвестициялар инвестициялық жобалар формасын қабылдайды.
Инвестициялық жоба -капиталдары ұлғайту мақсатымен экономиканың әртүрлі
салалары мен сфераларына қүюға бағытталған, жоспарланған және орындалатын
шаралар жиынтығы.
Инвестициялық жобаларды құру және іске асыру мынадай кезеңдерден
тұрады:
* Инвестициялық ұғымды қалыптастыру;
* Инвестициялық мүмкіншіліктерді зерттеу;
* Инвестициялық жобаны техникалық -экономикалық негіздеу;
* Жер учаскесін алу немесе жалға алу;
* Келісім құжаттарын дайындау;
* Қүрылыс -монтаж жұмыстарын жүргізіп іске беру;
* Объектіні қолдану, экономикалық көрсеткіштердің мониторингі.
Қандай да болмасын инвестициялық инвестициялық жобаны іске асыруда,
соңғы нәтижелерге жетуде белгісіздік және тәуекелшілдік кездеседі. Олар
инвестициялық жобаны іске асыру жағдайларына берілген бастапқы
берілімдердің, соның ішінде шығындар мен нәтижелердің көлемдері жайлы
ақпараттарды толық еместігіне, инвестициялық жобаны іске асыру жолында
болған жоспарланбаған жағдайларға байланысты және т.б. Инвестициялық
жобаларды іске қосудағы белгісіздік пен тәуекел шіл діктің түрлері мен
себептері:
♦ экономикалық заңдылықтар мен экономикалық жағдайдың
тұрақсыздығынан, пайданы қолданудың тұрақсыздығынан
пайда болған тәуекелшілдік;
♦ стихиялық жағдайлардың мүмкіндігі;
♦ Елдегі саяси жағдайдың белгісіздігі;
♦ баға динамикасы техника және технология параметрлері
жайлы ақпараттың толық еместігі;
♦ әртүрлі сауда операциялары мен жеткізушіліктерге ттиым салу
мүмкіндігінен, шекараның жабылу мүмкіндігінен туған сыркы
экономикалық тәуекелшілдік;
♦ нарық конъюктурасы, валюта курсының, несие
беру
жағдайларының ауытқуы;
♦ қатысушы кэсіпорындардың қаржы жағдайлары және іс
репутациялар жайлы ақпараттың жеткіліксіздігі.
1.3. Инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау көрсеткіштері мен
критериялары.
Инвестициялық жобалардың тиімділігін анықтау және бағалауды,
материалдық және заңды түрде тікелей жауап беретен инвесторлар жүргізеді.
Қазақстан Республикасында инвестициялық жобалардың тиімділігін анықтаудың
методологиясы мен әдістері, меншік формасына қарамастан, жасалынған және 31
март 1994 жылы бекітілген, инвестициялық жобалардың тиімділігін анықтау
және оларды қаржыландыруға таңдап алу жайлы Методикалық нұсқауларды қолдану
арқылы негізделеді.
Осы Методикалық нұсқауларға байланысты инвестициялық жобалардың
экономикалық тиімділігін бағалауда: коммерциялық (қаржылық) тиімділік –
қатысушылар үшін инвестициялық жобаны іске асырудың қаржылық нәтижелерін;
бюджеттік тиімділік – инвестициялық жобаны іске асырудан түскен қаржылық
түсімдердің жергілікті және аймақтық бюджетке түсімдерін; экономикалық
тиімділік – инвестициялық жобаны іске асыруға байланысты долған шығындар
мен соңғы нәтижелерді анықтауда қолданылады.
Инвестициялық жобалардың тиімділігі көрсеткіштер жүйесімен
анықталады. Ондай көрсеткіштерге:
➢ таза дисконтталған құн (ТДҚ) немесе таза дисконтталған табыс
(ТДТ);
➢ инвестициялардың рентабелыділігі (ИР), табыс индексі (ТИ);
➢ табыстың ішкі нормасы (ТІН);
➢ қайтарым уақыты (Тқай).
Осы көрсеткіштермен – пайданың жай нормасы, капитал беру, шығындардың
интегралдық тиімділігі көрсеткіштері де қолданылады. Инвестицияланған
капиталдың айналымдылық коэффициенті кәсіпорынның өзінің дамуына салған
инвестицияны қоса есептегенде, оның ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді
инвестицияларының айналымжылдамдығын көрсетеді. Алымында – сатудан түскен
табыс, бөлімінде – кезеңдегі инвестицияланған капиталдың орташа шамасы:
КО И.К = Д N ДИ + КИ
Мұнда: ДИ – және КИ – сәйкес ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді
инвестициялар.
Инвестициялық инвестициялық жобаның коммерциялық (қаржылық)
тиімділігі табыс нормасын қаржы шығындарымен толтыратын нәтижелердің
арақатынасымен анықталады және жоба бойынша толық түрде немесе
инвестициялық жобаны инвестициялау үлесіне байланыста жеке қатысушылар үшін
де есептелінеді.
Инвестициялық жобалардың коммерциялық тиімділігін есептегенде
инвестордың – инвестициялық, операциялық, қаржылық іс-әрекеті қаралып,
есепке алынады. Мұнда нақты ақшалардың ағыны мен салыдосы анықталып,
талданады.
Нақты ақшалардың ағыны – инвестициялық жобаларды орындау барысындағы,
инвестициялық және операциялық іс-әрекеттен болған, ақша қаражатының
құйылымымен шығысының арасындағы айырма. Нақты ақшалардың салыдосы
(қалдығы) – инвестициялық инвестициялық жобаны іске асыру уақытындағы,
барлық үш бірдей (инвестициялық, операциялық, қаржылық) іс-әрекеттен болған
ақша қаражаттарының құйылуы мен шығуының арасындағы айырма. Инвестициялық
жобаларды қабылдаудың қажетті критерийі ретінде нақты ақшалардың жағымды
салыдосы (қалдығы) есептеледі. Ал егер салыдо (қалдық) – жағымсыз болған
жағдайда инвесторлар өз қаражаттарынан қосымша қаражат бөлуі, не болмаса
қарызға қаражат алуы тиесілі.15
Инвестициялық жобалардың коммерциялық тиімділігін қосымша бағалау үшін,
қарызды толық өтеу уақыты және инвестициялық жобалардың жалпы көлеміндегі
инвестициялық салымдарға қатысушылардың үлесі есептелінеді.
Қарызды толық өтеу уақыты, инвестициялық жобаларды іске асыруда несие
және қарызға алған қаражаттар болған жағдайда ғана анықталады.
Инвестийиялық жобалардың коммерциялық тиімділігіне әсер ететіндер:
➢ жалпы инфляция – экономикадағы өндіріс ресурстарына (шикізат,
капитал, қызмет, еңбек т.б.) және шығарылатын өнімге бағаның жалпы
деңгейінің өсуі;
➢ инфляцияның әртектес болуы (яғни оның әртүрлі көлемі) - өнім түрлері
және өндіріс ресурстары бойынша;
➢ инфляция деңгейінің шетел валютасы курсынан жоғары болуы.
Тиімділіктің көрсеткіштері – инвестициялық жобаны іске асырудың
нәтижелерінің жергілікті және аймақтық бюджеттің кірісі мен шығысына әсерін
анықтайды.
Бюджеттік тиімділіктің негізгі көрсеткіші болып – бюджеттік әсер
(эффект)есептелінеді.
Интегралдық бюджеттік әсер – жылдық дисконтталған бюджеттік
әсерлердің қосындысы түрінде есептелінеді немесе бюджеттің интегралдық
шығыстарынан асып түсуі түрінде қарастырылады.
Бюджеттің шығыстарының құрамына кіретіндер:
➢ инвестициялық жобаны бюджеттік қаражаттандыруға тікелей
бөлінген қаражаттар;
➢ ұлттық, аймақтық және басқа да банкілердің инвестициялық жобаны
іске асыруға жеке қатысушыларға берген несиесі. Олар беріледі
де, бюджет арқылы жабылады;
➢ отын мен энергия тасымалдаушылардың нарықтық бағасына қосымша
бөлінген тікелей бюджеттік асситновациялар;
➢ инвестициялық жобаны іске асыру барысында жұмыссыз қалған
адамдарға жәрдемақылар төлеу;
➢ мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша төлемдер;
➢ шетелдік және өз еліміздің қатысушыларына, инвестициялық
тәуекелшілдіктен мемлекеттік, аймақтық кепілділік;
➢ инвестициялық жобаны іске асыру барысында туындауы мүмкін
қатерлердің әсерлерін кетіруге бюджеттен бөлінген қаражаттар.
Бюджеттің кірістерінің құрамына кіретіндер:
➢ қосымша құн салығы, инвестициялық жобаны іске асыратын шетел
және Қазақстан кәсіпорындарының бюджетке төлейтін арнайы салығы
мен басқа да салық төлемдері;
➢ инвестициялық жобаны іске асырудың барысында қаржылық жағдайына
әсер еткен басқа да кәсіпорындардан түскен салықтық түсімдердің
көбеюі;
➢ жоба бойынша шығарылған өнімдерден бюджетке түскен кедендік баж
алымы мен акциздер;
➢ инвестициялық жобаны орындауға шығарылған бағалы қағаздардан
түскен эмиссиялық табыс;
➢ инвестициялық жобаны қаржыландыру үшін шығарылған акциялар мен
басқа да бағалы қағаздардан түскен дивиденд;
➢ Қазақстан және шетел жұмысшыларының жоба бойынша жұмысты
орындағаны үшін алған еңбекақысынан бюджетке түскен табыс
салығы;
➢ жер, су және басқа да табиғат ресурстарын қолданғаны үшін;
инвестициялық жобаны орындау барысында геологиялық–барлау
жұмыстарын жүргізуге берілген лицензия үшін бюджетке түскен
төлемдер;
➢ жоба бойынша объектілер салып, іске қосуға, барлауға конкурстар
мен тендерлер өткізуден түскен табыс;
➢ инвестициялық жобаны орындауға бюджеттен бөлінген несиені
қайтару;
➢ жобаға байланысты, материалдық, отын-энергия, табиғи
ресурстарды дұрыс қолданбағаны үшін салынған айыптар мен
санкциялар.
Бюджеттің кірістеріне - зейнеткерлік қорға, жұмыспен қамтамасыз ету
қорына және т.б. бюджеттік емес қорларға түскен түсімдері де жатады.9
Халық шаруашылық эканомикалық тимділіктің көрсеткіштері инвестициялық
жобаның тимділігін бүкіл хлық шаруашылығы бойынша және инвестициялық жобаны
іске асырыуға қатысқан аймақтар, салалар, ұйымдар мен кәсіпорындар бойынша
көрсетеді.
Экономикалық тиімділктің көрсеткіштерін халық шаруашылығы бойынша
есептегенде инвестициялық жобаның нәтижелеріне мыналар кіреді:
➢ соңғы өндірістік нәтижелер (барлық шығарылған өнімді сыртқа
және ішкі нарықта сатудан түскен түсім); жобалау барысында
қатысушылар жасаған мүліктер мен интеллектуалдық меншікті
сатудан түскен түсімдер;
➢ әлеуметтік және экологиялық нәтижелер (инвестициялық жобаның
халықтың денсаулығына, аймақтағы әлеуметтік және экологиялық
жағдайға әсерін есептегенде);
➢ тікелей қаржылық нәтижелер;
➢ шетелдердің, банкілер мен фирмалардың қарыздары мен несиелері.
Инвестициялардың объектілері түреріне байланысты әртүрлі болуы мүмкін.
Капитал салымы түрінің объектісі құрал жабдықтарға, жер учаскелеріне
шығындар болуы мүмкін. Мұндай шығындар, мысалы инвестицияны зерттеуде,
өнімді жетілдіру, мамандарды оқыту мен кәсіпорынды қайта құру кезінде
жүзеге асырылады.
Өндірісте ақша қаражаттарын орналастыру нақты инвестиция
түрінде,бағалы қағаздарды тарту түрінде болады
Инвестициялау бағыттарын таңдау кезіндегі негізгі тапсырма объектіге
салынатын салымның экономикалық тиімділігін анықтау болып табылады. Әр
объекті бойынша мақсатқа сай жеке жоба құрылады.
Сызба.1.5 Инвестициялық жоба объектілері .
Сонымен инвестицияның объектілері төмендегідей:
1. салынбақшы, құрылыстар, көлеміін ұлғайтпақшы кәсіпорындар, ғимараттар ;
2. аймақтық немесе мемлекеттік бағдарламалар;
3 Бағалы қағаздар.
Инвестициялар өндірістік циклда өнімнің қалыптауындағы және толық
жағдайдағы ғылыми техникалық база ретінде болуы мүмкін, яғни ғылыми
зерттеулер, жобалық жұмыстар, өндірісте қалыптасқан қайта құрулар мен
кеңейтулер, жаңа өндіріс пен жаңа өнім шығару ж.т.б.
Сызба.1.6 Инвестициялық объектілер классификациясы.
Инвестициялық объектілер классификациясы былай бөлінеді:
жоба масштабтары бойынша;
жоба бағыты бойынша;
инвестициялық циклдың мәні мен мінездемесі;
мемлекеттің қатысу деңгейі;
салынған қаражаттарды пайдалану тиімділігі.
Инвестиция тағыда келесі түрлерге бөлінеді:
1. ақша құралдары және оның эквиваленттері;
2. жер;
3. ғимараттар, машина құрал-жабдықтар.
Инвестициялық жобаны басқару тәсілдері төмнгі, орташа жоба деп
бөлінеді. Жоба менеджерінің тапсырмасы— бұл жоба денгейін анықтау болып
табылады. Бұл үшін әрбір нақты жобаны анықтайтын негізгі төрт факторды ашып
көрсетеміз;:
1. жоба көлемі;
2. іске асыру мерзімі;
3. сапасы;
4. ресурстарды шектеу.
4. Кәсіпорындағы инвестициялық жобалардың жіктелуі.
Қаржы инвестициялары, яғни кәсіпорындардың бағалы қағаздарды алуға
кеткен шығындары, кәсіпорындардағы үлестік қатысулар, басқа кәсіпорындарға
векселыдік қарыз беру және басқа да борыштық міндеттемелер, нарық
экономикасындағы есептің аса маңызды объектісі болға табылады. Қаржы
инвестициялары мына түрде жіктеледі:
Сызба 1.7 .Қаржы инвестицияларының жіктемесі.
Капиталды берудің формасы мен табысты бөлудің әдсіне қарай бағалы
қағаздар борыштық және борыштық емес болып бөлінеді. Борыштық бағалы
кағаздар - заттай емес активтерге берілген салым ретінде, пайыз түрінде
табыс табуға құқық алу үшін айырбасқа қарызға берілген қаражат болып
есептелінеді. Қарыз алуға алған қарызды белгілі бір белгіленген уақытта
қайтаруға міндеттенеді. Әдетте инвесторлар компанияның капиталына қатысу
үшін бағалы қағаздарды -акцияларды сатып алады.
Акция - акционерлік қоғамдар, кәсіпорындар, ұйымдар, банкілер,
кооперативтер шығаратын, осы қоғамдарды және т.б. дамыту мақсатымен акция
иесінің қаржы қосқандығын растайтын және оған пайданың бір бөлігін дивиденд
түрінде алуға құқық беретін бағалы қағаздың түрі. Акция шығару арқылы
акционерлік қоғамдар ірі инвестициялық жобаларды атқарады. Акциялар
эмиссиясы дегеніміз акционерлік қоғамдарды құру; мемлекеттік кәсіпорындарды
сатып алу, компанияның жарғы капиталын көбейту.
Қарыздық міндеттемелер инвесторлар мен қарыз алушының
арасындағы қарым -қатынасты нақтайды. Қарыздық міндеттемелерге
-облигациялар, мемлекеттік заемдер, банкілердің депозиттік және сақтау
сертификаты, векселыдер жатады.
Туынды бағалы қағаздар иелерінің акцияларды және
қарыздық міндеттемелерді сатып алуға және сатуға құқығын
бекітеді. Олар опциондар, фыючерстік келісімдер.
Опцион -еңбек ұжымының мүшелеріне тегін берілген немесе жеңілдік
шартымен сатылатын және кейіннен жазылым кұқығын беретін бағалы қағаздар.
Қаржылық фыючерс -белгілі бір базистік активті болашақта тіркелген
бағамен сатуға және сатып алуға жасалған келісім.
Бағалы қағаздардың иелеріне акциялар мен облигациялардың орнына
берілетін бағалы қағаздардың сертификаттары бағалы қағаз болып
есептелмейді. Олар бағалы қағаздарды сатып алу туралы куәліктің қызметін
атқарады және бүл сертификаттарда қанша көлемде, қандай бағамең, кандай
сомаға бағалы қағаз сатып алынғаны көрсетіледі.
Сертификаттың бір түріне -жамбо -сертификат немесе номиналдық құны өте
жоғары аса ірі сертификат жатады. Мысалы: швейцарлық жамбо - сертификат
аса ірі акцияларды біріктіреді де, сомасы номинал бойынша 100 мың швецарлық
франк болады.
Ақшаларды акцияларға, облигацияларға және басқа да бағалы қағаздарға
айналдыру қаржылық инвестициялар деп аталады. Кәсіпорын активтерінде ұзақ
мерзімді (Іжылдан көп), қысқа мерзімде (Іжылдан аз) қаржылық инвестициялар
болады. көрсетілген активтерге қаражат құюшылар -инвесторлар, ал бағалы
қағаздар шығарушылар -эмитенттер деп аталады.
Инвесторлардың негізгі мақсаттарына жататындар:
* Жобалардың қауіпсіздігі;
* Жобалардың табыстылығы;
* Жобалардың өсуі;
* Жобалардың өтімділігі;
Инвестициялық жобаларды орындап, есептеп, олардың тиімділігін жобаға
кеткен шығындар мен инвестициялық жобаның іске асу нәтижелерін салыстыра
отырып, талдау нәтижесінде анықтау қажет.7
Жобалық талдау дегеніміз капиталдық инвестициялық жобаның табыстылығын
талдау процесі. Басқаша айтқанда, инвестициялық жобаға кеткен
шығындар мен осы жобадан түскен табысты салыстыру. Ол үшін
инвестициялық инвестициялық жобаның барлық сатылары мен аспектілеріне ұзақ
талдау жасалынады. Негізгі талдау аспектілеріне мыналар жатады:
* Техникалық талдау. Инвестициялық жобаға неғүрлым дәл
келетін техника мен технологияны анықтау.
* Коммерциялық талдау. Инвестициялық инвестициялық жобаны іске асырғаннан
кейін, шығарылған өнімнің сатылу нарығын талдау, яғни
каншалықты көлемде өнім шығарылуы қажеттігін талдау,
жобаға қажетті өнім нарығын талдау.
* Инститционалдық талдау -инвестициялық жобаны іске асырудың үйымдық-
құкықтық, әкімшілік және саяси ортасын бағалау. Осы ортаны
мемлекеттік ұйымдардың талабына сай келтіру; тағы бір
басты жай кәсіпорынның ұйымдық құрылымын жобаға сай
келтіру.
* Әлеуметтік талдау - инвестициялық жобаның жергілікті тұрғындарға әсерін
зерттеу.
* Қоршаған ортаны талдау - инвестициялық жобаның қоршаған ортаға тигізген
әсерін экспертиза арқылы анықтау және ондай кері әсерлерді
болғызбау әдістерін қарастыру.
* Экономикалық талдау.
Инвестициялық жобалардың тиімділігін анықтау және бағалауды, материалдық
және заңды түрде тікелей жауап беретін инвесторлар жүргізеді. Қазақстан
Республикасында инвестициялык жобалардың тиімділігін
анықтаудың методологиясы мен әдістері, меншік формасына қарамастан,
инвестициялык жобалардың тиімділігін анықтау және оларды қаржыландыруға
таңдап алу жайлы Методикалық нұсқауларды қолдану арқылы негізделеді. Осы
Методикалық нұсқауларға байланысты инвестициялық жобалардыц экономикалық
тиімділігін бағалауда: коммерциялық тиімділік -қатысушылар ушін
инвестициялық жобаны іске асырудың қаржылық нәтижелерін; бюджеттік
тиімділік -инвестициялық жобаны іске асырудан түскен қаржылық түсімдердің
жергілікті және аймақтық бюджетке түсімдерін; экономикалық тиімділік
-инвестициялық жобаны іске асыруға байланысты болған шығындар мен соңғы
нәтижелерді анықтауда қолданылады.
Инвестициялық жобалардың тиімділігі көрсеткіштер жүйесімен анықталады.
Ондай көрсеткіштерге:
* Таза дисконтталған құн немесе таза диконтталған табыс(ТДТ);
* Инвестициялардың рентабелыділігі, табыс индексі (ИР) ;
* Табыстың ішкі нормасы (ТІН);
* Қайтарым уақыты.
Осы көрсеткіштермен - пайданың жай нормасы, капитал беру, шығындардың
интегралдық тиімділігі көрсетуіштері де қолданылады.
Инвестициялық инвестициялық жобаның коммерциялық тиімділігін есептегенде
инвестордың -инвестициялық және операциялык іс -әрекеттен болған, ақша
қаражатының құйылымы мен шығысының арасындағы айырма. Нақты ақшалардың
салыдосы -инвестициялық инвестициялық жобаны іске асыру уақытындағы, барлық
үш бірдей (инвестициялық, операциялық, қаржылық) іс -әрекеттен болған ақша
қаражаттарының құйылуы мен шығуының арасындағы айырма. Инвестициялық
жобаларды орындап, есептеп, олардың тиімділігін жобаға кеткен шығындар мен
инвестициялық жобаның іске асу нәтижелерін салыстыра отырып, талдау
нәтижесінде анықтау қажет.
Жобалық талдау дегеніміз капиталдық инвестициялық жобаның
табыстылығын талдау процесі. Басқаша айтқанда, инвестициялық жобаға
кеткен шығындар мен осы жобадан түскен табысты салыстыру. Ол үшін
инвестициялық инвестициялық жобаның барлық сатылары мен аспектілеріне ұзақ
талдау жасалынады. Инвестициялык инвестициялық жобаны қабылдаудың қажеті
критерийі ретінде нақты ақшалардың жағымды салыдосы есептеледі. Ал, егер
сальдо -жағымсыз болған жағдайда инвесторлар өз қаражаттарынан қосымша
қаражат бөлуі, не болмаса қарызға қаражат алуға тиесілі.
Инвестициялық инвестициялық жобаның коммерциялық тиімділігін қосымша
бағалау үшін, қарызды толық өтеу уақыты және инвестициялық жобалардың
жалпы көлеміндегі инвестициялык жобаға қатысушылардың үлесі есептелінеді.
Қарызды толық өтеу уақыты, инвестициялық инвестициялық жобаны іске
асыруда несие және қарызға алған қаражаттар болған жағдайда ғана
анықталады.
Инвестициялық жобалардың коммерциялық тиімділігіне әсер
ететіндер:
* Жалпы инфляция -экономикадағы өндіріс ресурстарына (шикізат,
капитал, қызмет, еңбек т.б.) және шығарылатын өнімге бағаның
жалпы деңгейінің өсуі;
* Инфляцияның әртектес болуы -өнім түрлері және
өндіріс
ресурстары бойынша;
♦ Инфляиця деңгейінің шетел валютасының курсынан жоғары
болу;
Бюджеттік тиімділіктің көрсеткіштері -инвестициялық жобаны іске асырудың
нәтижелерінің жергілікті және аймақтық бюджеттің кірісі мен шығысына әсерін
анықтайды.
Бюджеттік тиімділіктің негізгі көрсеткіші болып -бюджеттік әсер
есептелінеді. Интегралдық бюджеттік әсер -жылдық дисконтталған әсерлердің
қосындысы түрінде есептелінеді немесе бюджеттің интегралдық шығыстарын асып
түсуі түрінде қарастырылады.
Бюджеттің шығыстарының құрамына кіретіндер:
* Инвестициялық жобаны бюджеттік қаржаттандыруға
тікелей бөлінген
қаражаттар;
* Ұлттық, аймақтық және басқа да банкілердің
инвестициялық жобаны іске
асыруға жеке қатысушыларға берген несиесі. Олар қарызға
беріледі де, бюджет арқылы жабылады.
* Отын мен энергия тасымалдаушылардың нарықтық бағасына
қосымшаға бөлінген тікелей бюджеттік ассигновациялар;
* Инвестициялық жобаны іске асыру барысында жұмыссыз
қалған адамдарға
жәрдемақылар төлеу;
* Мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша төлемдер;
* Шетелдік және өз еліміздің қатысушыларына, инвестициялық
тәуекелшілдіктен мемлекеггік, аймақтық кепілділік;
* Инвестициялық жобаны іске асыру барысында туындауы
мүмкінқатерлердің әсерлерін кетіруге бюджеттен бөлінген
қаражаттар;
Бюджеттің кірістерінің құрамына кіретіндер:
* Қосымша құн салығы, инвестициялық жобаны іске асыратын
шетел және Қазақстан кәсіпорындарының бюджетке
төлейтін арнайы салығы мен басқа да салық төлемдері;
* Инвестициялық жобаны іске асырудың барысында қаржылық
жағдайына әсер еткен басқа да кәсіпорындардан түскен
салықтық түсімдердің көбеюі;
* Жоба бойынша шығарылған өнімдерден бюджетке түскен
кедендік баж алымы мен акциздер;
* Инвестициялық жобаны орындауға шығарылған бағалы
қағаздардан түскен эмиссиялық табыс;
* Инвестициялық жобаны қаржыландыру үшін шығарылған акциялар мен
басқа да бағалы қағаздардан түскен дивиденд;
* Қазақстан және шетел жұмысшыларының инвестициялық
жоба бойынша жұмысты орындағаны үшін алған
еңбекакысынан бюджетке түскен табыс салығы;
* Жер, су және басқа да табиғат ресурстарын қолданғаны үшін;
инвестициялық жобаны орындау барысында геологиялық барлау
жұмыстарын жүргізуге берілген лицензия ушін бюджетке түскен
төлемдер;
* Жоба бойынша объектілер салып, іске қосуға,
барлауға
конкурстар мен тендерлер өткізуден түскен табыс;
* Инвестициялық жобаны орындауға бюджеттен бөлінген несиені қайтару;
* Жобаға байланысты, материалдық, отын - энергия,
табиғи ресурстарды дұрыс қолданбағаны үшін салынған
айыптар мен санкциялар.
Бюджеттің кірістеріне -зейнеткерлік қорға, жұмыспен қамтамасыз ету
қорына және т.б. бюджеттік емес қорларға түскен түсімдері де жатады.
Халық шаруашылық экономикалық тиімділіктің көрсеткіщтері инвестициялық
жобаның тиімділігін бүкіл халық шаруашылығы бойынша және инвестициялық
жобаны іске асыруға қатысқан аймақтар, салалар, ұйымдар мен кәсіпорындар
бойынша көрсетеді. Шығыс Еуропа және ТМД елдері ішінде Қазақстан, тікелей
шетел инвестициясы көлемі бойынша бесінші және жан басына шаққанда
Венгриядан кейігі екінші орынды алады. Сарапшылардың бағалауы бойынша
Қазақстанның шетел нвестициясына сұранысы жылына 4 -5 млрд доллар
құрайды. Ұлттық өндірістің капитал сиымдылығын есепке ала отырып, шетел
сарапшылары Қазақстан жағдайында инвестициялық жобалардың оңтайлы мөлшері
жоғары болу керек санайды. Шетел инвесторлары өз капиталдарын Қазақстанға
тиімді салудың әулетті алғы шарттары жоғары бағалайды, бірақ біздің
елімізідің экономикасына салуға кіріседі.
Экономикалық тиімділіктің көрсеткіштерін халық шаруашылығы бойынша
есептегенде инвестициялық инвестициялық жобаның нәтижелеріне мыналар
кіреді:
* Соңғы өндірістік нәтижелер (барлық шығарылған өнімді сырткы
және ішкі нарықта сатудан түскен түсім); жобалау барысында
қатысушылар жасаған мүліктер мен интеллектуалдық меншікті
сатудан түскен түсімдер;
* әлеуметтік және экологиялық нәтижелер (инвестициялық жобаның
халықтың
денсаулығына, аймақтағы әлеуметтік және экологиялық
жағдайға әсерін есептеңдңр);
* тікелей қаржылық нәтижелер;
* шетелдердің, банкілер мен кәсіпорындардың қарыздары мен
несиелері;35
Кұндық өлшемге келмейтін әлеуметтік, экономикалық саяси және басқа да
нәтижелер халық шаруашылығы тиімділігінің қосымша көрсеткіштері ретінде
қарастырылады және инвестициялық жобаны қабылдау жайлы шешім қабылдағанда
есепке алынады. Қазіргі кезеңде тікелей инвестициялық жобалардың
басылымдылық маңызы мойындалып келеді. Инвестициялық жобалардың біраз
бөлігі жаңа технологияны сатып алуға және өндіріске енгізуге жұмсалуы
тиіс. Бүл жерде екі түрлі қиындықтарды айта кету керек: біріншіден, шетел
технологиясын жағшай сатып алу өз елімізде техникалық прогрестің
төмендеуіне әкеліп соқтырады.
Өндірісі дамыған елдерде және жаңа индустриялық елдердің экономикасының
негізгі трансұлттық корпорациялар. Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
елдерінің жағдайында қаржы өнеркәсіптік топтар шаруашылықтық қызметті
ұйымдастырудың тиімді түрлері болуы мүмкін Мемлекет тарапынан мақсатты
қолдау көрсетілсе, қаржы өнеркәсіптік топтар ТМД елдері экономикасында
үдемелі өзгерістерге жағдай туғызатын экспортта экономикалық өсу
обыектілері болады.
Қазіргі кезеңде әлемдік экономиканың дамуында Халықаралық
корпорациялардың ролы ерекше. Қазақстан капиталының әлемдік шаруашылықтық
жүйеге кіруі үшін келесі мәслелер шешілуі тиіс. Ішкі нарықты қалпына
келтіру. Мемлекет тарапынан іске асырылатын бірлескен кәсіпкерлікті
дамыту,корпорациялардың филиалдарын кұру жолымен ұлттық экономиканы
интеграцияландыру; инвестициялык белсенділікті күшейту саясаты. Бірлескен
кәсіпкерлік; қаржы өндірістік топтар трансұлттық банктер, олардың шетелдегі
филиалдары мен еншілес компанияларын кұру тетігін қолдану жолымен Қазақстан
корпорациясы мен банктерінің қызметтерін трансұлттандыру.
Экономиканың қай саласында болсын қаржысыз дамымайды. Оны табу, толықтыру
мүмкіндіктері түрліше қиындықтар кездестіруде. Ел экономикасын дамытуда
ішкі қаржының маңызды екені белгілі, бірақ, ол жеткіліксіз болып отыр.
Осыған байланысты шетел қаржыларын тарту басты мақсатқа айаналуда.
Алдағы уақыттарда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz