Пайдаланылатын шикізат ресурстары
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ МАТЕРИАЛДЫҚ РЕСУРСТАР
(ҚОРЛАР) ЖӘНЕ МАТЕРИАЛДАҚ ЖАҒЫНАН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ... .
1.1 Материалдық ресурстар туралы түсінік, олардың құрамы мен құрылымы
1.2 Кәсіпорындарды матераилдық жағынан қамтамасыз етудің мәні, міндеттері
мен функциялары
1.3 Материалдық жағынан қамтамасыз етуді жоспарлау үшін жабдықтау
жөніндегі шаруашылық байланыстарды ұйымдастыру
1.4 Материалдық жағынан қамтамасыз ету жүйелерін жетілдірудің негізгі
бағыттары
2. БАЛҚАШТҮСТІМЕТ ӨБ-нің ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНЕ
ТАЛДАУ
2.1 Кәсіпорынның даму тарихы
2.2 Басқарманың ұйымдық құрылымы
2.3 Өнім өндіру көлеміне жасалған талдау
2.4 Еңбек ресурстарын пайдалануға жасалған талдау
2.5 Материалдық ресурстарды пайдалануға жасалған талдау
2.6 Өндіріске және өнімнің өзіндік құнына жұмсалатын шығындарға
жасалған талдау
3 МАТЕРИАЛДЫҚ ЖАҒЫНАН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІ БАСҚАРУ
3.1 Кәсіпорынның материалдық ресурстармен қамтамасыз етілуіне
жасалаған талдау
2. Запастарды (қосалқы қорлар) басқарудың және
тиімді
пайдаланудың проблемалары
3. Кәсіпорындағы материалдық жағынан қамтамасыз ету
жүйелерін толық жетілдіру
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Кез келген экономиканың өзегін өндіріс құрайды. Өндіріссіз
тұтыну болуы мүмкін емес, дәлірек айтқанда кәсіпорын өнімдер шығарады,
жұмыстарды орындайды және қызметтер көрсетеді, яғни ұлттық байлықты
тұтынуға және көбейтуге негіз қалайды.
Мемлекеттің экономикасын бір-бірімен және мемлекетпен өзара
өндірістік, кооперативтік, коммерциялық және басқадай тығыз байланыстағы
барлық мүмкін деген кәсіпорындардың жиынтығы ретінде қарастыруға болады.[1]
Бүкіл экономиканың саулығы және мемлекеттің индустриялдық қуаты
кәсіпорындардың қаншалықты тиімді жұмыс істеп тұрғанына, олардың қаржы
жағдайы қандай дәрежеде екеніне байланысты. Егерде мемлекеттегі
шаруашылықты басқарудың бүкіл жүйесін схема түрінде келтірсек, онда оның
негізі кәсіпорын болып табылады. Мемлекеттік аймақтық, ведомстволық
басқармалар кәсіпорындар деңгейінде атқарылатын процесстер турасында
алғанда, тек содан кейінгі екінші құбылыс ретінде қарастырылуы мүмкін.
Шаруашылық басқару жүйесіндегі кез келген өзгеріс кәсіпорындардың
қызметіне пайдалы болмаса түкке тұрғысыз боп есептеледі. Кәсіпорындарды
басқарудың кез келген формасы мемлекеттің экономикасында маңызды роль
атқарады. Макроэкономикалық тұрғыдан қарағанда кәсіпорындар төмендегі
жағдайларға негіз болып табылады:
1. Ұлттық табысты, жалпы ішкі өнімді, жалпы ұлттық өнімді көбейтуге.
2. Бүкіл мемлекеттің өмір сүру мүмкіндігіне және оның өз функцияларын
атқаруына. Бұл мемлекеттік бюджеттің едәуір бөлігі салықтар мен
кәсіпорындардан жиналатын алымдардан түзілетіндігіне байланысты;
3. Мемлекеттің қорғаныс қабілетін қамтамасыз етуге;
4. Жай және кеңейтілген ұдайы өндіріске;
5. Ұлттық ғылымды дамытуға және ғылыми-техникалық прогресті (НТП)
жеделдетуге:
6. Елдегі бұқара халықтың барлық тобының материалдық игілігін арттыруға;
7. Медицинаны, білімі мен мәдениетті дамытуға;
8. Жұмыспен қамту проблемаларын шешуге;
9. Көптеген әлеуметтік проблемаларды шешуге.
Кәсіпорын бұл ролін тек тиімді жұмыс істеп тұрған жағдайда ғана
атқара алады.
Қоғамдық өндірісті дамытудың бүкіл тарихы мынаған көз жеткізді және
мынаны дәлелдеп берді. Ол бойынша ең тиімді кәсіпорындар өркениетті нарық
жағдайында жұмыс істей алады екен, себебі оларға әр түрлі меншік түрлері
тән, оларда дұрыс бәсекелестік бар, экономикада демонополизация, еркін баға
құру, дамыған нарықтық инфрақұрылым бар, өндірушілерге қарағанда
тұтынушыларда артықшылықтар бар және басқа да қажетті атрибуттар бар. [5]
Тарихтан КСРО-ның және өзара экономикалық көмектің (СЭВ) басқа да
елдерінің тәжірибесі көрсеткендей, жоспарлы және әкімшілік-әміршілік
экономика кәсіпорындардың тиімді жұмыс істеуіне қажетті жағдайлар жасай
алмады, бұған бәрінен бұрын кәсіпкерлік қызметте еркін іс-әрекет
бәсекелестігінің жоқтығы, несие-қаржы қатынастарының дамымай қалуы,
мемлекеттің кәсіпорындар жұмысына шектен тыс араласуы және басқа да
жағдайлар себеп.
Жоспарлы экономика жағдайында кәсіпорынның негізгі мақсаты жылдық
жоспарда белгіленген белгілі бір номенклатурадағы өнімді шығару болды. Ал
жылдық жоспар өз кезегінде бесжылдық жоспарға негізделді. Осы жоспар
бойынша кәсіпорындарға қажетті ресурстар мен бәсекелес жабдықтаушылар
жеткізілді, сонымен бірге өнімдерді тұтынушылар да көрсетілді, яғни
кәсіпорындар қандай ресурстар алатынын, оны қандай кәсіпорындардан алатынын
және қай уақытқа дейін алатынын алдын ала білді, олар өз өнімдерін кімге
жөнелтетінін және қандай бағамен өткізетінін де алдын ала білді.
Егерде кәсіпорындардың жұмыс жағдайын осы тұрғыдан қарастырсақ, олар
тамаша өмір сүрген сияқты, себебі кәсіпорындарға өнімді қайдан алып, қайда
өткізуге бас ауыртудың қажеті жоқ – барлығын госплан мен госснабтың
басшылығымен мемлекет шешті.
Жоспарлы экономика жағдайында кәсіпорындар төмендегі схема бойынша
жұмыс істеді:
РЕСУРСТАР ӨНДІРІС САТУ
Бұл схема бойынша негіз болып ресурстар саналады: атап айтқанда олар
өнім шығару көлемін шектеуші болып табылады. Сөйтіп, жоспарлы экономика
жағдайында кәсіпорындардағы өнім шығару көлемі негізінен мемлекеттің
кәсіпорындарды қажетті ресурстармен қамтамасыз ету мүмкіндігіне байланысты
(тәуелді) болды.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақмыс корпорациясындағы
Балқаштүстімет ӨБ-дегі кәсіпорындарды материалдық жағынан қамтамасыз
етудің қалыптасқан түрлері мен әдістерін зерттеу және өндірісті метариалдық
жағынан қамтамасыз ету жүйелерінің неғұрлым тиімді (оңтайлы) жұмыс істеуіне
резервтер (қосымша қорлар) іздестіру болып табылады. Сондай-ақ, мына
бағыттардағы мәселелерді шешуді қарастыратын кәсіпорын саясатын жетілдіру
қажет:
- кәсіпорынның үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
- материалдық ресурстармен жабдықтаушылармен байланыстарды ұйымдастыру;
- өнімдердің әр алуандығының ең жоғарғы деңгейін қамтамасыз ету;
- өндірісті материалдық жағынан қамтамасыз ету жөніндегі іс-шараларды
қаржыландыру.
Материалдармен қамтамасыз етуді талдауға арналған ақпарат көздеріне
мыналар жатады: материалдық-техникалық жабдықтау жоспары, тапсырыстар,
шикізаттармен, материалдармен жабдықтау туралы келісім-шарттар, материалдық-
техникалық жабдықтау басқармасының (УМТС) оперативті мәліметтері,
материалдық ресурстардың түскені, жұмсалғаны және қалдығы туралы талдау-
есептің мәліметтері.
1
НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ МАТЕРИАЛДЫҚ РЕСУРСТАРЫ ЖӘНЕ МАТЕРИАЛДЫҚ
ЖАҒЫНАН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
1.1 Материалдық ресурстар туралы түсінік, олардың құрамы мен
құрылымы
Кәсіпорындардың құрамына мынадай ресурстар кіреді:
1. Техникалық ресурстар (өндірістік жабдықтар, керек-жарақтар,
қосымша материалдар және тағы да басқа.).
2. Технологиялық ресурстар (технологиялық әдістердің қозғалыста
болатындығы, бәсекеге қабілетті идеялардың болуы және т.б.);
3. Кадрлар ресурстары (жұмыскерлердің біліктілік, демографиялық
құрамы және т.б.);
4. Алқаптық ресурстар (пространственные) (өндірістік жайлардың,
кәсіпорындар аумағының, коммуникациясының, кеңейту мүмкіндігінің
сипаты және т.б.);
5. Ақпараттық ресурстар (кәсіпорынның өзі туралы және сыртқы ортасы
туралы қолда бар ақпараттардың сипаты, олардың анықтығын, дәлдігін
арттырудың мүмкіндігі);
6. Қаржы ресурстары (активтердің жағдайы, өтімділігі, несиелік
жолдардың болуы және т.б.).
Осы аталған ресурс түрлерінің әрқайсысы
кәсіпорындардың
мақсаттарына жету мүмкіндігінің жиынтығы. Кәсіпорындар қызметінің мазмұны
мен сипаты оның дамуының сыртқы және ішкі жағдайларымен анықталады. Сыртқы
жағдайларға мыналар жатады: шаруашылық жүргізудің (басқарудың) қабылданған
жүйесі (нарықтық, орталықтандырылған – жоспарлы, аралас), оның құқықтық
(заңдық) негізі, мемлекеттік реттеу дәрежесі.
Ішкі факторлар өзінің әсер ету сипаты бойынша едәуір көп,
кәсіпорындардың қызметіне ықпал ету дәрежесі бойынша оларды үш топқа бөлуге
болады:
1. Өндірісті ресурстармен қамтамасыз ету факторлары. Оларға өндіргіш
факторлар жатады (үйлер, құрылыс ғұмараттары, жабдықтар, транспорт
құралдары, шикізат, отын материалдары, электр энергиясы, жұмыс күші және
т.б.);
2. Экономикалық дамудың, еңбек пен өндірісті ұйымдастырудың, біліктілікті
арттырудың, инновацияның керекті деңгейін қамтамасыз ететін факторлар;
3. Кәсіпорындардың өндірістік-шаруашылық қызметінің коммерциялық
тиімділігін қамтамасыз ететін факторлар (маркетинг, жарнама және т.б.).
Кәсіпорындар жұмысының нәтижелілігі айтарлықтай дәрежеде
олардың шикізатпен және материалдармен немесе материалдық ресурстармен
қаншалықты қамтамасыз етілгеніне байланысты.
Барлық материалдық ресурстар шартты түрде шикізаттық және отын-
энергетикалық деп бөлінеді. Шикізаттық ресурстар өнеркәсіптік өнімдерді
өндіру үшін пайдаланатын еңбек заттарының жиынтығы болып саналады.
Шикізатты оны өндіруге және қайта өңдеуге шығындалған, және оның
әсерінен белгілі бір өзгерістер жасалған қандай да бір еңбек нысаны деп
түсінуге болады.
Шикізатқа әдетте өндіруші өнеркәсіптердің өнімдерін (кен, мұнай, құм,
ұсақ тас) және ауылшаруашылық өнімдерін (астық, картоп, қызылша) жатқызады,
ал материалдарға - өңдеуші өнеркәсіптердің өнімдерін (күкіртті және түсті
металлдар, цемент, ұн, жіп) жатқызады.
Негізгі және қосалқы материалдар болып бөлінеді. Негізгі деп табиғи
түрде дайын өнімнің құрамына кіріп, оның материалдық негізін құрайтын
материалдарды атайды. Қосалқы материалдар дайын өнімнің құрамына кірмейді,
тек оның түзілуіне мүмкіндік туғызады.
Отын мен энергия өздерінің экономикалық табиғатында қосалқы
материалдарға жатады, алайда маңыздылығының күшіне қарай олар ресурстардың
дербес тобына бөлінеді. Потенциалдық және нақты отын-энергетика ресурстары
(ОЭР) болып бөлінеді, потенциалдық ОЭР – бұл тұтастай республикада, сонда
немесе басқа бір экономикалық ауданда, бар барлық отын мен энергия түрлері
запастарының көлемі.
Нақты (ОЭР) отын-энергетика ресурстары кең мағынада – бұл ел
экономикасында пайдаланылатын барлық энергия түрлерінің жиынтығы. Ал
неғұрлым тар мағынада отын-энергетика ресурстары деп мыналарды түсінуге
болады:
1. Табиғи отын-энергетика ресурстары (табиғи отын) көмір, тақта тас
(сланец), тарф (шым тезек), мұнай, жер асты газы, ағаш отын, табиғи
механикалық энергия; табиғи отын көздері – күн, жер асты нары және
термальды сулар;
2. Отындарды өңдеу арқылы алынған өнімдер (кокс, брикеттер, мұнай өнімдері,
жасанды газдар, байытылған көмір, оның қалдықтары және т.б.);
3. Негізінен технологиялық процесстер кезінде алынатын екінші энергетикалық
ресурстар (отын қалдықтары, жанатын және ыстық газдар, өңделген газ,
өндіріс өнімдерінің физикалық жылуы және т.б.).
Халық шаруашылығы тұтынатын барлық шикізат түрлері экономикалық
тұрғыдан алғанда, екі үлкен топқа бөлінеді:
1. Өнеркәсіпте өндірілетін және ең алдымен ауыр индустрия салалары
тұтынатын өнеркәсіп шикізаты;
2. Ауылшаруашылығы салаларында өндірілетін және негізінде жеңіл тамақ
өнеркәсібі тұтынатын ауылшаруашылық шикізаты.
Өнеркәсіп шикізаты, өз кезегінде, екі шағын топқа
бөлінеді:
минералдардан түзілген шикізат (минералдық шикізат), яғни жер қыртысынан
(қойнауынан) алынған шикізат;
жасанды шикізат, яғни жасанды жолмен алынған шикізат, материалдар,
минералдардан түзілген (пайда болған) табиғи шикізаттың ең көп түрі бар
тобы. Ол өнеркәсіптің минералдық шикізат базасын құрайды және қара, түсті
металлургия, отын және электр энергетикасы, т.б. өнеркәсіптің негізгі
салаларының дамуын анықтайды. Өнеркәсіптің минералдық шикізат базасы – бұл
геологиялық барлау жұмыстарының нәтижесінде анықталған жер қойнауындағы
минералдық шикізаттар ресурстары. Сөйтіп, минералдың шикізат базасының
негізі болып анықталған пайдалы қазбалар кен орындары табылады.
Ғылыми мен техниканың қазіргідей дамыған деңгейінде жер қойнауынан
мейлінше тиімді өндіріліп алынған және өнеркәсіптік өндірісте пайдаланылған
минералдық шикізат ресурстары пайдалы қазбалар деп аталады.
Өнеркәсіпте пайдаланылатын пайдалы қазбаларды үш топқа бөлуге болады:
1. Жаңғыш пайдалы қазбалар (көмір, жаңғыш тақта тастар, шым тезек, мұнай,
табиғи газ);
2. Минералды пайдалы қазбалар (қара, түсті, бағалы және сирек металлдар);
3. Металл емес пайдалы қазбалар (химия өнеркәсібіне арналған шикізат,
құрылыс материалдары, қара металлургияға арналған металл емес шикізат).
Экономикалық тұрғыдан алғанда кез келген кен орны ең алдымен
пайдалы қазбалардың сапасымен және оның запас қорымен сипатталады.
Барланған және зерттелген дәрежесі бойынша пайдалы қазбалар кен
орындарындағы запастар үш категорияға (санатқа) бөлінеді:
А – анықталған запастар
В – ықтимал запастар
С – болуы мүмкін запастар
А категориялы запастар – бұлар толығымен зерттелген, барланған және
өндіруге дайындалған, олар кәсіпорынның пайдаға асыру жұмыстарына
(эксплуатациялық), сондай-ақ кәсіпорынды жобалау және құрылысын салу
жұмыстарына арналған.
В категориялы запастар – бұлар геологиялық зерттеулерге негізделген,
біршама барланған және тау кені орындарымен, бұрғылау скважиналарымен
картаға түсірілген. Олар тау кен кәсіпорындарының жүрделі құрылыстарын
жобалауға негіз ретінде алынуы мүмкін.
С категориялы запастар аз зерттелген, геологиялық барлау жұмыстарын
мұқият жүргізудің көмегімен анықтауды қажет етеді, олар тау кен өнеркәсібін
дамытудың перспективалық жоспарын жасауға және геологиялық барлау
жұмыстарын жоспарлауға пайдаланылады.
Сонымен қатар, пайдалы қазбалар кен орындарының запастары үш топқа
бөлінеді: геологиялық және өнеркәсіптік. Өз кезегінде геологиялық запастар
баланстық және баланстан тыс болып бөлінеді.
Баланстық запастар – ғылым мен техниканың қазіргі даму деңгейінде жер
қойнауынан жеткілікті дәрежеде тиімді өндіріліп алынатын запастар.
Баланстан тыс – ғылым мен техниканың қазіргі даму деңгейінде
экономикалық тұрғыдан алғанда жер қойнауынан қазып алу тиімсіз болатын
запастар.
Өнеркәсіптік запастар – бұлар эксплуатациялық немесе жобалық
шығындарды алып тастағандағы баланстық запастар. Эксплуатациялық шығындар
неғұрлым аз болса, баланстық запастар соғұрлым көп шығарылады, пайдалы
қазбалар кен орны соншалықты тиімді пайдаланылатын болады.
Пайдалы қазбалардың кез келген кен орнының экономикалық маңызы болады.
Ең үздігін анықтау үшін оларға экономикалық бағалау жүргізіледі. Оның
алдында геологиялық және технологиялық бағалау жасалады.
Геологиялық бағалауға кен орны туралы жалпы мәліметтер, ауданның
геологиялық сипаттамасы және кен орнының геологиялық құрылысы кіреді.
Геологиялық бағалау негізінде геологиялық запастар, пайдалы
қазбалардың сапасы, кен орнының орналасуының геологиялық жағдайы, кен
шығатын орынның тереңдігі, топырақ қабатының қуаты және басқалар
анықталады.
Технологиялық бағалау кен шығатын орынның технологиялық мүмкіндігін,
қазбалардың өндіруге болатын көлемін, аршу, дайындау әдістерін анықтау үшін
және т.б. жасалады.
Кен орындарына экономикалық бағалау геологиялық және технологиялық
бағалау мәліметтерінің негізінде жасалады және сол немесе басқа кен орнын
пайдалану кезінде мынадай көрсеткіштер анықталады:
- жалпы және үлестік күрделі қаржылар;
- өнімді өндіруге, байытуға және сатуға жұмсалатын шығындар;
- түсімділік (пайдалылық) индексі;
- еңбек өнімділігі;
- пайда және рентабельдік (тиімділік);
- өзін анықтау мерзімі;
- таза дисконтталған табыс (вексель есепке алынған кіріс).
Түрі мен құрылымы бойынша пайда болуына және пайдалану
мүмкіндігіне қарай, пайдалы қолданылуының салаларына және мерзіміне және
ұдайы өндірілуіне қарай шикізат базасы потенциалды және пайдаланылатын,
биологиялық, литосфералық, гидрологиялық және атмосфералық, минералдық және
биохимиялық, бірінші және екінші, отындық шикізат базасы және импортталатын
шикізат, қысқа -, орта -, және ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Шикізат базасы
және оның құрамдас бөліктері 1 - суретте ықшамдалған түрде берілді.
Потенциалды шикізат базасына жер қойнауының байлығы және оларды
пайдаланудың технологиялық мүмкіндіктері мен қажетті қуаты әлі де
анықталмаған немесе жоқ болған қоршаған ортадағы ресурстар жатады. Оның
құрамына өнеркәсіптік, қоғамдық және жеке пайдаланудан қалған, ештеме
дайындалмайтын қалдықтар кіреді, себебі оларды пайдаланудың өндірістік
әдістері жоқ.
Тұтыну қасиеті және пайда болу ортасы бойынша барлық табиғи
шикізаттардың түрлері және ауыл шаруашылығының (егін шаруашылығы мен мал
шаруашылығы, шабындық өсіру мен омарта шаруашылығы), орман шаруашылығының
сығынды өнімдері, сондай-ақ өзен және теңіздегі балық шаруашылығы өнімдері
биохимиялық шикізат базасына жатады.
Кен және кен емес қазба байлықтар литосфералық шикізат базасын
түзейді (құрайды). Жер астындағы және жер бетіндегі, ішкі және теңіз
сулары, сондай-ақ ауа мен оның заттық құрамдас бөлшектері минералдық
шикізат базасының құрамына кіреді. Пайда болуына байланысты шикізаттарды
(өндіру, өңдеу және қалдықтарды дайындау) бірінші және екінші (қайталама)
шикізат базалары деп бөлуге болады, өңдеуші кәсіпорындар аталған
классификациядағы шикізаттар мен материалдардың барлық түрлерін
пайдаланады.
Шикізаттар экономикалық мақсаты бойынша (еңбек түріне, дайын өнім),
өндірісітк процесстегі ролі бойынша (негізгі, қосалқы), алу әдісі бойынша
(өнеркәсіптік, ауыл шаруашылық және басқалар), өндіру мезгілі бойынша
(маусымдық, маусымдық емес) бір жүйеге келтіріледі.
Сонымен қоса, өңдейтін кәсіпорынға түсетін шикізат бірінші және
екінші шикізат ресурстарына бөлінеді.
ШИКІЗАТ БАЗАСЫ
Халық шаруашылығынан тыс Халық шаруашылығының
шикізат базасы шикізат базасы
Потенциалдық шикізат базасы
Биосфера Литосфера Гидросфера Атмосфера
Бірінші және екінші шикізат базалары
Меншікті шикізат базасы Шикізат импорты
Пайдаланылатын шикізат ресурстары
Алғашқы шикізат Екінші шикізат Бірінші немесе
(өндіру, дайындау, (дайындама, өңдеу, екінші шикізатты
пайдалану) пайдалану) экспорттау
Шығындар, қалдықтар, Шығындар, қалдықтар, Бірінші немесе
жанама өнімдер жанама өнімдер екінші шикізатты
экспорттау
Қазіргі уақытта пайдаланылмайтын шикізат өнімдері
1- сурет- Шикізат базасы және оның құрамдас бөліктері
1.2 Кәсіпорындарды материалдық жағынан қамтамасыз етудің мәні,
міндеттері мен функциялары
Жылдам дами беретін ғылыми-техникалық революциясының нәтижелерін
пайдалану, экономиканы дамытудың жинақтылығы, мамандандыруды тереңдету және
қоғамдық еңбек кооперациясын кеңейту, бір мезгілде халықтың игілігін
арттыра отырып материалдық-техникалық база құрудың негізгі байланысы
нарықтық экономиканың маңызды ерекшеліктері болып табылады. Осыған
байланысты тарату процесстерін жоспарлау және ұйымдастыру жүйесінде және
өндірістің қаржы айналымында елеулі өзгерістер орын алды: өнімдерді
таратудың және айырбастаудың салааралық функциялары едәуір күшейді және
өндірістің қаржы айналымы саласын басқаруда ұйымдастырушылық және
методологиялық бірлікті әрі қарай нығайту қажеттігі едәуір байқалды.
Халық шаруашылығының барлық салаларының материалдық ресурстарға деген
сұранысын анықтау тәсілі, негізінен ұзақ мерзімді перспективаға, түпкілікті
өзгерді, бұдан ғылыми негізделген нормативтік базаның ролі едәуір артты.
Жоспарлаудың баланстық әдісіне негізінде жаңа талаптар туындады, бұл
материалдық баланстар жүйесінің және олардың аумақтық, салалық және халық
шаруашылық резервтердегі салааралық және тиімді баланс аралық негізгі
байланысын бұдан да гөрі толығырақ өзара үйлестіру үшін туындады.
Өндірісті материалдық-техникалық жағынан қамтамасыз етудің
жинақтылығына қойылатын талаптар көбейді (көбінесе шикізаттардың,
материалдардың, отын мен жабдықтардың прогрессивті түрлеріне), өндіріске
ғылыми-техникалық жетістіктерді шапшаң енгізуге байланысты өндірістің
динамикалық жағдайына толығырақ сәйкес келетін жабдықтаудың икемді
формаларын дамыту қажеттігі өсті.
Өндіріс қаржысының айналымы саласының өзіне техникалық прогресс
жасауға, жабдықтау және сату органдарының материалдық-техникалық базаларын
қайта жарақтандыруға, қаржы айналымы саласындағы кәсіпорындарда еңбек
өнімділігін шұғыл көтеруге мүмкіндік беретін қазіргі заманғы жоғары
механикаландырылған және автоматтандырылған қойма кешендерін құруға және
қоймаларды өнімдермен жабдықтауды уақытында оны өндірістік тұтыну циклымен
тікелей байланыстыруға негізінен жаңа тәсіл қолдану қажет болды.
Экономикалық-математикалық аппараттарды, қазіргі заманғы электронды-
есептеу және ұйымдық техникаларды қолдана отырып, жабдықтауды және сатуды
басқарудың ғылыми әдіс-тәсілдерін енгізуге қойылатын талаптар анағұрлым
өсті.
Бірлестіктің өндірістік бірліктерін, цехтарын материалдық-техникалық
жағынан қамтамасыз етуді басқару кәсіпорындар мен ұйымдарды жабдықтауды
ұйымдастырудың құрамдас бөлігі болып табылады.
Зауыт ішіндегі жабдықтау процессіне өндірістік бөлімшелердің
материалдық құндылықтарды босату жоспары, оларға шикізатты, материалдарды,
сатып алынған бұйымдарды жеткізуді ұйымдастыру және беру кіреді, сонымен
бірге материалдық ресурстар шығынын есепке алу, оларды пайдалануды бақылау
және талдау жасау кіреді.
Зауытішілік жабдықтауды жоспарлау, негізінде, өндірістің
материалдармен қоректенуін лимиттеу жолымен жүзеге асырылады. Цехтарды
жабдықтауды лимиттеу материалдарға, сатып алынған бұйымдарға деген нақты
мұқтаждықты аяқталмаған өндірістің көлемі мен құрылымын ескере отырып
анықтауға мүмкіндік жасайды.
Есептеу кезінде жоспарланған мерзімге арналған өнім шығару жөніндегі
өндірістік тапсырмаға және әрбір номенклатуралық позиция бойынша өткен
мерзімдегі жоспардың нақты іс жүзіндегі орындалысына сүйене қажет. Бұл
жағдайда материалдардың жоспарланған және нақты қағаз жүзіндегі қалдығы
ескеріледі.
Жабдықтаушы-сатушы ұйымдардағы жабдықтау процессін басқару сапасының
артуына, олардың тұтынушыларға көрсететін қызметтерінің ұлғаюына байланысты
бұл ұйымдардың базасынан, жалпызауыттық қоймаларға соқпай-ақ, тікелей
кәсіпорын цехтарына материалдарды орталықтан жеткізужүйелі түрде кеңейеді.
Тұтынушыларға қызмет көрсетудің бұл формасы өндірісіне бұқаралық сипат тән
және тұтынатын материалдардың тұрақты номенклатурасы тән кәсіпорындарды
жабдықтау кезінде қолданылады. Бұл өндірістік запастарды едәуір азайтуға,
тиеу-түсіру жұмыстары мен қойма операцияларына жұмсалатын тұтынушылар
шығындарын азайтуға мүмкіндік береді.
1.3 Шикізаттармен және материалдармен жабдықтау жөніндегі
шаруашылық байланыстарды ұйымдастыру
Өндірістік процесстерінің үздіксіздігі мен тұрақтылығын
сақтаудың қажеттілігі шикізаттармен жабдықтаушылармен және делдалдармен,
сондай-ақ өнімдерді тұтынушылармен сенімді, тұрақты өндірістік және
шаруашылық байланыстар орнатуды талап етеді.
Әкімшілік-әміршілдік жүйе жағдайында бұл байланыстар орталықтан
жоспарлау және басқару негізінде орнатылды. Әрбір кәсіпорын өзін кімнің
немен жабдықтайтынын, ал өзі кімге не беретінін білді. Енді, шаруашылықты
басқарудың нарықтық жүйесіне өтуге байланысты, кәсіпорын өз бетімен өзіне
жабдықтаушылар, делдалдар табу керек, сонымен бірге өз өнімін тұтынатын
тұтынушыларды табуы және жасалған сатып алу-сату келісім-шартының негізінде
олармен арадағы байланыстарды ресімдеуі тиіс.
Өндірісте еңбек құралдарының өзіндік ерекшеліктері болатындықтан,
тұтынушыларды құрал-жабдықтармен және аспаптармен қамтамасыз ету кезінде
күрделі проблема туындайды. Филиалдар, біріншіден, құрал-жабдықтардың
көптеген түрлерінен монополиялық өндірушілердің бар екендігін байқайды.
Екіншіден, олардың тым жиі өндіретін өнімдері қымбат тұратын болып шығады
және мемлекеттің жеңілдікпен берілетін несиелерінен дотация бөлінбейінше,
кәсіпорынның оның сатып алуына шамасы келмейді. Үшіншіден, құрал-
жабдықтардың көптеген түрлерін дайындауға (жасауға) ұзақ уақыт кетеді. (1
жыл және одан да көп).
Нарықты зерттеу негізінде (сұраныстар мен ұсыныстарды) кәсіпорын өз
бетімен немесе мамандандырылған жабдықтаушы-сатушы мекемелердің көмегімен
тапсырыстар портфелі мен тауар өндірісінің жоспарларын жасайды, сондай-ақ
қажетті материалдық ресурстарға тапсырыстарды орналастырады (таратады).
Қызметтің осы екі бағыты кәсіпорынның өнімдерді сатып алушылармен арадағы
сауда-коммерциялық байланысының және материалдық ресурстармен
жабдықтаушылармен арадағы шаруашылық байланыстардың мәні мен сипатын
анықтайды. Кәсіпорынның шаруашылық және сауда-коммерциялық байланысын
дамытуға қойылатын маңызды талаптар мыналар: тиімділік, сенімділік және
тұрақтылық.
1999 жылға дейін (кейбір жерлерде 1992 жылға дейін) іс жүзінде
тауарлар қозғалысының негізгі екі түрі қолданылды: біреуі – мемлекеттік
сауда арқылы көпшілік тұтынатын тауарлар үшін, ал келесісі – материалдық-
техникалық қамтамасыз етудің жалпы мемлекеттік және ведомстволық
жүйелерінің мекемелері арқылы. Тауар қозғалысының бұл түрлері қаржы
қорларын қатаң бөлу және өнімдерді жоспар актісі бойынша жабдықтау болып
есептеледі. Бұрынғы КСРО аймағында материалдық-техникалық жабдықтау
жүйесінде он бір мыңнан астам кәсіпорындар мен мекемелер жұмыс істеді. 90
жылдардың басында олардың 10 % жуығы жалпымемлекеттік жүйені құрады және
КСРО мемлекеттік жабдықтау комитетіне (госснаб) жатты, ал 90 % әр түрлі
министрліктер мен ведомстволарға, халық депутаттары жергілікті Кеңестерінің
атқарушы комитетіне кірді. Нарыққа көшу кәсіпорындарды материалдық-
техникалық жағынан қамтамасыз етудің орталықтандырылған жүйесін құртты.
Материалдық-техникалық жағынан қамтамасыз ететін ұйымдар мен кәсіпорындар
оларға өзара тиімді шаруашылық есеп жағдайында қызмет көрсететін сауда және
коммерциялық агенттерге айналды. Олардың барлығында да дайын қоймалар
торабы, баздар, дүкендер, өндірістік участоктар бар. Олардың атқаратын
функцияларының әр алуандымен (әмбебап, көтерме және бөлшек сауда)
үйлескенде, бұл ақырында олар қызмет көрсететін кәсіпорындардың өндірістік
және тауарлық запастарын азайтады, мұнымен қоса қаржы айналымындағы артық
қалдықтарды үнемдеуге мүмкіндік туғызады, қаржы айналымын жеделдетеді және
өндірістің ырғақтылығын сақтайды. Басқаша айтқанда, материалдық-техникалық
жағынан қамтамасыз ететін ұйымдар мен кәсіпорындар өндірістік-техникалық
мақсаттағы өнімдермен жабдықтау бойынша шаруашылық байланыстардың
тиімділігіне жетуге мүмкіндік туғызады.
Нарықтық қатынастардың дамыған жүйесі бар елдердің тәжірибесі
көрсеткендей, жабдықтау-сату ұйымдарының әр алуан түрлері болады. Олар бір-
бірінен клиенттерге көрсететін қызметтердің жиынтығымен, тауарды
мамандандырумен, тапсырыс берушілердің белгілі бір санаттарына көрсететін
қызметтерімен және басқалармен ажыратылады. Сатудың қолданыстағы жүйесі
туралы жалпы көріністі тұтасымен 1.2 – сурет береді.
Аталған схеманың тауарлардың топтарына қарай өз ерекшеліктері бар.
Мысалы, кәсіпорынды шикізатпен, материалдармен және құрал-жабдықтармен
қамтамасыз ету кәсіпорындар мен жасаушы зауыттар, немесе шикізат өндіретін
кәсіпорындар арасындағы тікелей не болмаса негізгі мамандандырылған
фирмалар арқылы жабдықтау жөніндегі жасалған келісім-шарттар негізінде
жүзеге асады. (1.2.Сурет)
Құрал-жабдықтарды немесе шикізаттар мен Өнеркәсіптік
материалдарды өндіруші тұтынушы
Құрал-жабдықтарды Мамандандырыл- Өнеркәсіптік
немесе шикізаттар ған көтерме сауда тұтынушы
мен материалдарды
өндіруші
2- сурет - Өнеркәсіп өнімдерді, сондай-ақ шикізаттар мен материалдарды
жабдықтау-сату жолдары.
Жасауға көп уақыт кететін жабдықтар туралы сөз болғанда, жабдықтау
жөніндегі келісім-шарттар тікелей жасалады. Негізгі ұйымдар, қағида
бойынша, материалдармен (металл, шикізат), сондай-ақ қосалқы бөлшектермен
қамтамасыз етумен шұғылданады. Жабдықтау туралы келісім-шарт үлгілері
қосымшада берілген.
ӨНДІРУШІ
Сатудың меншікті жүйесі Сатудың байлаулы жүйесі
(заңды дербес, экономикалық
тұрғыда, тәуелді, бағаға
тәуекел)
Сатудың меншікті органдары Сатудың меншікті емес
(дербес емес, бағаға органдары (заңды дербес,
тәуекелі жоқ) экономикалық тәуелді, бағаға
тәуекелі жоқ)
Басшы – фирманың иегері Сауда өкілі (өзге біреудің
атынан, өзге біреудің
есебінен)
Агент Комиссионерлер (өз атынан,
өзге біреудің есебінен)
Сату бөлімі, филиал Маклер (тек қана делдалдық
келістіруші)
Дүкендер, автоматтар
Көрмелер, жәрмеңкелер
3. Сурет. Сату жүйелері және органдары
Іс жүзінде делдалдардың белгілі бір типтері пайда болды. Көтерме
саудагер-коммерциялық делдал, ол өнімдерді өзінің соңғы тұтынушысы болып
табылмайтын, қайта бөлшек саудамен шұғылданатын, яғни тауарларды халыққа
сатумен айналысатын жеке тұлғаларға және ұйымдарға өткізеді. Көтерме сауда
делдалдары нарыққа өзінің меншік құқығы бар тауарларды сатуды жүзеге
асыратын көтерме сауда фирмалары ретінде шығады.
Іс жүзінде көтерме фирмаларды ұйымдастырудың екі формасы пайда болды.
Біріншісі – маркетингтік қызметтерді орындайтын көтерме компаниялар:
тасымалдау (тасымалдау тәсілін таңдау), сақтау , тәуекел бойынша
жауапкершілік (несиелер бойынша төленбеген төлемдерге тәуекелді, сатып
алушылар несиесіне тәукелді және т.б. өз мойнына алады), несие беру,
нарықтық ақпараттар, сұрыптау, сатып алу және сату. Олар тауарлы өнімдердің
ірі көлемімен жұмыс жасайды және белгілі бір мамандандырылған тауарлардың
бай ассортиментін сататын бір жақты мамандандырылған компанияларға
бөлінеді, мысалы: медициналық дәрі-дәрмектер, шаруашылық тауарлар, киім-
кешектер сататын және көтерме компаниялар – консигнанттарға бөлінеді, олар
тауарларды консигнация негізінде стады (ойыншықтар, косметика, шұлық-ұйық
бұйымдары сияқты тауарларды және т.б. сатады, оның өзінде несиеге береді).
Ұйымдастырудың екінші формасы – таркәсіптік көтерме фирмалар, олар
маркетингтің жекелеген функцияларын (қызметтерін) ғана орындайды. Олар, өз
кезегінде, ұсақ көтерме саудаға және көтерме сауданы жабдықтаушыларға
бөлінеді. Ұсақ көтерме сауда негізінен көптеген бөлшек сауда
кәсіпорындарына қызмет көрсетеді және тауарлардың белгілі бір ассортиментін
ғана ұсынады, ал көтерме сауданы жабдықтаушылар тауардың иесі болып қана
табылады, олар оны өңдеумен, сақтаумен және жеткізіп берумен шұғылданбайды.
Бұл жұмыстарды өндірушілер атқарады. Көтерме сауданы жабдықтаушылар,
әдетте, көлемді тауарларды сатумен шұғылданады: көмір, ағаш, химия
өнеркәсібінің өнімдері.
1.4 Материалдық жағынан қамтамасыз етуді жоспарлау
Жоспарлау және оперативтік реттеу жабдықтау жоспарларының жүйелі
түрде анықталып отыратынына байланысты және мұнда іс жүзінде пайда болатын
нақты жағдайлар ескеріледі. Материалдық-техникалық базаларды жоспарлауды
және реттеуді неғұрлым тығыз байланыстыру үшін көптеген кәсіпорындарда
үздіксіз оперативті-күнтізбелік жоспарлау жүйесі қолданылады.
Өндірісті қамтамасыз етудің бөлек алдын ала және оперативті
баланстары жасалатын жоспарлаудың дискреттік әдісінен айырмашылығы, бұл
жүйе жабдықтауды басқару процессінің барлық элементтерін үздіксіз
байланыстыра алады: материалдық ресурстарға қажеттілікті анықтау, оларды
бөлу, қорларды сатуға және материалдардың шығындалуына т.б. бақылау жасау.
Сонымен, нақты өндіргіш жағдай ескеріліп, өнімдерді сырттан әкелу
жоспарларын үздіксіз анықтау, запастардың мөлшерін анықтау жүзеге асады,
бұл жабдықтаудағы ол қылықтарды болдырмауға мүмкіндік береді.
Материалдық-техникалық жабдықтаудың үздіксіз жоспарлау процессі айлық
(тоқсандық) өндіру бағдарламасын орындауға қажетті материалдардың, ауыспалы
запастарды жасауға керекті, аяқталмаған өндірісті толтыруға қажетті
материалдардың ерекше сұраныстағы есебін қарастырады; кәсіпорынға сырттан
әкелінетін материалдардың жоспарын жасауды, материалдық ресурстарға
бөлінген қаржы қорларының жүзеге асуын есепке алуды қарастырады.
Цехтарды материалдармен жабдықтауды жоспарлау және реттеу.
Материалдық-техникалық жабдықтауды оперативті-үздіксіз жоспарлаудың
негзгі формасы мен әдісі болып материалдардың (жинақтаушы бұйымдардың)
бәсекелестік атаулары жөніндегі карта-баланс есептеледі.
Карта-балансқа материалдық-техникалық жабдықтауды жоспарлауға қажетті
бастапқы мәліметтер ғана кірмейді, сонымен бірге олардың тоқсандар және
айлар бойынша жасалған жоспарлары бар бүкіл жыл бойындағы өзгерістері
кіреді. Онда барлық негізгі жоспарлар мен есептік көрсеткіштер
шоғырландырылған, бұл жұмыскерлерді жабдықтау қызметінен босатады,
өндірісті жабықтаудың бір немесе бірнеше мәселелерін шешкен кезде сансыз
көп нормативтерді, жоспарлы және есептік құжаттарды үнемі атқара бермеу
қажеттілігенен босатады.
Ресурстарға мұқтаждық:
- Тәуліктік шығын нормасы;
- бағдарламаға мұқтаждық;
- аяқталмаған өндіріс: а) норматив, б) мерзім басындағы қалдық;
- Жыл басындағы қоймалардағы қалдық, жолдағы жүктерді қоса
есептегенде;
- Қоймадағы ауыспалы запастардың нормативі;
- Айдық басындағы қоймадағы есептелген қалдық;
- Бөлуге арналған көлем;
- Берілген спецификацияда бөлу үшін қарастырылған.
Ресурстар:
- Сонымен керекті ресурстар;
-Нақты іс жүзіндегі ресурстар;
Ресурстардың өзгеруі:
-Нақты бөлу қағазы бойынша;
-Шеткері босатылатыны;
-Жөндеу-эксплуатациялық мұқтаждыққа босатылатыны;
-Ақаулы және жоғалатын;
- Бекітілген жоспармен салыстырғандағы өндірістік бағдарламалардың
нақты орындалу қозғалысының көлемдік номенклатуралары;
- материалдарды айырбастау;
- Ресурстардың басқадай өзгерістері;
Қаржы қорларын игеру:;
- Тапсырыс немесе келісім-шарт бойынша алынады деп қарастырылған;
- Нақты іс жүзіндегі түсірілген жүк;
- Жыл басынан бері игерілген қаржы қорларының нәтижесі;
- Материалдарды қоймадан босатуға белгіленген шек (лимит);
Лимиттің өзгеруі:
- Аяқталмаған өндірісті толықтыруға;
- Жоспарды артығымен орындауға;
- Ақаулардың орнын жабуға;
- Өзге де өзгерістер;
- Өзгерістер ескерілген лимит;
- Қоймадан нақты берілгені;
- Лимитті пайдалануды орындаудың нәтижесі (өскен нәтижесімен);
- Айдың басындағы қоймадағы нақты қалдық.
Өндірісті материалдармен қамтамасыз ету есебі тәулік-позициялармен
жүргізіледі. Бұл кәсіпорынның аталған материалмен қандай мерзімге дейін
қамтамасыз етілгенін, қанша және қандай уақытқа дейін әкелу қажет екенін
дәл анықтауға мүмкіндік береді.
Баланстарды толтырудың бірыңғай методологиясы өндірісті
материалдармен қамтамасыз етуге байланысты барлық мәселелер шешімін
жасауға, жоспарлау әдісінде бірінғай құрылуға қол жеткізуге мүмкіндік
береді. Барлық бөлімдірден топтастырылған картаның көрсеткіштері.
Бірінші бөлім өндірістік бағдарламаны орындауға қажетті материалдық
ресурстар мұқтаждығының көрсеткіштерінен, қоймадағы ауыспалы запастарды
жасауға қажетті және аяқталмаған өндірісті толықтыруға қажетті материалдық
ресурстар мұқтаждығының көрсеткіштерінен тұрады. Онда материалдардың нақты
іс жүзіндегі қалдығы және жинақтаушы бұйымдардың әр айдың бірінші күніне
қалған, сондай-ақ аяқталмаған өндірістің жыл басына қалған қалдықтары
туралы мәлеметтер бар (тиісті материалдарға аударыла отырып). Бұл бөлімде
нақты іс жүзіндегі наряд бойынша бөлінген материалдық ресурстар туралы
мәліметтер ескрілген (1-8 жолдар).
Картаның екінші бөлімінде материалдық ресурстармен қамтамасыз
етілудің нақты іс жүзіндегі көрсеткіштері бар (9-10 жолдар), бұл
көрсеткіштердің үздіксіз жасалған есебі өндірістік бағдарламаның таяуырағы
перспективада (ағымдағы тоқсан, жартыжылдық) қалай қамтамасыз етілгенін
күнделікті көріп, біліп отыруға мүмкіндік береді.
Үшінші бөлім - өндіріс жоспарлары мен жабдықтау жоспарларын орындау
процессінде пайда болған ресурстар мұқтаждығының өзгерісі (11-17 жолдар).
Төртінші бөлім – наряд бойынша бөлінген қаржы қорларын игеру барысы
(18-20 жолдар).
Бесінші бөлім – зауытқа түскен материалдық ресурстарды пайдалану,
цехтарға берілген лимиттерді өзгерту, қоймадан нақты қағаз жүзінде алынған
материалдар мен жинақтаушы бұйымдар (21-28 жолдар).
Алтыншы бөлім – айдың басында қоймаларда қалған материалдар мен
жинақтаушы бұйымдардың нақты қағаз жүзіндегі қалдығы (29 жол).
Жетінші бөлім (артқы беті) – материалдардың зауытқа түсуін ескереді;
олардың басқа жаққа босатылуын жөндеу-эксплуатациялық мұқтаждыққа,
стандартты емес жабдықтарды жасауға босатылуын және т.б. ескереді, және ең
соңында негізгі өндірістің қамтамасыз етілуін ескереді. Бұл бөлімнің
мәліметтері қойма есебінің негізінде толтырылады.
Өндірістің тәулік – позицияларда қалай қамтамасыз етілгенін анықтау
үшін (карта баланстың артқы теріс беті), зауытқа түскен материалдардың
мөлшері орташа тәуліктік мұқтаджыққа бөлінеді. Мысалы, 15-ші наурыздағы
жағдай бойынша, зауыт (жыл басынан бастап) 18 ХГТ маркалы 60 щеңбермен 80
тәулікке қамтамасыз етілген (10-бағана); 15-ші наурызда бұл профильден 26
т. түсті. Орта тәулікітік мұқтаждық 2 т. болғанда, өндіріс тағы 13 тәулікке
қамтамасыз етілетін болады және бұл профильмен қамтамасыз етілу 93 тәулікті
құрайды (3-ші сәуірге дейін).
Осылайша материалдарды жөндеу-эксплуатациялық мұқтаждыққа, басқа жаққа
және тағы басқа босатқан жағдайда негізгі өндірістің қамтамасыз етілуінің
азаю шамасы анықталады.
Жабдықтаудағы үздіксіз оперативтік-күнтізбелік жоспарлау жүйесінің
маңызды элементі болып, өндірістік бағдарламаны қамтамасыз етудің картотека-
графигі саналады. Оның көмегімен өндірісті бәсекелес материалдармен
қамтамасыз етуді көрнекі түрде көріп қана қоймай, бөлінген қаржы қорларын
игерудің барсын да айқын көре аламыз.
Транспорт және қойма шаруашылығын: транспорт-қойма цехтары мен
участоктарын бірыңғай қызмет аясында біріктіру кәсіпорындардағы
материалдардың толассыз ағынын ұйымдастыруды жақсартудың және осы ағындарды
басқаруды жақсартудың маңызды шарты болып есептеледі.
Бұл бөлімше жалпызауыттың тиеу-түсіру, транспорт және қойма жұмыстарын
орындау кезіндегі технологиялық процесстер бірлігін қамтамасыз етуге ең
төменгі еңбек шығындары кезіндегі материалдардың толассыз ағынын
ұйымдастыруға жұмылдырылған. Соңғысы қосымша жұмыстардағы еңбек өнімділігін
арттыруға мүмкіндік береді.
Директордың жалпы сұрақтар жөніндегі орынбасары
Материалдық-техникалық Транспорт-қойма цехының
жабыдқтау, жинақтау және басшылығы
кооперация жолымен
жабдықтар жеткізу
бөлімдері
Техникалық бюро Жоспарлау және
диспетчерлік бюросы
Материалдық қоймалар Жинақтаушы Бөлшектер мен
участогы бұйымдар тетіктер
қоймаларының қоймаларының
участогы участогы
Транспорт участогы Тиеу-түсіру жұмыстарының
участогы
4. Сурет. Транспорт-қойма цехтарының құрылысы
Транспорт-қойма цехы материалдық құндылықтарды жайғастырудың және
орнын ауыстырудың технологиялық процесстерін жасайды, цехтарға және жұмыс
орындарына материалдар мен бұйымдарды жеткізуді жоспарлайды және орталықтан
реттейді, жүк тасымалының айналма және тарамдалған маршруттарын
ұйымдастырады, тиеу-түсіру техникалары мен транспорт құралдарын шебер
пайдаланады.
Кәсіпорындардағы жүктерді тасымалдаудың және өндірудің үнемділігі
айтарлықтай мөлшерде транспорт құралдарына және ыдыстарға деген мұқтаждықты
техникалық негізде анықтауға байланысты болады.
Жалпызауыттық транспорт құралдарына деген мұқтаждықты анықтау үшін
мынадай формула қолданылады.
Мұнда, Q x K – транспорт құралдарына деген жалпы мұқтаждық;
Q – айлық жүк айналымы;
K – транспортты біркелкісіз пайдалану коэффициенті;
q – транспорт бірлігінің орташа жүк көтеру қабілеті;
q x K – есептік мерзім ішіндегі рейстердің жалпы саны;
K – жүк көтеру қабілетін пайдаланудың орташа коэффициенті.
Жинақтаушы (комплектующие) бұйымдарды жалпызауыттық қойма - өндіріс
участогы схемасы бойынша тасымалдау үшін қажетті біртектес ыдыстар санын
төмендегі формуламен анықтайды:
М = А + В + В + С (1)
мұнда, А – бұйымдарды қоймада сақтауға арналған ыдыстар;
В – бұйымдарды 1 ауысымның жұмыс орнында сақтауға арналған
Ыдыстар;
С – қайтарылатын ыдыстар.
Ереже бойынша, зауытішілік тұтынушылардың көпшілігіне берілетін
материалдық ресурстар лимитін мына формуламен есептеп шығарады:
Л = П + З + О
мұнда, П – цехтың бағдарламадағы материалдарға мұқтаждығы;
З – цехқа жоспарланған материалдың запасы;
О – жоспарланған айдың (тоқсанның( басында қалған қағаз жүзіндегі
қалдық.
Лимиттердің бірнеше түрі (формалы) бар. Қоршалмалы-лимитті парақ деп
аталатын қағаздарды ресімдеу практика жүзінде сынақтан өтуде, ол бір жолғы
материалдық талап-құжат (требование) бойынша белгіленген мөлшер шегінде
материалдарды босатуды қарастырады. Көбірек тарағаны мына бір тәртіп, онда
бір тоқсанға ресімделген лимит картасы бухгалтерлік құжат болып табылмайды,
тек материалдарды цехтарға босатуды реттеу үшін ғана қолданылады (23
таблица, кесте).
Материалдық құндылықтарды цехтарға босатуды жоспарлау жабдықтауды
үздіксіз оперативті-күнтізбелік жоспарлаудың құрамдас бөлігі сияқты, бұл
лимиттеудің прогрессивті формаларының бірі. Бұл жағдайда лимит картасы
тоқсанға жасалады, онда жыртылмалы айлық үш талон бар. Онда өткен
тоқсандағы лимиттің артқы немесе пайдаланылмай қалғандығы ескеріледі және
ағымдағы тоқсанның лимитіне тиісті өзгерістер енгізіледі. Осы тәртіпке
сәйкес тоқсанның әрбір айының лимиттері анықталады. Осылайша, лимит картасы
жыл бойына жарамды болып қала береді.
Бұл арқылы цехтарға мақсатты шаралар бойынша бөлінген материалдардың
дәл есебін ұйымдастыруға мүмкіндік туады (аяқталмаған өндірісті
толықтыруға, материалды ауыстыруға байланысты ақауға кеткен шығындардың
орнын толтыруға және т.б.) және мұның арқасында өндіріс бағдарламасын
орындау үшін қалған материалдық ресурстардың анықталған балансын алуға қол
жетеді. Лимиттерді өзгерту тек арнай өкім бойынша ғана жүзеге асырылады,
онда босатылатын материалдың саны және босатылу мақсаты көрсетіледі. Бұл
материалдарды бір мезгілде ауыстыруды жөнге келтіруге мүмкіндік туғызады.
Лимиттің аталған профиль (сала) бойынша өсуіне байланысты басқа
лимиттерде тиісті қысқартулар жасалады.
Өндірісті жоспарлау машинокомплектілерде орындалған жағдайда,
материалдардың босатылу лимитін есептеу-перфорациялық техникасының
көмегімен тиімді етіп жасау керек. Сонымен машина-есептеу станциясы (МЕС)
жабдықтау бөлімінің назарына цехтарға бөлінетін материалдардың
табуляграммасын жеткізеді. Бұл табуляграммалар лимит карталарын ресімдеу
үшін негіз бола алады, онда бескүндік бойынша материалдардың цехтарға
жеткізілу мерзімі көрсетіледі. Жоспарлаудың мұндай формасы өндіріске
жүктерді орталықтан жеткізуді ұйымдастырудың негізгі формасы болып
табылады.
Материалдардың қоймадан жөнелтілетін әрбір мөлшеріне қарай жабдықтау
бөлімі мен өндірістік-диспетчерлік бюросы материалдармен қамтамасыз етілген
машинокомплектілі цехтардың санын қайтадан анықтауы керек.
Сондықтан, машина-есептеу станцияларында кезекті берілгеннен кейінгі
материалдармен қамтамасыз етілген машинокомплекті цехтарының саны
анықталады. Мына формуламен есептеп шығарылады:
К = М : Н (2)
мұнда, М – босатылған материал саны;
Н – цехтағы машинокомплектіге кететін материал шығынының
Нормасы.
24-ші таблицада (кестеде) әрбәр цехқа арналып құрастырылған
табуляграмманың формасы жасалады, онымен кезекті берілгеннен кейінгі
материалмен қамтамасыз етілген цех машинокомплектісінің номері анықталады.
Кәсіпорын қоймасынан жинақтаушы бұйымдарды тікелей жұмыс орындарына
(конвейер) жеткізудің орталықтандырылған формасында лимиттер жұмыс орындары
бойынша есептеледі. Лимиттерге тіркелген қосымшада бұйымдар комплектісінің
тізімі, оларды берудің жоспар-кестесі беріледі.
Зауытішілік шаруашылық есептің нәтижелілігі үшін, лимиттерді жасау
кезінде жұмасалған материалдардың құнын ескеру қажет. Бұл өндірістік
бірлестік жағдайында материалдарды босатуды жоспарлау кезінде және оларды
филиалдарда өндіру кезінде өте маңызды болмақ. Соңғысы цехтармен
салыстарғанда үлкен мүліктік дербестікке ие, сондықтан шығындардың барлық
түріне неғұрлым қатаң бақылау жүргізуде.
25-ші таблицада (кестеде) орталықтандырылған жабдықтау қызметі бар
өндірістік бірлестіктердің пайдаланған лимит карточкасының формасы
көрсетілген. 1.4 бағандарды (графа) бірлестіктің өндірісшілері (филиалдары)
толтырады, 5,6,10,11-бағандарды – бірлестіктің жабдықтау бөлімі, 7,13,14-
бағандарды – бірлестіктің жоспарлау-экономикалық қызметі, 9-бағанды қойма,
8,12-бағандарды бухгалтерия толтырады.
Зауытішілік жабдықтаудың тиімділігі көптеген жағдайда материалдарды
цехтарға жеткізіп беру әдісімен анықталады. Ең үнемдісі - өндірістің
орталықтандырылған қоректену жүйесі, ол жұмысшыларды, диспетчерлерді,
жалпызауыттық бөлімшелердегі тиеу-түсіру техникалары мен транспорт
құралдарын шоғырландыруға, жүктерді алдын ала жинақтауға, оларды келісілген
кесте бойынша цехтарға әкелуге мүмкіндік береді.
Орталықтандырылған жабдықтау жүйесіне көшу көмекші жұмыскерлер
еңбегінің шығынын анағұрлым азайтуға, механизмдерді, рельссіз транспортты
неғұрлым тиімді пайдалануға, сондай-ақ қойма меңгерушісінің, қоймашының
және диспетчерлік аппараттың еңбек өнімділігін айтарлықтай арттыруға
мүмкіндік жасайды.
1- кесте - Материалдарды босатуға арналған лимит картасының формасы
(үлгісі).
Лимит картасы № ______________ _____________________________
материалдарды босатуға ____________________ тоқсан ________________ж.
Материалдың атауы Маркасы Профиль Өлшемі Қойма Алушы цех
БөлшекТоқсанға 1 Бағдарла Бөлшектер Тоқсанға1 Бағдарламаға
тер № тапсырма,данаға маға № тапсырмаданаға қажетті
дана норма, қажетті , дана норма, мұқтаждық,
кг. мұқтаждық кг. т.
, т.
Бағдарламаға қажетті лимиттің барлығы __________________________
оның ішінде ___________ айға, _______т, ___________айға, _____________т.
2 – кесте - Табуляграмманың үлгісі
Цех
Талдау объектілері
(нысандары)
Өнімнің сапасы
Өндіріс пен өнімдерді сатудың
құрылымы
Өндірістің және өнімдерді
сатудың ырғақтылығы
2.1. Сурет. Материалдық жағынан қамтамасыз етуді талдау нысандары
Өндірістің және өнеркәсіптік өнімдерді сатудың көлемі натуралды,
шартты-натуралды, еңбек және құн өлшемдерімен көрсетілуі мүмкін.
Өнімдерді өндіру көлемінің қорытындылаушы көрсеткіштерінің құнын
бағалау арқылы алады.
Өндіріс көлемінің негізгі көрсеткіштері болып тауар мен жалпы өнім
есептеледі.
Жалпы өнім бұл бүкіл өндірістік өнім мен атқарылған жұмыстардың құны
(аяқталмаған өндірісті қоса есептегенде). Салыстырмалы және қолданыстағы
бағалармен көрсетіледі.
Тауарлы өнімнің жалпы өнімнен айырмашылығы сол, оған аяқталмаған және
шаруашылық ішілік айналымның қалдықтары қосылады (кіреді). Өзінің құрамы
бойынша көптеген кәсіпорындарда, егерде шаруашылық-ішілік айналым мен
аяқталмаған өндіріс болмаса, жалпы өнім тауарлы өнімге сәйкес (тең) келеді.
Өнімдерді сату көлемі өнімдерді тұтынушыларға түсіру бойынша немесе
төлем бойынша анықталады. Салыстырмалы, жоспардағы және қолданыстағы
бағалармен көрсетілуі мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында бұл көрсеткіш ең бірінші маңызға ие
болады.
Өнімдерді сату өндіріс пен тұтынушы арасындағы байланыстырушы бөлім
болып табылады. Өнім өндіру көлемі өнімнің нарықтағы сұранысына байланысты.
Өндірістік бағдарламаның орындалуын бағалауда өндіріс көлемінің және
өнімді сатудың (данасы, метрі, тоннасы және т.б.) натуралды көрсеткіштері
үлкен маңызға ие.
Оларды өндіріс көлеміне және өнімдерді жекелеген түрлері мен
біртектес топтары бойынша сатылуына талдау жасағанда қолданады.
4 – кесте - Өндіріс көлемінің натуралды көрсеткіштері
Көрсеткіштер атауы 2000 ж. 2001 ж. 2002 ж. 1 жыл өсімнің %
факт факт ішіндегі -і
абсолюттік
өсім
1. Қара мыс, тн. 108090 116010 140489 24479 121,1
2. Катод мысы, тн. 100200 110471 133500 23029 120,8
3. Мыс тотияйымы, 920 907 883 -24 97,4
тн.
Таблицадан көргеніміздей, 2002 жылғы өндіріс көлемінің өсімі 2001
жылмен салыстырғанда, қара мыс бойынша 21,1 %, катод мысы бойынша 20,8 %
құрады. Мыс құрамдас шикізатты металлургиялық өңдеудің соңғы өнімі болып
табылатын катод мысы өндірісінің көлемі қара мыс өндірісінің көлеміне
тікелей байланысты екенін атап кеткен жөн. Өз кезегінде, қара мыстың
мөлшері көптеген сандық және сапалық факторларға байланысты болады. Мысалы,
металлургиялық агрегаттарға жіберілген шихта көлемінің 2001 жылы 828 мың
теңгеден 2002 жылы 929,9 мың теңгеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ МАТЕРИАЛДЫҚ РЕСУРСТАР
(ҚОРЛАР) ЖӘНЕ МАТЕРИАЛДАҚ ЖАҒЫНАН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ... .
1.1 Материалдық ресурстар туралы түсінік, олардың құрамы мен құрылымы
1.2 Кәсіпорындарды матераилдық жағынан қамтамасыз етудің мәні, міндеттері
мен функциялары
1.3 Материалдық жағынан қамтамасыз етуді жоспарлау үшін жабдықтау
жөніндегі шаруашылық байланыстарды ұйымдастыру
1.4 Материалдық жағынан қамтамасыз ету жүйелерін жетілдірудің негізгі
бағыттары
2. БАЛҚАШТҮСТІМЕТ ӨБ-нің ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНЕ
ТАЛДАУ
2.1 Кәсіпорынның даму тарихы
2.2 Басқарманың ұйымдық құрылымы
2.3 Өнім өндіру көлеміне жасалған талдау
2.4 Еңбек ресурстарын пайдалануға жасалған талдау
2.5 Материалдық ресурстарды пайдалануға жасалған талдау
2.6 Өндіріске және өнімнің өзіндік құнына жұмсалатын шығындарға
жасалған талдау
3 МАТЕРИАЛДЫҚ ЖАҒЫНАН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІ БАСҚАРУ
3.1 Кәсіпорынның материалдық ресурстармен қамтамасыз етілуіне
жасалаған талдау
2. Запастарды (қосалқы қорлар) басқарудың және
тиімді
пайдаланудың проблемалары
3. Кәсіпорындағы материалдық жағынан қамтамасыз ету
жүйелерін толық жетілдіру
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
КІРІСПЕ
Кез келген экономиканың өзегін өндіріс құрайды. Өндіріссіз
тұтыну болуы мүмкін емес, дәлірек айтқанда кәсіпорын өнімдер шығарады,
жұмыстарды орындайды және қызметтер көрсетеді, яғни ұлттық байлықты
тұтынуға және көбейтуге негіз қалайды.
Мемлекеттің экономикасын бір-бірімен және мемлекетпен өзара
өндірістік, кооперативтік, коммерциялық және басқадай тығыз байланыстағы
барлық мүмкін деген кәсіпорындардың жиынтығы ретінде қарастыруға болады.[1]
Бүкіл экономиканың саулығы және мемлекеттің индустриялдық қуаты
кәсіпорындардың қаншалықты тиімді жұмыс істеп тұрғанына, олардың қаржы
жағдайы қандай дәрежеде екеніне байланысты. Егерде мемлекеттегі
шаруашылықты басқарудың бүкіл жүйесін схема түрінде келтірсек, онда оның
негізі кәсіпорын болып табылады. Мемлекеттік аймақтық, ведомстволық
басқармалар кәсіпорындар деңгейінде атқарылатын процесстер турасында
алғанда, тек содан кейінгі екінші құбылыс ретінде қарастырылуы мүмкін.
Шаруашылық басқару жүйесіндегі кез келген өзгеріс кәсіпорындардың
қызметіне пайдалы болмаса түкке тұрғысыз боп есептеледі. Кәсіпорындарды
басқарудың кез келген формасы мемлекеттің экономикасында маңызды роль
атқарады. Макроэкономикалық тұрғыдан қарағанда кәсіпорындар төмендегі
жағдайларға негіз болып табылады:
1. Ұлттық табысты, жалпы ішкі өнімді, жалпы ұлттық өнімді көбейтуге.
2. Бүкіл мемлекеттің өмір сүру мүмкіндігіне және оның өз функцияларын
атқаруына. Бұл мемлекеттік бюджеттің едәуір бөлігі салықтар мен
кәсіпорындардан жиналатын алымдардан түзілетіндігіне байланысты;
3. Мемлекеттің қорғаныс қабілетін қамтамасыз етуге;
4. Жай және кеңейтілген ұдайы өндіріске;
5. Ұлттық ғылымды дамытуға және ғылыми-техникалық прогресті (НТП)
жеделдетуге:
6. Елдегі бұқара халықтың барлық тобының материалдық игілігін арттыруға;
7. Медицинаны, білімі мен мәдениетті дамытуға;
8. Жұмыспен қамту проблемаларын шешуге;
9. Көптеген әлеуметтік проблемаларды шешуге.
Кәсіпорын бұл ролін тек тиімді жұмыс істеп тұрған жағдайда ғана
атқара алады.
Қоғамдық өндірісті дамытудың бүкіл тарихы мынаған көз жеткізді және
мынаны дәлелдеп берді. Ол бойынша ең тиімді кәсіпорындар өркениетті нарық
жағдайында жұмыс істей алады екен, себебі оларға әр түрлі меншік түрлері
тән, оларда дұрыс бәсекелестік бар, экономикада демонополизация, еркін баға
құру, дамыған нарықтық инфрақұрылым бар, өндірушілерге қарағанда
тұтынушыларда артықшылықтар бар және басқа да қажетті атрибуттар бар. [5]
Тарихтан КСРО-ның және өзара экономикалық көмектің (СЭВ) басқа да
елдерінің тәжірибесі көрсеткендей, жоспарлы және әкімшілік-әміршілік
экономика кәсіпорындардың тиімді жұмыс істеуіне қажетті жағдайлар жасай
алмады, бұған бәрінен бұрын кәсіпкерлік қызметте еркін іс-әрекет
бәсекелестігінің жоқтығы, несие-қаржы қатынастарының дамымай қалуы,
мемлекеттің кәсіпорындар жұмысына шектен тыс араласуы және басқа да
жағдайлар себеп.
Жоспарлы экономика жағдайында кәсіпорынның негізгі мақсаты жылдық
жоспарда белгіленген белгілі бір номенклатурадағы өнімді шығару болды. Ал
жылдық жоспар өз кезегінде бесжылдық жоспарға негізделді. Осы жоспар
бойынша кәсіпорындарға қажетті ресурстар мен бәсекелес жабдықтаушылар
жеткізілді, сонымен бірге өнімдерді тұтынушылар да көрсетілді, яғни
кәсіпорындар қандай ресурстар алатынын, оны қандай кәсіпорындардан алатынын
және қай уақытқа дейін алатынын алдын ала білді, олар өз өнімдерін кімге
жөнелтетінін және қандай бағамен өткізетінін де алдын ала білді.
Егерде кәсіпорындардың жұмыс жағдайын осы тұрғыдан қарастырсақ, олар
тамаша өмір сүрген сияқты, себебі кәсіпорындарға өнімді қайдан алып, қайда
өткізуге бас ауыртудың қажеті жоқ – барлығын госплан мен госснабтың
басшылығымен мемлекет шешті.
Жоспарлы экономика жағдайында кәсіпорындар төмендегі схема бойынша
жұмыс істеді:
РЕСУРСТАР ӨНДІРІС САТУ
Бұл схема бойынша негіз болып ресурстар саналады: атап айтқанда олар
өнім шығару көлемін шектеуші болып табылады. Сөйтіп, жоспарлы экономика
жағдайында кәсіпорындардағы өнім шығару көлемі негізінен мемлекеттің
кәсіпорындарды қажетті ресурстармен қамтамасыз ету мүмкіндігіне байланысты
(тәуелді) болды.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақмыс корпорациясындағы
Балқаштүстімет ӨБ-дегі кәсіпорындарды материалдық жағынан қамтамасыз
етудің қалыптасқан түрлері мен әдістерін зерттеу және өндірісті метариалдық
жағынан қамтамасыз ету жүйелерінің неғұрлым тиімді (оңтайлы) жұмыс істеуіне
резервтер (қосымша қорлар) іздестіру болып табылады. Сондай-ақ, мына
бағыттардағы мәселелерді шешуді қарастыратын кәсіпорын саясатын жетілдіру
қажет:
- кәсіпорынның үздіксіз жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
- материалдық ресурстармен жабдықтаушылармен байланыстарды ұйымдастыру;
- өнімдердің әр алуандығының ең жоғарғы деңгейін қамтамасыз ету;
- өндірісті материалдық жағынан қамтамасыз ету жөніндегі іс-шараларды
қаржыландыру.
Материалдармен қамтамасыз етуді талдауға арналған ақпарат көздеріне
мыналар жатады: материалдық-техникалық жабдықтау жоспары, тапсырыстар,
шикізаттармен, материалдармен жабдықтау туралы келісім-шарттар, материалдық-
техникалық жабдықтау басқармасының (УМТС) оперативті мәліметтері,
материалдық ресурстардың түскені, жұмсалғаны және қалдығы туралы талдау-
есептің мәліметтері.
1
НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ МАТЕРИАЛДЫҚ РЕСУРСТАРЫ ЖӘНЕ МАТЕРИАЛДЫҚ
ЖАҒЫНАН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
1.1 Материалдық ресурстар туралы түсінік, олардың құрамы мен
құрылымы
Кәсіпорындардың құрамына мынадай ресурстар кіреді:
1. Техникалық ресурстар (өндірістік жабдықтар, керек-жарақтар,
қосымша материалдар және тағы да басқа.).
2. Технологиялық ресурстар (технологиялық әдістердің қозғалыста
болатындығы, бәсекеге қабілетті идеялардың болуы және т.б.);
3. Кадрлар ресурстары (жұмыскерлердің біліктілік, демографиялық
құрамы және т.б.);
4. Алқаптық ресурстар (пространственные) (өндірістік жайлардың,
кәсіпорындар аумағының, коммуникациясының, кеңейту мүмкіндігінің
сипаты және т.б.);
5. Ақпараттық ресурстар (кәсіпорынның өзі туралы және сыртқы ортасы
туралы қолда бар ақпараттардың сипаты, олардың анықтығын, дәлдігін
арттырудың мүмкіндігі);
6. Қаржы ресурстары (активтердің жағдайы, өтімділігі, несиелік
жолдардың болуы және т.б.).
Осы аталған ресурс түрлерінің әрқайсысы
кәсіпорындардың
мақсаттарына жету мүмкіндігінің жиынтығы. Кәсіпорындар қызметінің мазмұны
мен сипаты оның дамуының сыртқы және ішкі жағдайларымен анықталады. Сыртқы
жағдайларға мыналар жатады: шаруашылық жүргізудің (басқарудың) қабылданған
жүйесі (нарықтық, орталықтандырылған – жоспарлы, аралас), оның құқықтық
(заңдық) негізі, мемлекеттік реттеу дәрежесі.
Ішкі факторлар өзінің әсер ету сипаты бойынша едәуір көп,
кәсіпорындардың қызметіне ықпал ету дәрежесі бойынша оларды үш топқа бөлуге
болады:
1. Өндірісті ресурстармен қамтамасыз ету факторлары. Оларға өндіргіш
факторлар жатады (үйлер, құрылыс ғұмараттары, жабдықтар, транспорт
құралдары, шикізат, отын материалдары, электр энергиясы, жұмыс күші және
т.б.);
2. Экономикалық дамудың, еңбек пен өндірісті ұйымдастырудың, біліктілікті
арттырудың, инновацияның керекті деңгейін қамтамасыз ететін факторлар;
3. Кәсіпорындардың өндірістік-шаруашылық қызметінің коммерциялық
тиімділігін қамтамасыз ететін факторлар (маркетинг, жарнама және т.б.).
Кәсіпорындар жұмысының нәтижелілігі айтарлықтай дәрежеде
олардың шикізатпен және материалдармен немесе материалдық ресурстармен
қаншалықты қамтамасыз етілгеніне байланысты.
Барлық материалдық ресурстар шартты түрде шикізаттық және отын-
энергетикалық деп бөлінеді. Шикізаттық ресурстар өнеркәсіптік өнімдерді
өндіру үшін пайдаланатын еңбек заттарының жиынтығы болып саналады.
Шикізатты оны өндіруге және қайта өңдеуге шығындалған, және оның
әсерінен белгілі бір өзгерістер жасалған қандай да бір еңбек нысаны деп
түсінуге болады.
Шикізатқа әдетте өндіруші өнеркәсіптердің өнімдерін (кен, мұнай, құм,
ұсақ тас) және ауылшаруашылық өнімдерін (астық, картоп, қызылша) жатқызады,
ал материалдарға - өңдеуші өнеркәсіптердің өнімдерін (күкіртті және түсті
металлдар, цемент, ұн, жіп) жатқызады.
Негізгі және қосалқы материалдар болып бөлінеді. Негізгі деп табиғи
түрде дайын өнімнің құрамына кіріп, оның материалдық негізін құрайтын
материалдарды атайды. Қосалқы материалдар дайын өнімнің құрамына кірмейді,
тек оның түзілуіне мүмкіндік туғызады.
Отын мен энергия өздерінің экономикалық табиғатында қосалқы
материалдарға жатады, алайда маңыздылығының күшіне қарай олар ресурстардың
дербес тобына бөлінеді. Потенциалдық және нақты отын-энергетика ресурстары
(ОЭР) болып бөлінеді, потенциалдық ОЭР – бұл тұтастай республикада, сонда
немесе басқа бір экономикалық ауданда, бар барлық отын мен энергия түрлері
запастарының көлемі.
Нақты (ОЭР) отын-энергетика ресурстары кең мағынада – бұл ел
экономикасында пайдаланылатын барлық энергия түрлерінің жиынтығы. Ал
неғұрлым тар мағынада отын-энергетика ресурстары деп мыналарды түсінуге
болады:
1. Табиғи отын-энергетика ресурстары (табиғи отын) көмір, тақта тас
(сланец), тарф (шым тезек), мұнай, жер асты газы, ағаш отын, табиғи
механикалық энергия; табиғи отын көздері – күн, жер асты нары және
термальды сулар;
2. Отындарды өңдеу арқылы алынған өнімдер (кокс, брикеттер, мұнай өнімдері,
жасанды газдар, байытылған көмір, оның қалдықтары және т.б.);
3. Негізінен технологиялық процесстер кезінде алынатын екінші энергетикалық
ресурстар (отын қалдықтары, жанатын және ыстық газдар, өңделген газ,
өндіріс өнімдерінің физикалық жылуы және т.б.).
Халық шаруашылығы тұтынатын барлық шикізат түрлері экономикалық
тұрғыдан алғанда, екі үлкен топқа бөлінеді:
1. Өнеркәсіпте өндірілетін және ең алдымен ауыр индустрия салалары
тұтынатын өнеркәсіп шикізаты;
2. Ауылшаруашылығы салаларында өндірілетін және негізінде жеңіл тамақ
өнеркәсібі тұтынатын ауылшаруашылық шикізаты.
Өнеркәсіп шикізаты, өз кезегінде, екі шағын топқа
бөлінеді:
минералдардан түзілген шикізат (минералдық шикізат), яғни жер қыртысынан
(қойнауынан) алынған шикізат;
жасанды шикізат, яғни жасанды жолмен алынған шикізат, материалдар,
минералдардан түзілген (пайда болған) табиғи шикізаттың ең көп түрі бар
тобы. Ол өнеркәсіптің минералдық шикізат базасын құрайды және қара, түсті
металлургия, отын және электр энергетикасы, т.б. өнеркәсіптің негізгі
салаларының дамуын анықтайды. Өнеркәсіптің минералдық шикізат базасы – бұл
геологиялық барлау жұмыстарының нәтижесінде анықталған жер қойнауындағы
минералдық шикізаттар ресурстары. Сөйтіп, минералдың шикізат базасының
негізі болып анықталған пайдалы қазбалар кен орындары табылады.
Ғылыми мен техниканың қазіргідей дамыған деңгейінде жер қойнауынан
мейлінше тиімді өндіріліп алынған және өнеркәсіптік өндірісте пайдаланылған
минералдық шикізат ресурстары пайдалы қазбалар деп аталады.
Өнеркәсіпте пайдаланылатын пайдалы қазбаларды үш топқа бөлуге болады:
1. Жаңғыш пайдалы қазбалар (көмір, жаңғыш тақта тастар, шым тезек, мұнай,
табиғи газ);
2. Минералды пайдалы қазбалар (қара, түсті, бағалы және сирек металлдар);
3. Металл емес пайдалы қазбалар (химия өнеркәсібіне арналған шикізат,
құрылыс материалдары, қара металлургияға арналған металл емес шикізат).
Экономикалық тұрғыдан алғанда кез келген кен орны ең алдымен
пайдалы қазбалардың сапасымен және оның запас қорымен сипатталады.
Барланған және зерттелген дәрежесі бойынша пайдалы қазбалар кен
орындарындағы запастар үш категорияға (санатқа) бөлінеді:
А – анықталған запастар
В – ықтимал запастар
С – болуы мүмкін запастар
А категориялы запастар – бұлар толығымен зерттелген, барланған және
өндіруге дайындалған, олар кәсіпорынның пайдаға асыру жұмыстарына
(эксплуатациялық), сондай-ақ кәсіпорынды жобалау және құрылысын салу
жұмыстарына арналған.
В категориялы запастар – бұлар геологиялық зерттеулерге негізделген,
біршама барланған және тау кені орындарымен, бұрғылау скважиналарымен
картаға түсірілген. Олар тау кен кәсіпорындарының жүрделі құрылыстарын
жобалауға негіз ретінде алынуы мүмкін.
С категориялы запастар аз зерттелген, геологиялық барлау жұмыстарын
мұқият жүргізудің көмегімен анықтауды қажет етеді, олар тау кен өнеркәсібін
дамытудың перспективалық жоспарын жасауға және геологиялық барлау
жұмыстарын жоспарлауға пайдаланылады.
Сонымен қатар, пайдалы қазбалар кен орындарының запастары үш топқа
бөлінеді: геологиялық және өнеркәсіптік. Өз кезегінде геологиялық запастар
баланстық және баланстан тыс болып бөлінеді.
Баланстық запастар – ғылым мен техниканың қазіргі даму деңгейінде жер
қойнауынан жеткілікті дәрежеде тиімді өндіріліп алынатын запастар.
Баланстан тыс – ғылым мен техниканың қазіргі даму деңгейінде
экономикалық тұрғыдан алғанда жер қойнауынан қазып алу тиімсіз болатын
запастар.
Өнеркәсіптік запастар – бұлар эксплуатациялық немесе жобалық
шығындарды алып тастағандағы баланстық запастар. Эксплуатациялық шығындар
неғұрлым аз болса, баланстық запастар соғұрлым көп шығарылады, пайдалы
қазбалар кен орны соншалықты тиімді пайдаланылатын болады.
Пайдалы қазбалардың кез келген кен орнының экономикалық маңызы болады.
Ең үздігін анықтау үшін оларға экономикалық бағалау жүргізіледі. Оның
алдында геологиялық және технологиялық бағалау жасалады.
Геологиялық бағалауға кен орны туралы жалпы мәліметтер, ауданның
геологиялық сипаттамасы және кен орнының геологиялық құрылысы кіреді.
Геологиялық бағалау негізінде геологиялық запастар, пайдалы
қазбалардың сапасы, кен орнының орналасуының геологиялық жағдайы, кен
шығатын орынның тереңдігі, топырақ қабатының қуаты және басқалар
анықталады.
Технологиялық бағалау кен шығатын орынның технологиялық мүмкіндігін,
қазбалардың өндіруге болатын көлемін, аршу, дайындау әдістерін анықтау үшін
және т.б. жасалады.
Кен орындарына экономикалық бағалау геологиялық және технологиялық
бағалау мәліметтерінің негізінде жасалады және сол немесе басқа кен орнын
пайдалану кезінде мынадай көрсеткіштер анықталады:
- жалпы және үлестік күрделі қаржылар;
- өнімді өндіруге, байытуға және сатуға жұмсалатын шығындар;
- түсімділік (пайдалылық) индексі;
- еңбек өнімділігі;
- пайда және рентабельдік (тиімділік);
- өзін анықтау мерзімі;
- таза дисконтталған табыс (вексель есепке алынған кіріс).
Түрі мен құрылымы бойынша пайда болуына және пайдалану
мүмкіндігіне қарай, пайдалы қолданылуының салаларына және мерзіміне және
ұдайы өндірілуіне қарай шикізат базасы потенциалды және пайдаланылатын,
биологиялық, литосфералық, гидрологиялық және атмосфералық, минералдық және
биохимиялық, бірінші және екінші, отындық шикізат базасы және импортталатын
шикізат, қысқа -, орта -, және ұзақ мерзімді болып бөлінеді. Шикізат базасы
және оның құрамдас бөліктері 1 - суретте ықшамдалған түрде берілді.
Потенциалды шикізат базасына жер қойнауының байлығы және оларды
пайдаланудың технологиялық мүмкіндіктері мен қажетті қуаты әлі де
анықталмаған немесе жоқ болған қоршаған ортадағы ресурстар жатады. Оның
құрамына өнеркәсіптік, қоғамдық және жеке пайдаланудан қалған, ештеме
дайындалмайтын қалдықтар кіреді, себебі оларды пайдаланудың өндірістік
әдістері жоқ.
Тұтыну қасиеті және пайда болу ортасы бойынша барлық табиғи
шикізаттардың түрлері және ауыл шаруашылығының (егін шаруашылығы мен мал
шаруашылығы, шабындық өсіру мен омарта шаруашылығы), орман шаруашылығының
сығынды өнімдері, сондай-ақ өзен және теңіздегі балық шаруашылығы өнімдері
биохимиялық шикізат базасына жатады.
Кен және кен емес қазба байлықтар литосфералық шикізат базасын
түзейді (құрайды). Жер астындағы және жер бетіндегі, ішкі және теңіз
сулары, сондай-ақ ауа мен оның заттық құрамдас бөлшектері минералдық
шикізат базасының құрамына кіреді. Пайда болуына байланысты шикізаттарды
(өндіру, өңдеу және қалдықтарды дайындау) бірінші және екінші (қайталама)
шикізат базалары деп бөлуге болады, өңдеуші кәсіпорындар аталған
классификациядағы шикізаттар мен материалдардың барлық түрлерін
пайдаланады.
Шикізаттар экономикалық мақсаты бойынша (еңбек түріне, дайын өнім),
өндірісітк процесстегі ролі бойынша (негізгі, қосалқы), алу әдісі бойынша
(өнеркәсіптік, ауыл шаруашылық және басқалар), өндіру мезгілі бойынша
(маусымдық, маусымдық емес) бір жүйеге келтіріледі.
Сонымен қоса, өңдейтін кәсіпорынға түсетін шикізат бірінші және
екінші шикізат ресурстарына бөлінеді.
ШИКІЗАТ БАЗАСЫ
Халық шаруашылығынан тыс Халық шаруашылығының
шикізат базасы шикізат базасы
Потенциалдық шикізат базасы
Биосфера Литосфера Гидросфера Атмосфера
Бірінші және екінші шикізат базалары
Меншікті шикізат базасы Шикізат импорты
Пайдаланылатын шикізат ресурстары
Алғашқы шикізат Екінші шикізат Бірінші немесе
(өндіру, дайындау, (дайындама, өңдеу, екінші шикізатты
пайдалану) пайдалану) экспорттау
Шығындар, қалдықтар, Шығындар, қалдықтар, Бірінші немесе
жанама өнімдер жанама өнімдер екінші шикізатты
экспорттау
Қазіргі уақытта пайдаланылмайтын шикізат өнімдері
1- сурет- Шикізат базасы және оның құрамдас бөліктері
1.2 Кәсіпорындарды материалдық жағынан қамтамасыз етудің мәні,
міндеттері мен функциялары
Жылдам дами беретін ғылыми-техникалық революциясының нәтижелерін
пайдалану, экономиканы дамытудың жинақтылығы, мамандандыруды тереңдету және
қоғамдық еңбек кооперациясын кеңейту, бір мезгілде халықтың игілігін
арттыра отырып материалдық-техникалық база құрудың негізгі байланысы
нарықтық экономиканың маңызды ерекшеліктері болып табылады. Осыған
байланысты тарату процесстерін жоспарлау және ұйымдастыру жүйесінде және
өндірістің қаржы айналымында елеулі өзгерістер орын алды: өнімдерді
таратудың және айырбастаудың салааралық функциялары едәуір күшейді және
өндірістің қаржы айналымы саласын басқаруда ұйымдастырушылық және
методологиялық бірлікті әрі қарай нығайту қажеттігі едәуір байқалды.
Халық шаруашылығының барлық салаларының материалдық ресурстарға деген
сұранысын анықтау тәсілі, негізінен ұзақ мерзімді перспективаға, түпкілікті
өзгерді, бұдан ғылыми негізделген нормативтік базаның ролі едәуір артты.
Жоспарлаудың баланстық әдісіне негізінде жаңа талаптар туындады, бұл
материалдық баланстар жүйесінің және олардың аумақтық, салалық және халық
шаруашылық резервтердегі салааралық және тиімді баланс аралық негізгі
байланысын бұдан да гөрі толығырақ өзара үйлестіру үшін туындады.
Өндірісті материалдық-техникалық жағынан қамтамасыз етудің
жинақтылығына қойылатын талаптар көбейді (көбінесе шикізаттардың,
материалдардың, отын мен жабдықтардың прогрессивті түрлеріне), өндіріске
ғылыми-техникалық жетістіктерді шапшаң енгізуге байланысты өндірістің
динамикалық жағдайына толығырақ сәйкес келетін жабдықтаудың икемді
формаларын дамыту қажеттігі өсті.
Өндіріс қаржысының айналымы саласының өзіне техникалық прогресс
жасауға, жабдықтау және сату органдарының материалдық-техникалық базаларын
қайта жарақтандыруға, қаржы айналымы саласындағы кәсіпорындарда еңбек
өнімділігін шұғыл көтеруге мүмкіндік беретін қазіргі заманғы жоғары
механикаландырылған және автоматтандырылған қойма кешендерін құруға және
қоймаларды өнімдермен жабдықтауды уақытында оны өндірістік тұтыну циклымен
тікелей байланыстыруға негізінен жаңа тәсіл қолдану қажет болды.
Экономикалық-математикалық аппараттарды, қазіргі заманғы электронды-
есептеу және ұйымдық техникаларды қолдана отырып, жабдықтауды және сатуды
басқарудың ғылыми әдіс-тәсілдерін енгізуге қойылатын талаптар анағұрлым
өсті.
Бірлестіктің өндірістік бірліктерін, цехтарын материалдық-техникалық
жағынан қамтамасыз етуді басқару кәсіпорындар мен ұйымдарды жабдықтауды
ұйымдастырудың құрамдас бөлігі болып табылады.
Зауыт ішіндегі жабдықтау процессіне өндірістік бөлімшелердің
материалдық құндылықтарды босату жоспары, оларға шикізатты, материалдарды,
сатып алынған бұйымдарды жеткізуді ұйымдастыру және беру кіреді, сонымен
бірге материалдық ресурстар шығынын есепке алу, оларды пайдалануды бақылау
және талдау жасау кіреді.
Зауытішілік жабдықтауды жоспарлау, негізінде, өндірістің
материалдармен қоректенуін лимиттеу жолымен жүзеге асырылады. Цехтарды
жабдықтауды лимиттеу материалдарға, сатып алынған бұйымдарға деген нақты
мұқтаждықты аяқталмаған өндірістің көлемі мен құрылымын ескере отырып
анықтауға мүмкіндік жасайды.
Есептеу кезінде жоспарланған мерзімге арналған өнім шығару жөніндегі
өндірістік тапсырмаға және әрбір номенклатуралық позиция бойынша өткен
мерзімдегі жоспардың нақты іс жүзіндегі орындалысына сүйене қажет. Бұл
жағдайда материалдардың жоспарланған және нақты қағаз жүзіндегі қалдығы
ескеріледі.
Жабдықтаушы-сатушы ұйымдардағы жабдықтау процессін басқару сапасының
артуына, олардың тұтынушыларға көрсететін қызметтерінің ұлғаюына байланысты
бұл ұйымдардың базасынан, жалпызауыттық қоймаларға соқпай-ақ, тікелей
кәсіпорын цехтарына материалдарды орталықтан жеткізужүйелі түрде кеңейеді.
Тұтынушыларға қызмет көрсетудің бұл формасы өндірісіне бұқаралық сипат тән
және тұтынатын материалдардың тұрақты номенклатурасы тән кәсіпорындарды
жабдықтау кезінде қолданылады. Бұл өндірістік запастарды едәуір азайтуға,
тиеу-түсіру жұмыстары мен қойма операцияларына жұмсалатын тұтынушылар
шығындарын азайтуға мүмкіндік береді.
1.3 Шикізаттармен және материалдармен жабдықтау жөніндегі
шаруашылық байланыстарды ұйымдастыру
Өндірістік процесстерінің үздіксіздігі мен тұрақтылығын
сақтаудың қажеттілігі шикізаттармен жабдықтаушылармен және делдалдармен,
сондай-ақ өнімдерді тұтынушылармен сенімді, тұрақты өндірістік және
шаруашылық байланыстар орнатуды талап етеді.
Әкімшілік-әміршілдік жүйе жағдайында бұл байланыстар орталықтан
жоспарлау және басқару негізінде орнатылды. Әрбір кәсіпорын өзін кімнің
немен жабдықтайтынын, ал өзі кімге не беретінін білді. Енді, шаруашылықты
басқарудың нарықтық жүйесіне өтуге байланысты, кәсіпорын өз бетімен өзіне
жабдықтаушылар, делдалдар табу керек, сонымен бірге өз өнімін тұтынатын
тұтынушыларды табуы және жасалған сатып алу-сату келісім-шартының негізінде
олармен арадағы байланыстарды ресімдеуі тиіс.
Өндірісте еңбек құралдарының өзіндік ерекшеліктері болатындықтан,
тұтынушыларды құрал-жабдықтармен және аспаптармен қамтамасыз ету кезінде
күрделі проблема туындайды. Филиалдар, біріншіден, құрал-жабдықтардың
көптеген түрлерінен монополиялық өндірушілердің бар екендігін байқайды.
Екіншіден, олардың тым жиі өндіретін өнімдері қымбат тұратын болып шығады
және мемлекеттің жеңілдікпен берілетін несиелерінен дотация бөлінбейінше,
кәсіпорынның оның сатып алуына шамасы келмейді. Үшіншіден, құрал-
жабдықтардың көптеген түрлерін дайындауға (жасауға) ұзақ уақыт кетеді. (1
жыл және одан да көп).
Нарықты зерттеу негізінде (сұраныстар мен ұсыныстарды) кәсіпорын өз
бетімен немесе мамандандырылған жабдықтаушы-сатушы мекемелердің көмегімен
тапсырыстар портфелі мен тауар өндірісінің жоспарларын жасайды, сондай-ақ
қажетті материалдық ресурстарға тапсырыстарды орналастырады (таратады).
Қызметтің осы екі бағыты кәсіпорынның өнімдерді сатып алушылармен арадағы
сауда-коммерциялық байланысының және материалдық ресурстармен
жабдықтаушылармен арадағы шаруашылық байланыстардың мәні мен сипатын
анықтайды. Кәсіпорынның шаруашылық және сауда-коммерциялық байланысын
дамытуға қойылатын маңызды талаптар мыналар: тиімділік, сенімділік және
тұрақтылық.
1999 жылға дейін (кейбір жерлерде 1992 жылға дейін) іс жүзінде
тауарлар қозғалысының негізгі екі түрі қолданылды: біреуі – мемлекеттік
сауда арқылы көпшілік тұтынатын тауарлар үшін, ал келесісі – материалдық-
техникалық қамтамасыз етудің жалпы мемлекеттік және ведомстволық
жүйелерінің мекемелері арқылы. Тауар қозғалысының бұл түрлері қаржы
қорларын қатаң бөлу және өнімдерді жоспар актісі бойынша жабдықтау болып
есептеледі. Бұрынғы КСРО аймағында материалдық-техникалық жабдықтау
жүйесінде он бір мыңнан астам кәсіпорындар мен мекемелер жұмыс істеді. 90
жылдардың басында олардың 10 % жуығы жалпымемлекеттік жүйені құрады және
КСРО мемлекеттік жабдықтау комитетіне (госснаб) жатты, ал 90 % әр түрлі
министрліктер мен ведомстволарға, халық депутаттары жергілікті Кеңестерінің
атқарушы комитетіне кірді. Нарыққа көшу кәсіпорындарды материалдық-
техникалық жағынан қамтамасыз етудің орталықтандырылған жүйесін құртты.
Материалдық-техникалық жағынан қамтамасыз ететін ұйымдар мен кәсіпорындар
оларға өзара тиімді шаруашылық есеп жағдайында қызмет көрсететін сауда және
коммерциялық агенттерге айналды. Олардың барлығында да дайын қоймалар
торабы, баздар, дүкендер, өндірістік участоктар бар. Олардың атқаратын
функцияларының әр алуандымен (әмбебап, көтерме және бөлшек сауда)
үйлескенде, бұл ақырында олар қызмет көрсететін кәсіпорындардың өндірістік
және тауарлық запастарын азайтады, мұнымен қоса қаржы айналымындағы артық
қалдықтарды үнемдеуге мүмкіндік туғызады, қаржы айналымын жеделдетеді және
өндірістің ырғақтылығын сақтайды. Басқаша айтқанда, материалдық-техникалық
жағынан қамтамасыз ететін ұйымдар мен кәсіпорындар өндірістік-техникалық
мақсаттағы өнімдермен жабдықтау бойынша шаруашылық байланыстардың
тиімділігіне жетуге мүмкіндік туғызады.
Нарықтық қатынастардың дамыған жүйесі бар елдердің тәжірибесі
көрсеткендей, жабдықтау-сату ұйымдарының әр алуан түрлері болады. Олар бір-
бірінен клиенттерге көрсететін қызметтердің жиынтығымен, тауарды
мамандандырумен, тапсырыс берушілердің белгілі бір санаттарына көрсететін
қызметтерімен және басқалармен ажыратылады. Сатудың қолданыстағы жүйесі
туралы жалпы көріністі тұтасымен 1.2 – сурет береді.
Аталған схеманың тауарлардың топтарына қарай өз ерекшеліктері бар.
Мысалы, кәсіпорынды шикізатпен, материалдармен және құрал-жабдықтармен
қамтамасыз ету кәсіпорындар мен жасаушы зауыттар, немесе шикізат өндіретін
кәсіпорындар арасындағы тікелей не болмаса негізгі мамандандырылған
фирмалар арқылы жабдықтау жөніндегі жасалған келісім-шарттар негізінде
жүзеге асады. (1.2.Сурет)
Құрал-жабдықтарды немесе шикізаттар мен Өнеркәсіптік
материалдарды өндіруші тұтынушы
Құрал-жабдықтарды Мамандандырыл- Өнеркәсіптік
немесе шикізаттар ған көтерме сауда тұтынушы
мен материалдарды
өндіруші
2- сурет - Өнеркәсіп өнімдерді, сондай-ақ шикізаттар мен материалдарды
жабдықтау-сату жолдары.
Жасауға көп уақыт кететін жабдықтар туралы сөз болғанда, жабдықтау
жөніндегі келісім-шарттар тікелей жасалады. Негізгі ұйымдар, қағида
бойынша, материалдармен (металл, шикізат), сондай-ақ қосалқы бөлшектермен
қамтамасыз етумен шұғылданады. Жабдықтау туралы келісім-шарт үлгілері
қосымшада берілген.
ӨНДІРУШІ
Сатудың меншікті жүйесі Сатудың байлаулы жүйесі
(заңды дербес, экономикалық
тұрғыда, тәуелді, бағаға
тәуекел)
Сатудың меншікті органдары Сатудың меншікті емес
(дербес емес, бағаға органдары (заңды дербес,
тәуекелі жоқ) экономикалық тәуелді, бағаға
тәуекелі жоқ)
Басшы – фирманың иегері Сауда өкілі (өзге біреудің
атынан, өзге біреудің
есебінен)
Агент Комиссионерлер (өз атынан,
өзге біреудің есебінен)
Сату бөлімі, филиал Маклер (тек қана делдалдық
келістіруші)
Дүкендер, автоматтар
Көрмелер, жәрмеңкелер
3. Сурет. Сату жүйелері және органдары
Іс жүзінде делдалдардың белгілі бір типтері пайда болды. Көтерме
саудагер-коммерциялық делдал, ол өнімдерді өзінің соңғы тұтынушысы болып
табылмайтын, қайта бөлшек саудамен шұғылданатын, яғни тауарларды халыққа
сатумен айналысатын жеке тұлғаларға және ұйымдарға өткізеді. Көтерме сауда
делдалдары нарыққа өзінің меншік құқығы бар тауарларды сатуды жүзеге
асыратын көтерме сауда фирмалары ретінде шығады.
Іс жүзінде көтерме фирмаларды ұйымдастырудың екі формасы пайда болды.
Біріншісі – маркетингтік қызметтерді орындайтын көтерме компаниялар:
тасымалдау (тасымалдау тәсілін таңдау), сақтау , тәуекел бойынша
жауапкершілік (несиелер бойынша төленбеген төлемдерге тәуекелді, сатып
алушылар несиесіне тәукелді және т.б. өз мойнына алады), несие беру,
нарықтық ақпараттар, сұрыптау, сатып алу және сату. Олар тауарлы өнімдердің
ірі көлемімен жұмыс жасайды және белгілі бір мамандандырылған тауарлардың
бай ассортиментін сататын бір жақты мамандандырылған компанияларға
бөлінеді, мысалы: медициналық дәрі-дәрмектер, шаруашылық тауарлар, киім-
кешектер сататын және көтерме компаниялар – консигнанттарға бөлінеді, олар
тауарларды консигнация негізінде стады (ойыншықтар, косметика, шұлық-ұйық
бұйымдары сияқты тауарларды және т.б. сатады, оның өзінде несиеге береді).
Ұйымдастырудың екінші формасы – таркәсіптік көтерме фирмалар, олар
маркетингтің жекелеген функцияларын (қызметтерін) ғана орындайды. Олар, өз
кезегінде, ұсақ көтерме саудаға және көтерме сауданы жабдықтаушыларға
бөлінеді. Ұсақ көтерме сауда негізінен көптеген бөлшек сауда
кәсіпорындарына қызмет көрсетеді және тауарлардың белгілі бір ассортиментін
ғана ұсынады, ал көтерме сауданы жабдықтаушылар тауардың иесі болып қана
табылады, олар оны өңдеумен, сақтаумен және жеткізіп берумен шұғылданбайды.
Бұл жұмыстарды өндірушілер атқарады. Көтерме сауданы жабдықтаушылар,
әдетте, көлемді тауарларды сатумен шұғылданады: көмір, ағаш, химия
өнеркәсібінің өнімдері.
1.4 Материалдық жағынан қамтамасыз етуді жоспарлау
Жоспарлау және оперативтік реттеу жабдықтау жоспарларының жүйелі
түрде анықталып отыратынына байланысты және мұнда іс жүзінде пайда болатын
нақты жағдайлар ескеріледі. Материалдық-техникалық базаларды жоспарлауды
және реттеуді неғұрлым тығыз байланыстыру үшін көптеген кәсіпорындарда
үздіксіз оперативті-күнтізбелік жоспарлау жүйесі қолданылады.
Өндірісті қамтамасыз етудің бөлек алдын ала және оперативті
баланстары жасалатын жоспарлаудың дискреттік әдісінен айырмашылығы, бұл
жүйе жабдықтауды басқару процессінің барлық элементтерін үздіксіз
байланыстыра алады: материалдық ресурстарға қажеттілікті анықтау, оларды
бөлу, қорларды сатуға және материалдардың шығындалуына т.б. бақылау жасау.
Сонымен, нақты өндіргіш жағдай ескеріліп, өнімдерді сырттан әкелу
жоспарларын үздіксіз анықтау, запастардың мөлшерін анықтау жүзеге асады,
бұл жабдықтаудағы ол қылықтарды болдырмауға мүмкіндік береді.
Материалдық-техникалық жабдықтаудың үздіксіз жоспарлау процессі айлық
(тоқсандық) өндіру бағдарламасын орындауға қажетті материалдардың, ауыспалы
запастарды жасауға керекті, аяқталмаған өндірісті толтыруға қажетті
материалдардың ерекше сұраныстағы есебін қарастырады; кәсіпорынға сырттан
әкелінетін материалдардың жоспарын жасауды, материалдық ресурстарға
бөлінген қаржы қорларының жүзеге асуын есепке алуды қарастырады.
Цехтарды материалдармен жабдықтауды жоспарлау және реттеу.
Материалдық-техникалық жабдықтауды оперативті-үздіксіз жоспарлаудың
негзгі формасы мен әдісі болып материалдардың (жинақтаушы бұйымдардың)
бәсекелестік атаулары жөніндегі карта-баланс есептеледі.
Карта-балансқа материалдық-техникалық жабдықтауды жоспарлауға қажетті
бастапқы мәліметтер ғана кірмейді, сонымен бірге олардың тоқсандар және
айлар бойынша жасалған жоспарлары бар бүкіл жыл бойындағы өзгерістері
кіреді. Онда барлық негізгі жоспарлар мен есептік көрсеткіштер
шоғырландырылған, бұл жұмыскерлерді жабдықтау қызметінен босатады,
өндірісті жабықтаудың бір немесе бірнеше мәселелерін шешкен кезде сансыз
көп нормативтерді, жоспарлы және есептік құжаттарды үнемі атқара бермеу
қажеттілігенен босатады.
Ресурстарға мұқтаждық:
- Тәуліктік шығын нормасы;
- бағдарламаға мұқтаждық;
- аяқталмаған өндіріс: а) норматив, б) мерзім басындағы қалдық;
- Жыл басындағы қоймалардағы қалдық, жолдағы жүктерді қоса
есептегенде;
- Қоймадағы ауыспалы запастардың нормативі;
- Айдық басындағы қоймадағы есептелген қалдық;
- Бөлуге арналған көлем;
- Берілген спецификацияда бөлу үшін қарастырылған.
Ресурстар:
- Сонымен керекті ресурстар;
-Нақты іс жүзіндегі ресурстар;
Ресурстардың өзгеруі:
-Нақты бөлу қағазы бойынша;
-Шеткері босатылатыны;
-Жөндеу-эксплуатациялық мұқтаждыққа босатылатыны;
-Ақаулы және жоғалатын;
- Бекітілген жоспармен салыстырғандағы өндірістік бағдарламалардың
нақты орындалу қозғалысының көлемдік номенклатуралары;
- материалдарды айырбастау;
- Ресурстардың басқадай өзгерістері;
Қаржы қорларын игеру:;
- Тапсырыс немесе келісім-шарт бойынша алынады деп қарастырылған;
- Нақты іс жүзіндегі түсірілген жүк;
- Жыл басынан бері игерілген қаржы қорларының нәтижесі;
- Материалдарды қоймадан босатуға белгіленген шек (лимит);
Лимиттің өзгеруі:
- Аяқталмаған өндірісті толықтыруға;
- Жоспарды артығымен орындауға;
- Ақаулардың орнын жабуға;
- Өзге де өзгерістер;
- Өзгерістер ескерілген лимит;
- Қоймадан нақты берілгені;
- Лимитті пайдалануды орындаудың нәтижесі (өскен нәтижесімен);
- Айдың басындағы қоймадағы нақты қалдық.
Өндірісті материалдармен қамтамасыз ету есебі тәулік-позициялармен
жүргізіледі. Бұл кәсіпорынның аталған материалмен қандай мерзімге дейін
қамтамасыз етілгенін, қанша және қандай уақытқа дейін әкелу қажет екенін
дәл анықтауға мүмкіндік береді.
Баланстарды толтырудың бірыңғай методологиясы өндірісті
материалдармен қамтамасыз етуге байланысты барлық мәселелер шешімін
жасауға, жоспарлау әдісінде бірінғай құрылуға қол жеткізуге мүмкіндік
береді. Барлық бөлімдірден топтастырылған картаның көрсеткіштері.
Бірінші бөлім өндірістік бағдарламаны орындауға қажетті материалдық
ресурстар мұқтаждығының көрсеткіштерінен, қоймадағы ауыспалы запастарды
жасауға қажетті және аяқталмаған өндірісті толықтыруға қажетті материалдық
ресурстар мұқтаждығының көрсеткіштерінен тұрады. Онда материалдардың нақты
іс жүзіндегі қалдығы және жинақтаушы бұйымдардың әр айдың бірінші күніне
қалған, сондай-ақ аяқталмаған өндірістің жыл басына қалған қалдықтары
туралы мәлеметтер бар (тиісті материалдарға аударыла отырып). Бұл бөлімде
нақты іс жүзіндегі наряд бойынша бөлінген материалдық ресурстар туралы
мәліметтер ескрілген (1-8 жолдар).
Картаның екінші бөлімінде материалдық ресурстармен қамтамасыз
етілудің нақты іс жүзіндегі көрсеткіштері бар (9-10 жолдар), бұл
көрсеткіштердің үздіксіз жасалған есебі өндірістік бағдарламаның таяуырағы
перспективада (ағымдағы тоқсан, жартыжылдық) қалай қамтамасыз етілгенін
күнделікті көріп, біліп отыруға мүмкіндік береді.
Үшінші бөлім - өндіріс жоспарлары мен жабдықтау жоспарларын орындау
процессінде пайда болған ресурстар мұқтаждығының өзгерісі (11-17 жолдар).
Төртінші бөлім – наряд бойынша бөлінген қаржы қорларын игеру барысы
(18-20 жолдар).
Бесінші бөлім – зауытқа түскен материалдық ресурстарды пайдалану,
цехтарға берілген лимиттерді өзгерту, қоймадан нақты қағаз жүзінде алынған
материалдар мен жинақтаушы бұйымдар (21-28 жолдар).
Алтыншы бөлім – айдың басында қоймаларда қалған материалдар мен
жинақтаушы бұйымдардың нақты қағаз жүзіндегі қалдығы (29 жол).
Жетінші бөлім (артқы беті) – материалдардың зауытқа түсуін ескереді;
олардың басқа жаққа босатылуын жөндеу-эксплуатациялық мұқтаждыққа,
стандартты емес жабдықтарды жасауға босатылуын және т.б. ескереді, және ең
соңында негізгі өндірістің қамтамасыз етілуін ескереді. Бұл бөлімнің
мәліметтері қойма есебінің негізінде толтырылады.
Өндірістің тәулік – позицияларда қалай қамтамасыз етілгенін анықтау
үшін (карта баланстың артқы теріс беті), зауытқа түскен материалдардың
мөлшері орташа тәуліктік мұқтаджыққа бөлінеді. Мысалы, 15-ші наурыздағы
жағдай бойынша, зауыт (жыл басынан бастап) 18 ХГТ маркалы 60 щеңбермен 80
тәулікке қамтамасыз етілген (10-бағана); 15-ші наурызда бұл профильден 26
т. түсті. Орта тәулікітік мұқтаждық 2 т. болғанда, өндіріс тағы 13 тәулікке
қамтамасыз етілетін болады және бұл профильмен қамтамасыз етілу 93 тәулікті
құрайды (3-ші сәуірге дейін).
Осылайша материалдарды жөндеу-эксплуатациялық мұқтаждыққа, басқа жаққа
және тағы басқа босатқан жағдайда негізгі өндірістің қамтамасыз етілуінің
азаю шамасы анықталады.
Жабдықтаудағы үздіксіз оперативтік-күнтізбелік жоспарлау жүйесінің
маңызды элементі болып, өндірістік бағдарламаны қамтамасыз етудің картотека-
графигі саналады. Оның көмегімен өндірісті бәсекелес материалдармен
қамтамасыз етуді көрнекі түрде көріп қана қоймай, бөлінген қаржы қорларын
игерудің барсын да айқын көре аламыз.
Транспорт және қойма шаруашылығын: транспорт-қойма цехтары мен
участоктарын бірыңғай қызмет аясында біріктіру кәсіпорындардағы
материалдардың толассыз ағынын ұйымдастыруды жақсартудың және осы ағындарды
басқаруды жақсартудың маңызды шарты болып есептеледі.
Бұл бөлімше жалпызауыттың тиеу-түсіру, транспорт және қойма жұмыстарын
орындау кезіндегі технологиялық процесстер бірлігін қамтамасыз етуге ең
төменгі еңбек шығындары кезіндегі материалдардың толассыз ағынын
ұйымдастыруға жұмылдырылған. Соңғысы қосымша жұмыстардағы еңбек өнімділігін
арттыруға мүмкіндік береді.
Директордың жалпы сұрақтар жөніндегі орынбасары
Материалдық-техникалық Транспорт-қойма цехының
жабыдқтау, жинақтау және басшылығы
кооперация жолымен
жабдықтар жеткізу
бөлімдері
Техникалық бюро Жоспарлау және
диспетчерлік бюросы
Материалдық қоймалар Жинақтаушы Бөлшектер мен
участогы бұйымдар тетіктер
қоймаларының қоймаларының
участогы участогы
Транспорт участогы Тиеу-түсіру жұмыстарының
участогы
4. Сурет. Транспорт-қойма цехтарының құрылысы
Транспорт-қойма цехы материалдық құндылықтарды жайғастырудың және
орнын ауыстырудың технологиялық процесстерін жасайды, цехтарға және жұмыс
орындарына материалдар мен бұйымдарды жеткізуді жоспарлайды және орталықтан
реттейді, жүк тасымалының айналма және тарамдалған маршруттарын
ұйымдастырады, тиеу-түсіру техникалары мен транспорт құралдарын шебер
пайдаланады.
Кәсіпорындардағы жүктерді тасымалдаудың және өндірудің үнемділігі
айтарлықтай мөлшерде транспорт құралдарына және ыдыстарға деген мұқтаждықты
техникалық негізде анықтауға байланысты болады.
Жалпызауыттық транспорт құралдарына деген мұқтаждықты анықтау үшін
мынадай формула қолданылады.
Мұнда, Q x K – транспорт құралдарына деген жалпы мұқтаждық;
Q – айлық жүк айналымы;
K – транспортты біркелкісіз пайдалану коэффициенті;
q – транспорт бірлігінің орташа жүк көтеру қабілеті;
q x K – есептік мерзім ішіндегі рейстердің жалпы саны;
K – жүк көтеру қабілетін пайдаланудың орташа коэффициенті.
Жинақтаушы (комплектующие) бұйымдарды жалпызауыттық қойма - өндіріс
участогы схемасы бойынша тасымалдау үшін қажетті біртектес ыдыстар санын
төмендегі формуламен анықтайды:
М = А + В + В + С (1)
мұнда, А – бұйымдарды қоймада сақтауға арналған ыдыстар;
В – бұйымдарды 1 ауысымның жұмыс орнында сақтауға арналған
Ыдыстар;
С – қайтарылатын ыдыстар.
Ереже бойынша, зауытішілік тұтынушылардың көпшілігіне берілетін
материалдық ресурстар лимитін мына формуламен есептеп шығарады:
Л = П + З + О
мұнда, П – цехтың бағдарламадағы материалдарға мұқтаждығы;
З – цехқа жоспарланған материалдың запасы;
О – жоспарланған айдың (тоқсанның( басында қалған қағаз жүзіндегі
қалдық.
Лимиттердің бірнеше түрі (формалы) бар. Қоршалмалы-лимитті парақ деп
аталатын қағаздарды ресімдеу практика жүзінде сынақтан өтуде, ол бір жолғы
материалдық талап-құжат (требование) бойынша белгіленген мөлшер шегінде
материалдарды босатуды қарастырады. Көбірек тарағаны мына бір тәртіп, онда
бір тоқсанға ресімделген лимит картасы бухгалтерлік құжат болып табылмайды,
тек материалдарды цехтарға босатуды реттеу үшін ғана қолданылады (23
таблица, кесте).
Материалдық құндылықтарды цехтарға босатуды жоспарлау жабдықтауды
үздіксіз оперативті-күнтізбелік жоспарлаудың құрамдас бөлігі сияқты, бұл
лимиттеудің прогрессивті формаларының бірі. Бұл жағдайда лимит картасы
тоқсанға жасалады, онда жыртылмалы айлық үш талон бар. Онда өткен
тоқсандағы лимиттің артқы немесе пайдаланылмай қалғандығы ескеріледі және
ағымдағы тоқсанның лимитіне тиісті өзгерістер енгізіледі. Осы тәртіпке
сәйкес тоқсанның әрбір айының лимиттері анықталады. Осылайша, лимит картасы
жыл бойына жарамды болып қала береді.
Бұл арқылы цехтарға мақсатты шаралар бойынша бөлінген материалдардың
дәл есебін ұйымдастыруға мүмкіндік туады (аяқталмаған өндірісті
толықтыруға, материалды ауыстыруға байланысты ақауға кеткен шығындардың
орнын толтыруға және т.б.) және мұның арқасында өндіріс бағдарламасын
орындау үшін қалған материалдық ресурстардың анықталған балансын алуға қол
жетеді. Лимиттерді өзгерту тек арнай өкім бойынша ғана жүзеге асырылады,
онда босатылатын материалдың саны және босатылу мақсаты көрсетіледі. Бұл
материалдарды бір мезгілде ауыстыруды жөнге келтіруге мүмкіндік туғызады.
Лимиттің аталған профиль (сала) бойынша өсуіне байланысты басқа
лимиттерде тиісті қысқартулар жасалады.
Өндірісті жоспарлау машинокомплектілерде орындалған жағдайда,
материалдардың босатылу лимитін есептеу-перфорациялық техникасының
көмегімен тиімді етіп жасау керек. Сонымен машина-есептеу станциясы (МЕС)
жабдықтау бөлімінің назарына цехтарға бөлінетін материалдардың
табуляграммасын жеткізеді. Бұл табуляграммалар лимит карталарын ресімдеу
үшін негіз бола алады, онда бескүндік бойынша материалдардың цехтарға
жеткізілу мерзімі көрсетіледі. Жоспарлаудың мұндай формасы өндіріске
жүктерді орталықтан жеткізуді ұйымдастырудың негізгі формасы болып
табылады.
Материалдардың қоймадан жөнелтілетін әрбір мөлшеріне қарай жабдықтау
бөлімі мен өндірістік-диспетчерлік бюросы материалдармен қамтамасыз етілген
машинокомплектілі цехтардың санын қайтадан анықтауы керек.
Сондықтан, машина-есептеу станцияларында кезекті берілгеннен кейінгі
материалдармен қамтамасыз етілген машинокомплекті цехтарының саны
анықталады. Мына формуламен есептеп шығарылады:
К = М : Н (2)
мұнда, М – босатылған материал саны;
Н – цехтағы машинокомплектіге кететін материал шығынының
Нормасы.
24-ші таблицада (кестеде) әрбәр цехқа арналып құрастырылған
табуляграмманың формасы жасалады, онымен кезекті берілгеннен кейінгі
материалмен қамтамасыз етілген цех машинокомплектісінің номері анықталады.
Кәсіпорын қоймасынан жинақтаушы бұйымдарды тікелей жұмыс орындарына
(конвейер) жеткізудің орталықтандырылған формасында лимиттер жұмыс орындары
бойынша есептеледі. Лимиттерге тіркелген қосымшада бұйымдар комплектісінің
тізімі, оларды берудің жоспар-кестесі беріледі.
Зауытішілік шаруашылық есептің нәтижелілігі үшін, лимиттерді жасау
кезінде жұмасалған материалдардың құнын ескеру қажет. Бұл өндірістік
бірлестік жағдайында материалдарды босатуды жоспарлау кезінде және оларды
филиалдарда өндіру кезінде өте маңызды болмақ. Соңғысы цехтармен
салыстарғанда үлкен мүліктік дербестікке ие, сондықтан шығындардың барлық
түріне неғұрлым қатаң бақылау жүргізуде.
25-ші таблицада (кестеде) орталықтандырылған жабдықтау қызметі бар
өндірістік бірлестіктердің пайдаланған лимит карточкасының формасы
көрсетілген. 1.4 бағандарды (графа) бірлестіктің өндірісшілері (филиалдары)
толтырады, 5,6,10,11-бағандарды – бірлестіктің жабдықтау бөлімі, 7,13,14-
бағандарды – бірлестіктің жоспарлау-экономикалық қызметі, 9-бағанды қойма,
8,12-бағандарды бухгалтерия толтырады.
Зауытішілік жабдықтаудың тиімділігі көптеген жағдайда материалдарды
цехтарға жеткізіп беру әдісімен анықталады. Ең үнемдісі - өндірістің
орталықтандырылған қоректену жүйесі, ол жұмысшыларды, диспетчерлерді,
жалпызауыттық бөлімшелердегі тиеу-түсіру техникалары мен транспорт
құралдарын шоғырландыруға, жүктерді алдын ала жинақтауға, оларды келісілген
кесте бойынша цехтарға әкелуге мүмкіндік береді.
Орталықтандырылған жабдықтау жүйесіне көшу көмекші жұмыскерлер
еңбегінің шығынын анағұрлым азайтуға, механизмдерді, рельссіз транспортты
неғұрлым тиімді пайдалануға, сондай-ақ қойма меңгерушісінің, қоймашының
және диспетчерлік аппараттың еңбек өнімділігін айтарлықтай арттыруға
мүмкіндік жасайды.
1- кесте - Материалдарды босатуға арналған лимит картасының формасы
(үлгісі).
Лимит картасы № ______________ _____________________________
материалдарды босатуға ____________________ тоқсан ________________ж.
Материалдың атауы Маркасы Профиль Өлшемі Қойма Алушы цех
БөлшекТоқсанға 1 Бағдарла Бөлшектер Тоқсанға1 Бағдарламаға
тер № тапсырма,данаға маға № тапсырмаданаға қажетті
дана норма, қажетті , дана норма, мұқтаждық,
кг. мұқтаждық кг. т.
, т.
Бағдарламаға қажетті лимиттің барлығы __________________________
оның ішінде ___________ айға, _______т, ___________айға, _____________т.
2 – кесте - Табуляграмманың үлгісі
Цех
Талдау объектілері
(нысандары)
Өнімнің сапасы
Өндіріс пен өнімдерді сатудың
құрылымы
Өндірістің және өнімдерді
сатудың ырғақтылығы
2.1. Сурет. Материалдық жағынан қамтамасыз етуді талдау нысандары
Өндірістің және өнеркәсіптік өнімдерді сатудың көлемі натуралды,
шартты-натуралды, еңбек және құн өлшемдерімен көрсетілуі мүмкін.
Өнімдерді өндіру көлемінің қорытындылаушы көрсеткіштерінің құнын
бағалау арқылы алады.
Өндіріс көлемінің негізгі көрсеткіштері болып тауар мен жалпы өнім
есептеледі.
Жалпы өнім бұл бүкіл өндірістік өнім мен атқарылған жұмыстардың құны
(аяқталмаған өндірісті қоса есептегенде). Салыстырмалы және қолданыстағы
бағалармен көрсетіледі.
Тауарлы өнімнің жалпы өнімнен айырмашылығы сол, оған аяқталмаған және
шаруашылық ішілік айналымның қалдықтары қосылады (кіреді). Өзінің құрамы
бойынша көптеген кәсіпорындарда, егерде шаруашылық-ішілік айналым мен
аяқталмаған өндіріс болмаса, жалпы өнім тауарлы өнімге сәйкес (тең) келеді.
Өнімдерді сату көлемі өнімдерді тұтынушыларға түсіру бойынша немесе
төлем бойынша анықталады. Салыстырмалы, жоспардағы және қолданыстағы
бағалармен көрсетілуі мүмкін.
Нарықтық экономика жағдайында бұл көрсеткіш ең бірінші маңызға ие
болады.
Өнімдерді сату өндіріс пен тұтынушы арасындағы байланыстырушы бөлім
болып табылады. Өнім өндіру көлемі өнімнің нарықтағы сұранысына байланысты.
Өндірістік бағдарламаның орындалуын бағалауда өндіріс көлемінің және
өнімді сатудың (данасы, метрі, тоннасы және т.б.) натуралды көрсеткіштері
үлкен маңызға ие.
Оларды өндіріс көлеміне және өнімдерді жекелеген түрлері мен
біртектес топтары бойынша сатылуына талдау жасағанда қолданады.
4 – кесте - Өндіріс көлемінің натуралды көрсеткіштері
Көрсеткіштер атауы 2000 ж. 2001 ж. 2002 ж. 1 жыл өсімнің %
факт факт ішіндегі -і
абсолюттік
өсім
1. Қара мыс, тн. 108090 116010 140489 24479 121,1
2. Катод мысы, тн. 100200 110471 133500 23029 120,8
3. Мыс тотияйымы, 920 907 883 -24 97,4
тн.
Таблицадан көргеніміздей, 2002 жылғы өндіріс көлемінің өсімі 2001
жылмен салыстырғанда, қара мыс бойынша 21,1 %, катод мысы бойынша 20,8 %
құрады. Мыс құрамдас шикізатты металлургиялық өңдеудің соңғы өнімі болып
табылатын катод мысы өндірісінің көлемі қара мыс өндірісінің көлеміне
тікелей байланысты екенін атап кеткен жөн. Өз кезегінде, қара мыстың
мөлшері көптеген сандық және сапалық факторларға байланысты болады. Мысалы,
металлургиялық агрегаттарға жіберілген шихта көлемінің 2001 жылы 828 мың
теңгеден 2002 жылы 929,9 мың теңгеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz