Өнімді шығару мен өткізу шығындарын басқару және жоспарлау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК ӨНІМДІ ШЫҒАРУ ЖӘНЕ ӨТКІЗУ ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Өнімді шығару мен өткізу шығындарының мәні және
жіктелуі ... ... ... ... .8
1.2 Өнімнің өзіндік құнының құрамы мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 Кәсіпорынның рентабельділігі және оның көрсеткіштерін
анықтау ... ... .27
2. ЖК ДИЗАЙН МЕБЕЛЬДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ НӘТИЖЕЛЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ БОЙЫНША
ШЫҒЫНДАРЫНА ТАЛДАУ
2.1 ЖК Дизайн мебельдің техникалық-экономикалық жағдайына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2 Өнімді шығаруға және өткізуге кеткен шығындарды
талдау ... ... ... ... ... ..46
2.3 Шығындар негізі бойынша табыстың оптималды көлемін анықтау ... ... .55
3. КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК ӨНІМДІ ШЫҒАРУДА ОРЫН АЛҒАН МӘСЕЛЕЛЕР МЕН ОЛАРДЫ
ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Өнімді шығаруда болатын кедергілер мен
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ...61
3.2 Өнімді өткізуден көп табыс алу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .74
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .76
КІРІСПЕ
Нарықтық экономикаға көшу кезінде кәсіпорындардың экономикалық және
құқықтық жауапкершіліктері артады, сөйтіп шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржылық тұрақтылығы мен бәсекелестік қабілеттілігінің
жоғары болуының маңыздылығына зор көңіл бөлінеді. Сондықтан кәсіпорындардың
негізгі мақсаты – пайданы максимизациялау, өндірістің тиімділігін көтеру,
өзін-өзі қаржыландыру және өзін-өзі өтеуді қамтамыз ету болып табылады.
Өнімді шығару және өткізу шығындарын аса тиімді басқарағашынша жоғарыдағы
көрсетілген мақсаттарға жету мүмкін емес.
Соңғы жылдары шикізат, материал, отын, энергияның қымбаттауына, несие
проценттерінің жоғары болуы, жарнама, маркетингтік шығындардың өсуіне
байланысты өндірістік шығындардың өсуі байқалды.
Нарықтық жағдай өнімді шығару және өткізу шығындарын басқаруды
жетілдіру, экономикамыздың ерекшеліктерін ескере отырып шетел тәжірибесін
қолдануды, халықаралық стандарттарға жақындауды талап етеді. Сөйтіп
кәсіпорындар бәсекелестікке төтеп береді және пайданы молайту, шығындарды
төмендету арқылы рентабельді жұмыс істеуді қамтамасыз етеді.
Өнімнің өзіндік құны - өндіріс процесі кезінде қолданылатын табиғи
ресурстар, шикізат, материалдар, отын, энергия, негізгі қорлар, еңбек
ресурстары, басқа да өнімді шығару мен өткізу шығындарының ақшалай
көрсеткіші болып табылады. Олардың орны өнімді өткізуден түскен қаржылардың
есебінен өндірістің әр циклінде толтырылып тұрады.
Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты теориялық және тәжиребелік
материалдар негізінде, сонымен қатар құжаттарды талдаудың негізінде,
кәсіпкерлік қызмет ортасында нарықтық өзгеруде өнімді шығару және өткізу
шығындарының экономикалық мәні, ЖК Дизайн мебельдің шығындарын талдау
механизмі, сонымен қатар кәсіпкердің табысын жоғарлату бағыты мен
шығындарды азайту жолдары қарастырылған.
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК ӨНІМДІ ШЫҒАРУ ЖӘНЕ ӨТКІЗУ ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Өнімді шығару мен өткізу шығындарының мәні және жіктелуі
Кәсіпорын өндіріс процесінде экономикалық мазмұны мен мәні, мақсатына
байланысты әр түрлі шығындарды жұмсайды. Олар өнімді шығару, өткізу
шығындары, өндірісті жетілдіру мен кеңейтуге байланысты болатын шығындар,
жұмысшылардың әр түрлі әлеуметтік-экономикалық қажеттеліктерін
қанағаттандыруға қарастырылған шығындар және тағы басқалары. Өнімді шығару,
өткізу шығындары өнімнің өзіндік құнының формасын қабылдайды.
Шығындар дегеніміз - өнімді шығару, өткізу шығындарының, сауда
делдалдарының қызметтеріне байланысты шығындардың, басқа да өндірістік емес
іс-әрекеттерді қаржыландыруға байланысты болатын шығындар жиынтығының
ақшалай формадағы көрінісі.
Жоспарлау, есеп жүргізу және калькуляциялау мақсатында шығындар келесідей
түрде жіктеледі:
- өндіріс түрі бойынша – негізгі және қосалқы;
- өнім түрі бойынша – бөлек бұйымдар, біртекті бұйымдардың тобы,
тапсырыс, қайта жасалған өнім, жұмыс, қызмет;
- шығындардың пайда болу орнына байланысты – бөлімдегі, өндірістегі,
цехтағы, шаруашылық есеп беру бөлімшесі;
- құрамы мен экономикалық мазмұны бойынша – шығындар баптары мен
шығындар элементтері;
- өнімнің өзіндік құнына шығындарды жатқызу әдістері бойынша – тікелей
және жанама;
- өндіріске қатысу дәрежесіне байланысты – негізгі және үстеме;
- өндіріс көлемінің өзгеруіне қатысты тәуелділігіне байланысты –
пропорционалды және пропорционалды емес;
- өнімнің өзіндік құнына қарастыру уақытысына байланысты – ағымдағы
шығындар, болашақ кезеңдердің шығындары және алдағы шығындар;
- шығындардың біртектілік дәрежесіне байланысты – элементтік және
кешендік.
Тәжірибе жүзінде шығындарды мақсатты басқару оларды элементтер мен
баптарға жіктеу арқылы жүргізіледі.
Шығындарды экономикалық элементтер арқылы топтастыру барлық шығарылған
өнім түрлеріне смета құру үшін, өзіндік құнның төмендеуін жоспарлау үшін,
шығындардың құрылымын анықтау үшін, айналыс құралдарын мөлшерлеу үшін
қолданылады. Мұның тағы бір негізгі ерекшелігі – шығындардың пайда болу
орны есепке алынбайды және шығындар экономикалық мазмұны бойынша түрлерге
бөлінеді.
Өнеркәсіптің барлық салаларында өнімді шығару, өткізу шығындары
келесідей экономикалық элементтерге бөлінеді:
- материалдық шығындар;
- еңбекақы шығындары;
- сақтандыру шығындар;
- негізгі қорлардың тозу құнын есептеу шығындары;
- басқа шығындар;
Өндірілген өнімнің бір данасына кеткен шығындарды есептеу барысында
экономикалық элементтер бойынша топталған шығындар қолданылағашды. Өйткені
көптеген шығындарды өнімнің түрлеріне жатқызу мүмкін емес. Өнімнің бір
данасына кететін шығындарды есепету барысында шығындарды баптар бойынша
топтастыру қолданылады. Шығындарды баптар бойынша топтастыру кезінде
шығындардың пайда болу орны мен мақсатты жұмсалуына байланысты түрлерге
бөлу қолданылады. Мұндай топтастыру өнімнің әр түріне бөлек өзіндік құнды
есептеу барысында қолданылады. Сол сияқты, ол өндірістің цехтары мен
бөлімдерінде пайда болатын шығындарға есеп жүргізу және жоспарлау кезінде
пайдаланылады.
Өнімді шығару, өткізу шығындарының баптары, олардың құрамы ме
құрылымы, есептеу тәсілдері мен әдістері өндіріс түрлеріне байланысты әр
салада әр түрлі есептелінеді. Шығындарды жоспарлау және калькуляциялау
кезінде өнімнің пайда болған саласында қолданылатын әдістемелік нұсқаулар
арқылы шығындарды анықтайды. Бухгалтерлік есеп стандартына сай өнімді
шығару, өткізу шығындарын баптар бойынша топтастырылған кезде олар төменде
көрсетілген элементтерге бөлінеді:
1. Материалдар.
2. Еңбекақы.
3. Сақтандыру төлемдері.
4. Үстеме шығындары.
1. “Материалдар” шығындар бабында мыналар көрсетіледі:
- шығарылған өнімнің құрамына кіретін негізгі материалдар. Олар өнімді
шығару кезінде ең қажетті элементтердің бірі болып табылады. Бұл шығындар
бабына тасымалдау шығындары да кіргізіледі;
- өнімді шығаруге қажетті саиып алынатын материалдар. Бұл материалдар
қолайлы технологиялық процесті қамтамасыз ету мен өнімді сақтау үшін,
шаруашылық және өндірістік қажеттеліктерді қарастыру мақсатында қолданылады
(құралдарға және негізгі қорға кірмейтін басқа да еңбек құралдарына
жіктемелер, бақылау жүргізу, жөндеу).
- табиғи шикізат (шаруашылық су жүйесін қолдануға байланысты
төлемдер, табиғи шикізат ресурстарын барлауға, қорғауға, пайдалануды
ұйымдастыруға қажетті мамандандырылған ұйымдарға төлейтін төлемдер),
мамандандырылған ұйымдар тарапынан жүргізілетін жерді қайта өңдеу
шығындары;
- жартылай дайын өнім, өнімді шығаруге байланысты қосымша жұмыстар
құрастыру;
- орталық қоймаға дейін қорларды жеткізуге байланысты басқа
тұлғалардың атқаратын тасымалдау қызметтері (шикізаттарды, материалдарды,
жартылай дайын өнімді қоймаға жеткізуге байланысты шығындар).
- технологиялық мақсатта жұмсалатын отын. Ол кәсіпорынның ішінде
өндірілуі немесе сырттан алып келінуі де мүмкін.
Өнімнің өзіндік құнына кіретін материалдық шығындарының қатарынан
қайтарылмалы қалдықтардың құны алынып тасталынады. Қайтарылмалы қалдықтар
дегеніміз – шикізат пен материалдардың дайын өнімге айналу барысында пайда
болатын материалдар мен шикізаттардың қалдықтары болып табылады. Олар
өздерінің тұтынушылық қасиетін физикалық және химиялық, жартылай немесе
толық түрде жоғалтады.
2. “Еңбекақы” шығындар бабында негізгі өндірісте жұмыс істейтін
жұмысшыларға төленетін еңбекақы, белгілі бір өндірістік нәтижелерге жетуіне
байланысты сыйлықтар, ынталандырушы және орнын толтыру төлемдері кіреді.
Сол сияқты, бұл бапқа бағалардың көтерілуіне байланысты және табыстың
индекстелуіне сәйкес оның орнын толтыру шығындары, бала көтеруіне
байланысты әйелдерге берілетін төлемдер, негізгі өндірісте жұмыс істейтін,
бірақ кісәпорынның жұмысшылар штатынан тыс тұлғалардың еңбекақысын төлеуге
байланысты шығындар кіреді.
Еңбекақы шығындарына мыналар кіреді:
- нақты жұмсалған жұмыстар үшін еңбекақы төлемдері. Ол субъектінің
еңбекақыны төлеу жүйесін таңдауына байланысты тарифтік мөлшерлеме немесе
қызметкерлік айлық түрінде төленуі мүмкін;
- ынталандыру сипатындағы төлемдер: өндірістік нәтижелер бойынша
сыйлықтар, жыл соңындағы өндірістік жетістіктерге байланысты берілетін
сыйақылар, тарифтік мөлшерлемеге қосылатын ақшалай қаражаттар;
- жұмыс тәртібіне және еңбек жағдайларына байланысты орын толтыру
шығындары: түнгі уақытта жұмыс істегені үшін, қосымша жұмыс, көп сменалық
жұмыс, бірнеше кәсіп түрімен айналысқаны үшін, қызмет көрсету көлемін
кеңейткені және денсаулыққа зиян еңбек орнында жұмыс істегені үшін төлем
түрінде беріледі;
- заңдарда қарастырылған жұмыс істемейтін күндерге берілетін
төлемдер;
- демалыс күндеріне және демалысты қолданбаған күндерге жұмысшыларға
берілетін төлемдер;
- заңдарға сәйкес, бір ұйымда көп жыл істеген жұмысшыларға төленетін
төлемдер;
- еңбек қабілеттігін уақытша жоғалтқан жұмысшыларға төленетін
төлемдер.
3. “Сақтандыру” төлемдері бабына заңдарға сәйкес зейнетақы қорына және
әлеуметтік сақтандыруға төленетін төлемдер кіреді.
4. “Үстеме” шығындары - өндірісті басқаруға және өндіріске қызмет
көрсетуге байланысты шығындардың жиынтығы болып табылады. Әр цехтың
шығындары сол цехта өндірілген өнімнің өзіндік құнына қосылады. Бұл
шығындардың жалпы сипаттамалары:
- олар кешендік сипатта болады, яғни бұл бап шығындардың
экономикалық элементтерінің барлық жиынтығынан тұрады;
- екі немесе одан да көп өнімді шығару барсында бұл шығындар тікелей
өнімнің құнына кірмейді, ол дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс құнына
жанама түрде енгізіледі.
Жоғарыда аталған шығындар баптарының жиынтығы өнімді шығару, өткізу
шығындарының толық өзіндік құнын құрайды.
Жеке өндірілген өнім түрлерінің өзіндік құнға жатқызу тәсіліне
байланысты тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей шығындар дегеніміз – жеке өнімдер түрін өндірген кезде
өндірілген өнімнің өзіндік құнына бөгетсіз, тікелей жатқызылатын шығындар.
Мысалы, шикізаттар мен негізгі материалдар, тағы сол сияқтылар.
Жанама шығындар – жеке бір өнімнің шығындарына жатқызылағашды, өйткені
олар кәсіпорынның жалпы іс-әрекетімен байланысты болады. Барлық өндірілген
өнім арасында шартты түрде пропорционалды бөлінеді. Мысалы, негізгі өндіріс
жұмысшыларының еңбекақысы.
Өндіріс процесіне қатысу дәрежесіне байланысты шығындар негізгі және
үстеме болып бөлінеді. Негізгі шығындар өндіріс процесімен тікелей
байланысты, ал үстеме шығындар өндірісті басқарумен байланысты.
Өндіріс көлемінің өзгеруіне қатысты тәуелділігіне байланысты шығындар
пропорционалды және пропорционалды емес болып бөлінеді.
Пропорционалды шығындар қатарына өндіріс көлемінің ұлғаюына байланысты
өсетін шығындарды жатқызамыз. Мысалы, шикізат, негізгі материалдар, отын
шығындары технологиялық мақсатта қолданылатын энергия, тағы басқа да
шығындар.
Пропорционалды емес шығындар өндіріс көлемі азайған немесе көбейген
кезде айтарлықтай өзгермейтін шығындар. Мысалы, жарықтандыру, отын
шығындары, құрылыстар мен ғимараттардың тозу құны т.б.
Шығынға жатқызылу уақытысына байланысты ағымдағы, болашақ кезеңнің
шығындары және алдағы шығындар.
Ағымдағы шығындар дегеніміз – есептік кезенде пайда болатын және сол
есептік кезеңде өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындар. Болашақ кезеңнің
шығындары есептік кезеңде пайда болады, бірақ өндірілген өнімнің өзіндік
құнына кіретін шығындар. Болашақ кезеңнің шығындары есептік кезеңде пайда
болады, бірақ өндірілген өнімнің өзіндік құнына біртіндеп келесі кезеңдерде
жатқызылады. Алдағы кезеңнің шығындары өндірілген өнімнің ағымдағы
шығындарына жатқызылады, бірақ сол шығындардың өздері кейінірек пайда
болады. Мұндай әдістің негізгі себебі шығындарды өзіндік құнға бірқалыпты
жіберу болып табылады. Мысалы, жұмысшылардың демалыстарын төлеуге арналған
резервтер, құрылғыларға жөндеу жүргізу байланысты резервтер, тағы
басқалары.
Шығындардың біртектілік дәрежесіне байланысты элементтік және кешендік
болып бөлінеді.
Кешендік шығындар дегеніміз – көп элементті баптардан тұратын
шығындарды айтамыз. Мұнда өндірістік, шаруашылық, коммерциялық және басқа
да шығындар қамтылады. Шығындарды осындай тәсілмен бөлу өнімнің жаңа
түрлерінің өзіндік құнын есептеу кезінде пайдаланылады.
1.2 Өнімнің өзіндік құнының құрамы мен құрылымы
Өнімнің өзіндік құнына кіретін өнімді (жұмысты, қызметті) шығару,
өткізу шығындарының құрамы, өндіріс процесінде пайдаланылған табиғи
ресурстардың, материалдардың, отынның, энергияның, негізігі қорлардың,
еңбек ресурстарының және тағы басқа өнімді шығару мен өткізу шығындар
жиынтығының ақшалай көрінісі болып табылады. Бұл шығындар өндірістік
өзіндік құнды қалыптастырады, яғни олар өндіріс өнімнің толық өзіндік құны
құрайды.
Өнімнің өзіндік құнына мыналар кіреді:
- өндірісті меңгеруге және дайындауға байланысты шығындар;
- өнімді шығаруге байланысты тікелей шығындар;
- еңбекақыны төлеуге байланысты шығындар;
- табиғи шикізатты пайдалануға байланысты шығындар;
- өнім сапасын арттырумен, технологияны жетілдірумен және өндірісті
ұйымдастырумен байланысты жинақтық сипаттағы шығындар;
- өндіріс процесіне қызмет көрсетуге (ағымдағы, орта және қаржылық
жөндеу) байланысты шығындар;
- техника қауіпсіздігін және қалыпты еңбек жағдайын қамтамасыз етуге
байланысты шығындар;
- еңбек күшін жинауға және ұйымдастыруға кеткен шығындар;
- табиғи қорын пайдалануға және қалпында ұстауға байланысты
шығындар;
- мамандарды даярлау мен қайта даярлау шығындары;
- жұмысшыларды тұрғылықты жерінен жұмыс орнына дейін алып баруға
байланысты тасымалдау шығындары;
- еңбек туралы заңдарға сәйкес төлемдер;
- сақтандыруға арналған төлемдер;
- кәсіпорынның мүліктерін, жұмысшылардың өмірін сақтандыруға
байланысты төлемдер;
- қысқа мерзімді банк несиелері бойынша өсімді төлеу;
- кепілдемелік қызмет көрсету шығындары;
- өнімді өткізу (қаптау, сақтау, тасымалдау) шығындары;
- материалдық және материалдық емес активтер бойынша тозу құны;
- ақаулар бойынша шығындар.
Бұл шығындардың көлемі өнімді шығаруге қажетті ресурстардың бағасына,
оларды пайдалану технологиясына тәуелді. Өндіріс ресурстарының бағасы
кәсіпорынның іс-әрекетіне байланысты емес. Ол нарықта қалыптасқан сұраныс
пен ұсыныс нәтижесінде анықталады. Осылайша, өндіріс шығындары құрылуының
технологиялық тұрғылары кәсіпорын үшін өте маңызды болып келеді. Ол бір
жағынан тартылған ресурстардың санын, ал екінші жағынан сапалық қасиеттерін
есепке алады. Кәсіпорын тек технологиялық жағынан да тиімді әдістерді
анықтап қолдануға тырысады.
Пайда болу орнына байланысты кәсіпорын шығындары цехтық, өндірістік
және толық өзіндік құн болып бөлінеді.
Цехтық өзіндік құн – цехтық өнімді шығаруге байланысты барлық
шығындардың жиынтығы болып табылады.
Өндірістік өзіндік құн - өндірістік және басқару шығындарының
(кәсіпорынды басқаратын менеджерлердің жалақысы) жиынтығы болып табылады.
Мұнда өндірістік емес шығындар да қарастырылады (материалдық құндылықтардың
құртылуы, ақаулардан жоғалту).
Толық өзіндік құн өнімді шығару мен өткізу шығындарынан тұрады немесе
өндірістік өзіндік құн мен өндірістен тыс шығындардан тұрады (басқа жақтан
сатып алынған ыдыстың құны, өнімді өткізумен айналысатын ұйымдарға келісім-
шарт бойынша төлемдер).
Мақсатына байланысты (жоспарлау, талдау, басқару т.с.с.) өзіндік
құнның келесі түрлері анықталады: жалпы өзіндік құн, тауардың немесе
өткізілген өнімнің өзіндік құны салыстырмалы өнімнің өзіндік құны, өнімнің
бір данасының өзіндік құны т.с.с. Өзіндік құн жоспарлы, есептік және нақты
болып бөлінеді.
Жоспарлық өзіндік құн шығындардың максималды рұқсат етілетін көлемін
көрсетеді. Мұнда тек техника мен өндірісті ұйымдастырудың белгілі бір
деңгейіне тән кәсіпорынға қажетті шығындарды қарастырады. Жоспарлық өзіндік
құнды есептеу кезінде еңбек шығындарының, материал, энергия шығындарының
және негізгі капиталдың белсенді бөлігін пайдаланудағы прогрессивті
жоспарлар нормасы қолданылады.
Есептік өзіндік құн өндіріске ғылыми-техникалық жаңалықты енгізу
барысындағы техникалық және экономикалық есептеулер жүргізу қолданылады.
Нақты өзіндік құн өнімді шығару мен өткізу шығындарының нақты сомасын
көрсетеді. Өндіріс процесі жақсы дамыған кәсіпорындарда ағымдағы өзіндік
құн жоспарлы өзіндік құннан төмен болуы керек. Материалдық және еңбек
шығындарының негізгі капиталын тиімді пайдалану үшін экономика тәртібі
құрылады. Есептік өзіндік құн жоспарлы өзіндік құннан жоғары болуы
кәсіпорын жұмысының нашарлауы кезінде байқалады.
Жоғары айтылғандарды есепке ала отырып шығындарды өзіндік құнға
жатқызудың келесідей негізгі қағидаларын атап шығуға болады.
Экономиканың барлық салаларындағы өзіндік құнды есептеу және өзіндік
құнның құрамын анықтау әдісі өнімді шығару мен өткізу шығындарының құрамы
атты ереженің әдістемелік нұсқауларына сай жүргізілуі керек. Егер де бұл
әдістер басқа ведомствалық нормативтік актілерге қайшы келсе, онда бұл
әдістер шығындар құрамы туралы ережеге сай жүргізілуі тиіс.
Шығындардың өндірістік мақсатта бағытталуы. Бұл қағиданың барлық
маңыздылығын біле отырып, көптеген кәсіпорындар әлеуметтік, мәдени
шаралардың шығындарын өнімді шығару шығындарына аударады.
Шығындардың өндіріс іс-әрекетіне тиістілігі. Бұл қағида бойынша,
өндірістің барлық шығындары кәсіпорын мүддесіне жасалуы тиіс. Егер де
кәсіпорын өндірістік сипатта шығын жасаса, бірақ бұл шығын басқа мекемеге
тән болса, онда бұл шығындарды осы кәсіпорынның өзіндік құнына жатқызу тиіс
емес.
Салық салу мақсатында шығындарға түзетулер енгізу.
Шығындар ағымдағы және ұзақ мерзімді деп бөлінеді. Мұндай бөлу өнімнің
өзіндік құнын анықтаудағы алғы шарттардың бірі болып табылады.
Шығындарды өзіндік құнға жатқызудың төлем факторінен тәуелсіздігі. Бұл
қағидаға сәйкес, өткізілген өнім үшін келген төлемнің түсу уақытысына
қарамастан, өнімді шығару мен өткізу шығындарын өзіндік құнға пайда болған
уақытында жатқызу керек.
Басқаша айтқанда, өнімнің өзіндік құнын есептеген кезде төлем
факторына қарағанда тауар факторының маңызы зор.
Шығындарды құжаттау қағидасы. Өнімнің өзіндік құнына шығындарды
жатқызу құжатсыз немесе дұрыс толтырылмаған құжаттар бойынша жүргізілмейді.
Өнімнің өзіндік құнына тек ережеде көрсетілген шығындар ғана
жатқызылады.
Өнімді шығару мен өткізу шығындарын басқару және жоспарлау. Кәсіпорын
үлкен жетістіктерге жету үшін өнімді шығару мен өткізу шығындарын басқару
керек. Бұл кәсіпорын үшін ең күрделі және аумақты процесс. Өнімді шығару
мен өткізу шығындарын басқару ол барлық өндірістік процестерді қамтиды.
Яғни, өнімді шығару мен өткізу шығындарын басқару кәсіпорынды басқарудың
маңызды бір элементі болып табылады.
Өнімнің өзіндік құнын басқару дегеніміз – барлық өндіріс пен өнімнің
жеке түрлерінің өзіндік құнын қалыптастыру, өнімнің өзіндік құнын төмендету
тәсілдерін бақылау және оның төмендету жолдарын анықтау.
Өнімнің өзіндік құнын басқарудың негізгі элементтері мыналар:
· болжау, жоспарлау, шығындарды мөлшерлеу, калькуляциялау, есеп
беру, талдау, бақылау
Өнімнің өзіндік құнын басқару элементтері және олардың өзара байланысы
– кәсіпорында өндірілетін барлық өнімнің өзіндік құнын анықтау барысында
өндіріс шығындарының сметасы құрастырылады. Ол арқылы өндіріс шығындарының
экономикалық элементтері бойынша барлық өндіріс шығындарының жиынтығы
анықтауға болады. Өндіріс шығындарының сметасында өнімді шығару мен
өткізуге қажетті негізгі және көмекші өндірістің барлық шығындары
кіргізіледі. Бұл сметаға кәсіпорындардағы тауарлы немесе жалпы өнімнің
құрамына кірмейтін өз кәсіпорнына немесе басқа да кәсіпорындарға көрсететін
өндірістік емес сипаттағы қызметтердің (құрылыс, күрделі жөндеу, т.с.с.)
шығындары да жатқызылады.
өнімнің жеке түрлері бойынша өзіндік құн калькуляциялау арқылы
анықталады. Калькуляцияның келесідей түрлері бар: жоспарлы, жобалық-
сметалық, есептік.
Жоспарлы калькуляциялау – бір дана өнімді шығару үшін кететін
шығындарды баптар бойынша есептеу. Ол өнімнің барлық түрлеріне
есептелінеді. Есептеу барысында еңбек және өндіріс құралдары шығындарының
прогрессивті мөлшерлері қолданылады. Бұл мөлшерлер өндірісті басқару
тәжірибесінде өндіріс шығындарының төмендету жолдарын және өзіндік құнды
төмендету арқылы пайданы молайту тәсілдерін анықтау мақсатындағы салыстыру
эталоны ретінде қолданылады.
Жобалық-сметалық калькуляциялау өнімнің қайтадан игерілетін түрлеріне
немесе жоспарда қарастырылған өнімнің өзіндік құнын есептеу кезінде
пайдаланылады.
Есептік калькуляциялау кәсіпорынның бухгалтерлік қызметтері арқылы
құрастырылады. Ол шығындардың нақты деңгейін көрсетеді. Есептік
калькуляциялау есептік жылдағы мәліметтерді жоспарлы жылмен салыстыру үшін,
өндірістегі әр түрлі ресурстардың тиімді пайдалануына қаржылық бақылау
жасау үшін қолданылады.
Шығындар баптарының құрамы мен құрылымы өндірістің салалық
ерекшеліктеріне және қолданылатын бухгалтерлік есептердің әдістеріне сәйкес
жасалады.
Калькуляциялау кезінде өнімнің шығындары өнімнің стандартты немесе
техникалық жағдайына сәйкес бірлікпен анықталады. Ол өнімнің натуралды
түріндегі мөлшерін анықтау үшін қолданылады. (т, кг, см, т.с.с.)
Өндірілетін өнімнің сипатына, өндіріс технологиясына және
ұйымдастырылу ерекшеліктеріне байланысты калькуляциялаудың әр түрлі
әдістері қолданылады. Осы әдістердің бірі нормативті әдіс болып табылады.
Бұл әдіс өзінің әмбебап қасиетіне байланысты ұлттық шаруашылықтың кез
келген саласында қолданыла береді. Ол өнімнің бір данасының шығындарының
прогрессивті мөлшеріне негізделген (материалдар және еңбекақы шығындарының
мөлшері, т.с.с.). Нормативті әдістің басқа әдістерге қарағанда мынандай
артықшылықтары бар:
- ұлттық шаруашылықтың кез келген саласында қолданылу мүмкіндігі бар;
- қолданудың жеңілдігі;
- материалдық, қаржылық және еңбек ресурстарын тиімді пайдалануға
мүмкіндік береді.
Өндіріс шығындарын басқарудағы маңызды элементтердің бірі жоспарлау
болып табылады. Шығындарды жоспарлаудың негізгі мақсаты – шығындардың
көлемін және оны төмендету жолдарын анықтау.
өзіндік құнды жоспарлаудың екі әдісі бар: ағымдағы және перспективалық
. ағымдағы жоспарлау тек бір жылға ғана, ал перспективалық жоспарлау
бірнеше жылға жасалады. Ағымдағы жоспарлау процесінде өндіріс шығындарының
калькуляциясы және сметасы негізінде перспективалық жоспар анықталады.
Кәсіпорынның өндіріс процесі кезінде шығарылатын өнімнің бір данасының
шығыны өнімді шығарумен өткізу шығындарының динамикасымен дәрежесін
сипаттайтын көрсеткіш ретінде қолданылады. Әр түрлі өнім шығаратын
кәсіпорындар өнімнің салыстырмалы өзіндік құның және тауарлы өнімнің бір
теңгесіне шаққандағы шығындарын жоспарлайды.
Өнімнің өзіндік құнын жоспарлау техникалық прогресті ұйымдастырған
кезде шығындарды жоспарлау үшін және бағаны қалыптастыру үшін пайдаланады.
Өнімнің өзіндік құнын жоспарлау кезінде өндірістегі шығындардың
оптималды деңгейін қалыптастыру арқылы шығындарды төмендету ескеріледі.
Сондықтан өзіндік құнын жоспарын жасаған кезде есептік жылдағы нақтылы
өзінідк құнның талдауы жасалуы тиіс.
өзіндік құнды жоспарлауы жүзеге асырудың тәсілдері мыналар:
1) техникалық және экономикалық фактордың әсерінен өндірістегі
шығындардың төмендеуін жоспарлау;
2) өндіріске қызмет көрсету және басқару шығындарының сомасын анықтау;
3) негізгі өндірістегі жеке өнім түрлерінің өзіндік құндарына
калькуляциялық жоспарлау жасау;
4) тауардың және өткізілетін өнімнің өзіндік құнын анықтау;
5) өндіріс шығындарының сметасын құрастыру.
Өзіндік құнды жоспарлау прогресивтік техникалық-экономикалық мөлшерге
және материал, ақшалай, еңбек шығындарының нормативтеріне негізделеді.
Жоспарлау жүйесі шығындарды бақылауға және табыстылықты ұйымдастыруға,
кәсіпорындағы барлық жоспарларды үйлестіруге бағыттылады.
Осылайша, өндірістегі жоспарлауды ұйымдастыру тұрақты нормативтік
базасыз жүзеге асуы мүмкін емес. Нормативтік базаға түрлі мөлшерлермен
нормативтер жатады. Мөлшерлеу арқылы кәсіпорындағы ресурстардың тиімді
жұмсалуы жүзеге асады.
Мөлшерлеу - өнімнің өткізілуін және өндірістің үздіксіздігін
қамтамасыз ету үшін барлық шығындардың шекті көлемін белгілеудің әдісі.
Кәсіпорынның нормативті базасы мына аталғандарға негіз бола алады:
жоспарлау, құрылымдық бөлімшелердің іс-әрекетін реттеу және бақылау;
жұмсалған шығындармен алынған нәтижені салыстыру; объективті еңбекақымен
ынталандыру төлемдерін бекіту. Кәсіпорындарындағы мөлшермен нормативтер
технология мен өндірісті ұйымдастыруға және өндірілген өнім түрлерінің
өзгеруіне байланысты қайта қарастырылып отыруы керек.
Мөлшерлер мен нормативтер мына мақсаттарға байланысты белгіленеді:
- ресурстардың артық шығындалуына жол бермеу;
- кәсіпорынның белгіленген жұмыс тәрітібін қамтамасыз ету;
- шығырылатын өнімнің сапалық қасиеттерінің ауытқуына жол бермеу;
- қалыпты еңбек жағдайын және сыртқы ортаны қорғауды қамтамасыз ету;
- кәсіпорынның іс-әрекетін жоспарлауда мәлімет базасын құрастыру.
Нормативтік базаны жетілдіру арқылы мөлшер мен нормативтердің нақты
әдістерін, барлық жұмыстар мен процестерге есептік негізделген
мөлшерлерін, есептеу техникасын автоматтандыру, мөлшер мен нормативтерді
жаңарту, жүйелендіру, экономикалық, математикалық әдістерді қолдану жүзеге
асады.
Мөлшерлер негізінде шығындарды басқару арқылы қажеті жоқ шығындарды
жоюға, өндіріс тиімділігін жоғарылатуға, сатып алу саясатын жақсартуға,
щығындардың тиімді пайдалануына мүмкіндік туады.
Шығындарды басқарудың келесі бір маңызды элементі шығындар есебі және
калькуляциялау болып табылады. Оның негізгі мақсаты - өндірістік іс-әрекеті
бақылау және оны жүзеге асыру үшін шығындарды басқару.
Өнімнің өзіндік құнының есебі және калькуляциялаудың негізгі
міндеттері:
- жедел басқаруға қажетті кәсіпорын іс-әрекеттірінің нәтижесі мен
процесі туралы нақты және толық ақпаратты құру. Бұл ақпараттар салық және
банк ұйымдары үшін, инвесторлар, сатып алушылар, жабдықтаушылар,
кредиторлар, қаржылық ұйымдар үшін қажет.
- өнімді шығаруге кеткен шығындардың есебі мен материал, шикізат,
ресурстарының пайдалануын бақылау.
Экономикалық талдау шығындарды басқару элементтерінің бірі болып
табылады . Ол қалған элементтермен өте тығыз байланысты. Экономикалық
талдау жоспар, болжам ақпараттық есеп негізінде қалыптасады. Талдаудың
негізгі мақсаты өндірістік ресурстарды пайдаланудың тиімділігін
анықтау, өнімді шығару мен өткізу шығындарын төмендету және
табыстылықты қамтамасыз ету болып табылады. Талдаудың нәтижелері
арқылы кәсіпорын басқармасы шешім қабылдайды.
Өнімді шығару мен өткізу шығындарын талдаудың негізгі
міндеттері:
- өзіндік құнның негізгі көрсеткіштері бойынша жоспардың
орындалуын қамтамасыз ету және динамикасын бағалау;
- жоспардың орындалуына және динамика көрсеткіштеріне әсер ететін
факторларды анықтау;
- өнімнің өзіндік құнын төмендету жалдарын анықтау және
шоғырландыру.
Ағымдағы жылдың шығындар деңгейінің талдауы арқылы
жоспарлы жылдың шығындары анықталады. Осылайша өнімнің өзіндік құнын
болжау жасалынады. Талдау барысында өнімнің өзіндік құнын
төмендету жолдары анықталады да, олар ағымдағы және перспективалық
жоспарларды құруда қолданылады.
Өнімнің өзіндік құнын тиімді басқаруды өндірістегі шығындар
деңгейіне қатаң бақылаусыз жүргізу мүмкін емес. Бақылау – қойылған
мақсаттардың жүзеге асуын қадағалайтын және ауытқуларды анықтап оны
жоюға бағытталған шығындарды басқарудың негізгі элементі болып
табылады. Бақылаудың әр саласында әр түрлі болып келеді. өндірістегі
шығындарды бақылау: шығындардың пайда болу орнында, шығындардың орталығында
және жауапкершіліктердің орталығында жүзеге асырылады.
Өзіндік құнды жоспарлаудың негізгі мақсаты – материалдық, еңбек,
табиғат, қаржы ресурстарын тиімді пайдалану арқылы кіспорынның табыстылығы
мен рентабельділігі өсуін қамтамасыз ету.
Шығындарды жоспарлау прогрессивті мөлшер мен нормативтердің негізінде
стратегиялық және тактикалық жоспарлауда қолданылады. Ол келесідей
бөлімдерден тұрады: өнімнің өзіндік құның төмендету есебі, өндіріс сметасы,
өнім бірлігінің және барлық өнімнің калькуляциясы.
Өнімнің өзіндік құн жоспарының көрсеткіші: өндіріс шығындарының
жиынтығы, жалпы өзіндік құн, өткізілген өнімнің өзіндік құны, салыстырмалы
өнімнің өзіндік құны өнімнің бір данасының өзіндік құны, туралы
өнімнің бір теңгесіне шақандағы жиынтығын және оларды төмендету
жолдары.
Кәсіпорын өз қызметін атқару барысында құрамы мен арналымы бойынша әр
түрлі шығындарды жұмсайды. Ол шығындардың өзіндік құнға жіберілу
тәсілдері, өнімнің өзіндік құнын жоспарлау, есеп және калькуляциялау,
жоспарлау бойынша әдістемелік нұсқауларға сай жүргізіледі. өзіндік құн
шығындар жиынтығының ақшалай көрінісі болғандықтан, кәсіпорынның барлық
бөлімшелерінде жасалған шығындар ақша түрінде есепке алынады.
Әдістемелік нұсқалауларда өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнын
есептеуге байланысты бірнеше жолдары мен әдістері берілген. Яғни, кәсіпорын
өз қызметі барысында шығындарды жоспарлауда өндірістің ерекшеліктеріне
байланысты шығындарды есептеудің тиімді жолын таңдауға құқылы.
Шығындарды калькуляциялауды және жоспарлауды ұйымдастыру ерекшеліктері
әр түрлі тауарлардың, дайын өнім мен аяқталмаған өндірістің арасында
шығындарды бөлу әдістеріне, баптар бойынша калькуляциялау тәсілдеріне
байланысты айқындалады. Қазақстан Республикасының салық кодексіне сәйкес
кәсіпорын шығындарының орын толтыру көздерін анықтау барысында әдістердің
біртұтастылығын талап етеді.
Шығындар орнын толтыру көздеріне байланысты келесідей түрлерге
бөлінеді:
- өнімнің (тауардың, қызметтің) өзіндік құнына кіргізілетін;
- пайда (байланыстық пайда) есебінен өтелетін;
- таза пайда (салықтар мен алымдарды төленгеннен кейін паййда)
есебінен өтелетін;
- мақсаттық қаражаттар (қорлар, резевтер есебінен өтелетін шығындар)
Өнімнің өзіндік құнының төмендеуін жоспарлау. Өндірістік
кәсіпорындардағы өнімнің өзіндік құнының төмендеуін жоспарлау сол
кіспорында шығарылатын өнім түріне байланысты болып келеді. Осыған
байланысты мыналар есептелінеді:
- салыстырмалы тауарлы өнімнің өзіндік құнын төмендету;
- тауарлы өнімнің бір теңгесіне шаққандағы шығындарды төмендету;
- техникалық және экономикалық факторлар бойынша өнімнің өзіндік құнын
төмендету.
Салыстырмалы тауарлы өнімге бір кәсіпорындағы есептік жылда шығарылған
өнімнің барлық түрлері жатады. Салыстырмалы өнімнің барлық түрлерінің
өзіндік құнының төмендеуін анықтау үшін шығарылуға белгіленген тауарлардың
есептік жыл ішіндегі жоспарлы және нақты өзіндік құнын есептейміз.
Есептеп, табылған екі нәтижелі көрсеткіштердің айырмасы өзіндік құнды
төмендетуден түскен үнемді білдіреді. Ал, айырманың есептік жылдағы
өзіндік құн бойынша салыстырмалы өнімнің көлеміне қатынасы өзіндік құнның
төмендеу процетін білдіреді. Мысалы, есептік жылдың орташа өзіндік құны
бойынша жоспарлы жылда өндірілетін салыстырмалы өнім – 20 млрд. теңге,
жоспарлы жылдың орташа өзіндік құны бойынша жоспарлы жылда өндірілетін
салыстырмалы өнім – 19 млрд. теңге болса, өзіндік құнның төмендеуінен
түскен үнем – 1 млрд.теңге, төмендету проценті – 5 %-ке тең болады.
Егер өндірілген өнім ассортименті өте көп болса, шығындарды төмендету
өнімнің бір теңгеге шыққандағы шығындар арқылы есептеледі. Өндірілген
өнімнің бір теңгесіне шаққандағы шығындар өзіндік құн бойынша тауарлы өнім
көлемінің көтерме баға бойынша тауар көлемінің қатынасына тең.
Тауарлы өнімнің бір теңгесіне шаққандағы шығындарды төмендету проценті
(Штө) мың формуламен анықталады:
Штө= (Ше-Шж)х100%
Шж
Мұндағы Ше-есептік жылдағы тауарлы өнімнің бір теңгесіне шаққандағы
шығындар сомасы;
Шж-жоспарлы жылдағы тауарлы өнімнің бір теңгесіне шаққандағы шығындар
сомасы.
Жоспарлы жылдағы өндірілген өнімнің өзіндік құнының төмендеуінен пайда
болған үнем келесі факторлар бойынша есептелінеді:
- өндірістің техника деңгейінің жоғарылауы;
- еңбек пен өндіріс процестерін ұйымдастыру деңгейін көтеру;
- өндірістің құрылымы мен көлемін өзгерту;
- табиғат ресурстарын тиімді пайдалану;
- өндірісті дамыту;
жеке факторлар бойынша материалдық шығындардың төмендеуі есебінен
болатын үгем (Үм) мына формуламен анықталады:
Үм=(Өкмш хБмр-Өбмш хӨс)
мұндағы: Өбмш – белгіленген іс-шараларды қолданбағанға дейінгі өнімнің
бір данасына шаққандағы материалдық шығындардың мөлшері;
Өкмш – белгіленген іс-шараларды қолданғаннан кейінгі өнімнің бір
данасына шаққандағы материалдық шығындардың нормасы;
Бмр – материалдық ресурстардың бір данасының бағасы;
Өс – белгіленген іс-шараларды жасағаннан кейінгі уақыттан жоспарлы
жылдың соңына дейінгі өндірілген өнімдердің сомасы.
Өнім бірлігіне еңбек сыйымдылығын төмендету есебінен еңбекақы
шығындарын (Еш) төмендету келесідей формуламен анықталады:
Еш=(Ебс хЖбос-Екс хЖкос)х(1+Еоп100)х(1+Сот100)хӨс,
мұндаңы: Ебс – белгіленген іс-әрекеттерді жасағаннан кейінгі өнім
бірлігінің еңбек сыйымдылығы;
Жбос – белгіленген іс-әрекеттерді жасағанға дейінгі жұмысшының орташа
мөлшерлік салымы;
Жкос – белгіленген іс-әрекеттерді жасағаннан кейінгі жұмысшының орташа
мөлшерлік салымы;
Еоп – қосымша еңбекақының орташа проценті,
Сот – сақтандыруға арналған төлемдердің орташа мөлшері;
Өс – белгіленген іс-әрекеттерді жасағаннан кейінгі жоспарлы жылдың
соңына дейінгі өндірілген өнімдердің сомасы.
3. Кәсіпорынның рентабельділігі және оның көрсеткіштерін анықтау
Рентабельділік өндіріс тиімділігін және кәсіпорынның табыстылығын
анықтайтын көрсеткіштердің бірі болып табылады. Сондықтан кез келген
кәсіпорынның есепті кезеңі аяқталғанда шаруашылық нәтижесі бағаланады.
Осыған байланысты кәсіпорынның шаруашылық қызметіне жан-жақты баға беру
мақсатында, есеп жүргізу мен есеп беру мәліметтері негізінде әр түрлі
сандық және сапалық көрсеткіштер жүйесі анықталады. Ең алдымен
рентабельділіктің түсінігіне тоқталайық.
Оның бір анықтамасы мынандай: рентабельдік (rentabl неміс тілінен
“табысты”, “пайдалы” деген ұғымды білдіреді) – кәсіпорындардың өндірістегі
экономикалық тиімділік көрсеткіші. Жалпы алғанда материалды еңбек және ақша
ресурстарының қолданылуын көрсетеді. Рентабельді болып тек пайда әкелетін
кәсіпорын саналады.
Рентабельдіктің тағы бір түсінігін келтіруге болады: рентабельдік пайданың
өндіріс шығындарының сомасына коммерциялық операцияларды ұйымдастыру үшін
ақшалай салымдарға немесе өзінің қызметін ұйымдастыруда қолданылатын
кәсіпорынның мүлкінің сомасына қатынасын білдіретін көрсеткіш.
Пайданың абсалютті шамасы кәсіпорынның тиімділігін көрсете алағашды.
Кәсіпорын табысты болса да ол тиімді қызмет етпеуі мүмкін. Бұл жағдай
табыстылық деңгейінің жоғарылауына экстенсивті факторлар әсер етсе, яғни
сандық факторлар: мысалы, жұмысшылар санының, құрал-жабдықтар паркінің
артуы кезінде байқалады. Жұмысшылар саны артып, ал олардың өнімділік
деңгейі сол қалпында қалса немесе төмендесе, онда кәсіпорын тиімді қызмет
етті деп санауға болағашды. Кез келген кәсіпорын өндірістік және шаруашылық
қызметін өздігінен табыстылық және өзін-өзі өтеу қағидалары негізінде
ұйымдастырады. Жақсы қызмет ететін кәсіпорындарда өзін-өзі өтеу кезеңінен
кейін өзін-өзі қаржыландыру кезеңі келеді. Кәсіпорынның өнімді шығару және
оны өткізу кезеңі келеді. Кәсіпорынның өнімді шығару және оны өткізу
прцесінде белгілі бір шығындарға ұшырайды. Бұл шығындар аталған
кәсіпорынның шығару шығындары (өзіндік құн) немесе жеке шығындары деп
танылады. Бірақ кәсіпорындар бойынша әр өнімнің бағасын білдіретін қоғамдық
қажетті шығыстар болып саналатын сала бойынша есептелген орташа шығындардан
ауытқуы мүмкін. Осы себептен табыстың және оның қатысты өлшемі
рентабельдіктің деңгейлерін анықтайды.
Кәсіпорын рентабельділігінің және табыстылығының деңгейіне ішкі және
сыртқы факторлар әсер етеді. Сыртқы факторларға ұжымның жұмысына тәуелсіз,
яғни шикізатқа, өнімге бағаның өзгеруі, тасымалдау тарифтерінің,
амортизация нормаларының өзгеруі және т.б. жатады. Бұл факторлар кең
ауқымды болатындықтан олар кәсіпорынның шаруашылық қызметіне өз ықпалын
тигізеді. Құрылымдық өзгерістер, мысалы, өнім ассортиментінің өзгеруі
өнімді өткізу мөлшерін өзгертіп, өндірістің өзіндік құнына және
рентабельділігіне елеулі әсер етеді.
Кәсіпорынның жалпы рентабельділігі баланстық табыстың негізгі өндірістік
қорлардың және нормаланған айналым қорлардың жалпы орташа құнына қатынасы
бойынша анықталады. Ол мына формуламен есептеледі:
Р= (Т х100% )\
Қнақ
Мұндағ, Р – рентабельдік %;
Т – табыс
Қнақ – негізгі өндірістік және нормаланған айналым
құралдарының орташа жылдық құны.
Рентабельдік деңгейі кәсіпорынның тек табыстылығына ғана емес, сонымен
қатар өндірістің қор сыймдылығына да байланысты болады. Негізінен қор
сыйымдылығы жоғары ауыр өнеркәсіпте өндірістік қорларға байланысты
рентабельдік деңгейі жеңіл, әсіресе тамақ өндірісіндегі кәсіпорындармен
салыстырғанда төмен болып келеді. Себебі табыстың артуымен және негізгі
өндірістік қорлардың және нормаланған айналым құралдарының құнының
төмендеуімен байланысты рентабельдік деңгейі арта түседі.
Есепті рентабельдік өндірістік қорларға төмендерді, тұрақты
төлемдерді, банктік несие үшін пайыз, мақсатты табысты, сонымен қатар
кәсіпорын қызметінен тәуелсіз алынған табысты шегергендегі баланстық
табысты негізгі өндірістік қорлар және нормаланған айналым құралдарының
орташа жылдық құнына қатынасы бойынша анықталады.
Кәсіпорынның қызметіне баға беру процесінде өнім рентабельдігі өте маңызды
көрсеткіш болып табылады. Оны анықтау үшін табыстың сомасының өнімнің толық
өзіндік құнына қатынасын табамыз. Кәсіпорынның өнімінің жеке түрлерінің
рентабельділігі келесі формула бойынша есептелінеді:
Р= ((Бк-Қө) 100% )\ Қө
мұндағы, Р – рентабельдік %;
Бк – кәсіпорын өнімінің көтерме бағасы;
Қө - өнімнің өзіндік құны;
Өнім бойынша есептелген рентабельдік көрсеткіші өнімді шығаруге кеткен
еңбек және заттай шығындардың тиімділігін көрсетеді.
Рентабельдік көрсеткіштері кәсіпорын қызметінің тиімділігін және қаржылық
нәтижесін сипаттайды. Бұл көрсеткіштер кәсіпорын табыстылығын әр түрлі
ұстанымнан өлшейді және экономикалық үдеріс пен нарықтық айырбас
қатысушыларының мүдделеріне сәйкес топтастырылады.
Рентабельдік көрсеткіштері кәсіпорын табысын құрудың факторлық ортасын
сипаттайды. Сондықтан олар кәсіпорынның салыстырмалы талдауын және
қаржылық жағдайын бағалауын жүргізуде міндетті болып табылады. Өндірісті
талдауда рентабельдік көрсеткіштері инвестициялаудың және бағаны құрудың
маңызды құралдары ретінде қолданылады.
Рентабельдіктің негізгі көрсеткіштерін келесі топтарға бөліп қарауға
болады:
1) капитал рентабельдігінің көрсеткіштері;
2) өнім рентабельдігінің көрсеткіштері;
3) қолма-қол ақша қаражаттарының ағамдары негізінде есептелген
рентабельдік көрсеткіштері.
Рентабельдік көрсеткіштерінің бірінші тобы табыстың әр түрлі аванстарын
құралдар көрсеткіштеріне қатынасы арқылы есептелінеді. Авансталған
құралдар көрсеткіштерінің ішіндегі маңыздылары: кәсіпорынның барлық
активтері, инвестициялық капитал, яғни меншікті қаражаттары мен ұзақ
мерзімді міндеттемелері, акционерлік капитал.
Осы көрсеткіштер бойынша рентабельдік деңгейінің сәйкес келмеуі
кәсіпорынның табысын арттыру мақсатында қолданылатын қаржылық тұтқалардың
пайдалану дәрежесін сипаттайды: ұзақ мерзімді несиелер және басқа
тартылған қаражаттар.
Бұл көрсеткіштерінің бір ерекшелігі - олар кәсіпорын бизнесіне
қатынасушылар барлығының мүдделеріне жауап береді. Мысалы, кәсіпорын
әкімшілігін барлық активтердің толық қолданылуы, яғни капиталдың
табыстылығы, ал потенциалды инвесторлар мен несие берушілерді –
инвестицияланатын капиталды толық қолданылуы; меншік иелерін және
құрылтайшыларды – акциялардың табыстылығы және т.б.
Көріп отырғанымыздай, меншікті капиталдың рентабельділігі өнім
рентабельдігінің деңгейінің өзгеруіне, жалпы капиталдың айналым
жылдамдығына және меншікті капитал мен тартылған капиталдың қатынасына
байланысты. Осындай байланыстарды зерттеу рентабельдік көрсеткіштеріне әр
түрлі факторлардың әсер етуін бағалауда маңызы өте зор.
Келтірілген байланыс басқа жағдайлар өзгеріссіз қалған кезде,
тартылған капитал үлесінің артуы акционерлі капиталдың қолданылуын
арттыратынын көрсетіп тұр.
Рентабельдік көрсеткіштерінің екінші тобы кәсіпорынның қаржылық
есептерінде көрсетілген табыс негізінде анықталынады.
Мысалы:
өнімді өткізуден баланстық салық салынатын таза
пайда
= пайда х пайда
х
пайда сауда көлемі сауда көлемі
сауда көлемі
Бұл көрсеткіштер өнімнің базистік (Рө) және есепті (Р) кезеңдегі
рентабельдігін сипаттайды. Мысалы, өткізу табысы бойынша өнімнің
рентабельділігі: (Рө) келесідей формуламен анықталады:
Рө = Пб \Өб Ре = Пе\ Өе немесе
Рө = (Өб-Қөб)\ Өб Р=Ре-Р
мұндағы, Пе, Пб – есепті және базистік кезеңдегі өнімді өткізуден алынған
пайда;
Өб, Өе – есепті және базистік кезеңдегі өнімді өткізу;
Қөб, Қөс – есепті және базистік кезеңдегі өнімнің өзіндік құны;
∆Р – базистік кезеңмен салыстырғанда есепті кезеңдегі рентабельдіктің
өзгеруі;
Рентабельдік көрсеткіштерінің үшінші тобы бірінші және екінші
көрсеткіштер топтарының құрылуына сәйкес, бірақ жалпы табыс сомасының
орнына ақша қаражаттарының таза ағымы есепке алынады. АҚТА – ақша
қаражаттарының таза ағымы.
АҚТА АҚТА АҚТА
Сауда көлемі Жалпы капитал Меншікті капитал
Бұл көрсеткіштер кәсіпорынның несие берушілерімен, мердігерлерімен
акционерлермен есеп айырысу мүмкіндігінің дәрежесін көрсетеді. Ақша
қаражаттарының таза ағымы негізінде рентабельдікті есептеу тұжырымдамасы
нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттерде кеңінен қолданылады.
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің рентабельдігі кәсіпорын өндіріс
процесінде қолданылған капиталдың барлық көздерінің өтелу (пайда әкелу)
нормасын білдіреді, яғни салымшылар мен несие берушілердің алған пайда
сомасының олармен инвестицияланған капитал сомасына қатынасы болып
табылады.
Рө = П \ ИК
мұндағы, Рө - өндірістік қызметтің рентабельділігі;
П – салымшылар мен несие берушілердің алған пайда
сомасы;
ИК – олармен инвестицияланған капитал.
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің тиімділігін бағалау прцесінде
инвестицияланған капитал ретінде кәсіпорынның барлық активтері алынады,
себебі олардың жалпы шамасы кәсіпорынның барлық қарыздарын ескереді.
Кейбір экономистердің ұсынысы бойынша, активтердің жалпы сомасынан
өндіріске қатыспайтын, демек пайда табуға көмектеспейтін, негізгі
өндірістік құралдарды, құрал-жабдыққа қондырғыларды, ақша қаражаттарын,
материалды активтерді алып тастау қажет. Бірақ бұл бағыт толықтай
ақталған деп есептелмейді және осы көрсеткіш практикада кеңінен
қолданылағашды. Бұл тұжырым мынамен байланысты: кәсіпорын басшылығы
өзінің қызметі барысында активтерді тиімді пайдаланумен қатар, құрал-
жабдықтардың және т.б. артық қорларын құрағаш, активтердің құрылымына
тиісті бақылау жасауы керек.
Рентабельдікті есептеу кезінде пайда алу мерзімі ішінде кәсіпорынмен
инвестицияланатын капитал шамасының өзгеруін ескеру керек, сондықтан бұл
жағдайда инвестицияланған капиталдың орташа хронологиялық шамасын
қолданған дұрыс деп есептеледі.
Рентабельдік коэффициенттерін есептеу кезінде кәсіпорын кірісінің әр
түрлі көрсеткіштері қолданылуы мүмкін, олар: жалпы пайда, таза пайда,
өнімді сатудан түскен пайда. Кәсіпорын өндірістік қызметінің тиімділігін
бағалаған кезде таза пайда сомасын және несиелер үшін төленген пайыздар
сомасын қолдану тиімдірек деп есептелінеді. Осыны ескере отырып,
өндірістік қызметтің рентабельдігінің негізгі көрсеткіші келесі
формуламен есептелінеді:
Ра=( Пт+Пн х (1-Сп) )\ А
мұндағы, Ра - активтер рентабельділігі ;
Пт – таза пайда;
Пн – несиелерді пайдалану үшін төленген пайыз;
Сп – барлық активтердің орташа жылдық сомасы;
Бірақ, бұл формула бойынша рентабельдік деңгейін есептеудің
бір қиындығы – ол несиелерді пайдаланғаны үшін төленген пайыз пайда
есебінен қайтарылағаш, өнімнің өзіндік құнына қосылған. Рентабельдіктің
ішкі талдауын жүргізгенде мұндай есептеулерге жол беріледі. Ақпараттар
жеткіліксіз жағдайда талдаудың сыртқы субъектілері тек таза пайда
көрсеткішін қолдануы мүмкін. Бірақ таза пайданы ағымдағы есептердің
мәліметтері арқылы дәл есептеу мүмкін емес, себебі онда кәсіпорын
қарамағында қалатын таза пайда есебінен бюджетке төленетін төлемдер
көрсетілмейді. Таза пайданы есептеу кезеңін таза пайдасынан сол кезеңдегі
пайдаға салынатын салықтың мөлшерін алып тастау арқылы жуықтап анықтауға
болады. Алынған нәтиже жоғары болады, оны тек ішкі талдау жүргізу арқылы
жоюға болады.
Сонымен қатар, кәсіпорының өндірістік қызметінің тиімділігін бағалау үшін
өндірістің рентабельдігі көрсеткіші қолданылады. Оны есептеу кезінде
инвестицияланған капитал ретінде негізгі өндірістік қорлар мен материалды
айналым құралдарының қосындысынан тұратын өндірістік қорлардың құны
қолданылады.
Кәсіпорынның сауда рентабельдігін талдау оның тиімділігін көрсететін
көрсеткіштердің бірі. Бұл коэффицент өткізілген өнімнің бірлігіне қанша
пайда табылғанын көрсетіп, кәсіпорынның коммерциялық маржасы деп
аталады. Сауда рентабельдігін бағаларды көтеру немесе шығындарды азайту жол
арқылы көтеруге болады. Бірақ кейбір экономистердің айтуынша қажеттілігі
нарық конъюнктурасымен анықталған өнімді өткізуді ұсынады.
Кәсіпорынның сауда рентальділігі өнімді, жұмысты немесе қызметті өткізуден
алған паданы немесе таза пайданы алынған кіріс сомасына бөлу арқылы
анықтауға болады.
Сауда рентабельділігі = (Өнімді сатудан алған пайда) \ Алынған кіріс
Бұл көрсеткіш нарықтық экономика жағдайында кеңінен қолданыла бастады.
Сауда рентабельділігін жалпы кәсіпорын және өнімнің жеке түрлері бойынша
есептейді.
Сауда рентальдігінің орташа деңгейі кәсіпорынның қызмет ететін саласына
байланысты,, сондықтан бұл көрсеткішті талдау біртиптік кәсіпорындардың
көрсеткіштерімен немесе берілген кәсіпорынның жоспарлы көрсеткіштерімен
салыстыру арқылы жүргізіледі.
Сауда рентабельдігінің басқа көрсеткіштерімен байланысын мынадан көруге
болады.
Құралдар оның құралу = Сауда х Құралдар оның құралу
көздерінің рентабельділігі рентабельдігі көздерінің
айналымдылығы
Меншікті капитал рентабельдігі – кәсіпорынның меншігіндегі мүлкінің тиімді
пайдалануын сипаттайтын ең маңызды көрсеткіштерінің бірі. Осы көрсеткіштің
негізінде активтердің иесі олардың орналастыру орнын таңдауы мүмкін.
Есептеу кезінде операциялық табыс емес, ал кәсіпорын иелерінің арасында
қандай да бір жолмен бөлінетін таза соңғы табыс қолданылады. Меншікті
капиталдың орташа жылдық құнына қатынасы бойынша есептелінеді:
Меншікті капитал рентабельділігі = Таза табыс \ Меншікті капиталдың
жылдық орташа құны
Демек, салымдардың тиімділігін арттыру үшін екі негізгі бағытта
қызмет ету керек:
- таза табысты арттыру - өткізу көлемін және сауда рентабельдігін арттыру;
- меншікті капиталды кеміту – ағымдағы активтер мен пассивтерді тиімді
басқару, қосымша қаржыландыруға қажеттілікті төмендету.
Меншікті капитал рентабельділігінің қорытынды көрсеткіші қалай және ненің
есебінен құрылатынын түсіну үшін бір қатар аралық көрсеткіштерді қарастыру
керек:
Таза активтер рентабельдігі – кәсіпорынның операциялық қызметінің тиімділік
көреткіші. Оны операциялық табыстың таза активтердің орташа жылдық құнына
қатынасы бойынша анықтауға болады. Мұндағы таза активтер = меншікті капитал
+ несие (қысқа және ұзақ мерзімді). Екінші жағынан таза активтер
рентабельдігі олардың айналымдылығының және сауда рентабельдігінің есебінен
құрылады.
операциялық табыс таза активтер = (операциялқ табыс сауда көлемі) х
(сауда көлемі таза активтер)
Таза активтер рентабельдігі қаржылық тұтқа тиімділігін бағалағанда
қолданылады.
Қаржылық тұтқа – таза ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК ӨНІМДІ ШЫҒАРУ ЖӘНЕ ӨТКІЗУ ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Өнімді шығару мен өткізу шығындарының мәні және
жіктелуі ... ... ... ... .8
1.2 Өнімнің өзіндік құнының құрамы мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 Кәсіпорынның рентабельділігі және оның көрсеткіштерін
анықтау ... ... .27
2. ЖК ДИЗАЙН МЕБЕЛЬДІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ НӘТИЖЕЛЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ БОЙЫНША
ШЫҒЫНДАРЫНА ТАЛДАУ
2.1 ЖК Дизайн мебельдің техникалық-экономикалық жағдайына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.2 Өнімді шығаруға және өткізуге кеткен шығындарды
талдау ... ... ... ... ... ..46
2.3 Шығындар негізі бойынша табыстың оптималды көлемін анықтау ... ... .55
3. КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК ӨНІМДІ ШЫҒАРУДА ОРЫН АЛҒАН МӘСЕЛЕЛЕР МЕН ОЛАРДЫ
ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Өнімді шығаруда болатын кедергілер мен
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ...61
3.2 Өнімді өткізуден көп табыс алу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .74
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .76
КІРІСПЕ
Нарықтық экономикаға көшу кезінде кәсіпорындардың экономикалық және
құқықтық жауапкершіліктері артады, сөйтіп шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржылық тұрақтылығы мен бәсекелестік қабілеттілігінің
жоғары болуының маңыздылығына зор көңіл бөлінеді. Сондықтан кәсіпорындардың
негізгі мақсаты – пайданы максимизациялау, өндірістің тиімділігін көтеру,
өзін-өзі қаржыландыру және өзін-өзі өтеуді қамтамыз ету болып табылады.
Өнімді шығару және өткізу шығындарын аса тиімді басқарағашынша жоғарыдағы
көрсетілген мақсаттарға жету мүмкін емес.
Соңғы жылдары шикізат, материал, отын, энергияның қымбаттауына, несие
проценттерінің жоғары болуы, жарнама, маркетингтік шығындардың өсуіне
байланысты өндірістік шығындардың өсуі байқалды.
Нарықтық жағдай өнімді шығару және өткізу шығындарын басқаруды
жетілдіру, экономикамыздың ерекшеліктерін ескере отырып шетел тәжірибесін
қолдануды, халықаралық стандарттарға жақындауды талап етеді. Сөйтіп
кәсіпорындар бәсекелестікке төтеп береді және пайданы молайту, шығындарды
төмендету арқылы рентабельді жұмыс істеуді қамтамасыз етеді.
Өнімнің өзіндік құны - өндіріс процесі кезінде қолданылатын табиғи
ресурстар, шикізат, материалдар, отын, энергия, негізгі қорлар, еңбек
ресурстары, басқа да өнімді шығару мен өткізу шығындарының ақшалай
көрсеткіші болып табылады. Олардың орны өнімді өткізуден түскен қаржылардың
есебінен өндірістің әр циклінде толтырылып тұрады.
Берілген дипломдық жұмыстың мақсаты теориялық және тәжиребелік
материалдар негізінде, сонымен қатар құжаттарды талдаудың негізінде,
кәсіпкерлік қызмет ортасында нарықтық өзгеруде өнімді шығару және өткізу
шығындарының экономикалық мәні, ЖК Дизайн мебельдің шығындарын талдау
механизмі, сонымен қатар кәсіпкердің табысын жоғарлату бағыты мен
шығындарды азайту жолдары қарастырылған.
1. КӘСІПОРЫННЫҢ ӨНДІРІСТІК ӨНІМДІ ШЫҒАРУ ЖӘНЕ ӨТКІЗУ ШЫҒЫНДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Өнімді шығару мен өткізу шығындарының мәні және жіктелуі
Кәсіпорын өндіріс процесінде экономикалық мазмұны мен мәні, мақсатына
байланысты әр түрлі шығындарды жұмсайды. Олар өнімді шығару, өткізу
шығындары, өндірісті жетілдіру мен кеңейтуге байланысты болатын шығындар,
жұмысшылардың әр түрлі әлеуметтік-экономикалық қажеттеліктерін
қанағаттандыруға қарастырылған шығындар және тағы басқалары. Өнімді шығару,
өткізу шығындары өнімнің өзіндік құнының формасын қабылдайды.
Шығындар дегеніміз - өнімді шығару, өткізу шығындарының, сауда
делдалдарының қызметтеріне байланысты шығындардың, басқа да өндірістік емес
іс-әрекеттерді қаржыландыруға байланысты болатын шығындар жиынтығының
ақшалай формадағы көрінісі.
Жоспарлау, есеп жүргізу және калькуляциялау мақсатында шығындар келесідей
түрде жіктеледі:
- өндіріс түрі бойынша – негізгі және қосалқы;
- өнім түрі бойынша – бөлек бұйымдар, біртекті бұйымдардың тобы,
тапсырыс, қайта жасалған өнім, жұмыс, қызмет;
- шығындардың пайда болу орнына байланысты – бөлімдегі, өндірістегі,
цехтағы, шаруашылық есеп беру бөлімшесі;
- құрамы мен экономикалық мазмұны бойынша – шығындар баптары мен
шығындар элементтері;
- өнімнің өзіндік құнына шығындарды жатқызу әдістері бойынша – тікелей
және жанама;
- өндіріске қатысу дәрежесіне байланысты – негізгі және үстеме;
- өндіріс көлемінің өзгеруіне қатысты тәуелділігіне байланысты –
пропорционалды және пропорционалды емес;
- өнімнің өзіндік құнына қарастыру уақытысына байланысты – ағымдағы
шығындар, болашақ кезеңдердің шығындары және алдағы шығындар;
- шығындардың біртектілік дәрежесіне байланысты – элементтік және
кешендік.
Тәжірибе жүзінде шығындарды мақсатты басқару оларды элементтер мен
баптарға жіктеу арқылы жүргізіледі.
Шығындарды экономикалық элементтер арқылы топтастыру барлық шығарылған
өнім түрлеріне смета құру үшін, өзіндік құнның төмендеуін жоспарлау үшін,
шығындардың құрылымын анықтау үшін, айналыс құралдарын мөлшерлеу үшін
қолданылады. Мұның тағы бір негізгі ерекшелігі – шығындардың пайда болу
орны есепке алынбайды және шығындар экономикалық мазмұны бойынша түрлерге
бөлінеді.
Өнеркәсіптің барлық салаларында өнімді шығару, өткізу шығындары
келесідей экономикалық элементтерге бөлінеді:
- материалдық шығындар;
- еңбекақы шығындары;
- сақтандыру шығындар;
- негізгі қорлардың тозу құнын есептеу шығындары;
- басқа шығындар;
Өндірілген өнімнің бір данасына кеткен шығындарды есептеу барысында
экономикалық элементтер бойынша топталған шығындар қолданылағашды. Өйткені
көптеген шығындарды өнімнің түрлеріне жатқызу мүмкін емес. Өнімнің бір
данасына кететін шығындарды есепету барысында шығындарды баптар бойынша
топтастыру қолданылады. Шығындарды баптар бойынша топтастыру кезінде
шығындардың пайда болу орны мен мақсатты жұмсалуына байланысты түрлерге
бөлу қолданылады. Мұндай топтастыру өнімнің әр түріне бөлек өзіндік құнды
есептеу барысында қолданылады. Сол сияқты, ол өндірістің цехтары мен
бөлімдерінде пайда болатын шығындарға есеп жүргізу және жоспарлау кезінде
пайдаланылады.
Өнімді шығару, өткізу шығындарының баптары, олардың құрамы ме
құрылымы, есептеу тәсілдері мен әдістері өндіріс түрлеріне байланысты әр
салада әр түрлі есептелінеді. Шығындарды жоспарлау және калькуляциялау
кезінде өнімнің пайда болған саласында қолданылатын әдістемелік нұсқаулар
арқылы шығындарды анықтайды. Бухгалтерлік есеп стандартына сай өнімді
шығару, өткізу шығындарын баптар бойынша топтастырылған кезде олар төменде
көрсетілген элементтерге бөлінеді:
1. Материалдар.
2. Еңбекақы.
3. Сақтандыру төлемдері.
4. Үстеме шығындары.
1. “Материалдар” шығындар бабында мыналар көрсетіледі:
- шығарылған өнімнің құрамына кіретін негізгі материалдар. Олар өнімді
шығару кезінде ең қажетті элементтердің бірі болып табылады. Бұл шығындар
бабына тасымалдау шығындары да кіргізіледі;
- өнімді шығаруге қажетті саиып алынатын материалдар. Бұл материалдар
қолайлы технологиялық процесті қамтамасыз ету мен өнімді сақтау үшін,
шаруашылық және өндірістік қажеттеліктерді қарастыру мақсатында қолданылады
(құралдарға және негізгі қорға кірмейтін басқа да еңбек құралдарына
жіктемелер, бақылау жүргізу, жөндеу).
- табиғи шикізат (шаруашылық су жүйесін қолдануға байланысты
төлемдер, табиғи шикізат ресурстарын барлауға, қорғауға, пайдалануды
ұйымдастыруға қажетті мамандандырылған ұйымдарға төлейтін төлемдер),
мамандандырылған ұйымдар тарапынан жүргізілетін жерді қайта өңдеу
шығындары;
- жартылай дайын өнім, өнімді шығаруге байланысты қосымша жұмыстар
құрастыру;
- орталық қоймаға дейін қорларды жеткізуге байланысты басқа
тұлғалардың атқаратын тасымалдау қызметтері (шикізаттарды, материалдарды,
жартылай дайын өнімді қоймаға жеткізуге байланысты шығындар).
- технологиялық мақсатта жұмсалатын отын. Ол кәсіпорынның ішінде
өндірілуі немесе сырттан алып келінуі де мүмкін.
Өнімнің өзіндік құнына кіретін материалдық шығындарының қатарынан
қайтарылмалы қалдықтардың құны алынып тасталынады. Қайтарылмалы қалдықтар
дегеніміз – шикізат пен материалдардың дайын өнімге айналу барысында пайда
болатын материалдар мен шикізаттардың қалдықтары болып табылады. Олар
өздерінің тұтынушылық қасиетін физикалық және химиялық, жартылай немесе
толық түрде жоғалтады.
2. “Еңбекақы” шығындар бабында негізгі өндірісте жұмыс істейтін
жұмысшыларға төленетін еңбекақы, белгілі бір өндірістік нәтижелерге жетуіне
байланысты сыйлықтар, ынталандырушы және орнын толтыру төлемдері кіреді.
Сол сияқты, бұл бапқа бағалардың көтерілуіне байланысты және табыстың
индекстелуіне сәйкес оның орнын толтыру шығындары, бала көтеруіне
байланысты әйелдерге берілетін төлемдер, негізгі өндірісте жұмыс істейтін,
бірақ кісәпорынның жұмысшылар штатынан тыс тұлғалардың еңбекақысын төлеуге
байланысты шығындар кіреді.
Еңбекақы шығындарына мыналар кіреді:
- нақты жұмсалған жұмыстар үшін еңбекақы төлемдері. Ол субъектінің
еңбекақыны төлеу жүйесін таңдауына байланысты тарифтік мөлшерлеме немесе
қызметкерлік айлық түрінде төленуі мүмкін;
- ынталандыру сипатындағы төлемдер: өндірістік нәтижелер бойынша
сыйлықтар, жыл соңындағы өндірістік жетістіктерге байланысты берілетін
сыйақылар, тарифтік мөлшерлемеге қосылатын ақшалай қаражаттар;
- жұмыс тәртібіне және еңбек жағдайларына байланысты орын толтыру
шығындары: түнгі уақытта жұмыс істегені үшін, қосымша жұмыс, көп сменалық
жұмыс, бірнеше кәсіп түрімен айналысқаны үшін, қызмет көрсету көлемін
кеңейткені және денсаулыққа зиян еңбек орнында жұмыс істегені үшін төлем
түрінде беріледі;
- заңдарда қарастырылған жұмыс істемейтін күндерге берілетін
төлемдер;
- демалыс күндеріне және демалысты қолданбаған күндерге жұмысшыларға
берілетін төлемдер;
- заңдарға сәйкес, бір ұйымда көп жыл істеген жұмысшыларға төленетін
төлемдер;
- еңбек қабілеттігін уақытша жоғалтқан жұмысшыларға төленетін
төлемдер.
3. “Сақтандыру” төлемдері бабына заңдарға сәйкес зейнетақы қорына және
әлеуметтік сақтандыруға төленетін төлемдер кіреді.
4. “Үстеме” шығындары - өндірісті басқаруға және өндіріске қызмет
көрсетуге байланысты шығындардың жиынтығы болып табылады. Әр цехтың
шығындары сол цехта өндірілген өнімнің өзіндік құнына қосылады. Бұл
шығындардың жалпы сипаттамалары:
- олар кешендік сипатта болады, яғни бұл бап шығындардың
экономикалық элементтерінің барлық жиынтығынан тұрады;
- екі немесе одан да көп өнімді шығару барсында бұл шығындар тікелей
өнімнің құнына кірмейді, ол дайын өнім мен аяқталмаған өндіріс құнына
жанама түрде енгізіледі.
Жоғарыда аталған шығындар баптарының жиынтығы өнімді шығару, өткізу
шығындарының толық өзіндік құнын құрайды.
Жеке өндірілген өнім түрлерінің өзіндік құнға жатқызу тәсіліне
байланысты тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей шығындар дегеніміз – жеке өнімдер түрін өндірген кезде
өндірілген өнімнің өзіндік құнына бөгетсіз, тікелей жатқызылатын шығындар.
Мысалы, шикізаттар мен негізгі материалдар, тағы сол сияқтылар.
Жанама шығындар – жеке бір өнімнің шығындарына жатқызылағашды, өйткені
олар кәсіпорынның жалпы іс-әрекетімен байланысты болады. Барлық өндірілген
өнім арасында шартты түрде пропорционалды бөлінеді. Мысалы, негізгі өндіріс
жұмысшыларының еңбекақысы.
Өндіріс процесіне қатысу дәрежесіне байланысты шығындар негізгі және
үстеме болып бөлінеді. Негізгі шығындар өндіріс процесімен тікелей
байланысты, ал үстеме шығындар өндірісті басқарумен байланысты.
Өндіріс көлемінің өзгеруіне қатысты тәуелділігіне байланысты шығындар
пропорционалды және пропорционалды емес болып бөлінеді.
Пропорционалды шығындар қатарына өндіріс көлемінің ұлғаюына байланысты
өсетін шығындарды жатқызамыз. Мысалы, шикізат, негізгі материалдар, отын
шығындары технологиялық мақсатта қолданылатын энергия, тағы басқа да
шығындар.
Пропорционалды емес шығындар өндіріс көлемі азайған немесе көбейген
кезде айтарлықтай өзгермейтін шығындар. Мысалы, жарықтандыру, отын
шығындары, құрылыстар мен ғимараттардың тозу құны т.б.
Шығынға жатқызылу уақытысына байланысты ағымдағы, болашақ кезеңнің
шығындары және алдағы шығындар.
Ағымдағы шығындар дегеніміз – есептік кезенде пайда болатын және сол
есептік кезеңде өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындар. Болашақ кезеңнің
шығындары есептік кезеңде пайда болады, бірақ өндірілген өнімнің өзіндік
құнына кіретін шығындар. Болашақ кезеңнің шығындары есептік кезеңде пайда
болады, бірақ өндірілген өнімнің өзіндік құнына біртіндеп келесі кезеңдерде
жатқызылады. Алдағы кезеңнің шығындары өндірілген өнімнің ағымдағы
шығындарына жатқызылады, бірақ сол шығындардың өздері кейінірек пайда
болады. Мұндай әдістің негізгі себебі шығындарды өзіндік құнға бірқалыпты
жіберу болып табылады. Мысалы, жұмысшылардың демалыстарын төлеуге арналған
резервтер, құрылғыларға жөндеу жүргізу байланысты резервтер, тағы
басқалары.
Шығындардың біртектілік дәрежесіне байланысты элементтік және кешендік
болып бөлінеді.
Кешендік шығындар дегеніміз – көп элементті баптардан тұратын
шығындарды айтамыз. Мұнда өндірістік, шаруашылық, коммерциялық және басқа
да шығындар қамтылады. Шығындарды осындай тәсілмен бөлу өнімнің жаңа
түрлерінің өзіндік құнын есептеу кезінде пайдаланылады.
1.2 Өнімнің өзіндік құнының құрамы мен құрылымы
Өнімнің өзіндік құнына кіретін өнімді (жұмысты, қызметті) шығару,
өткізу шығындарының құрамы, өндіріс процесінде пайдаланылған табиғи
ресурстардың, материалдардың, отынның, энергияның, негізігі қорлардың,
еңбек ресурстарының және тағы басқа өнімді шығару мен өткізу шығындар
жиынтығының ақшалай көрінісі болып табылады. Бұл шығындар өндірістік
өзіндік құнды қалыптастырады, яғни олар өндіріс өнімнің толық өзіндік құны
құрайды.
Өнімнің өзіндік құнына мыналар кіреді:
- өндірісті меңгеруге және дайындауға байланысты шығындар;
- өнімді шығаруге байланысты тікелей шығындар;
- еңбекақыны төлеуге байланысты шығындар;
- табиғи шикізатты пайдалануға байланысты шығындар;
- өнім сапасын арттырумен, технологияны жетілдірумен және өндірісті
ұйымдастырумен байланысты жинақтық сипаттағы шығындар;
- өндіріс процесіне қызмет көрсетуге (ағымдағы, орта және қаржылық
жөндеу) байланысты шығындар;
- техника қауіпсіздігін және қалыпты еңбек жағдайын қамтамасыз етуге
байланысты шығындар;
- еңбек күшін жинауға және ұйымдастыруға кеткен шығындар;
- табиғи қорын пайдалануға және қалпында ұстауға байланысты
шығындар;
- мамандарды даярлау мен қайта даярлау шығындары;
- жұмысшыларды тұрғылықты жерінен жұмыс орнына дейін алып баруға
байланысты тасымалдау шығындары;
- еңбек туралы заңдарға сәйкес төлемдер;
- сақтандыруға арналған төлемдер;
- кәсіпорынның мүліктерін, жұмысшылардың өмірін сақтандыруға
байланысты төлемдер;
- қысқа мерзімді банк несиелері бойынша өсімді төлеу;
- кепілдемелік қызмет көрсету шығындары;
- өнімді өткізу (қаптау, сақтау, тасымалдау) шығындары;
- материалдық және материалдық емес активтер бойынша тозу құны;
- ақаулар бойынша шығындар.
Бұл шығындардың көлемі өнімді шығаруге қажетті ресурстардың бағасына,
оларды пайдалану технологиясына тәуелді. Өндіріс ресурстарының бағасы
кәсіпорынның іс-әрекетіне байланысты емес. Ол нарықта қалыптасқан сұраныс
пен ұсыныс нәтижесінде анықталады. Осылайша, өндіріс шығындары құрылуының
технологиялық тұрғылары кәсіпорын үшін өте маңызды болып келеді. Ол бір
жағынан тартылған ресурстардың санын, ал екінші жағынан сапалық қасиеттерін
есепке алады. Кәсіпорын тек технологиялық жағынан да тиімді әдістерді
анықтап қолдануға тырысады.
Пайда болу орнына байланысты кәсіпорын шығындары цехтық, өндірістік
және толық өзіндік құн болып бөлінеді.
Цехтық өзіндік құн – цехтық өнімді шығаруге байланысты барлық
шығындардың жиынтығы болып табылады.
Өндірістік өзіндік құн - өндірістік және басқару шығындарының
(кәсіпорынды басқаратын менеджерлердің жалақысы) жиынтығы болып табылады.
Мұнда өндірістік емес шығындар да қарастырылады (материалдық құндылықтардың
құртылуы, ақаулардан жоғалту).
Толық өзіндік құн өнімді шығару мен өткізу шығындарынан тұрады немесе
өндірістік өзіндік құн мен өндірістен тыс шығындардан тұрады (басқа жақтан
сатып алынған ыдыстың құны, өнімді өткізумен айналысатын ұйымдарға келісім-
шарт бойынша төлемдер).
Мақсатына байланысты (жоспарлау, талдау, басқару т.с.с.) өзіндік
құнның келесі түрлері анықталады: жалпы өзіндік құн, тауардың немесе
өткізілген өнімнің өзіндік құны салыстырмалы өнімнің өзіндік құны, өнімнің
бір данасының өзіндік құны т.с.с. Өзіндік құн жоспарлы, есептік және нақты
болып бөлінеді.
Жоспарлық өзіндік құн шығындардың максималды рұқсат етілетін көлемін
көрсетеді. Мұнда тек техника мен өндірісті ұйымдастырудың белгілі бір
деңгейіне тән кәсіпорынға қажетті шығындарды қарастырады. Жоспарлық өзіндік
құнды есептеу кезінде еңбек шығындарының, материал, энергия шығындарының
және негізгі капиталдың белсенді бөлігін пайдаланудағы прогрессивті
жоспарлар нормасы қолданылады.
Есептік өзіндік құн өндіріске ғылыми-техникалық жаңалықты енгізу
барысындағы техникалық және экономикалық есептеулер жүргізу қолданылады.
Нақты өзіндік құн өнімді шығару мен өткізу шығындарының нақты сомасын
көрсетеді. Өндіріс процесі жақсы дамыған кәсіпорындарда ағымдағы өзіндік
құн жоспарлы өзіндік құннан төмен болуы керек. Материалдық және еңбек
шығындарының негізгі капиталын тиімді пайдалану үшін экономика тәртібі
құрылады. Есептік өзіндік құн жоспарлы өзіндік құннан жоғары болуы
кәсіпорын жұмысының нашарлауы кезінде байқалады.
Жоғары айтылғандарды есепке ала отырып шығындарды өзіндік құнға
жатқызудың келесідей негізгі қағидаларын атап шығуға болады.
Экономиканың барлық салаларындағы өзіндік құнды есептеу және өзіндік
құнның құрамын анықтау әдісі өнімді шығару мен өткізу шығындарының құрамы
атты ереженің әдістемелік нұсқауларына сай жүргізілуі керек. Егер де бұл
әдістер басқа ведомствалық нормативтік актілерге қайшы келсе, онда бұл
әдістер шығындар құрамы туралы ережеге сай жүргізілуі тиіс.
Шығындардың өндірістік мақсатта бағытталуы. Бұл қағиданың барлық
маңыздылығын біле отырып, көптеген кәсіпорындар әлеуметтік, мәдени
шаралардың шығындарын өнімді шығару шығындарына аударады.
Шығындардың өндіріс іс-әрекетіне тиістілігі. Бұл қағида бойынша,
өндірістің барлық шығындары кәсіпорын мүддесіне жасалуы тиіс. Егер де
кәсіпорын өндірістік сипатта шығын жасаса, бірақ бұл шығын басқа мекемеге
тән болса, онда бұл шығындарды осы кәсіпорынның өзіндік құнына жатқызу тиіс
емес.
Салық салу мақсатында шығындарға түзетулер енгізу.
Шығындар ағымдағы және ұзақ мерзімді деп бөлінеді. Мұндай бөлу өнімнің
өзіндік құнын анықтаудағы алғы шарттардың бірі болып табылады.
Шығындарды өзіндік құнға жатқызудың төлем факторінен тәуелсіздігі. Бұл
қағидаға сәйкес, өткізілген өнім үшін келген төлемнің түсу уақытысына
қарамастан, өнімді шығару мен өткізу шығындарын өзіндік құнға пайда болған
уақытында жатқызу керек.
Басқаша айтқанда, өнімнің өзіндік құнын есептеген кезде төлем
факторына қарағанда тауар факторының маңызы зор.
Шығындарды құжаттау қағидасы. Өнімнің өзіндік құнына шығындарды
жатқызу құжатсыз немесе дұрыс толтырылмаған құжаттар бойынша жүргізілмейді.
Өнімнің өзіндік құнына тек ережеде көрсетілген шығындар ғана
жатқызылады.
Өнімді шығару мен өткізу шығындарын басқару және жоспарлау. Кәсіпорын
үлкен жетістіктерге жету үшін өнімді шығару мен өткізу шығындарын басқару
керек. Бұл кәсіпорын үшін ең күрделі және аумақты процесс. Өнімді шығару
мен өткізу шығындарын басқару ол барлық өндірістік процестерді қамтиды.
Яғни, өнімді шығару мен өткізу шығындарын басқару кәсіпорынды басқарудың
маңызды бір элементі болып табылады.
Өнімнің өзіндік құнын басқару дегеніміз – барлық өндіріс пен өнімнің
жеке түрлерінің өзіндік құнын қалыптастыру, өнімнің өзіндік құнын төмендету
тәсілдерін бақылау және оның төмендету жолдарын анықтау.
Өнімнің өзіндік құнын басқарудың негізгі элементтері мыналар:
· болжау, жоспарлау, шығындарды мөлшерлеу, калькуляциялау, есеп
беру, талдау, бақылау
Өнімнің өзіндік құнын басқару элементтері және олардың өзара байланысы
– кәсіпорында өндірілетін барлық өнімнің өзіндік құнын анықтау барысында
өндіріс шығындарының сметасы құрастырылады. Ол арқылы өндіріс шығындарының
экономикалық элементтері бойынша барлық өндіріс шығындарының жиынтығы
анықтауға болады. Өндіріс шығындарының сметасында өнімді шығару мен
өткізуге қажетті негізгі және көмекші өндірістің барлық шығындары
кіргізіледі. Бұл сметаға кәсіпорындардағы тауарлы немесе жалпы өнімнің
құрамына кірмейтін өз кәсіпорнына немесе басқа да кәсіпорындарға көрсететін
өндірістік емес сипаттағы қызметтердің (құрылыс, күрделі жөндеу, т.с.с.)
шығындары да жатқызылады.
өнімнің жеке түрлері бойынша өзіндік құн калькуляциялау арқылы
анықталады. Калькуляцияның келесідей түрлері бар: жоспарлы, жобалық-
сметалық, есептік.
Жоспарлы калькуляциялау – бір дана өнімді шығару үшін кететін
шығындарды баптар бойынша есептеу. Ол өнімнің барлық түрлеріне
есептелінеді. Есептеу барысында еңбек және өндіріс құралдары шығындарының
прогрессивті мөлшерлері қолданылады. Бұл мөлшерлер өндірісті басқару
тәжірибесінде өндіріс шығындарының төмендету жолдарын және өзіндік құнды
төмендету арқылы пайданы молайту тәсілдерін анықтау мақсатындағы салыстыру
эталоны ретінде қолданылады.
Жобалық-сметалық калькуляциялау өнімнің қайтадан игерілетін түрлеріне
немесе жоспарда қарастырылған өнімнің өзіндік құнын есептеу кезінде
пайдаланылады.
Есептік калькуляциялау кәсіпорынның бухгалтерлік қызметтері арқылы
құрастырылады. Ол шығындардың нақты деңгейін көрсетеді. Есептік
калькуляциялау есептік жылдағы мәліметтерді жоспарлы жылмен салыстыру үшін,
өндірістегі әр түрлі ресурстардың тиімді пайдалануына қаржылық бақылау
жасау үшін қолданылады.
Шығындар баптарының құрамы мен құрылымы өндірістің салалық
ерекшеліктеріне және қолданылатын бухгалтерлік есептердің әдістеріне сәйкес
жасалады.
Калькуляциялау кезінде өнімнің шығындары өнімнің стандартты немесе
техникалық жағдайына сәйкес бірлікпен анықталады. Ол өнімнің натуралды
түріндегі мөлшерін анықтау үшін қолданылады. (т, кг, см, т.с.с.)
Өндірілетін өнімнің сипатына, өндіріс технологиясына және
ұйымдастырылу ерекшеліктеріне байланысты калькуляциялаудың әр түрлі
әдістері қолданылады. Осы әдістердің бірі нормативті әдіс болып табылады.
Бұл әдіс өзінің әмбебап қасиетіне байланысты ұлттық шаруашылықтың кез
келген саласында қолданыла береді. Ол өнімнің бір данасының шығындарының
прогрессивті мөлшеріне негізделген (материалдар және еңбекақы шығындарының
мөлшері, т.с.с.). Нормативті әдістің басқа әдістерге қарағанда мынандай
артықшылықтары бар:
- ұлттық шаруашылықтың кез келген саласында қолданылу мүмкіндігі бар;
- қолданудың жеңілдігі;
- материалдық, қаржылық және еңбек ресурстарын тиімді пайдалануға
мүмкіндік береді.
Өндіріс шығындарын басқарудағы маңызды элементтердің бірі жоспарлау
болып табылады. Шығындарды жоспарлаудың негізгі мақсаты – шығындардың
көлемін және оны төмендету жолдарын анықтау.
өзіндік құнды жоспарлаудың екі әдісі бар: ағымдағы және перспективалық
. ағымдағы жоспарлау тек бір жылға ғана, ал перспективалық жоспарлау
бірнеше жылға жасалады. Ағымдағы жоспарлау процесінде өндіріс шығындарының
калькуляциясы және сметасы негізінде перспективалық жоспар анықталады.
Кәсіпорынның өндіріс процесі кезінде шығарылатын өнімнің бір данасының
шығыны өнімді шығарумен өткізу шығындарының динамикасымен дәрежесін
сипаттайтын көрсеткіш ретінде қолданылады. Әр түрлі өнім шығаратын
кәсіпорындар өнімнің салыстырмалы өзіндік құның және тауарлы өнімнің бір
теңгесіне шаққандағы шығындарын жоспарлайды.
Өнімнің өзіндік құнын жоспарлау техникалық прогресті ұйымдастырған
кезде шығындарды жоспарлау үшін және бағаны қалыптастыру үшін пайдаланады.
Өнімнің өзіндік құнын жоспарлау кезінде өндірістегі шығындардың
оптималды деңгейін қалыптастыру арқылы шығындарды төмендету ескеріледі.
Сондықтан өзіндік құнын жоспарын жасаған кезде есептік жылдағы нақтылы
өзінідк құнның талдауы жасалуы тиіс.
өзіндік құнды жоспарлауы жүзеге асырудың тәсілдері мыналар:
1) техникалық және экономикалық фактордың әсерінен өндірістегі
шығындардың төмендеуін жоспарлау;
2) өндіріске қызмет көрсету және басқару шығындарының сомасын анықтау;
3) негізгі өндірістегі жеке өнім түрлерінің өзіндік құндарына
калькуляциялық жоспарлау жасау;
4) тауардың және өткізілетін өнімнің өзіндік құнын анықтау;
5) өндіріс шығындарының сметасын құрастыру.
Өзіндік құнды жоспарлау прогресивтік техникалық-экономикалық мөлшерге
және материал, ақшалай, еңбек шығындарының нормативтеріне негізделеді.
Жоспарлау жүйесі шығындарды бақылауға және табыстылықты ұйымдастыруға,
кәсіпорындағы барлық жоспарларды үйлестіруге бағыттылады.
Осылайша, өндірістегі жоспарлауды ұйымдастыру тұрақты нормативтік
базасыз жүзеге асуы мүмкін емес. Нормативтік базаға түрлі мөлшерлермен
нормативтер жатады. Мөлшерлеу арқылы кәсіпорындағы ресурстардың тиімді
жұмсалуы жүзеге асады.
Мөлшерлеу - өнімнің өткізілуін және өндірістің үздіксіздігін
қамтамасыз ету үшін барлық шығындардың шекті көлемін белгілеудің әдісі.
Кәсіпорынның нормативті базасы мына аталғандарға негіз бола алады:
жоспарлау, құрылымдық бөлімшелердің іс-әрекетін реттеу және бақылау;
жұмсалған шығындармен алынған нәтижені салыстыру; объективті еңбекақымен
ынталандыру төлемдерін бекіту. Кәсіпорындарындағы мөлшермен нормативтер
технология мен өндірісті ұйымдастыруға және өндірілген өнім түрлерінің
өзгеруіне байланысты қайта қарастырылып отыруы керек.
Мөлшерлер мен нормативтер мына мақсаттарға байланысты белгіленеді:
- ресурстардың артық шығындалуына жол бермеу;
- кәсіпорынның белгіленген жұмыс тәрітібін қамтамасыз ету;
- шығырылатын өнімнің сапалық қасиеттерінің ауытқуына жол бермеу;
- қалыпты еңбек жағдайын және сыртқы ортаны қорғауды қамтамасыз ету;
- кәсіпорынның іс-әрекетін жоспарлауда мәлімет базасын құрастыру.
Нормативтік базаны жетілдіру арқылы мөлшер мен нормативтердің нақты
әдістерін, барлық жұмыстар мен процестерге есептік негізделген
мөлшерлерін, есептеу техникасын автоматтандыру, мөлшер мен нормативтерді
жаңарту, жүйелендіру, экономикалық, математикалық әдістерді қолдану жүзеге
асады.
Мөлшерлер негізінде шығындарды басқару арқылы қажеті жоқ шығындарды
жоюға, өндіріс тиімділігін жоғарылатуға, сатып алу саясатын жақсартуға,
щығындардың тиімді пайдалануына мүмкіндік туады.
Шығындарды басқарудың келесі бір маңызды элементі шығындар есебі және
калькуляциялау болып табылады. Оның негізгі мақсаты - өндірістік іс-әрекеті
бақылау және оны жүзеге асыру үшін шығындарды басқару.
Өнімнің өзіндік құнының есебі және калькуляциялаудың негізгі
міндеттері:
- жедел басқаруға қажетті кәсіпорын іс-әрекеттірінің нәтижесі мен
процесі туралы нақты және толық ақпаратты құру. Бұл ақпараттар салық және
банк ұйымдары үшін, инвесторлар, сатып алушылар, жабдықтаушылар,
кредиторлар, қаржылық ұйымдар үшін қажет.
- өнімді шығаруге кеткен шығындардың есебі мен материал, шикізат,
ресурстарының пайдалануын бақылау.
Экономикалық талдау шығындарды басқару элементтерінің бірі болып
табылады . Ол қалған элементтермен өте тығыз байланысты. Экономикалық
талдау жоспар, болжам ақпараттық есеп негізінде қалыптасады. Талдаудың
негізгі мақсаты өндірістік ресурстарды пайдаланудың тиімділігін
анықтау, өнімді шығару мен өткізу шығындарын төмендету және
табыстылықты қамтамасыз ету болып табылады. Талдаудың нәтижелері
арқылы кәсіпорын басқармасы шешім қабылдайды.
Өнімді шығару мен өткізу шығындарын талдаудың негізгі
міндеттері:
- өзіндік құнның негізгі көрсеткіштері бойынша жоспардың
орындалуын қамтамасыз ету және динамикасын бағалау;
- жоспардың орындалуына және динамика көрсеткіштеріне әсер ететін
факторларды анықтау;
- өнімнің өзіндік құнын төмендету жалдарын анықтау және
шоғырландыру.
Ағымдағы жылдың шығындар деңгейінің талдауы арқылы
жоспарлы жылдың шығындары анықталады. Осылайша өнімнің өзіндік құнын
болжау жасалынады. Талдау барысында өнімнің өзіндік құнын
төмендету жолдары анықталады да, олар ағымдағы және перспективалық
жоспарларды құруда қолданылады.
Өнімнің өзіндік құнын тиімді басқаруды өндірістегі шығындар
деңгейіне қатаң бақылаусыз жүргізу мүмкін емес. Бақылау – қойылған
мақсаттардың жүзеге асуын қадағалайтын және ауытқуларды анықтап оны
жоюға бағытталған шығындарды басқарудың негізгі элементі болып
табылады. Бақылаудың әр саласында әр түрлі болып келеді. өндірістегі
шығындарды бақылау: шығындардың пайда болу орнында, шығындардың орталығында
және жауапкершіліктердің орталығында жүзеге асырылады.
Өзіндік құнды жоспарлаудың негізгі мақсаты – материалдық, еңбек,
табиғат, қаржы ресурстарын тиімді пайдалану арқылы кіспорынның табыстылығы
мен рентабельділігі өсуін қамтамасыз ету.
Шығындарды жоспарлау прогрессивті мөлшер мен нормативтердің негізінде
стратегиялық және тактикалық жоспарлауда қолданылады. Ол келесідей
бөлімдерден тұрады: өнімнің өзіндік құның төмендету есебі, өндіріс сметасы,
өнім бірлігінің және барлық өнімнің калькуляциясы.
Өнімнің өзіндік құн жоспарының көрсеткіші: өндіріс шығындарының
жиынтығы, жалпы өзіндік құн, өткізілген өнімнің өзіндік құны, салыстырмалы
өнімнің өзіндік құны өнімнің бір данасының өзіндік құны, туралы
өнімнің бір теңгесіне шақандағы жиынтығын және оларды төмендету
жолдары.
Кәсіпорын өз қызметін атқару барысында құрамы мен арналымы бойынша әр
түрлі шығындарды жұмсайды. Ол шығындардың өзіндік құнға жіберілу
тәсілдері, өнімнің өзіндік құнын жоспарлау, есеп және калькуляциялау,
жоспарлау бойынша әдістемелік нұсқауларға сай жүргізіледі. өзіндік құн
шығындар жиынтығының ақшалай көрінісі болғандықтан, кәсіпорынның барлық
бөлімшелерінде жасалған шығындар ақша түрінде есепке алынады.
Әдістемелік нұсқалауларда өнімнің (жұмыстың, қызметтің) өзіндік құнын
есептеуге байланысты бірнеше жолдары мен әдістері берілген. Яғни, кәсіпорын
өз қызметі барысында шығындарды жоспарлауда өндірістің ерекшеліктеріне
байланысты шығындарды есептеудің тиімді жолын таңдауға құқылы.
Шығындарды калькуляциялауды және жоспарлауды ұйымдастыру ерекшеліктері
әр түрлі тауарлардың, дайын өнім мен аяқталмаған өндірістің арасында
шығындарды бөлу әдістеріне, баптар бойынша калькуляциялау тәсілдеріне
байланысты айқындалады. Қазақстан Республикасының салық кодексіне сәйкес
кәсіпорын шығындарының орын толтыру көздерін анықтау барысында әдістердің
біртұтастылығын талап етеді.
Шығындар орнын толтыру көздеріне байланысты келесідей түрлерге
бөлінеді:
- өнімнің (тауардың, қызметтің) өзіндік құнына кіргізілетін;
- пайда (байланыстық пайда) есебінен өтелетін;
- таза пайда (салықтар мен алымдарды төленгеннен кейін паййда)
есебінен өтелетін;
- мақсаттық қаражаттар (қорлар, резевтер есебінен өтелетін шығындар)
Өнімнің өзіндік құнының төмендеуін жоспарлау. Өндірістік
кәсіпорындардағы өнімнің өзіндік құнының төмендеуін жоспарлау сол
кіспорында шығарылатын өнім түріне байланысты болып келеді. Осыған
байланысты мыналар есептелінеді:
- салыстырмалы тауарлы өнімнің өзіндік құнын төмендету;
- тауарлы өнімнің бір теңгесіне шаққандағы шығындарды төмендету;
- техникалық және экономикалық факторлар бойынша өнімнің өзіндік құнын
төмендету.
Салыстырмалы тауарлы өнімге бір кәсіпорындағы есептік жылда шығарылған
өнімнің барлық түрлері жатады. Салыстырмалы өнімнің барлық түрлерінің
өзіндік құнының төмендеуін анықтау үшін шығарылуға белгіленген тауарлардың
есептік жыл ішіндегі жоспарлы және нақты өзіндік құнын есептейміз.
Есептеп, табылған екі нәтижелі көрсеткіштердің айырмасы өзіндік құнды
төмендетуден түскен үнемді білдіреді. Ал, айырманың есептік жылдағы
өзіндік құн бойынша салыстырмалы өнімнің көлеміне қатынасы өзіндік құнның
төмендеу процетін білдіреді. Мысалы, есептік жылдың орташа өзіндік құны
бойынша жоспарлы жылда өндірілетін салыстырмалы өнім – 20 млрд. теңге,
жоспарлы жылдың орташа өзіндік құны бойынша жоспарлы жылда өндірілетін
салыстырмалы өнім – 19 млрд. теңге болса, өзіндік құнның төмендеуінен
түскен үнем – 1 млрд.теңге, төмендету проценті – 5 %-ке тең болады.
Егер өндірілген өнім ассортименті өте көп болса, шығындарды төмендету
өнімнің бір теңгеге шыққандағы шығындар арқылы есептеледі. Өндірілген
өнімнің бір теңгесіне шаққандағы шығындар өзіндік құн бойынша тауарлы өнім
көлемінің көтерме баға бойынша тауар көлемінің қатынасына тең.
Тауарлы өнімнің бір теңгесіне шаққандағы шығындарды төмендету проценті
(Штө) мың формуламен анықталады:
Штө= (Ше-Шж)х100%
Шж
Мұндағы Ше-есептік жылдағы тауарлы өнімнің бір теңгесіне шаққандағы
шығындар сомасы;
Шж-жоспарлы жылдағы тауарлы өнімнің бір теңгесіне шаққандағы шығындар
сомасы.
Жоспарлы жылдағы өндірілген өнімнің өзіндік құнының төмендеуінен пайда
болған үнем келесі факторлар бойынша есептелінеді:
- өндірістің техника деңгейінің жоғарылауы;
- еңбек пен өндіріс процестерін ұйымдастыру деңгейін көтеру;
- өндірістің құрылымы мен көлемін өзгерту;
- табиғат ресурстарын тиімді пайдалану;
- өндірісті дамыту;
жеке факторлар бойынша материалдық шығындардың төмендеуі есебінен
болатын үгем (Үм) мына формуламен анықталады:
Үм=(Өкмш хБмр-Өбмш хӨс)
мұндағы: Өбмш – белгіленген іс-шараларды қолданбағанға дейінгі өнімнің
бір данасына шаққандағы материалдық шығындардың мөлшері;
Өкмш – белгіленген іс-шараларды қолданғаннан кейінгі өнімнің бір
данасына шаққандағы материалдық шығындардың нормасы;
Бмр – материалдық ресурстардың бір данасының бағасы;
Өс – белгіленген іс-шараларды жасағаннан кейінгі уақыттан жоспарлы
жылдың соңына дейінгі өндірілген өнімдердің сомасы.
Өнім бірлігіне еңбек сыйымдылығын төмендету есебінен еңбекақы
шығындарын (Еш) төмендету келесідей формуламен анықталады:
Еш=(Ебс хЖбос-Екс хЖкос)х(1+Еоп100)х(1+Сот100)хӨс,
мұндаңы: Ебс – белгіленген іс-әрекеттерді жасағаннан кейінгі өнім
бірлігінің еңбек сыйымдылығы;
Жбос – белгіленген іс-әрекеттерді жасағанға дейінгі жұмысшының орташа
мөлшерлік салымы;
Жкос – белгіленген іс-әрекеттерді жасағаннан кейінгі жұмысшының орташа
мөлшерлік салымы;
Еоп – қосымша еңбекақының орташа проценті,
Сот – сақтандыруға арналған төлемдердің орташа мөлшері;
Өс – белгіленген іс-әрекеттерді жасағаннан кейінгі жоспарлы жылдың
соңына дейінгі өндірілген өнімдердің сомасы.
3. Кәсіпорынның рентабельділігі және оның көрсеткіштерін анықтау
Рентабельділік өндіріс тиімділігін және кәсіпорынның табыстылығын
анықтайтын көрсеткіштердің бірі болып табылады. Сондықтан кез келген
кәсіпорынның есепті кезеңі аяқталғанда шаруашылық нәтижесі бағаланады.
Осыған байланысты кәсіпорынның шаруашылық қызметіне жан-жақты баға беру
мақсатында, есеп жүргізу мен есеп беру мәліметтері негізінде әр түрлі
сандық және сапалық көрсеткіштер жүйесі анықталады. Ең алдымен
рентабельділіктің түсінігіне тоқталайық.
Оның бір анықтамасы мынандай: рентабельдік (rentabl неміс тілінен
“табысты”, “пайдалы” деген ұғымды білдіреді) – кәсіпорындардың өндірістегі
экономикалық тиімділік көрсеткіші. Жалпы алғанда материалды еңбек және ақша
ресурстарының қолданылуын көрсетеді. Рентабельді болып тек пайда әкелетін
кәсіпорын саналады.
Рентабельдіктің тағы бір түсінігін келтіруге болады: рентабельдік пайданың
өндіріс шығындарының сомасына коммерциялық операцияларды ұйымдастыру үшін
ақшалай салымдарға немесе өзінің қызметін ұйымдастыруда қолданылатын
кәсіпорынның мүлкінің сомасына қатынасын білдіретін көрсеткіш.
Пайданың абсалютті шамасы кәсіпорынның тиімділігін көрсете алағашды.
Кәсіпорын табысты болса да ол тиімді қызмет етпеуі мүмкін. Бұл жағдай
табыстылық деңгейінің жоғарылауына экстенсивті факторлар әсер етсе, яғни
сандық факторлар: мысалы, жұмысшылар санының, құрал-жабдықтар паркінің
артуы кезінде байқалады. Жұмысшылар саны артып, ал олардың өнімділік
деңгейі сол қалпында қалса немесе төмендесе, онда кәсіпорын тиімді қызмет
етті деп санауға болағашды. Кез келген кәсіпорын өндірістік және шаруашылық
қызметін өздігінен табыстылық және өзін-өзі өтеу қағидалары негізінде
ұйымдастырады. Жақсы қызмет ететін кәсіпорындарда өзін-өзі өтеу кезеңінен
кейін өзін-өзі қаржыландыру кезеңі келеді. Кәсіпорынның өнімді шығару және
оны өткізу кезеңі келеді. Кәсіпорынның өнімді шығару және оны өткізу
прцесінде белгілі бір шығындарға ұшырайды. Бұл шығындар аталған
кәсіпорынның шығару шығындары (өзіндік құн) немесе жеке шығындары деп
танылады. Бірақ кәсіпорындар бойынша әр өнімнің бағасын білдіретін қоғамдық
қажетті шығыстар болып саналатын сала бойынша есептелген орташа шығындардан
ауытқуы мүмкін. Осы себептен табыстың және оның қатысты өлшемі
рентабельдіктің деңгейлерін анықтайды.
Кәсіпорын рентабельділігінің және табыстылығының деңгейіне ішкі және
сыртқы факторлар әсер етеді. Сыртқы факторларға ұжымның жұмысына тәуелсіз,
яғни шикізатқа, өнімге бағаның өзгеруі, тасымалдау тарифтерінің,
амортизация нормаларының өзгеруі және т.б. жатады. Бұл факторлар кең
ауқымды болатындықтан олар кәсіпорынның шаруашылық қызметіне өз ықпалын
тигізеді. Құрылымдық өзгерістер, мысалы, өнім ассортиментінің өзгеруі
өнімді өткізу мөлшерін өзгертіп, өндірістің өзіндік құнына және
рентабельділігіне елеулі әсер етеді.
Кәсіпорынның жалпы рентабельділігі баланстық табыстың негізгі өндірістік
қорлардың және нормаланған айналым қорлардың жалпы орташа құнына қатынасы
бойынша анықталады. Ол мына формуламен есептеледі:
Р= (Т х100% )\
Қнақ
Мұндағ, Р – рентабельдік %;
Т – табыс
Қнақ – негізгі өндірістік және нормаланған айналым
құралдарының орташа жылдық құны.
Рентабельдік деңгейі кәсіпорынның тек табыстылығына ғана емес, сонымен
қатар өндірістің қор сыймдылығына да байланысты болады. Негізінен қор
сыйымдылығы жоғары ауыр өнеркәсіпте өндірістік қорларға байланысты
рентабельдік деңгейі жеңіл, әсіресе тамақ өндірісіндегі кәсіпорындармен
салыстырғанда төмен болып келеді. Себебі табыстың артуымен және негізгі
өндірістік қорлардың және нормаланған айналым құралдарының құнының
төмендеуімен байланысты рентабельдік деңгейі арта түседі.
Есепті рентабельдік өндірістік қорларға төмендерді, тұрақты
төлемдерді, банктік несие үшін пайыз, мақсатты табысты, сонымен қатар
кәсіпорын қызметінен тәуелсіз алынған табысты шегергендегі баланстық
табысты негізгі өндірістік қорлар және нормаланған айналым құралдарының
орташа жылдық құнына қатынасы бойынша анықталады.
Кәсіпорынның қызметіне баға беру процесінде өнім рентабельдігі өте маңызды
көрсеткіш болып табылады. Оны анықтау үшін табыстың сомасының өнімнің толық
өзіндік құнына қатынасын табамыз. Кәсіпорынның өнімінің жеке түрлерінің
рентабельділігі келесі формула бойынша есептелінеді:
Р= ((Бк-Қө) 100% )\ Қө
мұндағы, Р – рентабельдік %;
Бк – кәсіпорын өнімінің көтерме бағасы;
Қө - өнімнің өзіндік құны;
Өнім бойынша есептелген рентабельдік көрсеткіші өнімді шығаруге кеткен
еңбек және заттай шығындардың тиімділігін көрсетеді.
Рентабельдік көрсеткіштері кәсіпорын қызметінің тиімділігін және қаржылық
нәтижесін сипаттайды. Бұл көрсеткіштер кәсіпорын табыстылығын әр түрлі
ұстанымнан өлшейді және экономикалық үдеріс пен нарықтық айырбас
қатысушыларының мүдделеріне сәйкес топтастырылады.
Рентабельдік көрсеткіштері кәсіпорын табысын құрудың факторлық ортасын
сипаттайды. Сондықтан олар кәсіпорынның салыстырмалы талдауын және
қаржылық жағдайын бағалауын жүргізуде міндетті болып табылады. Өндірісті
талдауда рентабельдік көрсеткіштері инвестициялаудың және бағаны құрудың
маңызды құралдары ретінде қолданылады.
Рентабельдіктің негізгі көрсеткіштерін келесі топтарға бөліп қарауға
болады:
1) капитал рентабельдігінің көрсеткіштері;
2) өнім рентабельдігінің көрсеткіштері;
3) қолма-қол ақша қаражаттарының ағамдары негізінде есептелген
рентабельдік көрсеткіштері.
Рентабельдік көрсеткіштерінің бірінші тобы табыстың әр түрлі аванстарын
құралдар көрсеткіштеріне қатынасы арқылы есептелінеді. Авансталған
құралдар көрсеткіштерінің ішіндегі маңыздылары: кәсіпорынның барлық
активтері, инвестициялық капитал, яғни меншікті қаражаттары мен ұзақ
мерзімді міндеттемелері, акционерлік капитал.
Осы көрсеткіштер бойынша рентабельдік деңгейінің сәйкес келмеуі
кәсіпорынның табысын арттыру мақсатында қолданылатын қаржылық тұтқалардың
пайдалану дәрежесін сипаттайды: ұзақ мерзімді несиелер және басқа
тартылған қаражаттар.
Бұл көрсеткіштерінің бір ерекшелігі - олар кәсіпорын бизнесіне
қатынасушылар барлығының мүдделеріне жауап береді. Мысалы, кәсіпорын
әкімшілігін барлық активтердің толық қолданылуы, яғни капиталдың
табыстылығы, ал потенциалды инвесторлар мен несие берушілерді –
инвестицияланатын капиталды толық қолданылуы; меншік иелерін және
құрылтайшыларды – акциялардың табыстылығы және т.б.
Көріп отырғанымыздай, меншікті капиталдың рентабельділігі өнім
рентабельдігінің деңгейінің өзгеруіне, жалпы капиталдың айналым
жылдамдығына және меншікті капитал мен тартылған капиталдың қатынасына
байланысты. Осындай байланыстарды зерттеу рентабельдік көрсеткіштеріне әр
түрлі факторлардың әсер етуін бағалауда маңызы өте зор.
Келтірілген байланыс басқа жағдайлар өзгеріссіз қалған кезде,
тартылған капитал үлесінің артуы акционерлі капиталдың қолданылуын
арттыратынын көрсетіп тұр.
Рентабельдік көрсеткіштерінің екінші тобы кәсіпорынның қаржылық
есептерінде көрсетілген табыс негізінде анықталынады.
Мысалы:
өнімді өткізуден баланстық салық салынатын таза
пайда
= пайда х пайда
х
пайда сауда көлемі сауда көлемі
сауда көлемі
Бұл көрсеткіштер өнімнің базистік (Рө) және есепті (Р) кезеңдегі
рентабельдігін сипаттайды. Мысалы, өткізу табысы бойынша өнімнің
рентабельділігі: (Рө) келесідей формуламен анықталады:
Рө = Пб \Өб Ре = Пе\ Өе немесе
Рө = (Өб-Қөб)\ Өб Р=Ре-Р
мұндағы, Пе, Пб – есепті және базистік кезеңдегі өнімді өткізуден алынған
пайда;
Өб, Өе – есепті және базистік кезеңдегі өнімді өткізу;
Қөб, Қөс – есепті және базистік кезеңдегі өнімнің өзіндік құны;
∆Р – базистік кезеңмен салыстырғанда есепті кезеңдегі рентабельдіктің
өзгеруі;
Рентабельдік көрсеткіштерінің үшінші тобы бірінші және екінші
көрсеткіштер топтарының құрылуына сәйкес, бірақ жалпы табыс сомасының
орнына ақша қаражаттарының таза ағымы есепке алынады. АҚТА – ақша
қаражаттарының таза ағымы.
АҚТА АҚТА АҚТА
Сауда көлемі Жалпы капитал Меншікті капитал
Бұл көрсеткіштер кәсіпорынның несие берушілерімен, мердігерлерімен
акционерлермен есеп айырысу мүмкіндігінің дәрежесін көрсетеді. Ақша
қаражаттарының таза ағымы негізінде рентабельдікті есептеу тұжырымдамасы
нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттерде кеңінен қолданылады.
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің рентабельдігі кәсіпорын өндіріс
процесінде қолданылған капиталдың барлық көздерінің өтелу (пайда әкелу)
нормасын білдіреді, яғни салымшылар мен несие берушілердің алған пайда
сомасының олармен инвестицияланған капитал сомасына қатынасы болып
табылады.
Рө = П \ ИК
мұндағы, Рө - өндірістік қызметтің рентабельділігі;
П – салымшылар мен несие берушілердің алған пайда
сомасы;
ИК – олармен инвестицияланған капитал.
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің тиімділігін бағалау прцесінде
инвестицияланған капитал ретінде кәсіпорынның барлық активтері алынады,
себебі олардың жалпы шамасы кәсіпорынның барлық қарыздарын ескереді.
Кейбір экономистердің ұсынысы бойынша, активтердің жалпы сомасынан
өндіріске қатыспайтын, демек пайда табуға көмектеспейтін, негізгі
өндірістік құралдарды, құрал-жабдыққа қондырғыларды, ақша қаражаттарын,
материалды активтерді алып тастау қажет. Бірақ бұл бағыт толықтай
ақталған деп есептелмейді және осы көрсеткіш практикада кеңінен
қолданылағашды. Бұл тұжырым мынамен байланысты: кәсіпорын басшылығы
өзінің қызметі барысында активтерді тиімді пайдаланумен қатар, құрал-
жабдықтардың және т.б. артық қорларын құрағаш, активтердің құрылымына
тиісті бақылау жасауы керек.
Рентабельдікті есептеу кезінде пайда алу мерзімі ішінде кәсіпорынмен
инвестицияланатын капитал шамасының өзгеруін ескеру керек, сондықтан бұл
жағдайда инвестицияланған капиталдың орташа хронологиялық шамасын
қолданған дұрыс деп есептеледі.
Рентабельдік коэффициенттерін есептеу кезінде кәсіпорын кірісінің әр
түрлі көрсеткіштері қолданылуы мүмкін, олар: жалпы пайда, таза пайда,
өнімді сатудан түскен пайда. Кәсіпорын өндірістік қызметінің тиімділігін
бағалаған кезде таза пайда сомасын және несиелер үшін төленген пайыздар
сомасын қолдану тиімдірек деп есептелінеді. Осыны ескере отырып,
өндірістік қызметтің рентабельдігінің негізгі көрсеткіші келесі
формуламен есептелінеді:
Ра=( Пт+Пн х (1-Сп) )\ А
мұндағы, Ра - активтер рентабельділігі ;
Пт – таза пайда;
Пн – несиелерді пайдалану үшін төленген пайыз;
Сп – барлық активтердің орташа жылдық сомасы;
Бірақ, бұл формула бойынша рентабельдік деңгейін есептеудің
бір қиындығы – ол несиелерді пайдаланғаны үшін төленген пайыз пайда
есебінен қайтарылағаш, өнімнің өзіндік құнына қосылған. Рентабельдіктің
ішкі талдауын жүргізгенде мұндай есептеулерге жол беріледі. Ақпараттар
жеткіліксіз жағдайда талдаудың сыртқы субъектілері тек таза пайда
көрсеткішін қолдануы мүмкін. Бірақ таза пайданы ағымдағы есептердің
мәліметтері арқылы дәл есептеу мүмкін емес, себебі онда кәсіпорын
қарамағында қалатын таза пайда есебінен бюджетке төленетін төлемдер
көрсетілмейді. Таза пайданы есептеу кезеңін таза пайдасынан сол кезеңдегі
пайдаға салынатын салықтың мөлшерін алып тастау арқылы жуықтап анықтауға
болады. Алынған нәтиже жоғары болады, оны тек ішкі талдау жүргізу арқылы
жоюға болады.
Сонымен қатар, кәсіпорының өндірістік қызметінің тиімділігін бағалау үшін
өндірістің рентабельдігі көрсеткіші қолданылады. Оны есептеу кезінде
инвестицияланған капитал ретінде негізгі өндірістік қорлар мен материалды
айналым құралдарының қосындысынан тұратын өндірістік қорлардың құны
қолданылады.
Кәсіпорынның сауда рентабельдігін талдау оның тиімділігін көрсететін
көрсеткіштердің бірі. Бұл коэффицент өткізілген өнімнің бірлігіне қанша
пайда табылғанын көрсетіп, кәсіпорынның коммерциялық маржасы деп
аталады. Сауда рентабельдігін бағаларды көтеру немесе шығындарды азайту жол
арқылы көтеруге болады. Бірақ кейбір экономистердің айтуынша қажеттілігі
нарық конъюнктурасымен анықталған өнімді өткізуді ұсынады.
Кәсіпорынның сауда рентальділігі өнімді, жұмысты немесе қызметті өткізуден
алған паданы немесе таза пайданы алынған кіріс сомасына бөлу арқылы
анықтауға болады.
Сауда рентабельділігі = (Өнімді сатудан алған пайда) \ Алынған кіріс
Бұл көрсеткіш нарықтық экономика жағдайында кеңінен қолданыла бастады.
Сауда рентабельділігін жалпы кәсіпорын және өнімнің жеке түрлері бойынша
есептейді.
Сауда рентальдігінің орташа деңгейі кәсіпорынның қызмет ететін саласына
байланысты,, сондықтан бұл көрсеткішті талдау біртиптік кәсіпорындардың
көрсеткіштерімен немесе берілген кәсіпорынның жоспарлы көрсеткіштерімен
салыстыру арқылы жүргізіледі.
Сауда рентабельдігінің басқа көрсеткіштерімен байланысын мынадан көруге
болады.
Құралдар оның құралу = Сауда х Құралдар оның құралу
көздерінің рентабельділігі рентабельдігі көздерінің
айналымдылығы
Меншікті капитал рентабельдігі – кәсіпорынның меншігіндегі мүлкінің тиімді
пайдалануын сипаттайтын ең маңызды көрсеткіштерінің бірі. Осы көрсеткіштің
негізінде активтердің иесі олардың орналастыру орнын таңдауы мүмкін.
Есептеу кезінде операциялық табыс емес, ал кәсіпорын иелерінің арасында
қандай да бір жолмен бөлінетін таза соңғы табыс қолданылады. Меншікті
капиталдың орташа жылдық құнына қатынасы бойынша есептелінеді:
Меншікті капитал рентабельділігі = Таза табыс \ Меншікті капиталдың
жылдық орташа құны
Демек, салымдардың тиімділігін арттыру үшін екі негізгі бағытта
қызмет ету керек:
- таза табысты арттыру - өткізу көлемін және сауда рентабельдігін арттыру;
- меншікті капиталды кеміту – ағымдағы активтер мен пассивтерді тиімді
басқару, қосымша қаржыландыруға қажеттілікті төмендету.
Меншікті капитал рентабельділігінің қорытынды көрсеткіші қалай және ненің
есебінен құрылатынын түсіну үшін бір қатар аралық көрсеткіштерді қарастыру
керек:
Таза активтер рентабельдігі – кәсіпорынның операциялық қызметінің тиімділік
көреткіші. Оны операциялық табыстың таза активтердің орташа жылдық құнына
қатынасы бойынша анықтауға болады. Мұндағы таза активтер = меншікті капитал
+ несие (қысқа және ұзақ мерзімді). Екінші жағынан таза активтер
рентабельдігі олардың айналымдылығының және сауда рентабельдігінің есебінен
құрылады.
операциялық табыс таза активтер = (операциялқ табыс сауда көлемі) х
(сауда көлемі таза активтер)
Таза активтер рентабельдігі қаржылық тұтқа тиімділігін бағалағанда
қолданылады.
Қаржылық тұтқа – таза ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz