АҚША БАЗАСЫ, АҚША МАССАСЫ ЖӘНЕ АҚША АЙНАЛЫМЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. АҚША БАЗАСЫ, АҚША МАССАСЫ ЖӘНЕ АҚША АЙНАЛЫМЫ
1.1 Ақша массасының сандық өлшем принциптері
1.2 Ақша базасы, ақша айналымы және ақша массасы
1.3 Ақша агрегаттарын есептеу ерекшеліктері. Ақша базасы мен ақша
массасының сабақтастығы
2. АҚША АЙНАЛЫМЫНЫҢ ЗАҢДАРЫ
2.1 Ақша айналысының эмпирикалық заңдары
2.2 Ақша айналысының сандық заңдары және олардың түсініктері
3. АҚША АЙНАЛЫСЫН БАСҚАРУ ЖӘНЕ РЕТТЕУ
3.1 Эмиссия ұғымы және оның түрлері мен қазіргі факторлары
3.2 Ақша айналысын басқару және реттеу әдістері
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТЕР
КІРІСПЕ
Нарықта экономикадағы ақшаның атқаратын рөлі өте маңызды болғандықтан,
оның мәні мен функцияларын саналық, яғни теориялық тұрғыдан анықтауды қажет
етумен шектелмейді. Сонымен қатар, ақша өзінің санмен өлшенген мөлшерінде
(экономикалық) есептеу қажеттілік туындатады. Оның қажеттігі мынадай
шарттардың орындалуын қамтамасыз ету талабынан туындайды. Біріншіден,
ақшаның экономикалық және теоретикалық анықтамаларының өзара сәйкестігінің
міндеттілігі және ол анықтамаларды ақшанесиелік (ақша-кредиттік) реттеу
мақсатында қолдану мүмкінділігі болу үшін. Екіншіден, мемлекеттің орталық
банкі басқарған банк жүйесі қамтамасыз ететін экономикаға деген ақша
ұсынысы ақшанесиелік реттеудің объектісі болып табылады. Әрбір нақта
кезеңге қажетті оптималды ақша ұсынысы экономиканы дамытудың негізгі
мақсаттарына жетуге көмектеседі. Үшіншіден, айналыстағы ақша мөлшерінің
өзгерісі маңызды экономикалық айналмалы шамаларға әсер етеді (жалпы ішкі
өнімнің өсу қарқыны, пайыздық мөлшерлеме, ұлттық валютаның бағамы,
халықтың еңбекпен қамтылу деңгейі). Төртіншіден, ұлттық экоономика
шеңберіндегі ақша мөлшері оларға деген қажеттік мөлшерінен артық болса, ол
экономика жағдайын шайқалтып, тұрақсыздандыратын инреяцияның факторы болып
табылады, сонымен қатар ұлттық экономиканың айналымына қызмет ететін ақша
мөлшерінің жетіспеушілігі, ақша суррогаттарының, төлемсіздіктің пайда
болуына, айырбастың натуралдамуының дамуына және т.с.с. әкеледі.
Бесіншіден, орталық банк экономикаға оның ақшалық айнымалылары арқылы әсер
етіп олардың өзгерістерінің мақсатты бағдарларын анықтап отырады.
Нарықты экономиканың, тұрақтылы қарқынды дамып отыруы үшін, жоғарыда
аталған мәселелердің оптималдық шешімдері табылып отыруы керек. Ол үшін,
ақшаның айнымалыларының санмен өлшенген мөлшерлерінің қажеттілігінің
өзектілігі туындайды. Сондықтан, экономикаға ақшаның қаншалықты мөлшері
оптималды екендігін анықтауда олардың өлшем принциптерін айқындап түсіну
қажет.
Диплом жұмысының мақсатына жету жолында, ақша массасының сандық
өлшемінің принциптері, ақша базасының, ақша массасының, ақша айналымының
түсініктері мен құрылымдары, ақша айналымының заңдары және ақша айналымын
мемлекеттік реттеу әдістері зерделенеді.
1. АҚША БАЗАСЫ, АҚША МАССАСЫ ЖӘНЕ АҚША АЙНАЛЫМЫ
1. АҚША МАССАСЫНЫҢ САНДЫҚ ӨЛШЕМ ПРИНЦИПТЕРІ
Ақша туралы саналық, яғни теориялық түсінік бойынша әртүрлі
көзқарастардың өмір сүруі, ақшаны сандық мөлшермен, яғни әмнирикалық
өлшеммен өлшеу бойынша да әртүрлі көзқарастардың қалыптасуына алып келуде.
Қазіргі кезеңдегі экономикалық әдебиеттерде, ақша массасын есептеу екі
тұрғыдағы көзқарасты бөліп атайды:
1. трансакционды тұрғы, немесе ақшаны айналыс және төлем құралдары ретінде
өлшемдеу,
2. өтімділік тұрғы, немесе ақшаны айналыс және төлем құралдары ретінде, әрі
құн сақтаушы (қорланымы),
1. Трансакциондық тұрғы, ақша массасын есептеу өлшемінде мына ережеге
сүйенеді. Ақшаның басқа активтерден айырмашылығы тек ақша ғана айналыс
және төлем құралы қызметін атқара алады да соның арқасында сату және
сатып алу іс-келісімдері жүзеге аса алады. Яғни, үй шаруашылығы мен
фирмаларға ақша іс-келісім үшін қажет. Ал оларды жүргізу ұлттық экономика
мақсаттарына сәйкес келеді.
Іс-келісімге деген ақша, ақша массасының белсенді бөлігіне жатады.
Оған шаруашылық айналымына нақты қызмет атқаратын ақша қаражаттары жатады.
Ал енді, ақша экономикада іс-келісім жүргізу кезінде айналыс құралы
қызметін атқаратын болғандықтан, экономиканың жай үлгісінде ақшаны ұсыну,
осы мақсатқа қызмет ететін активтер мөлшеріне (шамасына) ұмтылады. Олар
манеталар, банкноттар, мысалы, алтын стандартқа негізделген ақша
жүйелерінде, мемлекеттік шығарған алтын монеталар сонымен өлшенеді.
Күрделі нақты экономикада іс-келісімдерге есептік, ағымдағы шоттар,
тек қолдану арқылы іске асатын чектік депозиттер, пластикалық карттар және
т.с.с. қызмет атқарады. Бұл құралдар қолма-қолсыз ақшаларды төлем құралы
қызметтерінде қолдануға мүмкіншілік береді. Товар немесе қызмет үшін төлем
төлеу кезінде сатып алушы чекті, пластикалық картты пайдаланатын (қолданып)
банкке өз депозитінен сатушының шотына сатып алынған соманы аударуға немесе
қолма-қол ақшаны сатушыға беру туралы бұйрық береді.
Ақшаның бұл функциясының елдің экономикалық даму мақсаттарына жетудегі
маңыздылығына байланысты, трансакционды тұрғыдан қараушылар жағы
(жақтастары), орталық сауда сатық іс-келісім жүргізу үшін қолданылатын ақша
массасының көлемін реттеуі міндетті деп есептейді. Бұл тұрғыдан ақша
массасы ретінде экономикада жалпы қалыптасып, қабылданған түсініктегі
айналыс және төлем қаражаттарының жиынтығы айтылады. Яғни, айналыс және
төлем құралы қызметтерінде қолданыстағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша
қаражаттарының сомасы.
Өтімділік тұрғысының жақтастары, ақшаның өтімді актив бола алатын
қасиетіне сүйенеді. Бұл тұрғыдан ақшаға құн сақтаушысы қызметін атқаратын
басқа да активтерге тән өтімділік қасиеті телінеді. Нақты өмірде, ақша мен
басқа да өтімді активтер арасында шекара жүргізу біршама күрделі болып
келеді. Өйткені, өтімді деп, төлем құралы ретінде қолдануға болатын немесе
төлем құралына жеңіл айнала алатын және белгіленіп тіркелген номиналды құны
бар активті айтады.
Ал, ақша дегеніміз анықтама бойынша абсолютті өтімділікті болып
табылады. Басқа активтерге өтімділік әртүрлі деңгейде тән болады. Ақша
өтімді актив ретінде ақша массасының пассивті бөлігін құрайды да өзіне
потенциалды түрде айналыс және төлем құралы қызметін атқара алатын ақшалай
қорланымды, шоттағы қаражаттар қалдығын қамтиды.
Сонымен қатар, өлшенетін ақша массасына өтімділік тұрғысына сәйкес
ақша массасының пассивті бөлігіне тікелей сатып алушылық және төлемдік
қаражаттар ретінде қолдануға болмайтын компоненттер жатқызылады. Оларға,
мерзімді шоттардағы, банктердегі жинақ салымдарындағы, басқа қаржы-несиелік
институттардағы қаражаттар, қысқа мерзімді мемлекеттік облигациялар,
жинақтық және депозиттік сертификаттар және т.с.с. ақша массасының
компоненттері жатады. Олар өтімділікке ие, бірақ трансакционды актив
ретіндегі ақшаға қарағанда өтімділіктері төмен. (Мысалы, мерзімді шоттарғы
ақша мен дүкенде сатып алынған товарлар үшін төлем жасауға болмайды). Бұл
ақшалар “квазиақшалар” деп аталады да, байлықтың өтімді активтеріне жатады,
өйткені, мерзімді салымдарды да, қолма-қол ақшаға айналдыруға болады, әрине
бұл жағдайда мерзімдік пайыз жоғалады.
Бұл тұрғыдан, әдетте ақша массасы ретінде қалыптасатын қабылданған,
ақш-несиелік реттеуші органдар анықтаған, ақшаның қызметтерін атқаратын
өтімді активтер жатқызылады. Сонымен, ақша массасының құралына, жылдам
ақшаға айналып оның айналыс және төлем құралы қызметін атқара алатын жоғары
өтімді активтер кіргізіледі. Бұл жағдайда номиналды құны жоғалмай, әрі аз
шығынмен жүргізілуі тиісті. Яғни, олар айналыс және төлем құралы
қызметіндегі нақты ақша “кондидат” есебінде қабылданады.
Ал, енді ақша массасын қай тұрғыдан өлшеген жақсы нәтиже береді? Бұл
жерде, барлығы талдау мақсатымен ақша-несиелік реттеудің міндеттеріне
бағынады. Орталық банктер, ақша массасының өлшемінде трансакционды да,
өтімділікті де тұрғылардағы әдістерді қолданады. Ол, қазіргі кезде ақша
массасын қадағалауды барынша жоғарғы деңгейде қамтамасыз ететін, әрі жалпы
экономикалық мақсаттарға жету жолында оны реттеуге мүмкіндік жасайтын
бағытқа басымдық береді. Ал, басымдықты орнату, ақша массасының құрылымы
мен ақша-несиелік реттеудің негізгі объектісін таңдауға көмектеседі.
2. АҚША БАЗАСЫ, АҚША АЙНАЛЫМЫ ЖӘНЕ АҚША МАССАСЫ
Кең мағынада ақша есебінде қолданылатын өтімді активтер құрамына
қазіргі кезде мыналар кіреді:
1) ұлттық ақша белгілері, яғни қолма-қол ақша;
2) қолма-қолсыз ақша (банктік депозиттер), өйткені олар ақшаның өте
маңызды қызметі – төлем құралы қызметін атқару мүмкіндігіне ие;
3) бағалы қағаздар;
4) халықаралық резервтер.
Ақша базасы, бұл аталған өтімді активтердің бір бөлігі. Ақша базасы,
немесе “сыртқы ақшалар” мемлекет тарапынан ақша ұсынысынан тұрады. Ақша
базасы дегеніміз мемлекет мемлекеттің заңды және жеке тұлғаларының
қолдарындағы, товар айналысын, әрі ішкі-сыртқы төлемдерді қамтамасыз ететін
қолма-қол және қолма-қолсыз өтімді қаражаттардың жиынтық көлемі (мөлшері).
Ақша базасын кең түрде есептеуге Орталық банктің жиынтық бухгалтерлік
балансының ақпараты көз болып табылады.
Әдетте ақша базасының құрылымында қолма-қол ақшаның өзіндік үлесі
жоғары да қолданыста жүрген қолма-қол ақша мыналарды қамтиды:
1) банк жүйесінен тыс қолма-қол ақшалар;
2) банк кассаларындағы қолма-қол ақшалар;
Бұл, қолма-қол ақшалар тар мағынадағы ақша базасын құрайды.
Ал, кең мағынадағы ақша базасы өзіне мыналарды қамтиды:
- Ұлттық банк айналысқа шығарған қолма-қол ақша (кредиттік ұйымдар
кассаларындағы қаражаттар қалдықтарын қоса есептегенде);
- Ұлттық банкте орналастырылған несиелік ұйымдардың корреспонденттік
шоттарындағы қаражаттар мен банктердің депозиттері;
- Ұлттық банкте несиелік ұйымдар мен депонирленген, міндетті
резервтер шоттардағы қалдықтар;
- Несиелік ұйымдардың ұлттық банктің облигацияларына салымдары;
- Несиелік ұйымдар мен операциялар бойынша Қазақстан Республикасы
валютасындағы Ұлттық Банктің басқа да міндеттемелері;
Ақша базасының құрылымы кең мағынада анықталғанда, оның барлық
элементтері тек ұлттық валютамен есептеледі.
Қазіргі кезде әр елде, ақша базасы өзінше есептелгенімен, олардың
ортақ белгілі көрсеткіштері бар.
Мысалы, АҚШ-та ақша базасының құрылымында екі компонентті бөліп
көрсетеді:
1) қолма-қол ақша;
2) депозиттік мекемелердің жалпы резервтері.
Оларға біріншіден, банктердің қарыз жинақтаушы ассоцияциялардың,
кредиттік одақтардың резервтері жатады. Бұл резервтерді олар федералдық
резервтік банктерге сақтайды. Екіншіден, бұл депозиттік ұйымдардағы
меншікті (тиесілі) кассалық қолма-қол ақша. Бұл жерде ақша базасын анықтау
әдісі, АҚШ-та, Ресейде, Қазақстанда біршама бірдей деуге болады. Өйткені
ұлттық-шаруашылық айналысқа шығарылған ақша көлемі өлшенеді.
Ақша базасы мемлекеттің ұлттық валютадағы ақша-несиелік міндеттерін
сипаттайды. Ол міндеттемелер ақша массасының өсуін қамтамасыз етеді. Ақша
базасын ақша агригаттарын бөліп қарастыру керек. Ақша базасы ақша
агригаттарын қалыптастыратын негіз болып табылады. Сондықтан ол, “жоғарғы
тиімді ақшалар” деп те аталады.
Ақша айналысының түсінігі. Ұлттық-шаруашылық айналымға ақша шығару
өзара байланысты және де сонымен қатар өзара әжептәуір оқшауланған үш
сфераны туындатады.
Олар:
1) ақша айналысы (кең мағынада);
2) несие (кредит);
3) қаржы.
Ақша айналысы (кең мағынада) товарлар мен қызметердің өткізу прцесі
кезіндегі жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныстың арасындағы делдалдықты
ақшаның барлық формаларымен атқаруына байланысты, ақша қатынастарының
сферасын білдіреді. Ақша айналысы процесі кезінде бір мезгілде ақша мен
товарлардың бір-біріне қарама-қарсы қозғалысы жүреді.
Ақша-несие сферасы, бұл кредиторлар мен заемщиктер арасындағы
қайтарымдылық, мерзімділік және төлемділік шартары кезінде, қаражаттарды
уақытша пайдалануға беруге байланысты ақша қатынастарының жиынтығы.
Қаржы дегеніміз, ақша қаражаттарының қорларын (мақсатты немесе арнайы
деп те аталады) құру, бөлу және пайдалану бойынша қалыптасатын ақша
қатынастарының сферасы.
Қазақстандағы қазіргі экономикалық әдебиеттерде “Ақша айналысы –
шаруашылықтағы товарларды өткізуге, сондай-ақ тауарлы емес төлемдерді және
есеп айырылысуларды жүзеге асыруға қызмет ететін қолма-қол және қолма-
қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысын” деп қабылданған.
Ақша айналысының объективтік негізіне де тауар өндірісі жатады. Тауар
өндірі тұсында тауарлар әлемі: тауар және ақшаға бөліне отырып, олардың
арасында өзара қарама-қайшылықтар туады. Қоғамдық еңбек бөлінісінің
теңдеуіне және жалпы ұлттық және дүние жүзілік нарықтардың қалыптасуымен
байланысты капитализм тұсында ақша айналысы да әрі қарай дами түседі.
Сонымен ақша, капитал айналымына қызмет ете отырып, барлық жиынтық қоғамдық
өнім айналысы мен айырбасына дәнекер болады. Ақшаның қолма-қол және қолма-
қолсыз формаларының көмегімен тауарлар айналысы, сондай-ақ несиелік және
жалған капиталдың қозғалысы жүзеге асырылады.
Ақша айналысының құрылымына қолма-қол ақшалар айналысы мен қолма-
қолсыз ақшалар айналысы кіреді.
Қолма-қол ақша айналысы нақты ақшалар қозғалысын білдіреді. Оған
банкноталар, монеталар және қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) қызмет
етеді. Дамыған елдерде нақты ақшалар айналысының едәуір бөлігін орталық
банктерден шығарылған банктік билеттер құрайды. Ақша шығарудың кішкене
бөлігі (10%-ға жуығы) қазыналық билеттерді шығарушы қазынашылықтың үлесіне
тиеді.
Қолма-қолсыз ақшалар айналысы – қолма-қолсыз ақшалар айналымының
ақшаларының қозғалысы.
Мұндағы, қолма-қолсыз ақшалар – чектер, пластикалық карточкалар
электрондық аударымдар көмегімен пайдаланылатын клиенттердің шоттардағы
сақтаған ақшалары (депозиттер).
Қолма-қол ақша мен қолма-қолсыз ақшалар арасында тығыз байланыс пен
өзара тәуелділік бар. Ол ақшаның үнемі бір айналыс сферасынан екінші біріне
өтіп отыруынан байқалады. Айталық, қолма-қол ақшалардың банктегі депозитке
салынуы, олардың қолма-қолсыз ақшаға айналуын білдірсе, ал банктен жалақы,
жәрдемақы, стипендия, зейнетақы және т.с.с. төлеу үшін ақша алған
жағдайларда қолма-қолсыз ақшалардың қолма-қол ақшаларға ауысуы байқалады.
Құн заңы және оның айналыс аясында пайда болу формасы, яғни ақша
айналысының заңы тауар-ақша қатынастары қалыптасқан барлық қоғамдық
формацияға тән болып келеді. Құн формаларының дамуына талдау жасай отырып,
К.Маркс ақша айналысының заңын ашқан болатын.
Оның пікірінше, ақша айналысының заңының мәні ақшаның айналыс қызметін
атқаруға қажетті ақша саны, сатылатын тауарлар бағасы ақша айналысының
жылдамдығына қатынасын білдіреді. Ақша айналысының заңы айналыстағы жүрген
тауарлар массасы мен олардың бағасының деңгейі мен ақша айналысының
жылдамдығы арасындағы экономикалық тәуелділікті бейнелейді.
Ақша айналысының заңы – тауарлар айналысы үшін қажетті ақшалардың
санын (Ата) анықтайды.
Тауарлар бағаларының сомасы
Ақша айналымының саны
Бұл жерде бір айта кететіні, ақшаның төлем құралы қызметін атқаруымен
байланысты бұл формула да нақтылануды талап етуде.
Айналысқа қажетті ақша санын мынадай формуламен бейнелеуге болады:
Ақ = мұндағы Ақ – айналысқа қажетті ақша саны;
Стб – сатылатын тауарлар бағасының сомасы;
Нтб – несиеге сатылған тауарлар бағаларының сомасы;
Мтс – міндеттемелер бойынша төлемдер сомасы;
Өтс - өзара өтелетін төлемдер сомасы;
Аос- айналыс және төлем құралы ретіндегі ақша айналымының орташа саны.
Осындай жағдайларда айналысқа қажетті ақша санына өндірістің дамуының
шарттарына тәуелді болып келетін әр алуан факторлар ықпал етеді. Оның
біріне айналыстағы тауарлар санының өзгерісі жатады. Сондай-ақ
шаруашылықтағы ақшаға деген қажеттілік тауарлар және көрсетілетін қызметтер
бағаларының деңгейіне байланысты да анықталады.
Айналысқа қажетті ақша санына мыналар кері ықпал етеді:
- қолма-қолсыз есеп айырысудың дамуы;
- ақша айналысының жылдамдығы;
Металл ақша айналысы тұсында айналыстағы ақша саны ақшаның қазына
жинау құралы қызметінің көмегімен реттеліп отырды. Егер ақшаға деген
қажеттілік қысқарса, онда айналыстағы артық ақша (алтын монета) айналыста
қазынаға кетіп, ал егер ақшаға деген қажеттілік ұлғайса, онда айналысқа
қажетті мөлшердегі ақша қазынадан айналысқа шығарылып отырады.
Егер де айналысқа алтынға ауыстырылмайтын банкноттар немесе қағаз
ақшалар (қазыналық билеттер) қызмет етсе, онда бұл жағдайда қолма-қол
ақшалар айналысы қағаз ақша айналысының заңына сәйкес жүргізіледі.
Ақша айналысын қолдап отыру шарттары мен заңдары мынадай екі фактордың
өзара әрекет етуімен анықталады: шаруашылықтағы ақшаға деген қажеттілік
және айналымға ақшалардың нақты түсуімен. Егер де айналымдағы ақша көлемі,
шаруашылыққа қажетті ақшадан артық болса, онда ақшаның құнсыздануына, яғни
ақша бірлігінің сатып алу қабілетінің төмендеуіне, яғни инфляцияға жол
береді.
3. АҚША МАССАСЫ ЖӘНЕ АГРЕГАТТАРЫ
Ұлттық шаруашылық айналымына шығарылған ақша әртекті ақша массасы
болып көрінеді. Олар формалары, атқаратын қызметтері т.с.с. бойынша
ерекшеленеді. Ақша массасының құрамына, кең мағынада алғанда мыналар
кіреді:
1) резиденттер мен резидент еместер қолындағы тек жоғары өтімді
қаражаттар;
2) айналыстағы әртүрлі формадағы қолма-қол және қолма-қолсыз
ақшалар;
3) ұлттық заңнамаларда қабылданып, танылған ақшалардың қазіргі
кездегі барлық түрлері;
4) тек қана айналыс және төлем құралы қызметін атқарушы ғана
емес, жәнеде қорланым құралы мен дүниежүзілік ақша
қызметтерін атқаратын ақша да.
Сонымен қатар, ақша массасының құрамына қолма-қолсыз ақша
айналымындағы,мысалы, тауарлық ақшалар (мал, сигареттер пачкалары т.с.с.),
бағалы қағаздар кірмейді.
Тек, осылай, ұғымның шекарасын нақты дәл анықтаған кезде, ақша
массасына қажеттілікті анықтайтын ақша айналысының заңын дұрыс түсіну
қамтамасыз етіледі.
Ақшаны шаруашылық айналымға шығару ақша айналысына әкелді дедік. Ақша
айналысы тарихи, функционалды, рөлдік параметрлермен шектеліп қоймай,
сонымен қатар сандармен өлшенетін параметрлерге де ие. Олардың ішінде ең
маңыздылары:
1) ақша ретінде қолдануға болатын, өтімді активтерді сипаииайтын
көрсеткіштер;
2) ақша массасының көрсеткіштері (немесе ақша агрегаттары);
Ақша агрегаттарының түсінігі. Ақша массасының құрамы мен құрылымы,
ақша жүйелерінің типтерінің эволюциясына, орталық банктердің эмиссиялық
саясатына байланысты сапалық және сандық өзгерістерге ұшырап отырады. Ақша
массасының мөлшерін анықтау үшін статистикада “ақша агрегаты” атты ұғым
қолданылады. Агрегат (лат. aggrego - қосамын) біртұтасты қалыптастырушы
әртүрлі текті бөліктердің жиынтығының сипаттамасы. Ақша агрегаты – бұл ақша
ретінде қолданылатын ақша массасының құрылымы мен көлемінің, өтімді
активтердің статистикалық көрсеткіштері. Былайша айтқанда, олар ақша
массасының “фотографиясы”.
Ақша агрегаттары абсолютті (жай) және салыстырмалы (индексті) болып
бөлінеді.
Ақша массасының әртүрлі компоненттерін қосу арқылы алынған жай
агрегаттың абсолюттік көрсеткіштерге мына төмендегілер жатады:
• М0 ақша агрегаты, бұл қолма-қол ақша белгілері, абсолютті
өтімді активтер;
• М1 ақша агрегаты, бұл айналыстағы қолма-қол ақша; Ол М0 ақша
агрегатынаалдын ала ескертпей төлем үшін (чектік, электрондық)
пайдаланыла алатын сондай жоғары өтімді активтердің
қосындысымен есептеледі;
• М2 ақша агрегаты, бұл айналыс құралы мен төлем құралы
қызметімен қатар қорланыу құралы қызметін де қоса атқаратын,
айналыстағы ақша массасы; Ол М1 ақша агрегатына коммерциялық
банктердегі әрі мерзімді, әрі жинақ салымдарын қосу арқылы
есептеледі;
• М3 ақша агрегаты, бұл жиынтық ақша массасы; ол М2 ақша
агрегатына жоғарғы өтімді бағалы қағаздарды қосу арқылы
есептеледі (мысалы, депозиттік сертификаттар, мемлекеттік
займдар облигациясы).
Әдетте, дұрыс болжам жасауға мүмкіншілік беретін, әрі елдің орталық
банк тарапынан бақылауға ең жоғары, оңтайлы беріле алатын, оны есептеу
кезінде негізгі міндетті орындай алатын ақша агрегаты ретінде – М2 немесе
М3 ақша агрегаттары қолданылады.
Жай ақша агрегаттары қаржылардың статистикалық сипаттамаларыннашар
көрсетеді және теориялық негізделуі жағынан да терең емес. Сондықтан
кейінгі кездерде абсолюттік көрсеткіштерден басқа, салыстырмалы
көрсеткіштерді қалыптастырып құру әрекеті жүргізілуде. Олар, жоғарыда
аталған ақша агрегаттарын олардың орта өлшемді компоненттерінің саласына
айналдыру арқылы алынады. Оның ішінде ақша массасының айналу
жылдамдығыжоғары компоненттеріне, яғни қолма-қол ақшаға, ең жоғарға үлес
тиеді. Ал, ақша айналысына қатысуға қарағанда, ақшаны сақтауда, яғни
“байлаулы” компонентерге ең аз үлес тиеді. Алайда, индексті ақша
агрегаттарының көрсеткіштерін есептеу бойынша ұсыныстарда оңтайлы-ұтымды
сәттеріне қарамастан, ақша-несие саясатын жасауда қолдануға ыңғайлы жай
ақша агрегаттарыпайдаланылады. Сонымен қатар оларда есептеу де біршама
жылдам жүргізіледі.
Ақша агрегаттарын есептеу артықшылықтары. Ақша массасын есептеуде
біртұтас, интернационалды тұрғыдан әдіс әлі жасалған жоқ. Алайда, орталық
банктердің айналыстағы ақша массасын өлшеуге пайдаланатын әдістерінің өзара
жақындасуын айта кетуіміз керек.
Әлемнің әр елдерінде әртүрлі ақша агрегаттары есептеледі (мысалы, ФРГ
мен Швейцария – үштен, АҚШ-та – төртеу, Ұлыбританияда – бесеу, Францияда –
он, Ресейде -үш). Негізінде, оларды қалыптастыру мен есепке алудағы басты
міндет, ол ұлттық экономиканың даму тенденциямен тығызбайланыста болуы
керек және дұрыс болжам жасауға мүмкіншілік беріпғ әрі елдің орталық банкі
тарапынан бақылауға мейлінше оңтайлы болуы керек.
Бұл ақша агрегаттарының ішінде М0 ақша агрегаты бойынша
біркелкілікбайқалады. М0 ақша агрегаты банктердентыс қолма-қол ақшаны
қамтиды. Қолма-қол ақша, монеталар, қазынашылықбилеттер, банкноттар жатады.
Монеталар, әдетте ішкі төлемдерге қызмет көрсетеді және барлық қолма-
қол ақшалармассасының ішінде ең төменгі номиналға ие, өйткені олар ең
жоғарғы айналыс жылдамдығымен жүреді. Олардың тозушылығын төмендету үшін,
ол монеталар металлдан дайындалады және ұзақ мерзімқызмет атқарады. Бұл
фактор монеталардың айналыс сипатына үлкен әсер етеді.
Инфляцияның нәтижесінде есептесу үшін бағалар дөңгеленеді де, төлемнің
өз мазмұнынан майда монеталарға деген сұраныс өзінен-өзі жойылады. Сонымен
қатар, мемлекетте монеталардың кейбір түрлерін шекігенді тоқтатады. Өйткені
олар эмиссиялық табыс әкелмейді және де оларды өндіруге кететін жиынтық
шығындар олардың номиналынан асып кетеді. Мысалы, Ресейде номинал құны 1
коп.(тиын) монетаны жасау 15 тиынға түседі. Біздің елдеде қазіргі кезде
тиындар шығарылмайды.
Монеталардың кейбір бөліктері, ең алдымен жаңадан шекілген монеталар,
тауар ретінде коллекционермен пайдаланылады да ақша айналысынан шығып
қалады.
Қазынашылық билеттер, бұл қағаз ақшалар. Олар ақша қаражаттарын
сақтайтын және пайдаланатын мемлекеттік қаржылық орган, елдің
қазынашылығымен эмиссияланады. Тарихи қазынашылық билеттер эмиссиясы құнды
металдармен қамтамасыз етілмеген. Олар банкнот (банктік билет) сияқты
алтынға айырбасталуға кепілдікті болмаған. Алтын айналысы тоқтағаннан кейін
қазынашылық билеттермен банкноттар арасындағы айырмашылық та жоғалды.
Қазіргі кезде көптеген елдерде қазынашылық билеттер эмиссиясы тоқтатылған.
Сонымен, жалпы қаржы статистикасында М0 ақша агрегатын анықтау бойынша
біркелкі тұрғыдағы әдістер қолданылса, басқа ақша агрегаттары
бойыншаәлемнің әр елдері әртүрлі әдістер қолданып есептейді.
Қазақстанда ақша массасы Ұлттық Банк пен екінші деңгейдегі банкілердің
шоттарын шоғырландыру негізінде анықталады және оның құрамына айналыстағы
қолма-қол ақша және резидент заңды тұлғалар мен үй шаруашылығы (жеке
тұлғалардың) депозиттері жатады.
Қазақстан Республикасында Ұлттық банктің 12.01.1995 ж. Директорлар
кеңесінің №2 хаттамасымен бекітілген “Ақша массасын, ақша базасын анықтау
әдісі және ішкі, сыртқы активтерді анықтау барысында баланстық шоттарды
жіктеу туралы ережесіне” сәйкес ақша базасы мен ақша массасы есептеледі.
Аталған ережеге сәйкес, ақша базасы (МВ) – бұл міндеттемелерге жататын
резервтік және бастапқы ақшаларды білдіреді. Ол мынадай формуламен
есептеледі.
- мұндағы - айналыстағы нақты ақшалар;
- міндетті резервтер;
- екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық банктегі коршоттағы
қаражаттары.
мұндағы Н – айналысқа шығарылған банктің билеттері, С –
айналысқа шығарылған монеталар.
Қазақстандағы ақша агрегаттарының жағдайы туралы 1-кесте соңғы
жылдарға арналып жасалған,
1-кесте. Ақша агрегаттары (млн теңге, кезеңнің соңына)
Ақша агрегаттары 2003 2004 2005
1 Ақша базасы (резервтік ақша)
соның ішінде: 316962 577841 662971
Ұлттық банктен тыс қолма-қол ақша 262093 410898 458518
ЕДБ-дің және басқа ұйымдардың ұлттық 54869 166943 204453
Ұлттық банктегі депозиттері
2 М0 (айналасындағы қолма-қол ақша) 238545 379273 411813
3 М1 412139 677438 799401
оның ішінде:
3.1 халықтың теңгедегі аудармалы
депозиттері, 29840 44164 57875
3.2 банктікемес заңды тұлғалардың
теңгедегі аудармалы депозиттері 143754 254002 329713
4 М2 693381 1164432 1515962
оның ішінде:
4.1 Халықтың теңгедегі басқа да
депозиттерді және шетел валютасындағы 111214 226189 277720
аудармалы депозиттерң
4.2 банктік емес заңды тұлғалардың
теңгедегі басқа да депозиттері және
шетел валютасындағы аударма депозиті. 170028 260805 438
5 М3 971749 1634681 2065340
оның ішінде:
5.1 халықтың шетел валютасындағы басқа
да депозиттері; 194357 170823 251747
5.2 банктік емес заңды тұлғалардың шетел
валютасындағы басқа да депозиттері.
84011 299426 297631
Қазақстандағы негізгі ақша агрегаттарына, қазіргі кезде ақша-несие
статистикасын жасау және талауда қолданылып жүрген, ақша базасы мен
белгіленуі М3 – ақша массасы жатады. Ақша массасы құрылымына мынадай ақша
агрегаттары жатады:
• М0 (айналыстағы қолма-қол ақша немесе банк жүйесінен тыс ақша);
• М1 = М0 + банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың теңгедегі
аудармалы депозиттері;
• М2 = М1 + теңгедегі басқа да депозиттер және банктік емес заңды
тұлғалар мен халықтың шетел валютасындағы аудармалы депозиттері;
• М3 (ақша массасы) = М2 + банктік емес заңды тұлғалар мен
халықтың шетел валютасындағы басқа да депозиттері.
Мұндағы,
• Аудармалы депозиттер – 1) әрқашан айыппұлсыз және шектеусіз
атаулы құнымен ақшаға ауыстырылады; 2) чектің, траттаның немесе
жиро-кепілдіктің көмегімен еркін айналады; 3) төлемдер жүргізуде
кеңінен қолданылады. Аудармалы депозиттер қысқа ақша массасының
бір бөлігін құрайды.
• Басқа депозиттер – негізінен, ол белгілі уақыт аралығынан кейін
ғана алынатындығы немесе әр түрлі шектеулері жай коммерциялық
операцияларда біраз қолайсыздық туғызатын жәнежинақ механизміне
қойылатын талаптарға жоғары дәрежедесай келетін жинақ және
мерзімді депозиттер. Басқа депозиттер, сонымен қатар, шетел
валютасында салынған басқа салымдар мен депозиттерді қамтиды.
Ақша базасының ақша массасына ықпал етуі ақша мультипликаторы (Ам)
көмегімен мынадай формула арқылы есептеледі:
Егер мысалы, ақша мультипликаторы 2,0-ге тең болса, онда ақша
базасының әрбір теңгесі 2 теңге жасауға қабілеттігін көрсетеді. 2002 жылы
ақша массасындағы депозиттердің өсуі, ақша мультипликаторының мәні өткен
жылмен салыстырғанда 3,29-дан 3,67-ге дейін өсіп отыр.
Экономиканың монетизациялау деңгейі.
Тауар айналысына қажетті ақша шығарылды ма, барлық іс-келісімдер ақша
массасымен қамтамасыз етілді ме деген сұрақ туындайды. Бұл туралы жиынтық
ішкі өкімнің (ЖІӨ) монетизациялану коэффициенті бойынша жауап беріледі. Ол
ақша массасы мен ЖІӨ ара-қатынасы арқылы анықталады:
Бұл жерде: Км – монетизациялау коэффициенті, М – ақша массасы, ЖІӨ -
жиынтық ішкі өнім.
Макродеңгейде ақша мультипликаторы (m) ақша массасының (М) ақша
базасына (Б) қатынасы арқылы беріледі:
Бұл жерде: Б – ақша базасы.
Сонда ақша массасы тең болады: М = m·Б
Бұл формула, ақша массасының шамасын анықтаушы екі маңызды факторды
сипаттайды.
Орталық банктер ақша массасын реттеу мақсаттарында депозиттердің
өсуіне шек қояды. Оны коммерциялық банктердің орталық банкте сақталатын
міндетті резервтерінің шамасын белгілеу арқылы іске асырады. Сол кезде ақша
мультипликаторы мынадай түрге енеді:
Бұл жерде С – қолма-қол ақша сомасының депозиттерге қатынасы;
R – міндетті банктік резервтер нормасы. Ол резервтер сомасының
депозиттер сомасына қатынасы арқылы есептеледі.
Сонда ақша базасының өсімі нәтижесіндегі ақша массасының өсімін
мынадай формуламен беруге болады:
Ақша айналысының жылдамдығы, ақша массасының маңызды сандық
көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Ол, қалыптасқан ақша жүйесінің
типіне, ақшаның экономикалық функцияларының модификациялануына, бартерлік
және қолма-қолсыз ақша арқылы есептеулердің даму (жетілу) дәрежесінің
масштабына байланысты. Ақша айналысының жылдамдығы дегеніміз, ақшаның іс-
келісімдерге қызмет етуінің жылдамдығы, нақты айтқанда, белгілі бір мерзім
кезеңіндегі (әдетте бір жыл) ақша арқылы іске асушы іс-келісімдердің саны.
Құнның, жай немесе кездейсоқ, жалпы формаларынан ақшалай формасына,
тауарлық ақшалардан қағаз ақшаларға өтуі, экономикадағы ақша айналысын
қарқынды жылдамдатуға әкелді.
Металл ақшалардан қағаз ақшалардың айырмашылығы, олардың қорланым
құралы қызметін толық мәнді орындай алмайтындығында. Яғни, қағаз ақшалар,
айналыстан ұзақ мерзімге қалыс қала алмайды. Өздерінің табиғатына қарай
олардың айналыс жылдамдығы жоғары болады, ол электронды ақшаны қолданғанда
ақша айналымы жылдамдығы күрт жоғарылайды.
Сондықтан, ақша жүйелерінің дамуының жалпы прогресі, есептесулердің
уақыттарының қысқаруына әкеледі, ал ол ақша айналысының жылдамдығының
өсуіне әкеледі.
Сонымен қатар ақша айналысының жылдамдығы әр нақты уақыт мерзімінде
экономикалық және экономикалық емес жағдайларменанықталады. Экономикалық
факторларға:
• Ұлттықэкономиканың өсу қарқыны;
• ұдайы өндірістік циклдің нақты кезеңдегі фазасы;
• төлем балансының жағдайы;
• төлем айналымының құрылымы;
• процент ставкаларының деңгейі, т.с.с. жатады.
Экономикалық емес факторларға:
• инфляцияның күтілуі;
• тұтынуға деген бейімдік;
• жинақтауға (қорлануға) деген бейімдік;
• нарықтағы әбіржушілік, т.с.с. жатады.
Ұлттық экономикадағы ақша айналысының жылдамдығының көрсеткіштеріне
жататындар:
а) жиынтық ішкі өнімнің шеңбер айналысы процесі кезіндегі ақша
массасының айналымдылығы;
б) ақша массасының бір айналым өту кезіндегі мерзімнің ұзақтығы.
Жиынтық ішкі өнімнің шеңбер айналысы процесі кезіндегі ақша массасының
айналымдылығы мына формуламен беріледі.
бұл жерде
- ақша массасының айналымдылығы (1 жылдағы айналым саны);
-жиынтық ішкі өнім, 1 жылға есептелген;
- ақша агрегаттарының бірін (мысалы, 2) қолданғандағы ақша
массасы.
Ақша массасының бір айналымының ұзақтығы (күндермен есептегенде)
мынадай формуламен беріледі:
Ақша айналысының жылдамдығының өсуі ақша массасының ұлғаюы мен тең.
Тауардың біркелкі тіркелген ұсынысы кезінде, бұл ақша айналысы каналдарының
артық толуына әкелуі мүмкін, ал ол ақша бірлігінің сатып алу қабілетін
төмендетуді туындатады.
Ақша айналымының жылдамдығы: 1) нарық конъюнктурасына; 2) нақты
айналыстардың мөлшері мен санына; 3) инвестициялардың масштабы мен
құрылымына; 4) экономикалық өсудің қарқынына; 5) халықтың тұтынуға немесе
жинақтауға бейімділігіне; 6) инфляциялық күтілімдерге; 7) несие жүйесінің
дамуына; 8) қолма-қолсыз есептесулердің техникасына байланысты болып
келеді.
Жаңа көрсеткіштермен қатар депозиттердің нақты бір түрлеріне қатынасты
айналыс жылдамдығының жекелеген көрсеткіштері де есептеледі. Мысалы, қолма-
қолсыз айналымда, ақша айналысының жылдамдығын мынадай көрсеткіштер
сипаттайды:
а) ақшаның айналымдылығы;
б) бір айналымның ұзақтығы.
Қолма-қолсыз төлем айналымында, ақша айналымдылығы мынадай формуламен
есептеледі , бұл жерде
- ақша айналымының қолма-қолсыз төлем айналымындағы
(айналымдарда) жылдамдығы;
- банктік шоттар бойынша дебеттік шығарып тастау (списание)
салалары;
- банктік шоттардағы орта жылдық қалдықтар.
Бұл айналымның (күндермен есептегенде) ұзақтығы мына формуламен
есептеледі
2. АҚША АЙНАЛЫСЫНЫҢ ЗАҢДАРЫ
2.1 АҚША АЙНАЛЫСЫНЫҢ ЭМПИРИКАЛЫҚ ЗАҢДАРЫ
Егерде объективті фактілер бар болса, онда оларды реттеуші объективті
заңдарды зерделеп, жалпы біліп, игеру қажет. Ақша дегеніміз объективті
экономикалық фвкт. Осы тұрғыдан қарай отырып ақша айналысының объективті
заңдарын қарастырамыз. Оны түсіну дәрежесі терең мағыналы немесе терең емес
болуы ықтимал.
Терең емес, өзара байланыстарды эмпирикалық заңдар үшін береді.
Эмпирикалық заң дегеніміз бұл қайтара қайталанып отыратын сезіммен
қабылданатын құбылыстардың өзара байланыстары туралы тұрақты түсінік.
Олардың кейбіреуі мерзімі тұрғысынан алғашқы (бастапқы) болыподан кейін
келесі (екінші) жолы келетін құбылыс үшінайқындалған белгі болып отырады.
Мысал ретінде халықта ежелден қалыптасқан, әртүрлі құбылыстар үшін тұрақты
түсініктерге, айталық ауа-райы туралы, егерде күн қызарып батса – келесі
күні күшті жел тұрады деген түсінік, немесе шағала суға қонса, келесі күні
жақсы ауа-райы болады деген сияқты түсініктер.
Экономикалық ілімдер шеңберінде қарастырылатын эмпирикалық заңдар,
әдетте қалыптасқан заңдылықтар, ережелерден аталады.
Ақша айналысындағы эмпирикалық заңдарға Грешем заңы деп аталатын заң
жатады, ол монетарлық ережеге жатады.
Процестердің өзара әрекеттерінің ішкі механизімін терең мағыналы
(мәнді) заңдар көрсетіп ашады. Мәнді заңдар құбылыстар арасындағы себепті-
салдарлы байланыстарды сипаттайды. Ақша айналысының терең мағыналы заңы,
тауарлар массасын өткізуге, ақшаның сатып алу қабілетінің тұрақтылығын
қамтамасыз етуге және олардың арасындағы тепе-теңдікті ұстап тұруға қажетті
әрі жеткілікті ақша массасының сандай өлшемі туралы рационалды тұжырым
болып табылады.
Ал, “экономиксте” ақша айналысының заңы, экономикаға ақша қалай әсер
ететінтүсінікті ашып көрсететін макромодель ретінде беріледі.
Ақша жүйелері, қалыптасқан шаруашылық жүйесіне тән объективті
факторлардың әрекеті әсерінің нәтижесінде эволюциялық өзгерістерге
ұшырайды. Соның нәтижесінде ақшаның түрлері мен формаларының табиғи
іріктеуден өткен (екшеу) түрлері мен формалары пайда болады.
Эволюциялық заңдылықтардың, тұрақты және тұрақсыз ақша айналысы
жағдайында әрекет ететіндерін ажырата білу керек.
Тұрақсыз ақша айналымы жағдайындағы ақша эволюциясының заңдылықтары.
Әдетте, экономикалық ғылымда тұрақсыз ақша айналымы жағдайындағы ақша
эволюциясының заңдылықтарын сипаттағанда, “Грешен заңы” деп аталатын,
қалыптасқан заң әрекетінің нәтижесіне көңіл бөлінеді. Бұл эмпирикалық заң
бойынша, ақшаның табиғи іріктелуі: “Нашар (жаман) ақшалар айналыстан жақсы
ақшаларды ығыстырып шығарады” деп қабылданады. Дәстүр бойынша, бұл заңды Н.
Оресм (Nicolas Oresme, 1323-1382 жж) атты француз “Ақша шығу тегі,
табиғаты, заңы және әртүрлі түрлері туралы трактат” атты еңбегінде (1350 ж.-
1360 ж. жазылған) ашқан деп есептейді. Сонан соң оны поляк Н. Конерник
(1473-1543) “Монеталарды шеку” туралы трактатта “қайтара ашты” деп
есептелінеді. Ал, Г. Маклеод атты (1821-1902) ағылшын, бұл заңды ағылшын
чиновнигі Т. Грешем ашты деп, соған сілтеген, сонан кейін осылай қабылданып
кеткен. Іс жүзінде, бұл заңның мағынасы (“мыс ақшалар қолданыста, асығыс,
жаман және бұзық жасалған, бағасы жоқ”) біздің жыл санауымызға дейінгі V
ғасырдан белгілі[1]
Бұл жерде, аталған заң ақшаның құн өлшемі құралы қызметімен баға
масштабы арасындағы ішкі қайшылықты бейнелейді. “Грешем заңының” әрекет
етуінің шарттарына мыналар жатады:
1) бір номиналдағы ақша белгілерінің сатып алу күшінің әртүрлілігі;
2) әртүрлі сатып алу күші бар ақша белгілері ешқандай шектеусіз заңды
төлем құралы болып қызмет етуі міндетті;
3) әртүрлі сатып алу күші бар ақша белгілеріне еркін эмиссиялану
ережесі берілуі міндетті.
Қарастырылып отырған заң теориясының орталық мәселесі. Бұл “жақсы
ақшалар” және “нашар ақшалар” ұғымдарының мағынасы мен салыстырудың
критериилері туралы мәселе. Бұл заңның әрекетіне байланысты тарихи
фактілерді жинақтай отырып, мынадай ақшаформаларына артықшылық берілетінін
айту керек:
а) ішкі құны бар, яғни саяси катаклизмдерден қорғалған;
б)жоғары өтімділікке ие;
в) максималды санды қызметтер және қосымша қызметтер игеріп атқаруға
қабілетті;
г) ақшаны пайда табу үшін қолдануға мүмкіндік беретін;
д) ең жоғары тұрақтылыққа ие.
Бұл заңның ақиқаттығы қалай дәлелденеді және де, соған сай нашар
ақшалар айналыстан жақсы ақшаларды ығыстырып шығару әрекетінің де нақтылығы
қандай деген сұрақ туындауы ықтимал. Әрине бұл жерде оны растайтын
эмпирикалық тұрақты фактілер тобының болып тұрғандығы алға тартылады.
Біріншіден, ақша айналысының эмпирикалық заңының әрекет етуі
биметализмге (яғни мыс-күміс немесе алтын-күміс) тән депесептеледі. Мысалы,
алтын мен күміске негізделген биметализмде және алтын мен күмістің
құндарының арасалмағы заңнамалы орнатылғанда (айталық, ол қатынас 1-ден 15-
ке белгіленіп тіркелген), монеталар жеке тұлғалар меншігінде металлдардан
(алтын, күміс) еркін шекілген. Күмістің құнының түсуі (төмендеуі), тек
күміс монеталармен есеп айырысуды тиімді етіуге алып келеді. Олардың
тұрақтылығы төмендеу болды да, оларайналыстан алтын монеталарды ығыстырып
шығара бастады. Айналыстан ығыстырылған алтын монеталар қазынаға айнала
берді.
Екіншіден, қағаз ақшалардың пайда болуымен, инфляция жағдайында бағалы
металлдардан жасалған монеталар жақсы ақша болып табылды.Оларда, өздерінің
ішкі құны бар, яғни саяси тұрақсыздықтан қорғалған, ақшаның бес функциясын
да тәуелсіз орындай алады, оның ішінде дүниежүзілік ақша құралы қызметінде.
Сондықтан, бағалы металлдардан жасалған ақшалар шетелге шығарылады да
қазынаға айналып, айналыстан шығады.
Үшіншіден, жақсы ақшалар салық төлемі ретінде түсуін тоқтатады. Соның
нәтижесінде тарихта мемлекет нашар ақшаларды эмиссиялан (мысалы, мыс
немесе қағаз ақшалар) айналысқашығарып, орнына салықтарды жақсыакциялармен
(алтын не күміс) төлеуді талап еткен, көптеген жағдайлар пайда болған.
Төртіншіден, айырбасталмайтын ақша үстемдігі жағдайында, ақша
айналысының эмпирикалық заңының әрекетінде өзіндік айырмашылық бар. Мысалы,
қазіргі кезде Ресейде, Қазақстанда т.с.с. қолма-қол ақша мен қлома-қолсыз
ақшаның құндылықтары әртүрлі болып отыр. Қолма-қол ақшаны есептесулерде
қолдану, салық төлемдерінен “жалтаруға” үлкен мүмкіндіктер береді,
сондықтан қолма-қолсыз ақша нашар, жаман болады және өтімділігі төмен,
осыдан олар арзан болып келеді. Оны тұрақтыжарнама да растайды: іс-
келісімдердің белгілі бір процент сомасына, қолма-қолсыз ақшаны қолма-қол
ақшаға айналдыруға болады.
Бесіншіден, отандық ақшаны (теңгені) еркін конвертиршетік басқа
шетелдік валютамен салыстырғанда, шетелдік ол валюталар артықшылыққа ие
болады да жоғары өтімділікке де ие болады. Олар ақшаның дүниежүзілік ақша
құралы қызметінде орындайды, сондықтан айналыстан және төлемдерден
шығарылып қорланымға ауыса алады. Сонымен, бұл эмпирикалық заң басқаларды
толықтыра отырып, қағаз-ақша массасының құрылымы мен айналыс жылдамдығының
ұлттық экономиканың әртүрлі бөліктеріндегі өзгерістердің көптеген
себептерінің бірін ашады.
Алтыншыдан, қарастырылып отырған бұл эмпирикалық заңның тағы бір
аспектісіне У. Джевонс (1835-1882) көңіл бөлген. Жақсы ақшаларды айналыстан
нашар (жаман) ақшалар ғана ығыстырып қоймайды екен дейді ол. Өйткені, жақсы
ақшалар басқа қосымша қызмет ете алатын сфераларға шыға алады да, өздері
айналыстан кете алатын қабілетке ие болады. “Типті, заңды төлем құралы
болып бекітілген нәрседе, ақша сипатынан айрылуы мүмкін. Азамат соғысы
кезінде үкімет айналысқа елу долларлық билеттерді, 7,3% табыс әкелетін етіп
шығарып бақты. Бұл жағдайда процент өте жеңіл есептелетін еді де, күніне ол
бір центке тең болып шықты. Бірақта бұл билеттер айналыста қызмет етуге
қабілетсіз болды. Өйткені, үкіметтің бұл билеттердің айналысқа шығуын
жеңілдетуге ттырысқан шараларына қарамастан, халық процент алу мақсатында
ол билеттерді қолда ұстап отырғанды артық (жөн) көрді”[2]. Сонымен бұл,
мысал бір типті нақты айтқанда қағаз, проценттік емес жәнепроценттік
ақшалардың өзара қақтығысын, әрі олардың таңдалуын көрсетеді. Проценттік
ақшалар, жақсы ақшалар болып шықты. Өйткені олар, кәдімгі қағаз төлем
құралы қызметінен басқа да артық қызметтер, яғни пайда әкелетін
мүмкіншілігі бар, сондықтан қарыз капиталына айнала алатын ақша болып
шықты. Яғни, қосымша маңызды саналарға ие болғандықтан, олар айналыстан
кетіп қалды.
Сонымен қатар, біз қарастырылған факторлардың, грешем заңының
әрекеттерін дәлелдеуші факторлар ретіндегі әрекеттері, ақша айналысын
белгілі бір шамаларда тұрақсыздандырушы “ашу шақырушы” факторлармен
байланысты екенін, тағы да ескертуіміз қажет.
Жақсы және жаман ақшалар туралы қоғамдық пікір тарихи тұрпатта болады,
яғни, ол белгілі бір ақша формасына сөзсіз тұрақты бекітілген болмайды, ол
ылғи да қозғалыста болады. Қағаз ақша инфляция жағдайында алтын ақшалар
жақсы ақшалар болып келеді. Тұрақты, қалыпты ақша айналысы жағдайында
тозған банкнотаны жаңа банкнотаға ешқандайқиындықсыз айырбастайды, ал қатты
жұқарған монетаны олай айырбастамайды.
Тұрақты ақша айналысы жағдайындағы ақша эволюциясының заңдылықтары.
Экономикалық ғылым, көзге көрінетін деп қабылданатын шалт (күрт)
өзгерістерге жиі көңіл аударуда. Алайда ақша жүйелерінің эволюциясы
шаруашылық жүйелеріндегі тұрақты жағдайларда жүріп отырады. Тарихта, бір
ақшалардың басқа ақшаларды ығыстырып шығарып отыруы туралы көптеген
фактілері белгілі. Және де соларға байланысты, күні бұрынсол ақшалардың
қайсысы жақсы, қайсысы жаман деп айтуға болмайды. Мысалы, бірқатар Европа
елдерінде, шаруашылық жағдайларының тұрақты кезінде, 2001 жылдыңбасында
қолма-қол ақша евро айналысқа шығарылған кезде қолма-қол ақшамен есеп
айырысулар көлемі ұлғайды, ал электрондық төлемдердің үлесі біршама
төмендеді, яғни қолма-қол ақша, қолма-қолсыз ақшаны айналыстан ығыстырды.
Бұл факт “Грешем заңымен” принципті тұрғыдан түсіндіріле алмайды. Өйткені,
қолма-қол евро, қолма-қолсыз евродан нашар деуге ешқандай негіз жоқ.
Қандай да болмасын эмпирикалық заңның әрекет ететін шегі күні бұрын
белгіленіп қойыла алмайды. Ақша айналысындағы өзгерістер, оларды ашып
көрсететін жаңа факторлар туындатады. Теорияның міндеті,заңның әрекет ету
механизмін жан-жақты білу. Бұл тұрғыдан Р.Л. Миллер және Д.Д. Ван-
Хузконцепциясы белгілі бір өзіне қарай ықылас танытады.
Бұл, авторлар қолданатын ғылыми құрал, “күтілуші шығындар” (Waiting
costs) және “трансакциондық шығындар” (transaction) атты ұғымдармен
байланысты. Олар, өздерінің қосынды сомасында айналыс шығындарын құрайды.
“Күтілуші шығындар” (Сw) ретінде, индивидтің қажетті товарды сатып алу
мерзімімен байланысты көтеретін шығындарын айтамыз. Күту мерзімі неғұрлым
ұзақ болса, бұл шығындарда соншалықты жоғары болады (1 сурет).
Күтілуші
шығындар
1 сурет. Күтілуші шығындар (Сw) қисығы.
Негізінде, күтілуші шығындар, уақыт векторына принцип бойынша
перпендикуляр болып көрсетіле алмайды. Оны, авторлар да түсінетін сияқты.
Дамытылып отырған тұрғыдан “күту уақыты ... белгілі бір шығындармен пара-
пар”. Яғни, абсцисса осі де ординат осі де бір параметрдің динамикасын
көрсетеді. Сонда, дұрыс құрылған қисық Сw жай сәулеге айналады.
Р.Л. Миллер мен Д.Д. Ван-Хуз күтілу шығындары сауда жүйесіне тәуелді
емес деп есептейді. Әрі осы кезде, олар таза бартерді, ұйымдастырылған
бартерді, товарлы ақшаны, товар стандартын (металл ақшалар),
айырбасталмайтын ақшаларды айырады.
Трансакционды шығындар ретінде, әдетте индивидтің сауда жасау кезінде
көтеретін шығындарын түсінеміз. Қарастырылып отырған процестерге
қолданғанда олар пайдалы игіліктің құнымен байланыстырылмайды. Олар сол
игілікті іздеу, таңдау, төлем, іс-келісім жасау тәуекелдігі сияқты күш
жұмсаумен байланысты. Игіліктің өзінің әртүрлі сатылу нүктесіндегі
бағасының ауытқуының мүмкін болуы және соған байланысты айырбас варианттары
есепке алынбайды. Бұл жерде, күнібұрын қысқа мерзімді операциялар ұзақ
мерзімді операцияларға қарағанда көп трансакциондық шығындарды қажет етеді
деп есептелді (2 сурет).
трансакционды
шығындар
2- сурет. Трансакционды шығындар қисығы.
Іс-жүзінде, тек трансакционды шығындар ғана төлем формасын іріктеп
алудың объективті варианты болып табылады. Орнықты тұрақталған шаруашылық
жүйесінде іс бойынша қалыптасқан дағдылы қарым-қатынастарды, белгілі бір
адамның белгілі бір менталитеті (ділі) кезінде белгілі бір нақты айырбас
операцияларын іске асыру мерзімі тұрақты деп есептеуге болады.
Осымен қатар трансакциондық шығындарды, күтілуші шығындар сияқты
уақыттан тыс, тарихтан тыс қарастыруға болмайды. Сонымен, СТ қисығы
трансакциондық шығындардың өзгерісін бір мезгілде ақша жүйесінің
эволюциясының өзгерісімен қатар сипаттайтын сәулеге айналады.
Товарды сату, сатып алу процесіне қатысқан кезде, индивид жалпы
шығындарды көтереді. Оның мақсаты, тап сол шығындарды минимизациялауда
болады. Бірақта, Р.Л. Миллер және Д.Д. Ван-Хуз ұсынып қорғап отырған
концепция тұрғысынан, есепке тек қана, трансакциондық шығындарды алуға
болады. Күтілуші шығындардан, трансакциондық шығындардың деңгейінің
ерекшелігі, оның сауда және ақша айналысы жүйесімен тікелей
анықталатындығында. Соларға байланысты болғандықтан, трансакциондық
шығындардың қисығы сол жаққа төмен қарай қозғалады.
Индивидтердің мүдделерінің ұмтылысы, сауданың бір жүйесінен басқа
жүйесіне ауысуын туындатып, ақша жүйесінің эволюциясына әкеледі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. АҚША БАЗАСЫ, АҚША МАССАСЫ ЖӘНЕ АҚША АЙНАЛЫМЫ
1.1 Ақша массасының сандық өлшем принциптері
1.2 Ақша базасы, ақша айналымы және ақша массасы
1.3 Ақша агрегаттарын есептеу ерекшеліктері. Ақша базасы мен ақша
массасының сабақтастығы
2. АҚША АЙНАЛЫМЫНЫҢ ЗАҢДАРЫ
2.1 Ақша айналысының эмпирикалық заңдары
2.2 Ақша айналысының сандық заңдары және олардың түсініктері
3. АҚША АЙНАЛЫСЫН БАСҚАРУ ЖӘНЕ РЕТТЕУ
3.1 Эмиссия ұғымы және оның түрлері мен қазіргі факторлары
3.2 Ақша айналысын басқару және реттеу әдістері
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТЕР
КІРІСПЕ
Нарықта экономикадағы ақшаның атқаратын рөлі өте маңызды болғандықтан,
оның мәні мен функцияларын саналық, яғни теориялық тұрғыдан анықтауды қажет
етумен шектелмейді. Сонымен қатар, ақша өзінің санмен өлшенген мөлшерінде
(экономикалық) есептеу қажеттілік туындатады. Оның қажеттігі мынадай
шарттардың орындалуын қамтамасыз ету талабынан туындайды. Біріншіден,
ақшаның экономикалық және теоретикалық анықтамаларының өзара сәйкестігінің
міндеттілігі және ол анықтамаларды ақшанесиелік (ақша-кредиттік) реттеу
мақсатында қолдану мүмкінділігі болу үшін. Екіншіден, мемлекеттің орталық
банкі басқарған банк жүйесі қамтамасыз ететін экономикаға деген ақша
ұсынысы ақшанесиелік реттеудің объектісі болып табылады. Әрбір нақта
кезеңге қажетті оптималды ақша ұсынысы экономиканы дамытудың негізгі
мақсаттарына жетуге көмектеседі. Үшіншіден, айналыстағы ақша мөлшерінің
өзгерісі маңызды экономикалық айналмалы шамаларға әсер етеді (жалпы ішкі
өнімнің өсу қарқыны, пайыздық мөлшерлеме, ұлттық валютаның бағамы,
халықтың еңбекпен қамтылу деңгейі). Төртіншіден, ұлттық экоономика
шеңберіндегі ақша мөлшері оларға деген қажеттік мөлшерінен артық болса, ол
экономика жағдайын шайқалтып, тұрақсыздандыратын инреяцияның факторы болып
табылады, сонымен қатар ұлттық экономиканың айналымына қызмет ететін ақша
мөлшерінің жетіспеушілігі, ақша суррогаттарының, төлемсіздіктің пайда
болуына, айырбастың натуралдамуының дамуына және т.с.с. әкеледі.
Бесіншіден, орталық банк экономикаға оның ақшалық айнымалылары арқылы әсер
етіп олардың өзгерістерінің мақсатты бағдарларын анықтап отырады.
Нарықты экономиканың, тұрақтылы қарқынды дамып отыруы үшін, жоғарыда
аталған мәселелердің оптималдық шешімдері табылып отыруы керек. Ол үшін,
ақшаның айнымалыларының санмен өлшенген мөлшерлерінің қажеттілігінің
өзектілігі туындайды. Сондықтан, экономикаға ақшаның қаншалықты мөлшері
оптималды екендігін анықтауда олардың өлшем принциптерін айқындап түсіну
қажет.
Диплом жұмысының мақсатына жету жолында, ақша массасының сандық
өлшемінің принциптері, ақша базасының, ақша массасының, ақша айналымының
түсініктері мен құрылымдары, ақша айналымының заңдары және ақша айналымын
мемлекеттік реттеу әдістері зерделенеді.
1. АҚША БАЗАСЫ, АҚША МАССАСЫ ЖӘНЕ АҚША АЙНАЛЫМЫ
1. АҚША МАССАСЫНЫҢ САНДЫҚ ӨЛШЕМ ПРИНЦИПТЕРІ
Ақша туралы саналық, яғни теориялық түсінік бойынша әртүрлі
көзқарастардың өмір сүруі, ақшаны сандық мөлшермен, яғни әмнирикалық
өлшеммен өлшеу бойынша да әртүрлі көзқарастардың қалыптасуына алып келуде.
Қазіргі кезеңдегі экономикалық әдебиеттерде, ақша массасын есептеу екі
тұрғыдағы көзқарасты бөліп атайды:
1. трансакционды тұрғы, немесе ақшаны айналыс және төлем құралдары ретінде
өлшемдеу,
2. өтімділік тұрғы, немесе ақшаны айналыс және төлем құралдары ретінде, әрі
құн сақтаушы (қорланымы),
1. Трансакциондық тұрғы, ақша массасын есептеу өлшемінде мына ережеге
сүйенеді. Ақшаның басқа активтерден айырмашылығы тек ақша ғана айналыс
және төлем құралы қызметін атқара алады да соның арқасында сату және
сатып алу іс-келісімдері жүзеге аса алады. Яғни, үй шаруашылығы мен
фирмаларға ақша іс-келісім үшін қажет. Ал оларды жүргізу ұлттық экономика
мақсаттарына сәйкес келеді.
Іс-келісімге деген ақша, ақша массасының белсенді бөлігіне жатады.
Оған шаруашылық айналымына нақты қызмет атқаратын ақша қаражаттары жатады.
Ал енді, ақша экономикада іс-келісім жүргізу кезінде айналыс құралы
қызметін атқаратын болғандықтан, экономиканың жай үлгісінде ақшаны ұсыну,
осы мақсатқа қызмет ететін активтер мөлшеріне (шамасына) ұмтылады. Олар
манеталар, банкноттар, мысалы, алтын стандартқа негізделген ақша
жүйелерінде, мемлекеттік шығарған алтын монеталар сонымен өлшенеді.
Күрделі нақты экономикада іс-келісімдерге есептік, ағымдағы шоттар,
тек қолдану арқылы іске асатын чектік депозиттер, пластикалық карттар және
т.с.с. қызмет атқарады. Бұл құралдар қолма-қолсыз ақшаларды төлем құралы
қызметтерінде қолдануға мүмкіншілік береді. Товар немесе қызмет үшін төлем
төлеу кезінде сатып алушы чекті, пластикалық картты пайдаланатын (қолданып)
банкке өз депозитінен сатушының шотына сатып алынған соманы аударуға немесе
қолма-қол ақшаны сатушыға беру туралы бұйрық береді.
Ақшаның бұл функциясының елдің экономикалық даму мақсаттарына жетудегі
маңыздылығына байланысты, трансакционды тұрғыдан қараушылар жағы
(жақтастары), орталық сауда сатық іс-келісім жүргізу үшін қолданылатын ақша
массасының көлемін реттеуі міндетті деп есептейді. Бұл тұрғыдан ақша
массасы ретінде экономикада жалпы қалыптасып, қабылданған түсініктегі
айналыс және төлем қаражаттарының жиынтығы айтылады. Яғни, айналыс және
төлем құралы қызметтерінде қолданыстағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша
қаражаттарының сомасы.
Өтімділік тұрғысының жақтастары, ақшаның өтімді актив бола алатын
қасиетіне сүйенеді. Бұл тұрғыдан ақшаға құн сақтаушысы қызметін атқаратын
басқа да активтерге тән өтімділік қасиеті телінеді. Нақты өмірде, ақша мен
басқа да өтімді активтер арасында шекара жүргізу біршама күрделі болып
келеді. Өйткені, өтімді деп, төлем құралы ретінде қолдануға болатын немесе
төлем құралына жеңіл айнала алатын және белгіленіп тіркелген номиналды құны
бар активті айтады.
Ал, ақша дегеніміз анықтама бойынша абсолютті өтімділікті болып
табылады. Басқа активтерге өтімділік әртүрлі деңгейде тән болады. Ақша
өтімді актив ретінде ақша массасының пассивті бөлігін құрайды да өзіне
потенциалды түрде айналыс және төлем құралы қызметін атқара алатын ақшалай
қорланымды, шоттағы қаражаттар қалдығын қамтиды.
Сонымен қатар, өлшенетін ақша массасына өтімділік тұрғысына сәйкес
ақша массасының пассивті бөлігіне тікелей сатып алушылық және төлемдік
қаражаттар ретінде қолдануға болмайтын компоненттер жатқызылады. Оларға,
мерзімді шоттардағы, банктердегі жинақ салымдарындағы, басқа қаржы-несиелік
институттардағы қаражаттар, қысқа мерзімді мемлекеттік облигациялар,
жинақтық және депозиттік сертификаттар және т.с.с. ақша массасының
компоненттері жатады. Олар өтімділікке ие, бірақ трансакционды актив
ретіндегі ақшаға қарағанда өтімділіктері төмен. (Мысалы, мерзімді шоттарғы
ақша мен дүкенде сатып алынған товарлар үшін төлем жасауға болмайды). Бұл
ақшалар “квазиақшалар” деп аталады да, байлықтың өтімді активтеріне жатады,
өйткені, мерзімді салымдарды да, қолма-қол ақшаға айналдыруға болады, әрине
бұл жағдайда мерзімдік пайыз жоғалады.
Бұл тұрғыдан, әдетте ақша массасы ретінде қалыптасатын қабылданған,
ақш-несиелік реттеуші органдар анықтаған, ақшаның қызметтерін атқаратын
өтімді активтер жатқызылады. Сонымен, ақша массасының құралына, жылдам
ақшаға айналып оның айналыс және төлем құралы қызметін атқара алатын жоғары
өтімді активтер кіргізіледі. Бұл жағдайда номиналды құны жоғалмай, әрі аз
шығынмен жүргізілуі тиісті. Яғни, олар айналыс және төлем құралы
қызметіндегі нақты ақша “кондидат” есебінде қабылданады.
Ал, енді ақша массасын қай тұрғыдан өлшеген жақсы нәтиже береді? Бұл
жерде, барлығы талдау мақсатымен ақша-несиелік реттеудің міндеттеріне
бағынады. Орталық банктер, ақша массасының өлшемінде трансакционды да,
өтімділікті де тұрғылардағы әдістерді қолданады. Ол, қазіргі кезде ақша
массасын қадағалауды барынша жоғарғы деңгейде қамтамасыз ететін, әрі жалпы
экономикалық мақсаттарға жету жолында оны реттеуге мүмкіндік жасайтын
бағытқа басымдық береді. Ал, басымдықты орнату, ақша массасының құрылымы
мен ақша-несиелік реттеудің негізгі объектісін таңдауға көмектеседі.
2. АҚША БАЗАСЫ, АҚША АЙНАЛЫМЫ ЖӘНЕ АҚША МАССАСЫ
Кең мағынада ақша есебінде қолданылатын өтімді активтер құрамына
қазіргі кезде мыналар кіреді:
1) ұлттық ақша белгілері, яғни қолма-қол ақша;
2) қолма-қолсыз ақша (банктік депозиттер), өйткені олар ақшаның өте
маңызды қызметі – төлем құралы қызметін атқару мүмкіндігіне ие;
3) бағалы қағаздар;
4) халықаралық резервтер.
Ақша базасы, бұл аталған өтімді активтердің бір бөлігі. Ақша базасы,
немесе “сыртқы ақшалар” мемлекет тарапынан ақша ұсынысынан тұрады. Ақша
базасы дегеніміз мемлекет мемлекеттің заңды және жеке тұлғаларының
қолдарындағы, товар айналысын, әрі ішкі-сыртқы төлемдерді қамтамасыз ететін
қолма-қол және қолма-қолсыз өтімді қаражаттардың жиынтық көлемі (мөлшері).
Ақша базасын кең түрде есептеуге Орталық банктің жиынтық бухгалтерлік
балансының ақпараты көз болып табылады.
Әдетте ақша базасының құрылымында қолма-қол ақшаның өзіндік үлесі
жоғары да қолданыста жүрген қолма-қол ақша мыналарды қамтиды:
1) банк жүйесінен тыс қолма-қол ақшалар;
2) банк кассаларындағы қолма-қол ақшалар;
Бұл, қолма-қол ақшалар тар мағынадағы ақша базасын құрайды.
Ал, кең мағынадағы ақша базасы өзіне мыналарды қамтиды:
- Ұлттық банк айналысқа шығарған қолма-қол ақша (кредиттік ұйымдар
кассаларындағы қаражаттар қалдықтарын қоса есептегенде);
- Ұлттық банкте орналастырылған несиелік ұйымдардың корреспонденттік
шоттарындағы қаражаттар мен банктердің депозиттері;
- Ұлттық банкте несиелік ұйымдар мен депонирленген, міндетті
резервтер шоттардағы қалдықтар;
- Несиелік ұйымдардың ұлттық банктің облигацияларына салымдары;
- Несиелік ұйымдар мен операциялар бойынша Қазақстан Республикасы
валютасындағы Ұлттық Банктің басқа да міндеттемелері;
Ақша базасының құрылымы кең мағынада анықталғанда, оның барлық
элементтері тек ұлттық валютамен есептеледі.
Қазіргі кезде әр елде, ақша базасы өзінше есептелгенімен, олардың
ортақ белгілі көрсеткіштері бар.
Мысалы, АҚШ-та ақша базасының құрылымында екі компонентті бөліп
көрсетеді:
1) қолма-қол ақша;
2) депозиттік мекемелердің жалпы резервтері.
Оларға біріншіден, банктердің қарыз жинақтаушы ассоцияциялардың,
кредиттік одақтардың резервтері жатады. Бұл резервтерді олар федералдық
резервтік банктерге сақтайды. Екіншіден, бұл депозиттік ұйымдардағы
меншікті (тиесілі) кассалық қолма-қол ақша. Бұл жерде ақша базасын анықтау
әдісі, АҚШ-та, Ресейде, Қазақстанда біршама бірдей деуге болады. Өйткені
ұлттық-шаруашылық айналысқа шығарылған ақша көлемі өлшенеді.
Ақша базасы мемлекеттің ұлттық валютадағы ақша-несиелік міндеттерін
сипаттайды. Ол міндеттемелер ақша массасының өсуін қамтамасыз етеді. Ақша
базасын ақша агригаттарын бөліп қарастыру керек. Ақша базасы ақша
агригаттарын қалыптастыратын негіз болып табылады. Сондықтан ол, “жоғарғы
тиімді ақшалар” деп те аталады.
Ақша айналысының түсінігі. Ұлттық-шаруашылық айналымға ақша шығару
өзара байланысты және де сонымен қатар өзара әжептәуір оқшауланған үш
сфераны туындатады.
Олар:
1) ақша айналысы (кең мағынада);
2) несие (кредит);
3) қаржы.
Ақша айналысы (кең мағынада) товарлар мен қызметердің өткізу прцесі
кезіндегі жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныстың арасындағы делдалдықты
ақшаның барлық формаларымен атқаруына байланысты, ақша қатынастарының
сферасын білдіреді. Ақша айналысы процесі кезінде бір мезгілде ақша мен
товарлардың бір-біріне қарама-қарсы қозғалысы жүреді.
Ақша-несие сферасы, бұл кредиторлар мен заемщиктер арасындағы
қайтарымдылық, мерзімділік және төлемділік шартары кезінде, қаражаттарды
уақытша пайдалануға беруге байланысты ақша қатынастарының жиынтығы.
Қаржы дегеніміз, ақша қаражаттарының қорларын (мақсатты немесе арнайы
деп те аталады) құру, бөлу және пайдалану бойынша қалыптасатын ақша
қатынастарының сферасы.
Қазақстандағы қазіргі экономикалық әдебиеттерде “Ақша айналысы –
шаруашылықтағы товарларды өткізуге, сондай-ақ тауарлы емес төлемдерді және
есеп айырылысуларды жүзеге асыруға қызмет ететін қолма-қол және қолма-
қолсыз ақша формаларындағы ақшалардың қозғалысын” деп қабылданған.
Ақша айналысының объективтік негізіне де тауар өндірісі жатады. Тауар
өндірі тұсында тауарлар әлемі: тауар және ақшаға бөліне отырып, олардың
арасында өзара қарама-қайшылықтар туады. Қоғамдық еңбек бөлінісінің
теңдеуіне және жалпы ұлттық және дүние жүзілік нарықтардың қалыптасуымен
байланысты капитализм тұсында ақша айналысы да әрі қарай дами түседі.
Сонымен ақша, капитал айналымына қызмет ете отырып, барлық жиынтық қоғамдық
өнім айналысы мен айырбасына дәнекер болады. Ақшаның қолма-қол және қолма-
қолсыз формаларының көмегімен тауарлар айналысы, сондай-ақ несиелік және
жалған капиталдың қозғалысы жүзеге асырылады.
Ақша айналысының құрылымына қолма-қол ақшалар айналысы мен қолма-
қолсыз ақшалар айналысы кіреді.
Қолма-қол ақша айналысы нақты ақшалар қозғалысын білдіреді. Оған
банкноталар, монеталар және қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) қызмет
етеді. Дамыған елдерде нақты ақшалар айналысының едәуір бөлігін орталық
банктерден шығарылған банктік билеттер құрайды. Ақша шығарудың кішкене
бөлігі (10%-ға жуығы) қазыналық билеттерді шығарушы қазынашылықтың үлесіне
тиеді.
Қолма-қолсыз ақшалар айналысы – қолма-қолсыз ақшалар айналымының
ақшаларының қозғалысы.
Мұндағы, қолма-қолсыз ақшалар – чектер, пластикалық карточкалар
электрондық аударымдар көмегімен пайдаланылатын клиенттердің шоттардағы
сақтаған ақшалары (депозиттер).
Қолма-қол ақша мен қолма-қолсыз ақшалар арасында тығыз байланыс пен
өзара тәуелділік бар. Ол ақшаның үнемі бір айналыс сферасынан екінші біріне
өтіп отыруынан байқалады. Айталық, қолма-қол ақшалардың банктегі депозитке
салынуы, олардың қолма-қолсыз ақшаға айналуын білдірсе, ал банктен жалақы,
жәрдемақы, стипендия, зейнетақы және т.с.с. төлеу үшін ақша алған
жағдайларда қолма-қолсыз ақшалардың қолма-қол ақшаларға ауысуы байқалады.
Құн заңы және оның айналыс аясында пайда болу формасы, яғни ақша
айналысының заңы тауар-ақша қатынастары қалыптасқан барлық қоғамдық
формацияға тән болып келеді. Құн формаларының дамуына талдау жасай отырып,
К.Маркс ақша айналысының заңын ашқан болатын.
Оның пікірінше, ақша айналысының заңының мәні ақшаның айналыс қызметін
атқаруға қажетті ақша саны, сатылатын тауарлар бағасы ақша айналысының
жылдамдығына қатынасын білдіреді. Ақша айналысының заңы айналыстағы жүрген
тауарлар массасы мен олардың бағасының деңгейі мен ақша айналысының
жылдамдығы арасындағы экономикалық тәуелділікті бейнелейді.
Ақша айналысының заңы – тауарлар айналысы үшін қажетті ақшалардың
санын (Ата) анықтайды.
Тауарлар бағаларының сомасы
Ақша айналымының саны
Бұл жерде бір айта кететіні, ақшаның төлем құралы қызметін атқаруымен
байланысты бұл формула да нақтылануды талап етуде.
Айналысқа қажетті ақша санын мынадай формуламен бейнелеуге болады:
Ақ = мұндағы Ақ – айналысқа қажетті ақша саны;
Стб – сатылатын тауарлар бағасының сомасы;
Нтб – несиеге сатылған тауарлар бағаларының сомасы;
Мтс – міндеттемелер бойынша төлемдер сомасы;
Өтс - өзара өтелетін төлемдер сомасы;
Аос- айналыс және төлем құралы ретіндегі ақша айналымының орташа саны.
Осындай жағдайларда айналысқа қажетті ақша санына өндірістің дамуының
шарттарына тәуелді болып келетін әр алуан факторлар ықпал етеді. Оның
біріне айналыстағы тауарлар санының өзгерісі жатады. Сондай-ақ
шаруашылықтағы ақшаға деген қажеттілік тауарлар және көрсетілетін қызметтер
бағаларының деңгейіне байланысты да анықталады.
Айналысқа қажетті ақша санына мыналар кері ықпал етеді:
- қолма-қолсыз есеп айырысудың дамуы;
- ақша айналысының жылдамдығы;
Металл ақша айналысы тұсында айналыстағы ақша саны ақшаның қазына
жинау құралы қызметінің көмегімен реттеліп отырды. Егер ақшаға деген
қажеттілік қысқарса, онда айналыстағы артық ақша (алтын монета) айналыста
қазынаға кетіп, ал егер ақшаға деген қажеттілік ұлғайса, онда айналысқа
қажетті мөлшердегі ақша қазынадан айналысқа шығарылып отырады.
Егер де айналысқа алтынға ауыстырылмайтын банкноттар немесе қағаз
ақшалар (қазыналық билеттер) қызмет етсе, онда бұл жағдайда қолма-қол
ақшалар айналысы қағаз ақша айналысының заңына сәйкес жүргізіледі.
Ақша айналысын қолдап отыру шарттары мен заңдары мынадай екі фактордың
өзара әрекет етуімен анықталады: шаруашылықтағы ақшаға деген қажеттілік
және айналымға ақшалардың нақты түсуімен. Егер де айналымдағы ақша көлемі,
шаруашылыққа қажетті ақшадан артық болса, онда ақшаның құнсыздануына, яғни
ақша бірлігінің сатып алу қабілетінің төмендеуіне, яғни инфляцияға жол
береді.
3. АҚША МАССАСЫ ЖӘНЕ АГРЕГАТТАРЫ
Ұлттық шаруашылық айналымына шығарылған ақша әртекті ақша массасы
болып көрінеді. Олар формалары, атқаратын қызметтері т.с.с. бойынша
ерекшеленеді. Ақша массасының құрамына, кең мағынада алғанда мыналар
кіреді:
1) резиденттер мен резидент еместер қолындағы тек жоғары өтімді
қаражаттар;
2) айналыстағы әртүрлі формадағы қолма-қол және қолма-қолсыз
ақшалар;
3) ұлттық заңнамаларда қабылданып, танылған ақшалардың қазіргі
кездегі барлық түрлері;
4) тек қана айналыс және төлем құралы қызметін атқарушы ғана
емес, жәнеде қорланым құралы мен дүниежүзілік ақша
қызметтерін атқаратын ақша да.
Сонымен қатар, ақша массасының құрамына қолма-қолсыз ақша
айналымындағы,мысалы, тауарлық ақшалар (мал, сигареттер пачкалары т.с.с.),
бағалы қағаздар кірмейді.
Тек, осылай, ұғымның шекарасын нақты дәл анықтаған кезде, ақша
массасына қажеттілікті анықтайтын ақша айналысының заңын дұрыс түсіну
қамтамасыз етіледі.
Ақшаны шаруашылық айналымға шығару ақша айналысына әкелді дедік. Ақша
айналысы тарихи, функционалды, рөлдік параметрлермен шектеліп қоймай,
сонымен қатар сандармен өлшенетін параметрлерге де ие. Олардың ішінде ең
маңыздылары:
1) ақша ретінде қолдануға болатын, өтімді активтерді сипаииайтын
көрсеткіштер;
2) ақша массасының көрсеткіштері (немесе ақша агрегаттары);
Ақша агрегаттарының түсінігі. Ақша массасының құрамы мен құрылымы,
ақша жүйелерінің типтерінің эволюциясына, орталық банктердің эмиссиялық
саясатына байланысты сапалық және сандық өзгерістерге ұшырап отырады. Ақша
массасының мөлшерін анықтау үшін статистикада “ақша агрегаты” атты ұғым
қолданылады. Агрегат (лат. aggrego - қосамын) біртұтасты қалыптастырушы
әртүрлі текті бөліктердің жиынтығының сипаттамасы. Ақша агрегаты – бұл ақша
ретінде қолданылатын ақша массасының құрылымы мен көлемінің, өтімді
активтердің статистикалық көрсеткіштері. Былайша айтқанда, олар ақша
массасының “фотографиясы”.
Ақша агрегаттары абсолютті (жай) және салыстырмалы (индексті) болып
бөлінеді.
Ақша массасының әртүрлі компоненттерін қосу арқылы алынған жай
агрегаттың абсолюттік көрсеткіштерге мына төмендегілер жатады:
• М0 ақша агрегаты, бұл қолма-қол ақша белгілері, абсолютті
өтімді активтер;
• М1 ақша агрегаты, бұл айналыстағы қолма-қол ақша; Ол М0 ақша
агрегатынаалдын ала ескертпей төлем үшін (чектік, электрондық)
пайдаланыла алатын сондай жоғары өтімді активтердің
қосындысымен есептеледі;
• М2 ақша агрегаты, бұл айналыс құралы мен төлем құралы
қызметімен қатар қорланыу құралы қызметін де қоса атқаратын,
айналыстағы ақша массасы; Ол М1 ақша агрегатына коммерциялық
банктердегі әрі мерзімді, әрі жинақ салымдарын қосу арқылы
есептеледі;
• М3 ақша агрегаты, бұл жиынтық ақша массасы; ол М2 ақша
агрегатына жоғарғы өтімді бағалы қағаздарды қосу арқылы
есептеледі (мысалы, депозиттік сертификаттар, мемлекеттік
займдар облигациясы).
Әдетте, дұрыс болжам жасауға мүмкіншілік беретін, әрі елдің орталық
банк тарапынан бақылауға ең жоғары, оңтайлы беріле алатын, оны есептеу
кезінде негізгі міндетті орындай алатын ақша агрегаты ретінде – М2 немесе
М3 ақша агрегаттары қолданылады.
Жай ақша агрегаттары қаржылардың статистикалық сипаттамаларыннашар
көрсетеді және теориялық негізделуі жағынан да терең емес. Сондықтан
кейінгі кездерде абсолюттік көрсеткіштерден басқа, салыстырмалы
көрсеткіштерді қалыптастырып құру әрекеті жүргізілуде. Олар, жоғарыда
аталған ақша агрегаттарын олардың орта өлшемді компоненттерінің саласына
айналдыру арқылы алынады. Оның ішінде ақша массасының айналу
жылдамдығыжоғары компоненттеріне, яғни қолма-қол ақшаға, ең жоғарға үлес
тиеді. Ал, ақша айналысына қатысуға қарағанда, ақшаны сақтауда, яғни
“байлаулы” компонентерге ең аз үлес тиеді. Алайда, индексті ақша
агрегаттарының көрсеткіштерін есептеу бойынша ұсыныстарда оңтайлы-ұтымды
сәттеріне қарамастан, ақша-несие саясатын жасауда қолдануға ыңғайлы жай
ақша агрегаттарыпайдаланылады. Сонымен қатар оларда есептеу де біршама
жылдам жүргізіледі.
Ақша агрегаттарын есептеу артықшылықтары. Ақша массасын есептеуде
біртұтас, интернационалды тұрғыдан әдіс әлі жасалған жоқ. Алайда, орталық
банктердің айналыстағы ақша массасын өлшеуге пайдаланатын әдістерінің өзара
жақындасуын айта кетуіміз керек.
Әлемнің әр елдерінде әртүрлі ақша агрегаттары есептеледі (мысалы, ФРГ
мен Швейцария – үштен, АҚШ-та – төртеу, Ұлыбританияда – бесеу, Францияда –
он, Ресейде -үш). Негізінде, оларды қалыптастыру мен есепке алудағы басты
міндет, ол ұлттық экономиканың даму тенденциямен тығызбайланыста болуы
керек және дұрыс болжам жасауға мүмкіншілік беріпғ әрі елдің орталық банкі
тарапынан бақылауға мейлінше оңтайлы болуы керек.
Бұл ақша агрегаттарының ішінде М0 ақша агрегаты бойынша
біркелкілікбайқалады. М0 ақша агрегаты банктердентыс қолма-қол ақшаны
қамтиды. Қолма-қол ақша, монеталар, қазынашылықбилеттер, банкноттар жатады.
Монеталар, әдетте ішкі төлемдерге қызмет көрсетеді және барлық қолма-
қол ақшалармассасының ішінде ең төменгі номиналға ие, өйткені олар ең
жоғарғы айналыс жылдамдығымен жүреді. Олардың тозушылығын төмендету үшін,
ол монеталар металлдан дайындалады және ұзақ мерзімқызмет атқарады. Бұл
фактор монеталардың айналыс сипатына үлкен әсер етеді.
Инфляцияның нәтижесінде есептесу үшін бағалар дөңгеленеді де, төлемнің
өз мазмұнынан майда монеталарға деген сұраныс өзінен-өзі жойылады. Сонымен
қатар, мемлекетте монеталардың кейбір түрлерін шекігенді тоқтатады. Өйткені
олар эмиссиялық табыс әкелмейді және де оларды өндіруге кететін жиынтық
шығындар олардың номиналынан асып кетеді. Мысалы, Ресейде номинал құны 1
коп.(тиын) монетаны жасау 15 тиынға түседі. Біздің елдеде қазіргі кезде
тиындар шығарылмайды.
Монеталардың кейбір бөліктері, ең алдымен жаңадан шекілген монеталар,
тауар ретінде коллекционермен пайдаланылады да ақша айналысынан шығып
қалады.
Қазынашылық билеттер, бұл қағаз ақшалар. Олар ақша қаражаттарын
сақтайтын және пайдаланатын мемлекеттік қаржылық орган, елдің
қазынашылығымен эмиссияланады. Тарихи қазынашылық билеттер эмиссиясы құнды
металдармен қамтамасыз етілмеген. Олар банкнот (банктік билет) сияқты
алтынға айырбасталуға кепілдікті болмаған. Алтын айналысы тоқтағаннан кейін
қазынашылық билеттермен банкноттар арасындағы айырмашылық та жоғалды.
Қазіргі кезде көптеген елдерде қазынашылық билеттер эмиссиясы тоқтатылған.
Сонымен, жалпы қаржы статистикасында М0 ақша агрегатын анықтау бойынша
біркелкі тұрғыдағы әдістер қолданылса, басқа ақша агрегаттары
бойыншаәлемнің әр елдері әртүрлі әдістер қолданып есептейді.
Қазақстанда ақша массасы Ұлттық Банк пен екінші деңгейдегі банкілердің
шоттарын шоғырландыру негізінде анықталады және оның құрамына айналыстағы
қолма-қол ақша және резидент заңды тұлғалар мен үй шаруашылығы (жеке
тұлғалардың) депозиттері жатады.
Қазақстан Республикасында Ұлттық банктің 12.01.1995 ж. Директорлар
кеңесінің №2 хаттамасымен бекітілген “Ақша массасын, ақша базасын анықтау
әдісі және ішкі, сыртқы активтерді анықтау барысында баланстық шоттарды
жіктеу туралы ережесіне” сәйкес ақша базасы мен ақша массасы есептеледі.
Аталған ережеге сәйкес, ақша базасы (МВ) – бұл міндеттемелерге жататын
резервтік және бастапқы ақшаларды білдіреді. Ол мынадай формуламен
есептеледі.
- мұндағы - айналыстағы нақты ақшалар;
- міндетті резервтер;
- екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық банктегі коршоттағы
қаражаттары.
мұндағы Н – айналысқа шығарылған банктің билеттері, С –
айналысқа шығарылған монеталар.
Қазақстандағы ақша агрегаттарының жағдайы туралы 1-кесте соңғы
жылдарға арналып жасалған,
1-кесте. Ақша агрегаттары (млн теңге, кезеңнің соңына)
Ақша агрегаттары 2003 2004 2005
1 Ақша базасы (резервтік ақша)
соның ішінде: 316962 577841 662971
Ұлттық банктен тыс қолма-қол ақша 262093 410898 458518
ЕДБ-дің және басқа ұйымдардың ұлттық 54869 166943 204453
Ұлттық банктегі депозиттері
2 М0 (айналасындағы қолма-қол ақша) 238545 379273 411813
3 М1 412139 677438 799401
оның ішінде:
3.1 халықтың теңгедегі аудармалы
депозиттері, 29840 44164 57875
3.2 банктікемес заңды тұлғалардың
теңгедегі аудармалы депозиттері 143754 254002 329713
4 М2 693381 1164432 1515962
оның ішінде:
4.1 Халықтың теңгедегі басқа да
депозиттерді және шетел валютасындағы 111214 226189 277720
аудармалы депозиттерң
4.2 банктік емес заңды тұлғалардың
теңгедегі басқа да депозиттері және
шетел валютасындағы аударма депозиті. 170028 260805 438
5 М3 971749 1634681 2065340
оның ішінде:
5.1 халықтың шетел валютасындағы басқа
да депозиттері; 194357 170823 251747
5.2 банктік емес заңды тұлғалардың шетел
валютасындағы басқа да депозиттері.
84011 299426 297631
Қазақстандағы негізгі ақша агрегаттарына, қазіргі кезде ақша-несие
статистикасын жасау және талауда қолданылып жүрген, ақша базасы мен
белгіленуі М3 – ақша массасы жатады. Ақша массасы құрылымына мынадай ақша
агрегаттары жатады:
• М0 (айналыстағы қолма-қол ақша немесе банк жүйесінен тыс ақша);
• М1 = М0 + банктік емес заңды тұлғалар мен халықтың теңгедегі
аудармалы депозиттері;
• М2 = М1 + теңгедегі басқа да депозиттер және банктік емес заңды
тұлғалар мен халықтың шетел валютасындағы аудармалы депозиттері;
• М3 (ақша массасы) = М2 + банктік емес заңды тұлғалар мен
халықтың шетел валютасындағы басқа да депозиттері.
Мұндағы,
• Аудармалы депозиттер – 1) әрқашан айыппұлсыз және шектеусіз
атаулы құнымен ақшаға ауыстырылады; 2) чектің, траттаның немесе
жиро-кепілдіктің көмегімен еркін айналады; 3) төлемдер жүргізуде
кеңінен қолданылады. Аудармалы депозиттер қысқа ақша массасының
бір бөлігін құрайды.
• Басқа депозиттер – негізінен, ол белгілі уақыт аралығынан кейін
ғана алынатындығы немесе әр түрлі шектеулері жай коммерциялық
операцияларда біраз қолайсыздық туғызатын жәнежинақ механизміне
қойылатын талаптарға жоғары дәрежедесай келетін жинақ және
мерзімді депозиттер. Басқа депозиттер, сонымен қатар, шетел
валютасында салынған басқа салымдар мен депозиттерді қамтиды.
Ақша базасының ақша массасына ықпал етуі ақша мультипликаторы (Ам)
көмегімен мынадай формула арқылы есептеледі:
Егер мысалы, ақша мультипликаторы 2,0-ге тең болса, онда ақша
базасының әрбір теңгесі 2 теңге жасауға қабілеттігін көрсетеді. 2002 жылы
ақша массасындағы депозиттердің өсуі, ақша мультипликаторының мәні өткен
жылмен салыстырғанда 3,29-дан 3,67-ге дейін өсіп отыр.
Экономиканың монетизациялау деңгейі.
Тауар айналысына қажетті ақша шығарылды ма, барлық іс-келісімдер ақша
массасымен қамтамасыз етілді ме деген сұрақ туындайды. Бұл туралы жиынтық
ішкі өкімнің (ЖІӨ) монетизациялану коэффициенті бойынша жауап беріледі. Ол
ақша массасы мен ЖІӨ ара-қатынасы арқылы анықталады:
Бұл жерде: Км – монетизациялау коэффициенті, М – ақша массасы, ЖІӨ -
жиынтық ішкі өнім.
Макродеңгейде ақша мультипликаторы (m) ақша массасының (М) ақша
базасына (Б) қатынасы арқылы беріледі:
Бұл жерде: Б – ақша базасы.
Сонда ақша массасы тең болады: М = m·Б
Бұл формула, ақша массасының шамасын анықтаушы екі маңызды факторды
сипаттайды.
Орталық банктер ақша массасын реттеу мақсаттарында депозиттердің
өсуіне шек қояды. Оны коммерциялық банктердің орталық банкте сақталатын
міндетті резервтерінің шамасын белгілеу арқылы іске асырады. Сол кезде ақша
мультипликаторы мынадай түрге енеді:
Бұл жерде С – қолма-қол ақша сомасының депозиттерге қатынасы;
R – міндетті банктік резервтер нормасы. Ол резервтер сомасының
депозиттер сомасына қатынасы арқылы есептеледі.
Сонда ақша базасының өсімі нәтижесіндегі ақша массасының өсімін
мынадай формуламен беруге болады:
Ақша айналысының жылдамдығы, ақша массасының маңызды сандық
көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Ол, қалыптасқан ақша жүйесінің
типіне, ақшаның экономикалық функцияларының модификациялануына, бартерлік
және қолма-қолсыз ақша арқылы есептеулердің даму (жетілу) дәрежесінің
масштабына байланысты. Ақша айналысының жылдамдығы дегеніміз, ақшаның іс-
келісімдерге қызмет етуінің жылдамдығы, нақты айтқанда, белгілі бір мерзім
кезеңіндегі (әдетте бір жыл) ақша арқылы іске асушы іс-келісімдердің саны.
Құнның, жай немесе кездейсоқ, жалпы формаларынан ақшалай формасына,
тауарлық ақшалардан қағаз ақшаларға өтуі, экономикадағы ақша айналысын
қарқынды жылдамдатуға әкелді.
Металл ақшалардан қағаз ақшалардың айырмашылығы, олардың қорланым
құралы қызметін толық мәнді орындай алмайтындығында. Яғни, қағаз ақшалар,
айналыстан ұзақ мерзімге қалыс қала алмайды. Өздерінің табиғатына қарай
олардың айналыс жылдамдығы жоғары болады, ол электронды ақшаны қолданғанда
ақша айналымы жылдамдығы күрт жоғарылайды.
Сондықтан, ақша жүйелерінің дамуының жалпы прогресі, есептесулердің
уақыттарының қысқаруына әкеледі, ал ол ақша айналысының жылдамдығының
өсуіне әкеледі.
Сонымен қатар ақша айналысының жылдамдығы әр нақты уақыт мерзімінде
экономикалық және экономикалық емес жағдайларменанықталады. Экономикалық
факторларға:
• Ұлттықэкономиканың өсу қарқыны;
• ұдайы өндірістік циклдің нақты кезеңдегі фазасы;
• төлем балансының жағдайы;
• төлем айналымының құрылымы;
• процент ставкаларының деңгейі, т.с.с. жатады.
Экономикалық емес факторларға:
• инфляцияның күтілуі;
• тұтынуға деген бейімдік;
• жинақтауға (қорлануға) деген бейімдік;
• нарықтағы әбіржушілік, т.с.с. жатады.
Ұлттық экономикадағы ақша айналысының жылдамдығының көрсеткіштеріне
жататындар:
а) жиынтық ішкі өнімнің шеңбер айналысы процесі кезіндегі ақша
массасының айналымдылығы;
б) ақша массасының бір айналым өту кезіндегі мерзімнің ұзақтығы.
Жиынтық ішкі өнімнің шеңбер айналысы процесі кезіндегі ақша массасының
айналымдылығы мына формуламен беріледі.
бұл жерде
- ақша массасының айналымдылығы (1 жылдағы айналым саны);
-жиынтық ішкі өнім, 1 жылға есептелген;
- ақша агрегаттарының бірін (мысалы, 2) қолданғандағы ақша
массасы.
Ақша массасының бір айналымының ұзақтығы (күндермен есептегенде)
мынадай формуламен беріледі:
Ақша айналысының жылдамдығының өсуі ақша массасының ұлғаюы мен тең.
Тауардың біркелкі тіркелген ұсынысы кезінде, бұл ақша айналысы каналдарының
артық толуына әкелуі мүмкін, ал ол ақша бірлігінің сатып алу қабілетін
төмендетуді туындатады.
Ақша айналымының жылдамдығы: 1) нарық конъюнктурасына; 2) нақты
айналыстардың мөлшері мен санына; 3) инвестициялардың масштабы мен
құрылымына; 4) экономикалық өсудің қарқынына; 5) халықтың тұтынуға немесе
жинақтауға бейімділігіне; 6) инфляциялық күтілімдерге; 7) несие жүйесінің
дамуына; 8) қолма-қолсыз есептесулердің техникасына байланысты болып
келеді.
Жаңа көрсеткіштермен қатар депозиттердің нақты бір түрлеріне қатынасты
айналыс жылдамдығының жекелеген көрсеткіштері де есептеледі. Мысалы, қолма-
қолсыз айналымда, ақша айналысының жылдамдығын мынадай көрсеткіштер
сипаттайды:
а) ақшаның айналымдылығы;
б) бір айналымның ұзақтығы.
Қолма-қолсыз төлем айналымында, ақша айналымдылығы мынадай формуламен
есептеледі , бұл жерде
- ақша айналымының қолма-қолсыз төлем айналымындағы
(айналымдарда) жылдамдығы;
- банктік шоттар бойынша дебеттік шығарып тастау (списание)
салалары;
- банктік шоттардағы орта жылдық қалдықтар.
Бұл айналымның (күндермен есептегенде) ұзақтығы мына формуламен
есептеледі
2. АҚША АЙНАЛЫСЫНЫҢ ЗАҢДАРЫ
2.1 АҚША АЙНАЛЫСЫНЫҢ ЭМПИРИКАЛЫҚ ЗАҢДАРЫ
Егерде объективті фактілер бар болса, онда оларды реттеуші объективті
заңдарды зерделеп, жалпы біліп, игеру қажет. Ақша дегеніміз объективті
экономикалық фвкт. Осы тұрғыдан қарай отырып ақша айналысының объективті
заңдарын қарастырамыз. Оны түсіну дәрежесі терең мағыналы немесе терең емес
болуы ықтимал.
Терең емес, өзара байланыстарды эмпирикалық заңдар үшін береді.
Эмпирикалық заң дегеніміз бұл қайтара қайталанып отыратын сезіммен
қабылданатын құбылыстардың өзара байланыстары туралы тұрақты түсінік.
Олардың кейбіреуі мерзімі тұрғысынан алғашқы (бастапқы) болыподан кейін
келесі (екінші) жолы келетін құбылыс үшінайқындалған белгі болып отырады.
Мысал ретінде халықта ежелден қалыптасқан, әртүрлі құбылыстар үшін тұрақты
түсініктерге, айталық ауа-райы туралы, егерде күн қызарып батса – келесі
күні күшті жел тұрады деген түсінік, немесе шағала суға қонса, келесі күні
жақсы ауа-райы болады деген сияқты түсініктер.
Экономикалық ілімдер шеңберінде қарастырылатын эмпирикалық заңдар,
әдетте қалыптасқан заңдылықтар, ережелерден аталады.
Ақша айналысындағы эмпирикалық заңдарға Грешем заңы деп аталатын заң
жатады, ол монетарлық ережеге жатады.
Процестердің өзара әрекеттерінің ішкі механизімін терең мағыналы
(мәнді) заңдар көрсетіп ашады. Мәнді заңдар құбылыстар арасындағы себепті-
салдарлы байланыстарды сипаттайды. Ақша айналысының терең мағыналы заңы,
тауарлар массасын өткізуге, ақшаның сатып алу қабілетінің тұрақтылығын
қамтамасыз етуге және олардың арасындағы тепе-теңдікті ұстап тұруға қажетті
әрі жеткілікті ақша массасының сандай өлшемі туралы рационалды тұжырым
болып табылады.
Ал, “экономиксте” ақша айналысының заңы, экономикаға ақша қалай әсер
ететінтүсінікті ашып көрсететін макромодель ретінде беріледі.
Ақша жүйелері, қалыптасқан шаруашылық жүйесіне тән объективті
факторлардың әрекеті әсерінің нәтижесінде эволюциялық өзгерістерге
ұшырайды. Соның нәтижесінде ақшаның түрлері мен формаларының табиғи
іріктеуден өткен (екшеу) түрлері мен формалары пайда болады.
Эволюциялық заңдылықтардың, тұрақты және тұрақсыз ақша айналысы
жағдайында әрекет ететіндерін ажырата білу керек.
Тұрақсыз ақша айналымы жағдайындағы ақша эволюциясының заңдылықтары.
Әдетте, экономикалық ғылымда тұрақсыз ақша айналымы жағдайындағы ақша
эволюциясының заңдылықтарын сипаттағанда, “Грешен заңы” деп аталатын,
қалыптасқан заң әрекетінің нәтижесіне көңіл бөлінеді. Бұл эмпирикалық заң
бойынша, ақшаның табиғи іріктелуі: “Нашар (жаман) ақшалар айналыстан жақсы
ақшаларды ығыстырып шығарады” деп қабылданады. Дәстүр бойынша, бұл заңды Н.
Оресм (Nicolas Oresme, 1323-1382 жж) атты француз “Ақша шығу тегі,
табиғаты, заңы және әртүрлі түрлері туралы трактат” атты еңбегінде (1350 ж.-
1360 ж. жазылған) ашқан деп есептейді. Сонан соң оны поляк Н. Конерник
(1473-1543) “Монеталарды шеку” туралы трактатта “қайтара ашты” деп
есептелінеді. Ал, Г. Маклеод атты (1821-1902) ағылшын, бұл заңды ағылшын
чиновнигі Т. Грешем ашты деп, соған сілтеген, сонан кейін осылай қабылданып
кеткен. Іс жүзінде, бұл заңның мағынасы (“мыс ақшалар қолданыста, асығыс,
жаман және бұзық жасалған, бағасы жоқ”) біздің жыл санауымызға дейінгі V
ғасырдан белгілі[1]
Бұл жерде, аталған заң ақшаның құн өлшемі құралы қызметімен баға
масштабы арасындағы ішкі қайшылықты бейнелейді. “Грешем заңының” әрекет
етуінің шарттарына мыналар жатады:
1) бір номиналдағы ақша белгілерінің сатып алу күшінің әртүрлілігі;
2) әртүрлі сатып алу күші бар ақша белгілері ешқандай шектеусіз заңды
төлем құралы болып қызмет етуі міндетті;
3) әртүрлі сатып алу күші бар ақша белгілеріне еркін эмиссиялану
ережесі берілуі міндетті.
Қарастырылып отырған заң теориясының орталық мәселесі. Бұл “жақсы
ақшалар” және “нашар ақшалар” ұғымдарының мағынасы мен салыстырудың
критериилері туралы мәселе. Бұл заңның әрекетіне байланысты тарихи
фактілерді жинақтай отырып, мынадай ақшаформаларына артықшылық берілетінін
айту керек:
а) ішкі құны бар, яғни саяси катаклизмдерден қорғалған;
б)жоғары өтімділікке ие;
в) максималды санды қызметтер және қосымша қызметтер игеріп атқаруға
қабілетті;
г) ақшаны пайда табу үшін қолдануға мүмкіндік беретін;
д) ең жоғары тұрақтылыққа ие.
Бұл заңның ақиқаттығы қалай дәлелденеді және де, соған сай нашар
ақшалар айналыстан жақсы ақшаларды ығыстырып шығару әрекетінің де нақтылығы
қандай деген сұрақ туындауы ықтимал. Әрине бұл жерде оны растайтын
эмпирикалық тұрақты фактілер тобының болып тұрғандығы алға тартылады.
Біріншіден, ақша айналысының эмпирикалық заңының әрекет етуі
биметализмге (яғни мыс-күміс немесе алтын-күміс) тән депесептеледі. Мысалы,
алтын мен күміске негізделген биметализмде және алтын мен күмістің
құндарының арасалмағы заңнамалы орнатылғанда (айталық, ол қатынас 1-ден 15-
ке белгіленіп тіркелген), монеталар жеке тұлғалар меншігінде металлдардан
(алтын, күміс) еркін шекілген. Күмістің құнының түсуі (төмендеуі), тек
күміс монеталармен есеп айырысуды тиімді етіуге алып келеді. Олардың
тұрақтылығы төмендеу болды да, оларайналыстан алтын монеталарды ығыстырып
шығара бастады. Айналыстан ығыстырылған алтын монеталар қазынаға айнала
берді.
Екіншіден, қағаз ақшалардың пайда болуымен, инфляция жағдайында бағалы
металлдардан жасалған монеталар жақсы ақша болып табылды.Оларда, өздерінің
ішкі құны бар, яғни саяси тұрақсыздықтан қорғалған, ақшаның бес функциясын
да тәуелсіз орындай алады, оның ішінде дүниежүзілік ақша құралы қызметінде.
Сондықтан, бағалы металлдардан жасалған ақшалар шетелге шығарылады да
қазынаға айналып, айналыстан шығады.
Үшіншіден, жақсы ақшалар салық төлемі ретінде түсуін тоқтатады. Соның
нәтижесінде тарихта мемлекет нашар ақшаларды эмиссиялан (мысалы, мыс
немесе қағаз ақшалар) айналысқашығарып, орнына салықтарды жақсыакциялармен
(алтын не күміс) төлеуді талап еткен, көптеген жағдайлар пайда болған.
Төртіншіден, айырбасталмайтын ақша үстемдігі жағдайында, ақша
айналысының эмпирикалық заңының әрекетінде өзіндік айырмашылық бар. Мысалы,
қазіргі кезде Ресейде, Қазақстанда т.с.с. қолма-қол ақша мен қлома-қолсыз
ақшаның құндылықтары әртүрлі болып отыр. Қолма-қол ақшаны есептесулерде
қолдану, салық төлемдерінен “жалтаруға” үлкен мүмкіндіктер береді,
сондықтан қолма-қолсыз ақша нашар, жаман болады және өтімділігі төмен,
осыдан олар арзан болып келеді. Оны тұрақтыжарнама да растайды: іс-
келісімдердің белгілі бір процент сомасына, қолма-қолсыз ақшаны қолма-қол
ақшаға айналдыруға болады.
Бесіншіден, отандық ақшаны (теңгені) еркін конвертиршетік басқа
шетелдік валютамен салыстырғанда, шетелдік ол валюталар артықшылыққа ие
болады да жоғары өтімділікке де ие болады. Олар ақшаның дүниежүзілік ақша
құралы қызметінде орындайды, сондықтан айналыстан және төлемдерден
шығарылып қорланымға ауыса алады. Сонымен, бұл эмпирикалық заң басқаларды
толықтыра отырып, қағаз-ақша массасының құрылымы мен айналыс жылдамдығының
ұлттық экономиканың әртүрлі бөліктеріндегі өзгерістердің көптеген
себептерінің бірін ашады.
Алтыншыдан, қарастырылып отырған бұл эмпирикалық заңның тағы бір
аспектісіне У. Джевонс (1835-1882) көңіл бөлген. Жақсы ақшаларды айналыстан
нашар (жаман) ақшалар ғана ығыстырып қоймайды екен дейді ол. Өйткені, жақсы
ақшалар басқа қосымша қызмет ете алатын сфераларға шыға алады да, өздері
айналыстан кете алатын қабілетке ие болады. “Типті, заңды төлем құралы
болып бекітілген нәрседе, ақша сипатынан айрылуы мүмкін. Азамат соғысы
кезінде үкімет айналысқа елу долларлық билеттерді, 7,3% табыс әкелетін етіп
шығарып бақты. Бұл жағдайда процент өте жеңіл есептелетін еді де, күніне ол
бір центке тең болып шықты. Бірақта бұл билеттер айналыста қызмет етуге
қабілетсіз болды. Өйткені, үкіметтің бұл билеттердің айналысқа шығуын
жеңілдетуге ттырысқан шараларына қарамастан, халық процент алу мақсатында
ол билеттерді қолда ұстап отырғанды артық (жөн) көрді”[2]. Сонымен бұл,
мысал бір типті нақты айтқанда қағаз, проценттік емес жәнепроценттік
ақшалардың өзара қақтығысын, әрі олардың таңдалуын көрсетеді. Проценттік
ақшалар, жақсы ақшалар болып шықты. Өйткені олар, кәдімгі қағаз төлем
құралы қызметінен басқа да артық қызметтер, яғни пайда әкелетін
мүмкіншілігі бар, сондықтан қарыз капиталына айнала алатын ақша болып
шықты. Яғни, қосымша маңызды саналарға ие болғандықтан, олар айналыстан
кетіп қалды.
Сонымен қатар, біз қарастырылған факторлардың, грешем заңының
әрекеттерін дәлелдеуші факторлар ретіндегі әрекеттері, ақша айналысын
белгілі бір шамаларда тұрақсыздандырушы “ашу шақырушы” факторлармен
байланысты екенін, тағы да ескертуіміз қажет.
Жақсы және жаман ақшалар туралы қоғамдық пікір тарихи тұрпатта болады,
яғни, ол белгілі бір ақша формасына сөзсіз тұрақты бекітілген болмайды, ол
ылғи да қозғалыста болады. Қағаз ақша инфляция жағдайында алтын ақшалар
жақсы ақшалар болып келеді. Тұрақты, қалыпты ақша айналысы жағдайында
тозған банкнотаны жаңа банкнотаға ешқандайқиындықсыз айырбастайды, ал қатты
жұқарған монетаны олай айырбастамайды.
Тұрақты ақша айналысы жағдайындағы ақша эволюциясының заңдылықтары.
Экономикалық ғылым, көзге көрінетін деп қабылданатын шалт (күрт)
өзгерістерге жиі көңіл аударуда. Алайда ақша жүйелерінің эволюциясы
шаруашылық жүйелеріндегі тұрақты жағдайларда жүріп отырады. Тарихта, бір
ақшалардың басқа ақшаларды ығыстырып шығарып отыруы туралы көптеген
фактілері белгілі. Және де соларға байланысты, күні бұрынсол ақшалардың
қайсысы жақсы, қайсысы жаман деп айтуға болмайды. Мысалы, бірқатар Европа
елдерінде, шаруашылық жағдайларының тұрақты кезінде, 2001 жылдыңбасында
қолма-қол ақша евро айналысқа шығарылған кезде қолма-қол ақшамен есеп
айырысулар көлемі ұлғайды, ал электрондық төлемдердің үлесі біршама
төмендеді, яғни қолма-қол ақша, қолма-қолсыз ақшаны айналыстан ығыстырды.
Бұл факт “Грешем заңымен” принципті тұрғыдан түсіндіріле алмайды. Өйткені,
қолма-қол евро, қолма-қолсыз евродан нашар деуге ешқандай негіз жоқ.
Қандай да болмасын эмпирикалық заңның әрекет ететін шегі күні бұрын
белгіленіп қойыла алмайды. Ақша айналысындағы өзгерістер, оларды ашып
көрсететін жаңа факторлар туындатады. Теорияның міндеті,заңның әрекет ету
механизмін жан-жақты білу. Бұл тұрғыдан Р.Л. Миллер және Д.Д. Ван-
Хузконцепциясы белгілі бір өзіне қарай ықылас танытады.
Бұл, авторлар қолданатын ғылыми құрал, “күтілуші шығындар” (Waiting
costs) және “трансакциондық шығындар” (transaction) атты ұғымдармен
байланысты. Олар, өздерінің қосынды сомасында айналыс шығындарын құрайды.
“Күтілуші шығындар” (Сw) ретінде, индивидтің қажетті товарды сатып алу
мерзімімен байланысты көтеретін шығындарын айтамыз. Күту мерзімі неғұрлым
ұзақ болса, бұл шығындарда соншалықты жоғары болады (1 сурет).
Күтілуші
шығындар
1 сурет. Күтілуші шығындар (Сw) қисығы.
Негізінде, күтілуші шығындар, уақыт векторына принцип бойынша
перпендикуляр болып көрсетіле алмайды. Оны, авторлар да түсінетін сияқты.
Дамытылып отырған тұрғыдан “күту уақыты ... белгілі бір шығындармен пара-
пар”. Яғни, абсцисса осі де ординат осі де бір параметрдің динамикасын
көрсетеді. Сонда, дұрыс құрылған қисық Сw жай сәулеге айналады.
Р.Л. Миллер мен Д.Д. Ван-Хуз күтілу шығындары сауда жүйесіне тәуелді
емес деп есептейді. Әрі осы кезде, олар таза бартерді, ұйымдастырылған
бартерді, товарлы ақшаны, товар стандартын (металл ақшалар),
айырбасталмайтын ақшаларды айырады.
Трансакционды шығындар ретінде, әдетте индивидтің сауда жасау кезінде
көтеретін шығындарын түсінеміз. Қарастырылып отырған процестерге
қолданғанда олар пайдалы игіліктің құнымен байланыстырылмайды. Олар сол
игілікті іздеу, таңдау, төлем, іс-келісім жасау тәуекелдігі сияқты күш
жұмсаумен байланысты. Игіліктің өзінің әртүрлі сатылу нүктесіндегі
бағасының ауытқуының мүмкін болуы және соған байланысты айырбас варианттары
есепке алынбайды. Бұл жерде, күнібұрын қысқа мерзімді операциялар ұзақ
мерзімді операцияларға қарағанда көп трансакциондық шығындарды қажет етеді
деп есептелді (2 сурет).
трансакционды
шығындар
2- сурет. Трансакционды шығындар қисығы.
Іс-жүзінде, тек трансакционды шығындар ғана төлем формасын іріктеп
алудың объективті варианты болып табылады. Орнықты тұрақталған шаруашылық
жүйесінде іс бойынша қалыптасқан дағдылы қарым-қатынастарды, белгілі бір
адамның белгілі бір менталитеті (ділі) кезінде белгілі бір нақты айырбас
операцияларын іске асыру мерзімі тұрақты деп есептеуге болады.
Осымен қатар трансакциондық шығындарды, күтілуші шығындар сияқты
уақыттан тыс, тарихтан тыс қарастыруға болмайды. Сонымен, СТ қисығы
трансакциондық шығындардың өзгерісін бір мезгілде ақша жүйесінің
эволюциясының өзгерісімен қатар сипаттайтын сәулеге айналады.
Товарды сату, сатып алу процесіне қатысқан кезде, индивид жалпы
шығындарды көтереді. Оның мақсаты, тап сол шығындарды минимизациялауда
болады. Бірақта, Р.Л. Миллер және Д.Д. Ван-Хуз ұсынып қорғап отырған
концепция тұрғысынан, есепке тек қана, трансакциондық шығындарды алуға
болады. Күтілуші шығындардан, трансакциондық шығындардың деңгейінің
ерекшелігі, оның сауда және ақша айналысы жүйесімен тікелей
анықталатындығында. Соларға байланысты болғандықтан, трансакциондық
шығындардың қисығы сол жаққа төмен қарай қозғалады.
Индивидтердің мүдделерінің ұмтылысы, сауданың бір жүйесінен басқа
жүйесіне ауысуын туындатып, ақша жүйесінің эволюциясына әкеледі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz