Әлеуметтік қоргау жүйесін құрудагы альтернативтілік принципі
М А З М Ұ Н Ы
беттер
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫҢ
1. ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Әлеуметтік саясаттың мәні және 5
1.1 мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Халықты әлеуметтік қорғаудың түсінігі, құрылымы,
1.2 принциптері, 17
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі әлеуметтік саясаттың
1.3 негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫҢ НЕГІЗГІ
БАҒЫТТАРЫН ТАЛДАУ ... ... ... ..
Әлеуметтік саясаттағы халықты әлеуметтік қорғаудың негізгі
2.1 бағыттары 31
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттің негізгі әлеуметтік
2.2 кепілдіктерін 41
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
3. ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫ ІСКЕ АСЫРУ МЕХАНИЗМДЕРІН
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
Әлеуметтік саясатты іске асыру механизмдерін реттеу
3.1 шаралары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .52
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Әлеуметтік саясаттағы халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің
3.2 тиімділігін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 57
ҚОРЫТЫНДЫ 71
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 73
... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Тақырыптың көкейтестілігі. Жыл сайынғы Жолдауларында ҚР Президенті Н.Ә.
Назарбаев реформалардың әлеуметтік бағыттылығы мен жаңа әлеуметтік саясатты
қалыптастыруға ерекше көңіл аударады. Елбасы республикамыздың әлемдік
рейтинг кестесінің жоғарғы бөлігінен орын алатын елдер тобына үміткерлер
қатарынан көріну мақсатында өзінің Қазақстан халқына Жолдауында әлеуметтік
бағдарланған қоғам құруды анықтап берді. Онда Біз аға ұрпақты, ана мен
баланы, жастарды қамқорлық пен ілтипатқа бөлейтін әлеуметтік бағдарланған
қоғам, ел халқының барлық топтары тұрмысының жоғары сапасы мен алдынғы
қатарлы әлеуметтік стандарттарын қамтамасыз ететін қоғам құрудамыз
делінген.
Әлеуметтік мемлекет көптеген құқықтық және қаржылық тұтқалар көмегімен
өзінің әлеуметтік міндеттерін орындау мақсатымен экономикаға ықпал етеді.
Әлемнің көптеген елдері әлеуметтік мемлекетке өз жолдарымен келген, онда
барлық азаматтардың қолайлы жағдайын қамтамасыз етуге бағытталған
әлеуметтік-экономикалық реттеу механизмінің іс-әрекетінде қоғамның
әлеуметтік құрылымы орныққан, сондай-ақ мемлекет экономиканың өзін-өзі
реттеу мен табыстар деңгейінде жөнсіз алшақтыққа жол бермеу арқылы
азаматтар категориясы арасында табыстарды бөлуді қадағалайды. Әлеуметтік
мемлекеттің басты мақсаты - әлеуметтік нарықтық шаруашылықты құру, ол
экономикалық және қоғамдық дамуының өз кезегінде нарықты өзін-өзі реттеу
мен мемлекеттік араласу, шаруашылық еркіндігі мен мемлекеттік әлеуметтік
кепілдіктер арасындағы балансты табады. Бұл үшін экономикалық, қаржылық
және әлеуметтік саясаттарды үйлесімді байланыстыру қажет.
Мемлекеттің барлық іс-әрекеттері – салықтар, жәрдем қаржылары, демеу
қаржылары, бюджеттік ақша-несие саясаты, зейнетақымен қамтамасыз ету және
тағы басқа адамзат дамуына ықпалын тигізеді. Сондықтан дамудың әр түрлі
деңгейінде мемлекет халықты толғандырған мәселелерден тыс қала алмайды және
қалуға тиіс емес. Мемлекеттің бұл ролі әлеуметтік саясат пен әлеуметтік
салаға қатысты түрлі бағдарламалардың қабылданып, жүзеге асырылуынан
көрінеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Осы жағдайларда елдегі халықтың өмір сүру
деңгейінің көтерілуіне және әлеуметтік қорғалмағандар санының қысқаруына
ықпал ететін, халықты әлеуметтік қорғау жүйесін реформалау проблемасын
қарастыру. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі өзіне тұрақты төленетін
еңбек қызметін ынталандыруды; негізгі әлеуметтік қатерлер туындаған кезде
әлеуметтік сақтандыру механизмдері көмегімен табыстардың бөлігін өтеуді;
мемлекеттің көмегісіз өз тіршілігін қолдауға мүмкіндігі жоқ, халықтың
мұқтаж топтарына әлеуметтік көмек көрсетуді; білім беру, медициналық көмек,
кәсіби дайындық сияқты негізгі құқықтар мен қызметтерге азаматтардың қол
жетерлігін қамтамасыз ету жолдарын зерттеу.
Дипломдық жұмыстың міндеті. Әлеуметтік реформаны тереңдету бағдарламасы
қаржы тұрақтылығын, экономикалық тиімділікті, әлеуметтік әділетті
жауапкершілікті мемлекет, жұмыс беруші және жұмысшы арасында бөлетін
әлеуметтік қамсыздандырудың үш деңгейлі жүйесін жасаудың өз алдына міндет
етті. Мемлекеттің әлеуметтік саясатын айта отырып, біз үкіметтің, қоғамның
әртүрлі мүшелері мен топтарының кірістерін үлестіруге және қайта үлестіруге
бағытталған іс-әрекетін түсінеміз. Осылай әлеуметтік саясатты тар мағынада
түсіндіруге болады. Ал кең мағынада әлеуметтік саясат бұл қоғамның
әлеуметтік тұрақтылығын қамтамасыз етуге негізделген макроэкономикалық
реттеу бағыттарының бірі. Жалпыға мәлім әлеуметтік саясат қызмет көрсетудің
шығындарын талап ететін қымбат түрі болып табылады.
1. ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1. Әлеуметтік саясаттың мәні және мазмұны
ХХ ғасырдың 30 жылдарында мемлекеттер қатарында әлеуметтік
шиеленісушіліктің тез жоғарылап өсуімен сипатталатын әлемдік дағдарыс
мемлекеттің нарықтық үрдістерге сонымен қатар, әлеуметтік сфераға араласу
қажеттілігін дәлелдейді.
Мемлекеттік әлеуметтік саясат - әлеуметтік топтар арасындағы қарым-
қатынастарды қолдап, қоғам мүшелерінің әл-ауқатын және өмірлік деңгейін
жоғарылату үшін жағдайлар жасау, сонымен қатар қоғамдық өндіріске қатысу
үшін экономикалық ынталардың қалыптасуында әлеуметтік кепілдіктер құру
болып табылады. Осыған байланысты қоғамдық өндірістің шарттарын реттеу
мақсатында мемлекет пен жүргізілетін іс-шараның құрамды бөлігі ретінде
жүзеге асатын мемлекеттің әлеуметтік саясаты тұтасымен елдегі жалпы
экономикалық ахуалмен тығыз байланысты. Мемлекеттің әлеуметтік саясаты
қоғам өмірінің әлеуметтік-экономикалық жағдайларын реттеу бойынша
мемлекеттің қызмет бағыттарының негізгі бағыты болып есептеледі.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты- халықты жұмыссыздықтан, бағаның өсуінен,
қорғауға бағытталған мемлекеттің, кәсіпорынның, ұйымның, үкіметтің
жергілікті мүшелерінің әлеуметтік-экономикалық тәсілдер кешені.
Әлеуметтік саясат- қоғамдағы әлеуметтік дамуды басқаратын, оның
мүшелерінің материалдық және мәдени қажеттіліктерін қамтамасыз ететін
сонымен қатар, әлеуметтік дифференциация үрдістерін реттеуге бағытталған
саясат болып табылады.
Әлеуметтік саясатты іске асыру кезіндегі ең күрделісі- шешімді талап
ететін әлеуметтік бастаулар туралы сұрақтарды шешу болып табылады.
Қазақстанның әлеуметтік саясатының стратегиялық мақсаты болып әлеуметтік
бағдарланған экономиканың қалыптасуы болып табылады. Әлеуметтік мемлекет
халықтың материалды жағдайы үшін жүргізілген реформалардың кері әсерлерін
азайтуға және позитивті әсерлерін күшейтуге ұмтылуы керек яғни халықты
аурудан, мүгедектіктен, жұмыссыздықтан, қарттықтан әлеуметтік қорғауға
негізделген.
Қазақстанның әлеуметтік дамуының мақсатын саяси басқарумен анықтайды, ол
жергілікті басқару органдары мен өндірістік ұжымдар көпшіліктің жағдайын
жақсартуға байланысты және әлеуметтік саяси тұрақтылықты сақтауға
байланысты қоғамдағы әлеуметтік серіктестікті жоғарылатуға байланысты
әлеуметтік мақсат пен нәтижелерге жетуге бағытталады.
Әлеуметтік саясаттың мазмұны, оның мақсаттары мен міндеттері
функциялар жүйесінде ашылып, айқындалады. Олардың ішінде маңызды болып
саналатындары:
1. қоғамдық әлеуметтік топтардың, жеке адамдардың мүдделерін қорғау,
келістіріп үйлестіру;
2. әлеуметтік өрістегі қоғамдық қайшылықтарды оңтайлы шешу, азаматтар мен
мемлекет арасында диалогты орнатып, іске асыру;
3. халықтың әр түрлі қатарларын интеграциялау, олшардың мүдделерін жан-
жақты дамытып үйлестіру, қоғамның әлеуметтік дамуын басқару;
Кең мағынадағы әлеуметтік саясат - қоғам мүшелері өмірінің барлық
жақтарына ықпал жасайтын шешімдер мен іс шараларды қамтиды. Бұл:
тауарлармен, тұрғын үймен, әлеуметтік құрылымның қызмет көрсету түрлерімен
және орындарымен ақшалай табыстармен азаматтардың өмірлік қызметіне
кепілдік беретін жағдайлар жасау;
Өзіндік әлеуметтік саясат оның нақтылы түрлері: отбасылық саясат,
жастар саясаты, қарт адамдар және мүгедектерді әлеуметтік қорғау саясаты.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты, әсіресе, өзгерістер кезінде айқындала
түседі. Бұл өзгерістер еңбек қызметі процесінде, атап айтқанда, осы
жағдайда оның гуманизмдік мазмұны анықталады. Тәжірибе көрсетіп отырғандай,
халықтың әлеуметтік, кәсіби, ұлттық, жынысы, жастары бойынша жіктелетін
топтарының мүдделері мен қажеттіліктерін есепке алу қайшылықтарға толы
күрделі процесс. Халықтың әртүрлі топтарының қажеттіліктері, оларды іске
асыру мүмкіншіліктері терең зерттеле берсе, сонда ғана олар әлеуметтік
саясаттың міндеттерінде дәл және толық қамтылып тұжырымдалады.
Қазақстан Республикасының қазіргі әлеуметтік саясатының құрамына
кіретіндер:
• халықтың неғұрлым әлжуаз топтарына қолдау көрсету;
• әлеуметтік қолдау жүйесінің нарықтың экономикалық талаптарына сай қайта
бағдарлануы;
• тұрғын үй құрылысы және жылжымайтын мүлік рыногын дамыту мәселелері;
• денсаулық сақтау саласын ұйымдастыруды осы заманғы қағидаттар мен
стандарттарға сәйкестендіру;
• халықаралық стандарттарға сәйкес қоршаған ортаны қорғау және экологиялық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
• бизнестің әлеуметтік жауапкершілігінің халықаралық стандарттарын енгізу;
• еңбек ресурстарын дамытудың тиімді жүйесіне көшу;
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты жұмыс орындарын ашуға және еңбекке
қабілетті халықты ел экономикасына тартуға бағдарланған жағдайда ғана
тиімді бола алады. Әлеуметтік саясаттың ұғымы мемлекеттің күнделікті
жұмысында кеңінен қолданылатын категорияларына жатады және де ресми
құжаттарда пайдаланады.
Әлеуметтік саясат көптеген ғылыми пікірталастардың тақырыбы болып
отыр. Мұның себебі әлеуметтік саясат казіргі қоғамның жағдайларының ең
маңызды өрісі ретінде қарастырылады. Сонымен қатар, әлеуметтік саясат
мемлекет қызметінің маңызды бөлігі болып табылады. Әлеуметтік саясат
қоғамның даму деңгейімен, ондағы халықтың өзіне тән менталитетімен тығыз
байланысты болып келеді. Бұл бәрінен бұрын мемлекеттің өзінің әлеуметтік
дамуындағы алдына қойған мақсаттары мен міндеттері.
"Әлеуметтік саясат" термині өте кеш құрастырылып қолданыла бастады.
Алайда, адамзат дамуының барлық кезеңінде әлеуметтік саясат түрлері
мемлекет қызметінде тұжырымдалып, іске асырылып отырылған. Олардың
негізгілеріне рухани және діни көзқарастардың, қалыптасқан дәстүрлердің
әлеуметтік әділеттік жөніндегі түсініктері алынған. Басқаша айтқанда
белгілі бір әлеуметтік саясат мемлекеттің осы өрістегі іс әрекеті негізі
болып туындаған, кейіннен билеушілердің және өкіметтің қызметіне айналған.
Әлеуметтік саясаттың мәнін түсінуге байланысты мәселелер ерте
заманнан ойшылдардың, оқымыстылардың аса көңіл бөлген тақырыптарың бірі
болған.
Платон мен Аристотель "мемлекет орташа адамдардан болу керек"
(орташа табысы бар) деп көрсетілген шынымен қазіргі орташа таптардың маңызы
жәніндегі жоғары баға көне заман ойшылдарының іліміне таралған. Өйткені
орташа тап қоғам тұрақтылығының негізгі факторы. Тіпті сонау ерте заманнан
бастап әр түрлі мектептердің ғалымдары мемлекеттің міндеті - өзінің
тұрғындарын қамқорлыққа алу деп саналады. Орташа тап - 10%, дамыған елдерде
– 70-80%, миллионерлер – 5-7%.
Жаңа уақыттың ойшылдары, олардың ішінде Глоббал, Кант, Геккель тағы
басқалар мемлекеттің өз азаматтарының алдындағы міндеттемелерін көрсетеді
және әділеттілікті ең басты әлеуметтік құндылық деп есептейді.
Шетелдік және отандық ғалымдар әлеуметтік саяси анықтамасын таңдаудың
айтарлықтай жетік тұжырымдамалары қалыптасты. Барлық осы әдістемелік
қадамдарды 5 топқа бөлуге болады.
1-ші әлеуметтік және қоғамдық мүдделерді біртұтас теңдестіріп
қарастыруды қажет деп санайды. Осының нәтижесінде әлеуметтік саяси барлық
қоғамның мүдделерін қамтитын проблемаларды шешудің әлеуметтік қызметі
ретінде зерттеу, мақсаттарына қол жеткізу.
2-ші топтың әдістемелік қадамдары әлеуметтік-еңбектік қатынастарды
негізге алады және олардың тұрақтылығына бағытталады. Еңбекпен капиталдың
қатынастарын ретке келтіріп, реттеп отырады.
3-ші топтың концепциясы әлеуметтік саясаты қоғамдық қызметтің түрі
ретінде қарастырады. Бұл мемлекеттің көмек және қоғамдық, қайырымдылық
көрсету жүйесі. Ол қоғамның табысы аз мүшелеріне, олардың қажеттіліктерін
қанағаттандырудың төменгі деңгейін қамтамасыз етуге негізделген.
Концепциялардың 4-ші тобы әлеуметтік саясаттың бәрінен бұрын жеке
және әлеуметтік теңсіздіктің қолайсыз нәтижелерін бәсеңдету құралы ретінде
қарастырады.
Ең соңында адамдардың 5-ші тобы әлеуметтік әділеттілік және
әлуметтік серіктестік принциптерін негізге алады. Көптеген қазіргі дамыған
елдердегі іске асырылып отырған әлеуметтік саясат өз құрамына осы
концепциялардың элементтерін кіргізген.
Жоғарыда қаралған концепцияларды қорытындылай отырып, әлеуметтік
саясаттың анытамасын беруге болады.
Әлеуметтік саясат - бұл әлеуметтік дамудың мақсаттары, олардың
талаптарына сайкес келетін әлеуметтік көрсеткіштерге қол жеткізу, қоғам мен
мемлекеттік идеологиалық көзқарастарының жиынтығы.
Қазақстанның қазіргі әлеуметтік саясаты бәсекеге қабілетті елу елдің
қатарына кіру стратегиясында тұжырымдалған. Ол осы стратегияның үш
басымдығы болып табылады. Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясаты
халықтардың нашар қорғалған қатарларын әлеуметтік қолдауға бағытталған.
Әлжуас топтар: көп балалы отбасылар, қарт адамдар, зейнеткерлер, әйелдер
мен жастар.
Әлеуметтік саясаттың мазмұнын қарастырған кезде өте бір кең мағынада
пайдалануға болады. Әлеуметтік құндылықтарға табиғи емес құндылықтардың
барлығы жатады. Оның барлығы адамдарға арналған әлеуметтік саясатты іске
асыру процесінде қарастырылған.
Өндірістік және өндірістік емес өрістерді шектеп бөліп қарау және
соңғысына әлеуметтік өріс статусын беру өте тар мағынадағы көзқарас болып
саналады. Еңбекті өндірістің негізгі факторы ретінде әлеуметтік өрістен
бөліп тастау шын мәнінде теорияға қарсы келеді және де мұндай көзқарас
негізсіз болып саналады. Алайда бұл көзқарастың артықшылықтары да бар:
біріншіден мемлекеттік статистикада бейнеленетін шындықтардың әр түрлі
облыстарын бөлшектеудің қажеттілігі әлеуметтік саясаттың мазмұнын
анықтайтын қадамдардың айырмашылықтары әлеуметтік статистикадағы
көрсеткіштердің сан алуан түрлерін бейнелейді.
БҰҰ-ң әлеуметтік саясаттың көрсеткіштерін келесідей бөлімдерге бөлуге
болады: халық, қоғамның әлеуметтік құрылымы, отбасы және тұрмыс, табыстар
және жинақталған қаржылықтар, өмір сүрудің деңгейі, денсаулық сақтау, азық-
түлік тағамдарын қажетсіну, тұрғын үй жағдайлары, білім беру және мәдениет,
еңбек жағдайлары және жұмыспен қамту, елді мекендерде тұратын халықтың өмір
сүру деңгейі, әлеуметтік қамсыздандыру, балаларды өсіріп, жетілдіру және
тәрбиелеу, мүгедектер, қарт адамдар мен зейнеткерлер, рухани статистика,
қоғамдық қорлар.
Сонымен әлеуметтік саясаттың шекараларына жеке адамдардың және қоғамның
өміріндегі мәселелер енгізеді.
Әлеуметтік саясат өрісі өмір сүрудің төменгі деңгейін қамтамасыз етуге
және қоғамның әлсіз қорғалған мүшелерін қолдауға бағытталған саясаттан
бастап, қоғамның қызмет көрсету мен дамуын қамтамасыз ететін шекараны алып
жатады.
Қоғамдық дамудың мақсаты - барлығы жеке адамдар үшін қолдау көрсету
мүмкіншіліктерінің өсуі және олардың адамдардың тегіне, әлеуметтік
статусына физикалық және интеллектуалдық қабілетеріне байланысты
көрсетіледі, сондықтан да қазіргі қоғамның әлеуметтік саясаты жеке
адамдардың еркіндік дәрежесін жоғарлатуға, олардың таңдау мүмкіншіліктерін
кеңейтуге, өзін-өзін жан-жақты дамыту потенциалын іске асыруға бағытталған.
Әлеуметтік саясаттың сипаты мен мазмұны – мемлекеттің әлеуметтік басқару
процесіне араласу дәрежесіне байланысты. Осыған байланысты қазіргі таңда
дамыған мемлекеттердегі мамалекеттің әлеуметтік саясат түрлерін екі түрге
бөлуге болады. Біріншісін, шартты түрде қалдықты деуге болады. Бұл жағдайда
әлеуметтік саясат нарық орындай алмайтын функцияларды жүзеге асырады. Бұл
масштабы бойынша шектелген және контингентті қамтитын саясат, әдетте
белсенді емес және орын толтыратын сипатта. Оның концептуалды негіздері
консерватизм идеяларының әсерінен қалыптасады. Бұл нұсқаның өкілі(танымал
шартты деңгейімен) американдық модель болып табылады. Екінші топ -
институтционалдық. Мұнда әлеуметтік саясат халықты әлеуметтік қызметпен
қамтамасыз етуде ерекше рөл атқарады және жеке институттар жүйесіне
қарағанда әлеуметтік экономикалық және саяси мағыналар құралында тиімдірек
болып келеді. Бұл конструктивті және қайта бөлінетін саясат. Концептуалдық
көзқараста бұл топ көп жағдайда әлеуметтік демократиялық идеологияның
әсерінде болады.
Бұл екі топ кейбір компоненттердің болуымен немесе жоқтығымен
ерекшеленбейді, керісінше, олардың қатынасымен,мемлекеттің әлеуметтік
сфераға араласу деңгейімен қайта бөлу процестердің ролімен мемлекет
қызметіндегі әлеуметтік мәселелердің басымдылық деңгейімен ерекшеленеді.
Әлеуметтік саясаттың басты нысаны- халық және халықтың әртүрлі
бөліктерінің әлеуметтік жағдайы. Әлеуметтік жағдай- бұл тұрғындардың және
оның құрама бөліктерінің тіршілік әрекетінің негізгі мінездемесі.
Әлеуметтік жағдай тіршіліктің қоғамдық жағдайларын және қоғам
бөліктерінің құрылымдық дамуын қалыптастыратын жүйесінің өте маңызды
факторларының әсері ретінде қалыптасады.
Әлеуметтік жағдайды қалыптастыратын қоғамдық жағдайлардың ішіндегі ең
маңыздылары мыналар:
• Қоғамдық құрылыс. Мұнда қоғамдық рольдердің негізгі үлестірімі бірінші
кезекте қанаушылар мен қаналушыларға бөлу, үстемдік ету мен бағыну
бекітілген.
• Қоғамдық билік. Әлеуметтік тұрақтылықты ұстап тұрушы әдіс ретінде.
Тікелей диктатурадан әлеуметтік серіктестікке дейін өзгеретін биліктегі
үстемдік етуші топтың басымдылық немесе үстемдік үлгісі өте маңызды.
• Шаруашылықтағы билік(меншік). Меншік - бұл әкімшілік-шаруашылық
қатынастар,яғни шаруашылықта маңызды шешімдер қабылдаушылар мен оларды
орындаушыларға бөлу. Мүлікті бөлу билеуші мен бағынушылардың арасында
көрініс табады. Меншіктің негізгі анықтаушылары болып мүлік емес, әкімшіл-
шаруашылық қатынастар болып табылады.
• Экономикалық жағдай - тіршілік пен дамуды қамтамасыз ететін, әлеуметтік
топтар мен бірлестіктердің әлеуметтік жағдайларының қалыпты эволюциясын
суреттеуге қажетті жағдайлардың жиынтығы. Мұнда тек қана кірістер емес,
сондай-ақ білім, денсаулық сақтау, коммуналды-тұрмыстық қызметтермен, үймен
қамтамасыз ету, жабдықтау жағдайлары кіреді.
• Экологиялық қауіпсіздік- өндірістік сферадағы, тұрғылықты жерлердегі,
табиғи ортадағы экологиялық қауіпсіздік деңгейлері;
• Әлеуметтік қауіп - қатерден қорғану (әлеуметтік қорғаныс) – қоғамдағы
жағдайды сақтау мен жақсарту талаптарын қозғау кезіндегі субьектілерге
сүйемел болатын әлеуметтік тәртіп.
Әлеуметтік саясаттың мазмұнын ашу үшін кейбір маңызды аспектілердегі
өзара әрекеттерін суреттеу қажет. Ол аспектілер мыналар:
➢ Әлеуметтік саясатқа нақты қатысатындар, ғни оның шеңберінде нақты әрекет
етушілер мен әлеуметтік пассив субьектілерді анықтау;
➢ Ең беделді адамдар (класстардың,әлеуметтік топтардың);
➢ Субьектілердің әлеуметтік жағдайларын шешу жолдары;
➢ Субьектілердің қазіргі таңдағы ең маңызды әлеуметтік мәселелері;
➢ Әлеуметтік саясаттағы мемлекеттің орны;
➢ Әлеуметтік саясаттың беделді субьектілердің мақсаттары, стратегиялары
және бағдарламалық артықшылықтары;
➢ Әлеуметтік күштердің нақты тарихи арақатынасы;
➢ Әлеуметтік дамудың қалыптасқан тұрақты тенденциясы және бағыттары;
➢ Қоғамдағы тұрақтылықтың деңгейі, оның тұрақтылығы мен тұрақсыздығының
маңызды факторлары (бұл әлеуметтік қауіпсіздік,тұрақтылық мәселелері);
Әлеуметтік саясаттың пәні дегеніміз ғылымның құрамдас бөлігі,
заңдылықтар, қоғамның мазмұнды қарым-қатынасы, сонымен қатар қоғамдық
тәжірибенің процестері мен факторлары. Мұнда әлеуметтік топтар жағдайына
байланысты қатынасқа түседі. Қазақстанның әлеуметтік дамуының мақсатын сяси
басқарумен анықтайды, ол жергілікті басқару органдары мен өндірістік
ұжымдар көпшіліктің жағдайын жақсартуға байланысты, әлеуметтік-саяси
тұрақтылықты сақтауға байланысты қоғамдағы әлеуметтік серіктестікті
жоғарылатуға байланысты әлеуметтік мақсат пен нәтижелерге жетуге
бағытталады. [1]
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты бұл - өзінің мақсаты ретінде
кірістердің дифференциясын әлсіретуді, нарықтық экономикаға қатысушылары
арасындағы қарама-қайшылықты жұмсартуды және экономикалық салдарда
әлеуметтік қақтығысты болдырмауды мемлекеттің мақсатты бағытталған қызметі,
бұл халықты жұмыссыздықтан, бағаның өсуінен қорғауға бағытталған
мемлекеттің, кәсіпорынның, ұйымның, үкіметтің жергілікті мүшелерінің
әлеуметтік-экономикалық тәсілдер кешені. Мемлекеттік әлеуметтік саясаттың
нарықтық экономикаға қатысуымен, азаматтардың жағдайларын түзетудің,
белгілі тәсілдерін, халықтың барлық топтарына әлеуметтік кепілдіктер
жүйесін құруды мақсат ететініне, әлеуметтік әділеттілік қағидасы жүзеге
асады.
Мемлекеттік әлеуметтік саясат бірнеше принциптерді біріктіріп,
қалыптастырады. Оларды келесідей етіп жіктеуге болады: әлеуметтік
әділеттілік принципі; әлеуметтік жауапкершілік принципі; әлеуметтік
ынтымақтастық принципі; әлеуметтік серіктестік принципі; әлеуметтік орын
толтыру принципі;
әлеуметтік кепілдік беру принципі;
Бұлардың ішіндегі ең бастысы әлеуметтік әділеттілік принципі деп
атауға болады. Әлеуметтік әділеттілік демократиялық қоғамдық сана-сезімнің
жалпыға мәлім құндылығы болып саналады. Алайда әлеуметтік әділеттілік
принципі жариялау және де оны мойындау осы көп мағыналы ұғымның құрамы
жөнінде түсінік бере алады.
Аристотель әділеттіліктің 2 түрінің арасындағы қайшылықты әлеуметтік
мағынада бірінші болып талдаған:
▪ әлеуметтік мүмкіншіліктер тұрғысынан қарағанда, әділеттілік - бұл жеке
адамдарға, олардың әлеуметтік айырмашылықтарына байланыссыз берілетін
әділеттілік;
▪ адамдардың өзінің еңбегінің қол жеткізген жетістігінің нәтижесіндегі
әділеттілік;
Осы екі үлгі біркелкі бірдей және бөліп берілетін әділеттілік деп
аталады. Бұлардың әрқайсысы белгілі бір мағыналы мазмұннан тұрады.
1. Әділеттіліктің біркелкі, бірдей берілетін түрі адамдарға бірдей
мүмкіншіліктер берген кезде жүзеге асырылады. Бұл әлеуметтік жағдайдың
алғашқы кезңінде маңызды болып келеді. Осы екі принциптің әрқайсысының
өзіне тән мағыналы мазмұны бар.
Әділеттіліктің біркелкі бірдей түрі адамдарға бір мүмкіншіліктер
береді. Мұны әлеуметтік жағдайдың алғашқы кезіндегі дұрыс шешім деп санауға
болады. Бұл жағдайда бөтен адамдармен салыстырғанда, кейбір жеке
тұлғалардың әлсіздігі шын мәнінде объективті болып келетіні рас.
Алайда, жеке адамдардың қажеттіліктерін бірдей деңгейде қанағаттандыру
көмек көрсетудің мотивациясын төмендетеді, еңбекке, шығармашылыққа деген
ынтасын әлсіретеді.
Бөліп берілетін әділеттілік адамдарға жетістіккке жеткені үшін беріліп,
оларды одан әрі еселей күш-жігер жұмсауға, ауқымды табыстарға қол жеткізуге
негізделген. Бірақ қандайда бір себептер бойынша табысты қызмет етуге
қабілеті жоқ адамдардың мүдделерін кемітеді. Бұдан басқа қолайсыз
әлеуметтік жағдайдағы адамдар жалпы халықтың рухани деңгейіне, халық
ахуалына жағымсыз ықпал жасайды. Көріп отырғанымыздай, қоғамдық әлеуметтік
әділеттіліктің қандай да бір жақсы жетілген түрін таңдап ала алмайды.
Әлеуметтік саясаттың кең тараған нұсқаларын таңдап алу қоғамдық
әлеуметтік мәдени түріне, еліміздегі қалыптасқан дәстүрлер мен әдістерге
дамудың әлеуметтік-экономикалық деңгейіне байланысты болып келеді.
Бүгінгі жағдайларда әлеуметтік принцип осы екі нұсқадада өзінің
құрамында қалыптастыру қажеттілігін мойындау керек. Ол бірдей әділеттілік
және бөліп берілетін әділеттілік.
Мемлекетіміздің әлеуметтік түрін мойындау - ол оның азаматтарының
әлеуметтік құқықтарының теңдестігін бірдей екендігін мойындау болып
табылады. Мемлекет барлық азаматтарға әлеуметтік минимуммен қамтамасыз
етуге кепілдіктер береді. Еліміздің үкіметі жалақының, зейнетақының ең
төменгі деңгейін бейнелейді, жан басына шаққандағы табысы күн көрісінің
деңгейінен төмен адамдарға арнайы әлеуметтік көмек көрсетіледі. Сонымен
қатар белсенді белсенді кәсіпкерлікпен айналысатын, әлеуметтік
күшті,қабілетті адамдар өзінің еңбегі үшін игіліктер мен қызмет көрсетудің
аумақты көлемін алуға мүмкіншіліктері болу керек. Мемлекеттің әлеуметтік
саясаты өнімді нәтижелі еңбек етуге,жағдайлар жасауға бағытталуы тиіс.
2. Әлеуметтік әділеттілік принципі мен жеке әлеуметтік
жауапкершілік принципі бөлінбейтін тығыз байланыста болып келеді. Ол жеке
адамдардан, отбасынан, шағын топтан өзара көмек көрсетуді, өзін-өзі
қамтамасыз етуді талап етеді. Бұл кезде мемлекет жеке адамдарға,
отбасыларға өздігінен қамтамасыз ете алмайтын көмек түрінің орнын толтыруы
қажет.
Мемлекет тек қана жеке адамдардың, отбасының шеңберінен тысқара
проблемены шешуге немесе төтенше дағдарыс жағдайларында ғана көмек көрсете
алады.
Көп жылдар бойы мемлекеттік патернализмін және жан-жақты қамқорлыққа
алуының болуы дәстүрлі қоғамның сипаты болып табылады. Бұл жүйе көптеген
адамдарды жайбарақаттыққа, мемлекеттен көмек күтіп отыруға дағдыландырады.
Тіпті кейбір жағдайларда адамдар мен отбасылар өзінің проблемаларын өз
бетімен шеше алатын кездерде де, шиеленісті болдырмауға күш-жігерін
жұмсамайды. Бұдан басқа адамдардың басым көпшілігі өздерінің жеке басының
физикалық, психологиялық, интеллектуалдық кемшіліктеріне қарай жеке
әлеуметтік жауапкершілікке қабілетсіз болып келеді. Сондықтан белгілі бір
болашақта әлеуметтік көмек тек қана өзара көмек көрсетуге негізделеді деп
болжау шындыққа сәйкес келмейді. Тіпті өзін-өзі қамтамасыз етудің рухани-
психологиялық бағдарламаларымен әлеуметтік технологиялардың мейлінше
дамыған жағдайларында да әлеуметтік көмексіз адамдар күн көре алмас еді.
3. Әлеуметтік саясаттың басқарушы принципі ретінде әлеуметтік
ынтымақтастықты атап өтуге болады. Оның мәні мынада: қазіргі қоғамда
әлеуметтік қиындықтарды біртұтас жүйе ретінде мойындауға мәжбүр болып отыр.
Бұл жүйенің ішінде әлеуметтік игіліктерді қайта бөлу процесі жүріп
жатады, ауқатты адамдардан әлеуметтік әлсіз қорғалған адамдарға. Бірінші
кезекте бұл механизм салықтар мен жәрдемақы арқылы ақшалай қаражаттарды
қайтадан бөлуге негізделген. Алайда, бұл процесті, сонымен қатар әлеуметтік
ресурстарды қайта бөлу деп те қарастыруға болады: әлеуметтік
коммуникацияларға, мәдениетке, денсаулық сақтауға, білім беруге қол
жеткізу.
Егер әр жеке адам өзінің физикалық, интеллектуалдық қабілеттерінің
жеткілікті болуының нәтижесінде әлеуметтік ресурстарды пайдаланатын болса,
бұл жағдай халықтың әлеуметтік құқықтары шектелетін болады.
Бұл қазіргі қоғамдық сана сезімнің қағидаларына ықпал жасап қана
қоймай, сондай-ақ әлеуметтік қауіпсіздіктің тұрақты қауіп-қатері болып
саналады. Әлеуметтік игіліктерге біркелкі және әділетті қол жеткізу
әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз етудің және қылмыспен күресудің тиімді
құралы болып табылады. Сондықтан да кедейшілікті болдырмауға мүмкіншілігі
жоқ әлеуметтік мемлекет кедейлердің пайдасына қаражаттарды қайта бөліп
тұрады.
4. Әлеуметтік саясаттың келесі принципі болып әлеуметтік
серіктестік принципі есептеледі. БҰҰ арнаулы органы - Еңбекті Халықаралық
Ұйымдастырудың құжаттарында әлеуметтік серіктестіктің жалпы принциптері
тұжырымдалған. Олардың ішінде:
- келіссөздерді жүргізетін және шешімдерді қабылдайтын жақтардың бірдей
құқықтары болуы;
- келісім-шарттың орындалуға барлық жақтарға бірдей міндетті түрде болуы;
- қабылданған міндеттемелерді орындау үшін екі жақтың міндетті және бірдей
жауапкершілігі;
- келіссөздерде үш жақтың қатысуы: мемлекеттік билік, берушілер.
Әлеуметтік серіктестік - қазіргі тұрақты қоғамдық және демократиялық
мемлекеттің ажырамайтын институты. Ол нарықтық экономика өрісінде нәтижелі
және тиімді қызмет атқарады. Қазақстан Республикасында бұл принципті
қолдану әлеуметтік шиеліністі бәсеңдетеді. Мемлекеттегі халықтың әр түрлі
қатарлары мен топтарының қарама-қарсы келетін мүдделерін үйлестіріп
отырады.
5. Әлеуметтік орнын толтыру принципі. Азаматтарды құқықтық және
әлеуметтік қорғауға негізделген. Бұл олардың әлеуметтік статусына
байланысты шектеулердің орнын толтыру үшін қажет. Ол өмірдегі қызмет етудің
қол жететін өрісін құруды, белгілі бір жеңілдіктер мен әлеуметтік қызмет
көрсетудің сәйкес келетін түрін белгілі бір түрде көздейді.
6. Әлеуметтік кепілдіктер беру принципі. Азаматтарға білім беру,
тәрбиелеу, рухани және физикалық даму, кәсіби даярлау және тиімді еңбекке
орналастыру жөнінде мемлекеттің кепілдіктер беруін талап етеді. Олардың
көлемдері, түрлері және сапасы жеке адамдардың керекті дамуын және өз
бетімен өмір сүруге дайындығын қамтамасыз етуге тиісті. Бұл принцип
әлеуметтік саясаттың мақсаттары мен мүмкіншіліктерін жүзеге асыруда
теңдестіктерін үлестіріп, көздейді.
7. Әлеуметтік саясаттың маңызды принциптерінің бірі - субсидарлық
принципті ажырата білу қажет. Ол әлеуметтік саясаттың өрісіндегі шараларды
қаржыландыру кезінде, мемлекеттік органдардың қызметімен салыстырғанда,
қоғамдық бастамаларға артықшылық, басымдылық беруді тиімді санайды. Бұл
принцип әлеуметтік өрістегі мемлекеттік және мемлекеттік емес құрылымдардың
өзара іс-әрекетін заңды түрде реттеуді көздейді.
Субсидарлық принципті іске асыру тек қана материалдық ресурстарды
тиімді пайдаланып қана қоймай, жаңа туындаған әлеуметтік сұраныстарды
орындауға мүмкіндік жасайды және де ең маңыздысы әлеуметтік проблемены
шешуде азаматтардың өздерін қатыстыру.
Сонымен біз көріп отырғандай, әлеуметтік принциптердің басым көпшілігі
қоғамның дамуын ұйымдастыру, қалыптастыратын және әлеуметтік мемелекеттің
негізін құруға жаңа мазмұнды саясатты жүзеге асырады. Олардың келешекте
өзгеріп отыруына ешқандай күмәндануға болмайды. Бірақ олардың гуманитарлық
негізі тұрақты болып қалады.
Әлеуметтік саясатты жүргізудің негізгі принциптері:
➢ Бағаның көтерілуі кезінде орнына төлеудің әртүрлі формаларын кіргізу
және индексация жүргізу жолдарымен өмір деңгейін қорғау;
➢ Ең кедей отбасыларын көмекпен қамтамасыз ету;
➢ Әлеуметтік сақтандыру саясатымен қамтамасыз ету, ең төменгі жалақыны
белгілеу;
➢ Білім беру, денсаулық сақтау, қоршаған ортаны қорғауды мемлекет есебінен
дамыту;
➢ Мамандануды қамтамасыз етуге бағытталған белсенді саясат жүргізу;
ХХ ғасыр барлық мемлекеттің ішкі саясатының негізгі бағыттарының бірі
әлеуметтік саясат екенін көрсетті. Әлеуметтік саясаттың маңызды міндеті
болып қоғамдық өмірде тепе – теңдіктің белгілі деңгейіне төмендегілер
арқылы жету болып табылады:
• Аштық, ауру, табиғи жіне техногендік апаттар, демографиялық жарылыс
және тағы басқаларының салдарының алдын алу үшін мемлекеттік кепілдіктер
беру.
• Белгілі өмір деңгейін және оны әлеуметтік шиеленісуін төмендететін
бағытқа сапалы өзгертуді қамтамасыз етуге бағытталған материалды
жабдықтарды және ұйымдық күш салуларды қайта үйлестіру.
• өмір салтын реттеу (салықтармен, жабдықтармен, әл-ауқатты
жоғарылатумен, кәсіпкерлік бастаулар мен және т.б.).
Әлеуметтік саясатты жасау кезінде мемлекет алдына әлеуметтік алымдар
туралы немесе әлеуметтік міндеттер туралы сұрақ тұрады, ол дамудың нақты
кезеңінде ең қажетті және бірінші кезекті шешімді талап етуші сапасында
қоғаммен қабылданады. Бұл таңдау әлеуметтік сферадағы азаматтық құқығына,
әлеуметтік қажеттіліктер мен талаптар үшін күресудегі мемлекеттік саясаттың
әртүрлі қағидалары арасындағы ұрыс-қысымында және алаңында өтеді.
Әлеуметтік саясат қызметі ретінде қоғамның әлеуметтік дамуын басқаруға,
оның мүшелерінің материалдық және мәдени қажеттіліктерін қамтамасыз етуге
және қоғамның әлеуметтік дифференсация үрдістерін реттеуге бағытталған.
Әлеуметтік саясаттың базалық мақсаты болып тепе-теңдікке, тұрақтылыққа,
тұтастылыққа және динамизмге материалдық ресурстар, сәйкес саяси күштер
және әлеуметтік жүйе болуы арқылы жету болып табылады. Әлеуметтік
мемлекеттің басты саясаты– гуманизм принциптері негізінде қоғам өмірін
саяси және құқықтық жағынан жетілдіру, кешенді қызметін жүзеге асыру,
азаматтық қоғам дамуына жағдай жасау. Ғалымдардың мемлекет туралы берген
анықтамаларында бұл әрбір азаматтың лайықты өмір сүруіне, өндірісті
басқаруға, азаматтарды әлеуметтік қорғауға ұмтылған мемлекет делінген.
Әрине, әлеуметтік мемлекет әр азаматтың жақсы ортада тіршілік етуіне,
әлеуметтік жағынан қорғалуына, таланттары мен шеберліктерін толық дамыту
үшін барлық азаматтарға мүмкіндік жасайтын мемлекеттік биліктің формасы
болып табылады. Мұндай мемлекет адам мен қоғамға қызмет етеді және
әлеуметтік әділеттік, әлеуметтік бітім мен әлеуметтік келісім принциптеріне
негізделген адамдар арасында жаңа типті байланыстарды қалыптастырады.
Әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаттарының бірі– әлеуметтік қарама-
қайшылықтарды шешу, стратегиялық және тактикалық қоғамдық, қоғамдық
қызығушылықтар тепе –теңдігін сақтау немесе қалпына келтіру.
Әлеуметтік саясатты өндіру және жүргізуде ең күрделілісі болып бірінші
кезекте шешімді талап ететін әлеуметтік бастаулар туралы сұрақты шешу болып
табылады.
Адамның әлеуметтік реформалануының негізгі обьектісі ретінде әлеуметтік
ахуалын қамтамасыз ету әлеуметтік көмек және мемлекеттік қолдау арқылы
жүзеге асуы қажет ететін топтарға көрстіледі, бұл топтарға жататындар:
көпбалалы және толық емес отбасылар, жұмыссыздар, нарықтық талаптарға
сәйкес емес мамандандырылған немесе жеткілікті білім алмаған тұлғалар,
қарттар, мағыналы жеке меншігі жоқ адамдар.
Осыған сәйкес мемлекеттік тәсілдер кешені ең төменгі өмір сүру
минимумымен қамтамасыз ету және мұқтаж адамдарға материалдық көмек
көрсетуге, білім алу, медициналық көмек алу үшін жақсы жағдайлар жасауға,
азаматтық құқық пен еркіндікпен қамтамасыз етуге, сонымен қатар
психологиялық прессингтен қорғауға бағытталуы керек.
Реформалардың тиімділігі мен табыстылығы туралы халықтың өмір сүру
өзгерісі, оның сапалық және сандық өлшемдерінің жаңа мазмұнымн айтылады.
Келешекте әлеуметтік көмектің тапшылығы елдегі саяси тұрақтылыққа әсер
етеді, сондықтан бірінші кезекте, елдің экономикалық өсуіне шешімді мағына
беретін еңбек өнімділігінің жоғарылауына және тиімділігіне бағытталатын
тәсілдер болуы қажет, ол қызметкердің біліміне, мамандануына, ынталануына
және денсаулық көрсеткішіне байланысты болады. Осыған сәйкес әлеуметтік
саясаттың негізгі бағыттары келесідегідей топталады: кедейшілікпен күресу,
адам қорларын сақтау, адам қорларының нарық талаптарына бейімделуі.
Қазақстан республикасының әлеуметтік саясаты тәуелсіздік шарттарына
келесі үш кезеңмен сипатталады:
Бірінші кезеңде (1991-1993жж) әлеуметтік сфераны басқарудың ескі әдістері
жаңа экономикалық және саяси шарттарға ауытырылды.
Екінші кезеңде (1993-1995жж) қоғамда дағдарыстық үрдістер және
құбылыстардың өсу алаңында халықты әлеуметтік қолдаудың дәстүрлі
механизмдерін жою үрдістері басталды.
Үшінші кезеңде (1995-1997жж) аралығындағы уақытша бөлігі тәуелсіздік
шарттарындағы әлеуметтік саясаттың реформалануы басталды.
Реформалардың негізгі сипаттамалары: бюджеттік қорларды үйлесімді шығындау
есебінен әлеуметтік сфераны экономикалық қамтамасыз етуге жаңа жолдарды
енгізу, қаржыландырудың бюджеттен тыс көздерін құру және меншік құқығын
реттеу.
Әлеуметтік бағдарланған нарықтық экономика мемлекеттің әлеуметтік
мәселелерді шешудегі маңызды қызметін мақсат етеді. Бұл дегеніміз нарықтық
экономика еңбеккерлерге, еңбекке және қажетті блімге кепілдік бермейді,
мүгедектердің, аз қамтылғандардың, зейнеткерлердің әлеуметтік қорғалуын
қамтамасыз етпейді. Сондықтан мемлекеттің кірістерді үлестіру сферасына
әлеуметтік саясат жүргізу жолымен араласу қажеттілігі туындайды. Ұлттық
кірістің бюджет арқылы қайта үлестірілуі жүзеге асады, мемлекет әлеуметтік
бағдарламалар жүйесін жүзеге асырады.
Әлеуметтік сферада басты орынды мемлекеттік сектор алады (басты
функцияларды нарықтық құрылымдар орындайтын экономикадан басқа). Елдегі
мемлекеттік сектор көлеміне тәуелді әлеуметтік саясаттың өз ерекшеліктері
бар. Тәжірибеде бұл мемлекеттің әлеуметтік саясатының әртүрлі көлемінде
көрініс береді. Кеңейтілген әлеуметтік саясат әлеуметтік бағдарламалардың
кол жетімділігін, әлеуметтік төлемдердің жан-жақтылығын мемлекеттің қайта
үлестірілген қызметінің жалпы қамтитын сипатын білдіреді.
Шектеулі әлеуметтік саясат оның минимумға әлеуметтік сфераның дәстүрлі
институттарын толықтыру функциясына жинақтауын білдіреді.
Әлеуметтік саясат минималды кіріс кепілдігін беруге халықты
аурудан, мүгедектіктен, жұмыссыздықтан, қарттықтан әлеуметтік қорғауға
негізделген. Осыған байланысты мемлекеттің минималды өмір жағдайларын
қамтамасыз ету тек ғана өз бетімен жасай алмайтын халық тобына араналады.
Қазақстанның әлеуметтік стратегиялық мақсаты болып әлеуметтік
бағдарланған экономиканың қалыптасуы болып табылады. Экономиканың
әлеуметтік бағдары ең алдымен (тұтынушының) өндірістің тұтынушыға бағынуын,
халықтың көптеген қажеттіліктерін қамтамасыз етуді білдіреді, дәл осы
дамыған нарықтық механизмі бар экономикаға тән. Сондықтан адам үшін
экономиканы құрудың қажетті шарты нарықтық реформаны жалғастыру болып
табылады. Мемлекет халықтың материалды жағдайы үшін жүргізілген
реформалардың кері әсерлерін азайтуға және позитивті әсерлерін күшейтуге
ұмтылуы керек, ал бұл үшін реформалар жүйелі, әрбір кезеңнің жүзеге
асырылуынан алдын-ала саналған нәтижемен жүргізілуі қажет.
Қазіргі кезеңдегі еліміздің әлеуметтік саясатының негізгі мақсаттарын
келесідей топтарға бөлуге болады:
1. Еліміздің физикалық, интеллектуалдық, рухани-этникалық потенциалын
мейлінше толығымен сақтау;
2. Қазақстан Республикасында Адамдар капиталының дамуына, өсуіне
бағытталған рыноктың талаптарын қанағаттандыратын еңбек мотивациясын
қалыптастыру;
3.Азаматтардың өздерінің қажеттілік және мүдделерін іске асыру үшін
әлеуметтік-экономикалық іс-шараларды құрастыру;
Әлеуметтік саясаттың негізгі функцияларын атап өтейік:
Әлеуметтік саясаттың бірінші негізгі функциясы- қоғамды әлеуметтік
қауіпсіздіктен және тұрақтылықпен қамтамасыз ету. Әртүрлі қоғамның
әлеуметтік құрылымы да әртүрлі болады және ол сол қоғамның тарихында
революциялық реформалардың нәтижесінде саналып өзгеріске ұшырауы мүмкін.
Бірақ ол тұрақтылық және жаңару қасиеттеріне ие болу керек, әйтпесе бұл
қоғам бұзылады, өмір сүруін тоқтатады. Әлеуметтік құрылым сыртқы және ішкі
қауіптерге шыдайтындай тұрақты болу керек.
Әлеуметтік саясаттың екінші негізгі функциясы- биліктің саяси тұрақтылығын
қамтамасыз ету. Әртүрлі қоғамда және әртүрлі тарихи жағдайда мұндай
тұрақтылыққа жету де әртүрлі болады. Әлеуметтік топтардың саяси шешімдерге
қатысуы сол топтағы үстем таптарының билігіндегі басым ықпалдың
бөлгіштігіне әкеледі. Қарсы жағдайда биліктің таптық үлгісі өзгереді және
революциялық қайта құруға әкеледі. Мұндай қайта құруда жаңа биліктің саяси
тұрақтылығы басым болып табылады.
Әлеуметтік саясаттың үшінші негізгі функциясы- бөліс үшін күресті талап
етпейтін және көпшілік әділетті деп санайтын шаруашылықтағы биліктің
үлестірімділігін қамтамасыз ету.
Әлеуметтік саясаттың төртінші негізгі функциясы- халықтың басым бөлігіне
қолайлы, экономикалық ресурстарды тиімді бөлетін жүйені құру. Экономикалық
ресурстарды бөлуден адамдардың материалдық жағдайы шешіледі. Инвестициялар
және олардың құрылымы, табыстың әртүрлілігі мен деңгейі, жылдық әлеуметтік
шығынның жиынтық мөлшері, әлеуметтік көмек пен қолдаудың мөлшері мен
жағдайлары, осының бәрінің әлеуметтік мәні мен әлеуметтік арналымы бар.
Әлеуметтік саясаттың бесінші негізгі функциясы- қоғам мен мемлекетті
қажетті экологиялық қауіпсіздік деңгейімен қамтамасыз ету.
Әлеуметтік саясаттың алтыншы негізгі функциясы- халықты толығымен және оның
әрбір әлеуметтік топтарын әлеуметтік сақтандыру деңгейімен қамтамасыз ету.
[2]
1.2. Халықты әлеуметтік қорғаудың түсінігі, құрылымы, принциптері,
функциялары
Әлеуметтік саясат негізінде тиімді әлеуметтік қорғау жүйесін құру
жатыр. Әртүрлі елдер мен халықаралық ұйымдарда "әлеуметтік қорғау" түсінігі
әртүрлі қарастырылады.
Өтпелі экономикалық елдерде әлеуметтік қорғаныс термині жаңа болып
табылады.
Әлеуметтік қорғау - бұл қолайсыз жағдайларға (кәрілік, мүгедектік,
денсаулық жағдайы, асыраушысынан немесе жұмысынан айырылуы) байланысты
экономикалық белсенді бола алмайтын және лайықты еңбекақы төленетін еңбекке
қатысу жолымен өзін табыспен қамтамасыз ете алмайтын азаматтар үшін өмірлік
қажетті игіліктердің және әл-ауқаттың белгілі бір деңгейін қамтамасыз етуге
арналған жүйе.
Әлеуметтік қорғау жүйесі кең мағынада бұл құқықтық, әлеуметтік саяси
және экономикалық кепілдеме. Ол кепілдеме тіршілік затын қамтамасыз етуге
арналған жағдайларды жасайды:
- еңбекке қабілетті азаматтарға өз еңбек салымы есебінен, экономикалық
өзіндігі және кәсіпкерлігі есебінен;
- әлеуметтік осал қатардағы азаматтарға мемлекет есебінен, бірақ
мемлекет қойған күнкөріс минимумынан төмен емес.
Әлеуметтік қорғау жүйесі тар мағынада - бұл нарық жағдайындағы халықтың
белгілі бір тобындағы қиыншылықтарды төмендетуге бағытталған реттегіш
мемлекеттік жүйе.
Қазақстан мүше болып табылатын халықарлық еңбек ұжымының анықтауы
бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі мынадай шаралар кешенін қамтиды:
* тұрақты, арқылы еңбекке ынталандыру;
негізгі әлеуметтік қатерлердің алдын алу, ал ол туындаған жағдайда
әлеуметтік сақтандыру тәсілдері арқылы сол қатердің салдарынан айырылған
табысының бір бөлігін қалпына келтіру;
- халықты әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатыспайтын әлсіз
топтарына арналған әлеуеметтік көмек тәсілдері;
- азаматтардың білім және медициналық көмек сияқты негізгі құқықтар
мен қызметтерге қол жеткізуі;
Әлеуметтік қамтамасыз ету - халықтық әлеуметтік осал қатарына
(мысалы, зейнеткерлер, мүгедектер) қатысты мемлекеттің конституциялық
борышы. Әлеуметтік қамтамасыз ету "адам капиталына" әсер етеді. Бұл
міндетті түрде денсаулық сақтауда, өнімді азайтуда, денсаулық жағдайын
қайта қарауда және сонымен бірге жұмысқа қабілеттілікті қайта қарауда
байқалады. Сәтсіз оқиғаларды алдын-ала тоқтату шаралары осы іс-шарада
маңызды фактор болып табылады. Әлеуметтік қамтамасыз ету, сонымен бірге
квалификацияға, жұмыспен қамту деңгейіне және сәйкесінше жұмыссыздыққа
әсерін тигізеді. Еңбек нарығындағы жұмыспен қамту, зейнеткерлік жасты
қысқарту шаралары үлкен маңызды рөл ойнайды. Әлеуметтік қамтамасыз етуде
жұмыссыздарды жұмыспен қамту орталығына шақырып, жұмыс табуға жәрдемақы
беру арқылы жағдай жасайды.
Қазіргі кезде көптеген батыс елдерінде мынадай ойлар жүріп жатыр:
әлеуметтік қамтамасыз ету шығындары еңбек факторын "өте қымбат" қылады.
Олар еңбекақы шығындарының бір бөлігі болып табылады, сонымен бірге
бәсекеге қабілеттілікті төмендетеді және жұмысбастылық саласындағы саясатқа
әсер етеді.
Әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесін белгілі әлеуметтік топтарды
экономикалық және әлеуметтік әрекетті қамтамасыз етуге бағытталған шаралар
жиынтығы ретінде мінездеуге болады. Мемлекеттік саясаттың негізгі бағыты
болып зейнетақыны сақтандыру, ауырған кездегі сақтандыру, сәтсіз
оқиғалардан сақтандыру және жұмыссыздықтан сақтандыру аясындағы әлеуметтік
қорғаудың негізгі блогы сияқты әлеуметтік қолдау болып табылады,
Әлеуметтік сақтандыру жүйесі - әлеуметтік еңбек саласындағы реттеуші
механизмдерінің бастысының бірі. Ол үш субъект байланысы арқылы
негізделген: жұмыс беруші – жұмысшы - мемлекет. Барлық әлеуметтік
сақтандыру жүйесінің басты проблемасы болып оны қаржыландыру табылады. Тек
қана әлеуметтік сақтандырудың барлық түрлерін анықтау маңызды : жұмыс
берушінің, жұмысшының, мемлекеттің, сақтандырудың маңызды бөлігі болып
көрсетілген көмекті төлем есебінен қаржыландыру және төлем мен әлеуметтік
қызмет көлемінің арасындағы тығыз байланысы табылады. Көмек көлемі
сақтандырылған жеке адамның алдын-ала салымына ыңғайланады.
Әлеуметтік көмек - тіршілік жағдайын қолдауда объектіге көмекті
қамтамасыз ету міндетін мемлекеттің мойындауы, ал керекті кезде жағдайды
дамытуда мемлекеттің мойындауы. Әлеуметтік көмек принципі бойынша шаралар
бюджеттен қаржыландыруды және алушының жеке қажеттілігіне ыңғайлануды
қалайды. Мұндай көмек көлемі алдын ала төленген төлемдерге тәуелді емес.
Бірақ көмек көрсету кезінде екі жағдай ескерілу керек: біріншіден, көмек
алушы адамдар арасында өз белсенділігін көрсету керек. екіншіден, көмек
көрсетудің басқа жолы қалмағанда әлеуметтік саясат іске араласады.
Әлеуметтік қолдау жеке және жанұялық бюджетке ауырлық түсіп табысын
жоғалтқанда көрсетіледі және ол салық есебінен қаржыланады. Бұл кезде
қолдау алдын-ала төленген төлемге қарамай көрсетіледі, бірақ мұндай
көмектің түрі мен көлемі алдын ала анықталған және алушының қосымша табыс
немесе мүліктік жағдайының ешқандай мәні жоқ. Егер әлеуметтік қамтамасыз
ету жүйесінің көк бөлігі әлеуметтік қолдау принципі бойынша құрылса, онда
ол мемлекеттік қаржыға ауырлық түсіруі мүмкін. Жоғары көрсетілгендердің
негізінде әлеуметтік қорғау жүйесінін құрылымы ұсынылады.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің өзінің құрылымы бар, яғни оның
толықтығының болуын қамтамасыз ететін, тұрақты байланыстар жиынтығы. Жүйе
құрайтын элементтері болып субъектілер мен объектілер табылады, олардың
арасындағы қатынастар саяси тәртіп типі бойынша, бағалылықтары бойынша,
өмірлік стандарты бойынша анықталады. Жоғарыда аталған факторлар негізінде
әлеуметтік қорғау жүйесін функциялау шекарасы әлеуметтік тәуекелділікпен
(жұмыссыздық, еңбекке қабілеттілікті жоғалту, еңбекке қабілетсіз жаспен)
шектеледі. Осылайша әлеуметтік корғау жүйесінің құрылымы әлеуметтік
қорғаудың субъектілері мен объектілерін, құралдарын (ресурстар мен
институттар), механизмдерін және өмірлік стандарттар санынан тұрады.
Белгілі тәуекелділік санына сәйкес әлеуметтік қорғау құрылымы өзіне негізгі
бағыттарды да қосады.
Жеке құрылымдық элементтерді қарастырып, олардың арасындағы
байланыстарды қарастырайық. Сонымен, әлеуметтік қорғаудың объектісі болып
азаматтар табылады Олар экономикалық, жанұялық, мәдени қайта өңдеу
функциясына ие болып табылады. Әлеуметтік қорғау қоғамның барлық
қатысушыларына, барлық деңгейдегі азаматтарға таратылады. Әлеуметтік қорғау
объектілері-республика халқы, әлеуметтік кластар, әлеуметтік топтар, жеке
азаматтар. Қазақстанда өтпелі кезеңде объект құрылымы өте қиын. Әлеуметтік
қорғаудьщ объектісі болып мыналар табылады : күнкөріс минимумынан төмен
өмір сүретін жұмысқа қабілетсіз адамдар; жұмыссыздар; бақындар;
Чернобыльдегі АЭС жарылысы нәтижесінде зардап шеккендер; соғыс ардагерлері;
ауған соғысы ардагерлері; көпбалалы жанұялар; аз қамтылған жанұялар; әскери
борышын орындау барысында қаза тапқан әскер қызметкерлерінің жанұялары;
репрессия құрбандары; концлагерь тұтқындары; экологиялық апат және
катастрофа құрбандары.
Ғасырлар бойы әрбір елде әлеуметтік қорғаудың негізгі субъектісі
мемлекет болып келеді, яғни әлеуметтік қорғау функциясының орындалуын
қамтамасыз ететін әлеуметтік институттар мен ұйымдар.
Бірақ олармен бірге қорғаудың активті субъектілері ұжымдар, жанұялар
(өзара көмек), жеке тұлғалар (өзіндік көмек) болып табылады. Нарықтық
қатынас кезінде әлеуметтік қор субъектілері болып бизнеспен айналысушылар,
жергілікті өзіндік басқарушы органдар табылады. Маңызды рөлді қайырымдылық
жүйесі ойнайды.
Әлеуметтік қорғау субъектілері болып діни ұйымдар мен бірлестіктер
табылады. Ішіндегі танымал қоғамдық ұйым болып жалдамалы еңбек
жұмысшыларының қызығушылығын қорғайтын, жұмысшылар мен жұмыс берушілер
арасындағы келісөзді жүзеге асыратын кәсіпшілер одағы табылады. Кәсіпшілер
одағы әлеуметтік қорғаудың басқа да шаралары қолданады, олар еңбек және
демалыс жағдайын жақсартуға, медициналық қызмет көрсетуге, ауыр өмірлік
жағдайға байланысты атулы көмек көрсетуге бағытталған.
Әлеуметтік қорғау субъектісінің объектіге әсер етуіне байланысты
субъектілер иерархиясы болады. Әр модельде олар әртүрлі болып келеді. АҚШ-
та басты субъект болып жеке тұлға (өзіндік көмек) табылады. Жапонияда –
корпорациялар, Скандинавия елдерінде - жергілікті өзіндік басқалармен
үлескен мемлекет болып табылады. Біздің елде әлеуметтік қорғаудың дәстүрлі
субъектілер иерархиясы көп сақталуы мүмкін, басты субъект мемлекет болып
табылады.
Әлеуметтік қорғаудың құрылымдық компоненті болып берілген қоғамға
тиісті белгілі стандарттар (нормативтер) табылады. Халықтың әртүрлі
табысының ең төменгі көлемін, минималді еңбекақы, минималді зейнетақы,
балаларға арналған негізгі стандарттардың бірі болып минималды күнкөріс
бюджеті, яғни "күнкөріс минимумы" табылады. Күнкөріс минимумы
жұмысшылардың, зейнеткерлердін, балалардың қажеттіліктерін минималді
деңгейде қанағаттандыруды қамтамасыз ету үшін азық-түліктерді заттай
товарларды және қызметтерді әлеуметтік ыңғайлы бағаға алу мүмкіндігін
анықтайды.
Әлеуметтік қорғаудың маңызды институты болып әлеуметтік қамтамасыз
ету жүйесі табылады. Ол әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік көмектесу
принциптері арқылы негізделеді. Әлеуметтік қамтамасыз ету мемлекеттік,
жеке, фирмалық институт ретінде келеді. Барлық модельдердің өздерінің
жетістіктерімен кемшіліктері болады.
Халықты әлеуметтік қорғауда маңызды рольді жұмыспен қамту қызметтері,
азаматтарды мамандық дайындау және қайта дайындау, әлеуметтік көмектің
мемлекеттік орталықтары ойнайды.
Мемлекеттік емес ұйымдарға кәсіпкерлік кұрылымдар, мемлекеттік
әлеуметтік қызметтер, қайырымдылық қоғамдар, үкіметтік емес ұйымдар
жатады.Әлеуметтік қорғау жүйесі принциптерге негізделеді. Оларға мыналар
жатады:
▪ Әлеуметтік қоргау жүйесіндегі экономика және саясат арасындагы
байланыс принципі. Кедейлік пен күрестің қоруы болып тұтынудың орташа
деңгейін көтеретін экономикалық өсу табылады. Саясатшылар кедейлерге
әлеуметтік көмекті көрсету шаралар жиынтығын анықтайды.
▪ "Жалпы тәуекелділікті сақтандыру" принципін "ынтымақтық
жауапкершілік" принципімен үйлестіру. Адамның қолынан келетінің бәрін
қоғам орындамайды әр адам өзі үшін өмір сүреді. Бірақ әртүрлі жағдайдың
себебінен адам қиын жағдайға тап болады. Сол себептен ол жеке түұғаны
сақтандыруда осы принцип қолданылады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
беттер
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫҢ
1. ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Әлеуметтік саясаттың мәні және 5
1.1 мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Халықты әлеуметтік қорғаудың түсінігі, құрылымы,
1.2 принциптері, 17
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... .
Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі әлеуметтік саясаттың
1.3 негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫҢ НЕГІЗГІ
БАҒЫТТАРЫН ТАЛДАУ ... ... ... ..
Әлеуметтік саясаттағы халықты әлеуметтік қорғаудың негізгі
2.1 бағыттары 31
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттің негізгі әлеуметтік
2.2 кепілдіктерін 41
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
3. ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫ ІСКЕ АСЫРУ МЕХАНИЗМДЕРІН
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
Әлеуметтік саясатты іске асыру механизмдерін реттеу
3.1 шаралары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .52
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
Әлеуметтік саясаттағы халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің
3.2 тиімділігін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 57
ҚОРЫТЫНДЫ 71
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 73
... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Тақырыптың көкейтестілігі. Жыл сайынғы Жолдауларында ҚР Президенті Н.Ә.
Назарбаев реформалардың әлеуметтік бағыттылығы мен жаңа әлеуметтік саясатты
қалыптастыруға ерекше көңіл аударады. Елбасы республикамыздың әлемдік
рейтинг кестесінің жоғарғы бөлігінен орын алатын елдер тобына үміткерлер
қатарынан көріну мақсатында өзінің Қазақстан халқына Жолдауында әлеуметтік
бағдарланған қоғам құруды анықтап берді. Онда Біз аға ұрпақты, ана мен
баланы, жастарды қамқорлық пен ілтипатқа бөлейтін әлеуметтік бағдарланған
қоғам, ел халқының барлық топтары тұрмысының жоғары сапасы мен алдынғы
қатарлы әлеуметтік стандарттарын қамтамасыз ететін қоғам құрудамыз
делінген.
Әлеуметтік мемлекет көптеген құқықтық және қаржылық тұтқалар көмегімен
өзінің әлеуметтік міндеттерін орындау мақсатымен экономикаға ықпал етеді.
Әлемнің көптеген елдері әлеуметтік мемлекетке өз жолдарымен келген, онда
барлық азаматтардың қолайлы жағдайын қамтамасыз етуге бағытталған
әлеуметтік-экономикалық реттеу механизмінің іс-әрекетінде қоғамның
әлеуметтік құрылымы орныққан, сондай-ақ мемлекет экономиканың өзін-өзі
реттеу мен табыстар деңгейінде жөнсіз алшақтыққа жол бермеу арқылы
азаматтар категориясы арасында табыстарды бөлуді қадағалайды. Әлеуметтік
мемлекеттің басты мақсаты - әлеуметтік нарықтық шаруашылықты құру, ол
экономикалық және қоғамдық дамуының өз кезегінде нарықты өзін-өзі реттеу
мен мемлекеттік араласу, шаруашылық еркіндігі мен мемлекеттік әлеуметтік
кепілдіктер арасындағы балансты табады. Бұл үшін экономикалық, қаржылық
және әлеуметтік саясаттарды үйлесімді байланыстыру қажет.
Мемлекеттің барлық іс-әрекеттері – салықтар, жәрдем қаржылары, демеу
қаржылары, бюджеттік ақша-несие саясаты, зейнетақымен қамтамасыз ету және
тағы басқа адамзат дамуына ықпалын тигізеді. Сондықтан дамудың әр түрлі
деңгейінде мемлекет халықты толғандырған мәселелерден тыс қала алмайды және
қалуға тиіс емес. Мемлекеттің бұл ролі әлеуметтік саясат пен әлеуметтік
салаға қатысты түрлі бағдарламалардың қабылданып, жүзеге асырылуынан
көрінеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты. Осы жағдайларда елдегі халықтың өмір сүру
деңгейінің көтерілуіне және әлеуметтік қорғалмағандар санының қысқаруына
ықпал ететін, халықты әлеуметтік қорғау жүйесін реформалау проблемасын
қарастыру. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесіндегі өзіне тұрақты төленетін
еңбек қызметін ынталандыруды; негізгі әлеуметтік қатерлер туындаған кезде
әлеуметтік сақтандыру механизмдері көмегімен табыстардың бөлігін өтеуді;
мемлекеттің көмегісіз өз тіршілігін қолдауға мүмкіндігі жоқ, халықтың
мұқтаж топтарына әлеуметтік көмек көрсетуді; білім беру, медициналық көмек,
кәсіби дайындық сияқты негізгі құқықтар мен қызметтерге азаматтардың қол
жетерлігін қамтамасыз ету жолдарын зерттеу.
Дипломдық жұмыстың міндеті. Әлеуметтік реформаны тереңдету бағдарламасы
қаржы тұрақтылығын, экономикалық тиімділікті, әлеуметтік әділетті
жауапкершілікті мемлекет, жұмыс беруші және жұмысшы арасында бөлетін
әлеуметтік қамсыздандырудың үш деңгейлі жүйесін жасаудың өз алдына міндет
етті. Мемлекеттің әлеуметтік саясатын айта отырып, біз үкіметтің, қоғамның
әртүрлі мүшелері мен топтарының кірістерін үлестіруге және қайта үлестіруге
бағытталған іс-әрекетін түсінеміз. Осылай әлеуметтік саясатты тар мағынада
түсіндіруге болады. Ал кең мағынада әлеуметтік саясат бұл қоғамның
әлеуметтік тұрақтылығын қамтамасыз етуге негізделген макроэкономикалық
реттеу бағыттарының бірі. Жалпыға мәлім әлеуметтік саясат қызмет көрсетудің
шығындарын талап ететін қымбат түрі болып табылады.
1. ХАЛЫҚТЫ ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-
ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1. Әлеуметтік саясаттың мәні және мазмұны
ХХ ғасырдың 30 жылдарында мемлекеттер қатарында әлеуметтік
шиеленісушіліктің тез жоғарылап өсуімен сипатталатын әлемдік дағдарыс
мемлекеттің нарықтық үрдістерге сонымен қатар, әлеуметтік сфераға араласу
қажеттілігін дәлелдейді.
Мемлекеттік әлеуметтік саясат - әлеуметтік топтар арасындағы қарым-
қатынастарды қолдап, қоғам мүшелерінің әл-ауқатын және өмірлік деңгейін
жоғарылату үшін жағдайлар жасау, сонымен қатар қоғамдық өндіріске қатысу
үшін экономикалық ынталардың қалыптасуында әлеуметтік кепілдіктер құру
болып табылады. Осыған байланысты қоғамдық өндірістің шарттарын реттеу
мақсатында мемлекет пен жүргізілетін іс-шараның құрамды бөлігі ретінде
жүзеге асатын мемлекеттің әлеуметтік саясаты тұтасымен елдегі жалпы
экономикалық ахуалмен тығыз байланысты. Мемлекеттің әлеуметтік саясаты
қоғам өмірінің әлеуметтік-экономикалық жағдайларын реттеу бойынша
мемлекеттің қызмет бағыттарының негізгі бағыты болып есептеледі.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты- халықты жұмыссыздықтан, бағаның өсуінен,
қорғауға бағытталған мемлекеттің, кәсіпорынның, ұйымның, үкіметтің
жергілікті мүшелерінің әлеуметтік-экономикалық тәсілдер кешені.
Әлеуметтік саясат- қоғамдағы әлеуметтік дамуды басқаратын, оның
мүшелерінің материалдық және мәдени қажеттіліктерін қамтамасыз ететін
сонымен қатар, әлеуметтік дифференциация үрдістерін реттеуге бағытталған
саясат болып табылады.
Әлеуметтік саясатты іске асыру кезіндегі ең күрделісі- шешімді талап
ететін әлеуметтік бастаулар туралы сұрақтарды шешу болып табылады.
Қазақстанның әлеуметтік саясатының стратегиялық мақсаты болып әлеуметтік
бағдарланған экономиканың қалыптасуы болып табылады. Әлеуметтік мемлекет
халықтың материалды жағдайы үшін жүргізілген реформалардың кері әсерлерін
азайтуға және позитивті әсерлерін күшейтуге ұмтылуы керек яғни халықты
аурудан, мүгедектіктен, жұмыссыздықтан, қарттықтан әлеуметтік қорғауға
негізделген.
Қазақстанның әлеуметтік дамуының мақсатын саяси басқарумен анықтайды, ол
жергілікті басқару органдары мен өндірістік ұжымдар көпшіліктің жағдайын
жақсартуға байланысты және әлеуметтік саяси тұрақтылықты сақтауға
байланысты қоғамдағы әлеуметтік серіктестікті жоғарылатуға байланысты
әлеуметтік мақсат пен нәтижелерге жетуге бағытталады.
Әлеуметтік саясаттың мазмұны, оның мақсаттары мен міндеттері
функциялар жүйесінде ашылып, айқындалады. Олардың ішінде маңызды болып
саналатындары:
1. қоғамдық әлеуметтік топтардың, жеке адамдардың мүдделерін қорғау,
келістіріп үйлестіру;
2. әлеуметтік өрістегі қоғамдық қайшылықтарды оңтайлы шешу, азаматтар мен
мемлекет арасында диалогты орнатып, іске асыру;
3. халықтың әр түрлі қатарларын интеграциялау, олшардың мүдделерін жан-
жақты дамытып үйлестіру, қоғамның әлеуметтік дамуын басқару;
Кең мағынадағы әлеуметтік саясат - қоғам мүшелері өмірінің барлық
жақтарына ықпал жасайтын шешімдер мен іс шараларды қамтиды. Бұл:
тауарлармен, тұрғын үймен, әлеуметтік құрылымның қызмет көрсету түрлерімен
және орындарымен ақшалай табыстармен азаматтардың өмірлік қызметіне
кепілдік беретін жағдайлар жасау;
Өзіндік әлеуметтік саясат оның нақтылы түрлері: отбасылық саясат,
жастар саясаты, қарт адамдар және мүгедектерді әлеуметтік қорғау саясаты.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты, әсіресе, өзгерістер кезінде айқындала
түседі. Бұл өзгерістер еңбек қызметі процесінде, атап айтқанда, осы
жағдайда оның гуманизмдік мазмұны анықталады. Тәжірибе көрсетіп отырғандай,
халықтың әлеуметтік, кәсіби, ұлттық, жынысы, жастары бойынша жіктелетін
топтарының мүдделері мен қажеттіліктерін есепке алу қайшылықтарға толы
күрделі процесс. Халықтың әртүрлі топтарының қажеттіліктері, оларды іске
асыру мүмкіншіліктері терең зерттеле берсе, сонда ғана олар әлеуметтік
саясаттың міндеттерінде дәл және толық қамтылып тұжырымдалады.
Қазақстан Республикасының қазіргі әлеуметтік саясатының құрамына
кіретіндер:
• халықтың неғұрлым әлжуаз топтарына қолдау көрсету;
• әлеуметтік қолдау жүйесінің нарықтың экономикалық талаптарына сай қайта
бағдарлануы;
• тұрғын үй құрылысы және жылжымайтын мүлік рыногын дамыту мәселелері;
• денсаулық сақтау саласын ұйымдастыруды осы заманғы қағидаттар мен
стандарттарға сәйкестендіру;
• халықаралық стандарттарға сәйкес қоршаған ортаны қорғау және экологиялық
қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
• бизнестің әлеуметтік жауапкершілігінің халықаралық стандарттарын енгізу;
• еңбек ресурстарын дамытудың тиімді жүйесіне көшу;
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты жұмыс орындарын ашуға және еңбекке
қабілетті халықты ел экономикасына тартуға бағдарланған жағдайда ғана
тиімді бола алады. Әлеуметтік саясаттың ұғымы мемлекеттің күнделікті
жұмысында кеңінен қолданылатын категорияларына жатады және де ресми
құжаттарда пайдаланады.
Әлеуметтік саясат көптеген ғылыми пікірталастардың тақырыбы болып
отыр. Мұның себебі әлеуметтік саясат казіргі қоғамның жағдайларының ең
маңызды өрісі ретінде қарастырылады. Сонымен қатар, әлеуметтік саясат
мемлекет қызметінің маңызды бөлігі болып табылады. Әлеуметтік саясат
қоғамның даму деңгейімен, ондағы халықтың өзіне тән менталитетімен тығыз
байланысты болып келеді. Бұл бәрінен бұрын мемлекеттің өзінің әлеуметтік
дамуындағы алдына қойған мақсаттары мен міндеттері.
"Әлеуметтік саясат" термині өте кеш құрастырылып қолданыла бастады.
Алайда, адамзат дамуының барлық кезеңінде әлеуметтік саясат түрлері
мемлекет қызметінде тұжырымдалып, іске асырылып отырылған. Олардың
негізгілеріне рухани және діни көзқарастардың, қалыптасқан дәстүрлердің
әлеуметтік әділеттік жөніндегі түсініктері алынған. Басқаша айтқанда
белгілі бір әлеуметтік саясат мемлекеттің осы өрістегі іс әрекеті негізі
болып туындаған, кейіннен билеушілердің және өкіметтің қызметіне айналған.
Әлеуметтік саясаттың мәнін түсінуге байланысты мәселелер ерте
заманнан ойшылдардың, оқымыстылардың аса көңіл бөлген тақырыптарың бірі
болған.
Платон мен Аристотель "мемлекет орташа адамдардан болу керек"
(орташа табысы бар) деп көрсетілген шынымен қазіргі орташа таптардың маңызы
жәніндегі жоғары баға көне заман ойшылдарының іліміне таралған. Өйткені
орташа тап қоғам тұрақтылығының негізгі факторы. Тіпті сонау ерте заманнан
бастап әр түрлі мектептердің ғалымдары мемлекеттің міндеті - өзінің
тұрғындарын қамқорлыққа алу деп саналады. Орташа тап - 10%, дамыған елдерде
– 70-80%, миллионерлер – 5-7%.
Жаңа уақыттың ойшылдары, олардың ішінде Глоббал, Кант, Геккель тағы
басқалар мемлекеттің өз азаматтарының алдындағы міндеттемелерін көрсетеді
және әділеттілікті ең басты әлеуметтік құндылық деп есептейді.
Шетелдік және отандық ғалымдар әлеуметтік саяси анықтамасын таңдаудың
айтарлықтай жетік тұжырымдамалары қалыптасты. Барлық осы әдістемелік
қадамдарды 5 топқа бөлуге болады.
1-ші әлеуметтік және қоғамдық мүдделерді біртұтас теңдестіріп
қарастыруды қажет деп санайды. Осының нәтижесінде әлеуметтік саяси барлық
қоғамның мүдделерін қамтитын проблемаларды шешудің әлеуметтік қызметі
ретінде зерттеу, мақсаттарына қол жеткізу.
2-ші топтың әдістемелік қадамдары әлеуметтік-еңбектік қатынастарды
негізге алады және олардың тұрақтылығына бағытталады. Еңбекпен капиталдың
қатынастарын ретке келтіріп, реттеп отырады.
3-ші топтың концепциясы әлеуметтік саясаты қоғамдық қызметтің түрі
ретінде қарастырады. Бұл мемлекеттің көмек және қоғамдық, қайырымдылық
көрсету жүйесі. Ол қоғамның табысы аз мүшелеріне, олардың қажеттіліктерін
қанағаттандырудың төменгі деңгейін қамтамасыз етуге негізделген.
Концепциялардың 4-ші тобы әлеуметтік саясаттың бәрінен бұрын жеке
және әлеуметтік теңсіздіктің қолайсыз нәтижелерін бәсеңдету құралы ретінде
қарастырады.
Ең соңында адамдардың 5-ші тобы әлеуметтік әділеттілік және
әлуметтік серіктестік принциптерін негізге алады. Көптеген қазіргі дамыған
елдердегі іске асырылып отырған әлеуметтік саясат өз құрамына осы
концепциялардың элементтерін кіргізген.
Жоғарыда қаралған концепцияларды қорытындылай отырып, әлеуметтік
саясаттың анытамасын беруге болады.
Әлеуметтік саясат - бұл әлеуметтік дамудың мақсаттары, олардың
талаптарына сайкес келетін әлеуметтік көрсеткіштерге қол жеткізу, қоғам мен
мемлекеттік идеологиалық көзқарастарының жиынтығы.
Қазақстанның қазіргі әлеуметтік саясаты бәсекеге қабілетті елу елдің
қатарына кіру стратегиясында тұжырымдалған. Ол осы стратегияның үш
басымдығы болып табылады. Қазақстан Республикасының әлеуметтік саясаты
халықтардың нашар қорғалған қатарларын әлеуметтік қолдауға бағытталған.
Әлжуас топтар: көп балалы отбасылар, қарт адамдар, зейнеткерлер, әйелдер
мен жастар.
Әлеуметтік саясаттың мазмұнын қарастырған кезде өте бір кең мағынада
пайдалануға болады. Әлеуметтік құндылықтарға табиғи емес құндылықтардың
барлығы жатады. Оның барлығы адамдарға арналған әлеуметтік саясатты іске
асыру процесінде қарастырылған.
Өндірістік және өндірістік емес өрістерді шектеп бөліп қарау және
соңғысына әлеуметтік өріс статусын беру өте тар мағынадағы көзқарас болып
саналады. Еңбекті өндірістің негізгі факторы ретінде әлеуметтік өрістен
бөліп тастау шын мәнінде теорияға қарсы келеді және де мұндай көзқарас
негізсіз болып саналады. Алайда бұл көзқарастың артықшылықтары да бар:
біріншіден мемлекеттік статистикада бейнеленетін шындықтардың әр түрлі
облыстарын бөлшектеудің қажеттілігі әлеуметтік саясаттың мазмұнын
анықтайтын қадамдардың айырмашылықтары әлеуметтік статистикадағы
көрсеткіштердің сан алуан түрлерін бейнелейді.
БҰҰ-ң әлеуметтік саясаттың көрсеткіштерін келесідей бөлімдерге бөлуге
болады: халық, қоғамның әлеуметтік құрылымы, отбасы және тұрмыс, табыстар
және жинақталған қаржылықтар, өмір сүрудің деңгейі, денсаулық сақтау, азық-
түлік тағамдарын қажетсіну, тұрғын үй жағдайлары, білім беру және мәдениет,
еңбек жағдайлары және жұмыспен қамту, елді мекендерде тұратын халықтың өмір
сүру деңгейі, әлеуметтік қамсыздандыру, балаларды өсіріп, жетілдіру және
тәрбиелеу, мүгедектер, қарт адамдар мен зейнеткерлер, рухани статистика,
қоғамдық қорлар.
Сонымен әлеуметтік саясаттың шекараларына жеке адамдардың және қоғамның
өміріндегі мәселелер енгізеді.
Әлеуметтік саясат өрісі өмір сүрудің төменгі деңгейін қамтамасыз етуге
және қоғамның әлсіз қорғалған мүшелерін қолдауға бағытталған саясаттан
бастап, қоғамның қызмет көрсету мен дамуын қамтамасыз ететін шекараны алып
жатады.
Қоғамдық дамудың мақсаты - барлығы жеке адамдар үшін қолдау көрсету
мүмкіншіліктерінің өсуі және олардың адамдардың тегіне, әлеуметтік
статусына физикалық және интеллектуалдық қабілетеріне байланысты
көрсетіледі, сондықтан да қазіргі қоғамның әлеуметтік саясаты жеке
адамдардың еркіндік дәрежесін жоғарлатуға, олардың таңдау мүмкіншіліктерін
кеңейтуге, өзін-өзін жан-жақты дамыту потенциалын іске асыруға бағытталған.
Әлеуметтік саясаттың сипаты мен мазмұны – мемлекеттің әлеуметтік басқару
процесіне араласу дәрежесіне байланысты. Осыған байланысты қазіргі таңда
дамыған мемлекеттердегі мамалекеттің әлеуметтік саясат түрлерін екі түрге
бөлуге болады. Біріншісін, шартты түрде қалдықты деуге болады. Бұл жағдайда
әлеуметтік саясат нарық орындай алмайтын функцияларды жүзеге асырады. Бұл
масштабы бойынша шектелген және контингентті қамтитын саясат, әдетте
белсенді емес және орын толтыратын сипатта. Оның концептуалды негіздері
консерватизм идеяларының әсерінен қалыптасады. Бұл нұсқаның өкілі(танымал
шартты деңгейімен) американдық модель болып табылады. Екінші топ -
институтционалдық. Мұнда әлеуметтік саясат халықты әлеуметтік қызметпен
қамтамасыз етуде ерекше рөл атқарады және жеке институттар жүйесіне
қарағанда әлеуметтік экономикалық және саяси мағыналар құралында тиімдірек
болып келеді. Бұл конструктивті және қайта бөлінетін саясат. Концептуалдық
көзқараста бұл топ көп жағдайда әлеуметтік демократиялық идеологияның
әсерінде болады.
Бұл екі топ кейбір компоненттердің болуымен немесе жоқтығымен
ерекшеленбейді, керісінше, олардың қатынасымен,мемлекеттің әлеуметтік
сфераға араласу деңгейімен қайта бөлу процестердің ролімен мемлекет
қызметіндегі әлеуметтік мәселелердің басымдылық деңгейімен ерекшеленеді.
Әлеуметтік саясаттың басты нысаны- халық және халықтың әртүрлі
бөліктерінің әлеуметтік жағдайы. Әлеуметтік жағдай- бұл тұрғындардың және
оның құрама бөліктерінің тіршілік әрекетінің негізгі мінездемесі.
Әлеуметтік жағдай тіршіліктің қоғамдық жағдайларын және қоғам
бөліктерінің құрылымдық дамуын қалыптастыратын жүйесінің өте маңызды
факторларының әсері ретінде қалыптасады.
Әлеуметтік жағдайды қалыптастыратын қоғамдық жағдайлардың ішіндегі ең
маңыздылары мыналар:
• Қоғамдық құрылыс. Мұнда қоғамдық рольдердің негізгі үлестірімі бірінші
кезекте қанаушылар мен қаналушыларға бөлу, үстемдік ету мен бағыну
бекітілген.
• Қоғамдық билік. Әлеуметтік тұрақтылықты ұстап тұрушы әдіс ретінде.
Тікелей диктатурадан әлеуметтік серіктестікке дейін өзгеретін биліктегі
үстемдік етуші топтың басымдылық немесе үстемдік үлгісі өте маңызды.
• Шаруашылықтағы билік(меншік). Меншік - бұл әкімшілік-шаруашылық
қатынастар,яғни шаруашылықта маңызды шешімдер қабылдаушылар мен оларды
орындаушыларға бөлу. Мүлікті бөлу билеуші мен бағынушылардың арасында
көрініс табады. Меншіктің негізгі анықтаушылары болып мүлік емес, әкімшіл-
шаруашылық қатынастар болып табылады.
• Экономикалық жағдай - тіршілік пен дамуды қамтамасыз ететін, әлеуметтік
топтар мен бірлестіктердің әлеуметтік жағдайларының қалыпты эволюциясын
суреттеуге қажетті жағдайлардың жиынтығы. Мұнда тек қана кірістер емес,
сондай-ақ білім, денсаулық сақтау, коммуналды-тұрмыстық қызметтермен, үймен
қамтамасыз ету, жабдықтау жағдайлары кіреді.
• Экологиялық қауіпсіздік- өндірістік сферадағы, тұрғылықты жерлердегі,
табиғи ортадағы экологиялық қауіпсіздік деңгейлері;
• Әлеуметтік қауіп - қатерден қорғану (әлеуметтік қорғаныс) – қоғамдағы
жағдайды сақтау мен жақсарту талаптарын қозғау кезіндегі субьектілерге
сүйемел болатын әлеуметтік тәртіп.
Әлеуметтік саясаттың мазмұнын ашу үшін кейбір маңызды аспектілердегі
өзара әрекеттерін суреттеу қажет. Ол аспектілер мыналар:
➢ Әлеуметтік саясатқа нақты қатысатындар, ғни оның шеңберінде нақты әрекет
етушілер мен әлеуметтік пассив субьектілерді анықтау;
➢ Ең беделді адамдар (класстардың,әлеуметтік топтардың);
➢ Субьектілердің әлеуметтік жағдайларын шешу жолдары;
➢ Субьектілердің қазіргі таңдағы ең маңызды әлеуметтік мәселелері;
➢ Әлеуметтік саясаттағы мемлекеттің орны;
➢ Әлеуметтік саясаттың беделді субьектілердің мақсаттары, стратегиялары
және бағдарламалық артықшылықтары;
➢ Әлеуметтік күштердің нақты тарихи арақатынасы;
➢ Әлеуметтік дамудың қалыптасқан тұрақты тенденциясы және бағыттары;
➢ Қоғамдағы тұрақтылықтың деңгейі, оның тұрақтылығы мен тұрақсыздығының
маңызды факторлары (бұл әлеуметтік қауіпсіздік,тұрақтылық мәселелері);
Әлеуметтік саясаттың пәні дегеніміз ғылымның құрамдас бөлігі,
заңдылықтар, қоғамның мазмұнды қарым-қатынасы, сонымен қатар қоғамдық
тәжірибенің процестері мен факторлары. Мұнда әлеуметтік топтар жағдайына
байланысты қатынасқа түседі. Қазақстанның әлеуметтік дамуының мақсатын сяси
басқарумен анықтайды, ол жергілікті басқару органдары мен өндірістік
ұжымдар көпшіліктің жағдайын жақсартуға байланысты, әлеуметтік-саяси
тұрақтылықты сақтауға байланысты қоғамдағы әлеуметтік серіктестікті
жоғарылатуға байланысты әлеуметтік мақсат пен нәтижелерге жетуге
бағытталады. [1]
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты бұл - өзінің мақсаты ретінде
кірістердің дифференциясын әлсіретуді, нарықтық экономикаға қатысушылары
арасындағы қарама-қайшылықты жұмсартуды және экономикалық салдарда
әлеуметтік қақтығысты болдырмауды мемлекеттің мақсатты бағытталған қызметі,
бұл халықты жұмыссыздықтан, бағаның өсуінен қорғауға бағытталған
мемлекеттің, кәсіпорынның, ұйымның, үкіметтің жергілікті мүшелерінің
әлеуметтік-экономикалық тәсілдер кешені. Мемлекеттік әлеуметтік саясаттың
нарықтық экономикаға қатысуымен, азаматтардың жағдайларын түзетудің,
белгілі тәсілдерін, халықтың барлық топтарына әлеуметтік кепілдіктер
жүйесін құруды мақсат ететініне, әлеуметтік әділеттілік қағидасы жүзеге
асады.
Мемлекеттік әлеуметтік саясат бірнеше принциптерді біріктіріп,
қалыптастырады. Оларды келесідей етіп жіктеуге болады: әлеуметтік
әділеттілік принципі; әлеуметтік жауапкершілік принципі; әлеуметтік
ынтымақтастық принципі; әлеуметтік серіктестік принципі; әлеуметтік орын
толтыру принципі;
әлеуметтік кепілдік беру принципі;
Бұлардың ішіндегі ең бастысы әлеуметтік әділеттілік принципі деп
атауға болады. Әлеуметтік әділеттілік демократиялық қоғамдық сана-сезімнің
жалпыға мәлім құндылығы болып саналады. Алайда әлеуметтік әділеттілік
принципі жариялау және де оны мойындау осы көп мағыналы ұғымның құрамы
жөнінде түсінік бере алады.
Аристотель әділеттіліктің 2 түрінің арасындағы қайшылықты әлеуметтік
мағынада бірінші болып талдаған:
▪ әлеуметтік мүмкіншіліктер тұрғысынан қарағанда, әділеттілік - бұл жеке
адамдарға, олардың әлеуметтік айырмашылықтарына байланыссыз берілетін
әділеттілік;
▪ адамдардың өзінің еңбегінің қол жеткізген жетістігінің нәтижесіндегі
әділеттілік;
Осы екі үлгі біркелкі бірдей және бөліп берілетін әділеттілік деп
аталады. Бұлардың әрқайсысы белгілі бір мағыналы мазмұннан тұрады.
1. Әділеттіліктің біркелкі, бірдей берілетін түрі адамдарға бірдей
мүмкіншіліктер берген кезде жүзеге асырылады. Бұл әлеуметтік жағдайдың
алғашқы кезңінде маңызды болып келеді. Осы екі принциптің әрқайсысының
өзіне тән мағыналы мазмұны бар.
Әділеттіліктің біркелкі бірдей түрі адамдарға бір мүмкіншіліктер
береді. Мұны әлеуметтік жағдайдың алғашқы кезіндегі дұрыс шешім деп санауға
болады. Бұл жағдайда бөтен адамдармен салыстырғанда, кейбір жеке
тұлғалардың әлсіздігі шын мәнінде объективті болып келетіні рас.
Алайда, жеке адамдардың қажеттіліктерін бірдей деңгейде қанағаттандыру
көмек көрсетудің мотивациясын төмендетеді, еңбекке, шығармашылыққа деген
ынтасын әлсіретеді.
Бөліп берілетін әділеттілік адамдарға жетістіккке жеткені үшін беріліп,
оларды одан әрі еселей күш-жігер жұмсауға, ауқымды табыстарға қол жеткізуге
негізделген. Бірақ қандайда бір себептер бойынша табысты қызмет етуге
қабілеті жоқ адамдардың мүдделерін кемітеді. Бұдан басқа қолайсыз
әлеуметтік жағдайдағы адамдар жалпы халықтың рухани деңгейіне, халық
ахуалына жағымсыз ықпал жасайды. Көріп отырғанымыздай, қоғамдық әлеуметтік
әділеттіліктің қандай да бір жақсы жетілген түрін таңдап ала алмайды.
Әлеуметтік саясаттың кең тараған нұсқаларын таңдап алу қоғамдық
әлеуметтік мәдени түріне, еліміздегі қалыптасқан дәстүрлер мен әдістерге
дамудың әлеуметтік-экономикалық деңгейіне байланысты болып келеді.
Бүгінгі жағдайларда әлеуметтік принцип осы екі нұсқадада өзінің
құрамында қалыптастыру қажеттілігін мойындау керек. Ол бірдей әділеттілік
және бөліп берілетін әділеттілік.
Мемлекетіміздің әлеуметтік түрін мойындау - ол оның азаматтарының
әлеуметтік құқықтарының теңдестігін бірдей екендігін мойындау болып
табылады. Мемлекет барлық азаматтарға әлеуметтік минимуммен қамтамасыз
етуге кепілдіктер береді. Еліміздің үкіметі жалақының, зейнетақының ең
төменгі деңгейін бейнелейді, жан басына шаққандағы табысы күн көрісінің
деңгейінен төмен адамдарға арнайы әлеуметтік көмек көрсетіледі. Сонымен
қатар белсенді белсенді кәсіпкерлікпен айналысатын, әлеуметтік
күшті,қабілетті адамдар өзінің еңбегі үшін игіліктер мен қызмет көрсетудің
аумақты көлемін алуға мүмкіншіліктері болу керек. Мемлекеттің әлеуметтік
саясаты өнімді нәтижелі еңбек етуге,жағдайлар жасауға бағытталуы тиіс.
2. Әлеуметтік әділеттілік принципі мен жеке әлеуметтік
жауапкершілік принципі бөлінбейтін тығыз байланыста болып келеді. Ол жеке
адамдардан, отбасынан, шағын топтан өзара көмек көрсетуді, өзін-өзі
қамтамасыз етуді талап етеді. Бұл кезде мемлекет жеке адамдарға,
отбасыларға өздігінен қамтамасыз ете алмайтын көмек түрінің орнын толтыруы
қажет.
Мемлекет тек қана жеке адамдардың, отбасының шеңберінен тысқара
проблемены шешуге немесе төтенше дағдарыс жағдайларында ғана көмек көрсете
алады.
Көп жылдар бойы мемлекеттік патернализмін және жан-жақты қамқорлыққа
алуының болуы дәстүрлі қоғамның сипаты болып табылады. Бұл жүйе көптеген
адамдарды жайбарақаттыққа, мемлекеттен көмек күтіп отыруға дағдыландырады.
Тіпті кейбір жағдайларда адамдар мен отбасылар өзінің проблемаларын өз
бетімен шеше алатын кездерде де, шиеленісті болдырмауға күш-жігерін
жұмсамайды. Бұдан басқа адамдардың басым көпшілігі өздерінің жеке басының
физикалық, психологиялық, интеллектуалдық кемшіліктеріне қарай жеке
әлеуметтік жауапкершілікке қабілетсіз болып келеді. Сондықтан белгілі бір
болашақта әлеуметтік көмек тек қана өзара көмек көрсетуге негізделеді деп
болжау шындыққа сәйкес келмейді. Тіпті өзін-өзі қамтамасыз етудің рухани-
психологиялық бағдарламаларымен әлеуметтік технологиялардың мейлінше
дамыған жағдайларында да әлеуметтік көмексіз адамдар күн көре алмас еді.
3. Әлеуметтік саясаттың басқарушы принципі ретінде әлеуметтік
ынтымақтастықты атап өтуге болады. Оның мәні мынада: қазіргі қоғамда
әлеуметтік қиындықтарды біртұтас жүйе ретінде мойындауға мәжбүр болып отыр.
Бұл жүйенің ішінде әлеуметтік игіліктерді қайта бөлу процесі жүріп
жатады, ауқатты адамдардан әлеуметтік әлсіз қорғалған адамдарға. Бірінші
кезекте бұл механизм салықтар мен жәрдемақы арқылы ақшалай қаражаттарды
қайтадан бөлуге негізделген. Алайда, бұл процесті, сонымен қатар әлеуметтік
ресурстарды қайта бөлу деп те қарастыруға болады: әлеуметтік
коммуникацияларға, мәдениетке, денсаулық сақтауға, білім беруге қол
жеткізу.
Егер әр жеке адам өзінің физикалық, интеллектуалдық қабілеттерінің
жеткілікті болуының нәтижесінде әлеуметтік ресурстарды пайдаланатын болса,
бұл жағдай халықтың әлеуметтік құқықтары шектелетін болады.
Бұл қазіргі қоғамдық сана сезімнің қағидаларына ықпал жасап қана
қоймай, сондай-ақ әлеуметтік қауіпсіздіктің тұрақты қауіп-қатері болып
саналады. Әлеуметтік игіліктерге біркелкі және әділетті қол жеткізу
әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз етудің және қылмыспен күресудің тиімді
құралы болып табылады. Сондықтан да кедейшілікті болдырмауға мүмкіншілігі
жоқ әлеуметтік мемлекет кедейлердің пайдасына қаражаттарды қайта бөліп
тұрады.
4. Әлеуметтік саясаттың келесі принципі болып әлеуметтік
серіктестік принципі есептеледі. БҰҰ арнаулы органы - Еңбекті Халықаралық
Ұйымдастырудың құжаттарында әлеуметтік серіктестіктің жалпы принциптері
тұжырымдалған. Олардың ішінде:
- келіссөздерді жүргізетін және шешімдерді қабылдайтын жақтардың бірдей
құқықтары болуы;
- келісім-шарттың орындалуға барлық жақтарға бірдей міндетті түрде болуы;
- қабылданған міндеттемелерді орындау үшін екі жақтың міндетті және бірдей
жауапкершілігі;
- келіссөздерде үш жақтың қатысуы: мемлекеттік билік, берушілер.
Әлеуметтік серіктестік - қазіргі тұрақты қоғамдық және демократиялық
мемлекеттің ажырамайтын институты. Ол нарықтық экономика өрісінде нәтижелі
және тиімді қызмет атқарады. Қазақстан Республикасында бұл принципті
қолдану әлеуметтік шиеліністі бәсеңдетеді. Мемлекеттегі халықтың әр түрлі
қатарлары мен топтарының қарама-қарсы келетін мүдделерін үйлестіріп
отырады.
5. Әлеуметтік орнын толтыру принципі. Азаматтарды құқықтық және
әлеуметтік қорғауға негізделген. Бұл олардың әлеуметтік статусына
байланысты шектеулердің орнын толтыру үшін қажет. Ол өмірдегі қызмет етудің
қол жететін өрісін құруды, белгілі бір жеңілдіктер мен әлеуметтік қызмет
көрсетудің сәйкес келетін түрін белгілі бір түрде көздейді.
6. Әлеуметтік кепілдіктер беру принципі. Азаматтарға білім беру,
тәрбиелеу, рухани және физикалық даму, кәсіби даярлау және тиімді еңбекке
орналастыру жөнінде мемлекеттің кепілдіктер беруін талап етеді. Олардың
көлемдері, түрлері және сапасы жеке адамдардың керекті дамуын және өз
бетімен өмір сүруге дайындығын қамтамасыз етуге тиісті. Бұл принцип
әлеуметтік саясаттың мақсаттары мен мүмкіншіліктерін жүзеге асыруда
теңдестіктерін үлестіріп, көздейді.
7. Әлеуметтік саясаттың маңызды принциптерінің бірі - субсидарлық
принципті ажырата білу қажет. Ол әлеуметтік саясаттың өрісіндегі шараларды
қаржыландыру кезінде, мемлекеттік органдардың қызметімен салыстырғанда,
қоғамдық бастамаларға артықшылық, басымдылық беруді тиімді санайды. Бұл
принцип әлеуметтік өрістегі мемлекеттік және мемлекеттік емес құрылымдардың
өзара іс-әрекетін заңды түрде реттеуді көздейді.
Субсидарлық принципті іске асыру тек қана материалдық ресурстарды
тиімді пайдаланып қана қоймай, жаңа туындаған әлеуметтік сұраныстарды
орындауға мүмкіндік жасайды және де ең маңыздысы әлеуметтік проблемены
шешуде азаматтардың өздерін қатыстыру.
Сонымен біз көріп отырғандай, әлеуметтік принциптердің басым көпшілігі
қоғамның дамуын ұйымдастыру, қалыптастыратын және әлеуметтік мемелекеттің
негізін құруға жаңа мазмұнды саясатты жүзеге асырады. Олардың келешекте
өзгеріп отыруына ешқандай күмәндануға болмайды. Бірақ олардың гуманитарлық
негізі тұрақты болып қалады.
Әлеуметтік саясатты жүргізудің негізгі принциптері:
➢ Бағаның көтерілуі кезінде орнына төлеудің әртүрлі формаларын кіргізу
және индексация жүргізу жолдарымен өмір деңгейін қорғау;
➢ Ең кедей отбасыларын көмекпен қамтамасыз ету;
➢ Әлеуметтік сақтандыру саясатымен қамтамасыз ету, ең төменгі жалақыны
белгілеу;
➢ Білім беру, денсаулық сақтау, қоршаған ортаны қорғауды мемлекет есебінен
дамыту;
➢ Мамандануды қамтамасыз етуге бағытталған белсенді саясат жүргізу;
ХХ ғасыр барлық мемлекеттің ішкі саясатының негізгі бағыттарының бірі
әлеуметтік саясат екенін көрсетті. Әлеуметтік саясаттың маңызды міндеті
болып қоғамдық өмірде тепе – теңдіктің белгілі деңгейіне төмендегілер
арқылы жету болып табылады:
• Аштық, ауру, табиғи жіне техногендік апаттар, демографиялық жарылыс
және тағы басқаларының салдарының алдын алу үшін мемлекеттік кепілдіктер
беру.
• Белгілі өмір деңгейін және оны әлеуметтік шиеленісуін төмендететін
бағытқа сапалы өзгертуді қамтамасыз етуге бағытталған материалды
жабдықтарды және ұйымдық күш салуларды қайта үйлестіру.
• өмір салтын реттеу (салықтармен, жабдықтармен, әл-ауқатты
жоғарылатумен, кәсіпкерлік бастаулар мен және т.б.).
Әлеуметтік саясатты жасау кезінде мемлекет алдына әлеуметтік алымдар
туралы немесе әлеуметтік міндеттер туралы сұрақ тұрады, ол дамудың нақты
кезеңінде ең қажетті және бірінші кезекті шешімді талап етуші сапасында
қоғаммен қабылданады. Бұл таңдау әлеуметтік сферадағы азаматтық құқығына,
әлеуметтік қажеттіліктер мен талаптар үшін күресудегі мемлекеттік саясаттың
әртүрлі қағидалары арасындағы ұрыс-қысымында және алаңында өтеді.
Әлеуметтік саясат қызметі ретінде қоғамның әлеуметтік дамуын басқаруға,
оның мүшелерінің материалдық және мәдени қажеттіліктерін қамтамасыз етуге
және қоғамның әлеуметтік дифференсация үрдістерін реттеуге бағытталған.
Әлеуметтік саясаттың базалық мақсаты болып тепе-теңдікке, тұрақтылыққа,
тұтастылыққа және динамизмге материалдық ресурстар, сәйкес саяси күштер
және әлеуметтік жүйе болуы арқылы жету болып табылады. Әлеуметтік
мемлекеттің басты саясаты– гуманизм принциптері негізінде қоғам өмірін
саяси және құқықтық жағынан жетілдіру, кешенді қызметін жүзеге асыру,
азаматтық қоғам дамуына жағдай жасау. Ғалымдардың мемлекет туралы берген
анықтамаларында бұл әрбір азаматтың лайықты өмір сүруіне, өндірісті
басқаруға, азаматтарды әлеуметтік қорғауға ұмтылған мемлекет делінген.
Әрине, әлеуметтік мемлекет әр азаматтың жақсы ортада тіршілік етуіне,
әлеуметтік жағынан қорғалуына, таланттары мен шеберліктерін толық дамыту
үшін барлық азаматтарға мүмкіндік жасайтын мемлекеттік биліктің формасы
болып табылады. Мұндай мемлекет адам мен қоғамға қызмет етеді және
әлеуметтік әділеттік, әлеуметтік бітім мен әлеуметтік келісім принциптеріне
негізделген адамдар арасында жаңа типті байланыстарды қалыптастырады.
Әлеуметтік саясаттың негізгі мақсаттарының бірі– әлеуметтік қарама-
қайшылықтарды шешу, стратегиялық және тактикалық қоғамдық, қоғамдық
қызығушылықтар тепе –теңдігін сақтау немесе қалпына келтіру.
Әлеуметтік саясатты өндіру және жүргізуде ең күрделілісі болып бірінші
кезекте шешімді талап ететін әлеуметтік бастаулар туралы сұрақты шешу болып
табылады.
Адамның әлеуметтік реформалануының негізгі обьектісі ретінде әлеуметтік
ахуалын қамтамасыз ету әлеуметтік көмек және мемлекеттік қолдау арқылы
жүзеге асуы қажет ететін топтарға көрстіледі, бұл топтарға жататындар:
көпбалалы және толық емес отбасылар, жұмыссыздар, нарықтық талаптарға
сәйкес емес мамандандырылған немесе жеткілікті білім алмаған тұлғалар,
қарттар, мағыналы жеке меншігі жоқ адамдар.
Осыған сәйкес мемлекеттік тәсілдер кешені ең төменгі өмір сүру
минимумымен қамтамасыз ету және мұқтаж адамдарға материалдық көмек
көрсетуге, білім алу, медициналық көмек алу үшін жақсы жағдайлар жасауға,
азаматтық құқық пен еркіндікпен қамтамасыз етуге, сонымен қатар
психологиялық прессингтен қорғауға бағытталуы керек.
Реформалардың тиімділігі мен табыстылығы туралы халықтың өмір сүру
өзгерісі, оның сапалық және сандық өлшемдерінің жаңа мазмұнымн айтылады.
Келешекте әлеуметтік көмектің тапшылығы елдегі саяси тұрақтылыққа әсер
етеді, сондықтан бірінші кезекте, елдің экономикалық өсуіне шешімді мағына
беретін еңбек өнімділігінің жоғарылауына және тиімділігіне бағытталатын
тәсілдер болуы қажет, ол қызметкердің біліміне, мамандануына, ынталануына
және денсаулық көрсеткішіне байланысты болады. Осыған сәйкес әлеуметтік
саясаттың негізгі бағыттары келесідегідей топталады: кедейшілікпен күресу,
адам қорларын сақтау, адам қорларының нарық талаптарына бейімделуі.
Қазақстан республикасының әлеуметтік саясаты тәуелсіздік шарттарына
келесі үш кезеңмен сипатталады:
Бірінші кезеңде (1991-1993жж) әлеуметтік сфераны басқарудың ескі әдістері
жаңа экономикалық және саяси шарттарға ауытырылды.
Екінші кезеңде (1993-1995жж) қоғамда дағдарыстық үрдістер және
құбылыстардың өсу алаңында халықты әлеуметтік қолдаудың дәстүрлі
механизмдерін жою үрдістері басталды.
Үшінші кезеңде (1995-1997жж) аралығындағы уақытша бөлігі тәуелсіздік
шарттарындағы әлеуметтік саясаттың реформалануы басталды.
Реформалардың негізгі сипаттамалары: бюджеттік қорларды үйлесімді шығындау
есебінен әлеуметтік сфераны экономикалық қамтамасыз етуге жаңа жолдарды
енгізу, қаржыландырудың бюджеттен тыс көздерін құру және меншік құқығын
реттеу.
Әлеуметтік бағдарланған нарықтық экономика мемлекеттің әлеуметтік
мәселелерді шешудегі маңызды қызметін мақсат етеді. Бұл дегеніміз нарықтық
экономика еңбеккерлерге, еңбекке және қажетті блімге кепілдік бермейді,
мүгедектердің, аз қамтылғандардың, зейнеткерлердің әлеуметтік қорғалуын
қамтамасыз етпейді. Сондықтан мемлекеттің кірістерді үлестіру сферасына
әлеуметтік саясат жүргізу жолымен араласу қажеттілігі туындайды. Ұлттық
кірістің бюджет арқылы қайта үлестірілуі жүзеге асады, мемлекет әлеуметтік
бағдарламалар жүйесін жүзеге асырады.
Әлеуметтік сферада басты орынды мемлекеттік сектор алады (басты
функцияларды нарықтық құрылымдар орындайтын экономикадан басқа). Елдегі
мемлекеттік сектор көлеміне тәуелді әлеуметтік саясаттың өз ерекшеліктері
бар. Тәжірибеде бұл мемлекеттің әлеуметтік саясатының әртүрлі көлемінде
көрініс береді. Кеңейтілген әлеуметтік саясат әлеуметтік бағдарламалардың
кол жетімділігін, әлеуметтік төлемдердің жан-жақтылығын мемлекеттің қайта
үлестірілген қызметінің жалпы қамтитын сипатын білдіреді.
Шектеулі әлеуметтік саясат оның минимумға әлеуметтік сфераның дәстүрлі
институттарын толықтыру функциясына жинақтауын білдіреді.
Әлеуметтік саясат минималды кіріс кепілдігін беруге халықты
аурудан, мүгедектіктен, жұмыссыздықтан, қарттықтан әлеуметтік қорғауға
негізделген. Осыған байланысты мемлекеттің минималды өмір жағдайларын
қамтамасыз ету тек ғана өз бетімен жасай алмайтын халық тобына араналады.
Қазақстанның әлеуметтік стратегиялық мақсаты болып әлеуметтік
бағдарланған экономиканың қалыптасуы болып табылады. Экономиканың
әлеуметтік бағдары ең алдымен (тұтынушының) өндірістің тұтынушыға бағынуын,
халықтың көптеген қажеттіліктерін қамтамасыз етуді білдіреді, дәл осы
дамыған нарықтық механизмі бар экономикаға тән. Сондықтан адам үшін
экономиканы құрудың қажетті шарты нарықтық реформаны жалғастыру болып
табылады. Мемлекет халықтың материалды жағдайы үшін жүргізілген
реформалардың кері әсерлерін азайтуға және позитивті әсерлерін күшейтуге
ұмтылуы керек, ал бұл үшін реформалар жүйелі, әрбір кезеңнің жүзеге
асырылуынан алдын-ала саналған нәтижемен жүргізілуі қажет.
Қазіргі кезеңдегі еліміздің әлеуметтік саясатының негізгі мақсаттарын
келесідей топтарға бөлуге болады:
1. Еліміздің физикалық, интеллектуалдық, рухани-этникалық потенциалын
мейлінше толығымен сақтау;
2. Қазақстан Республикасында Адамдар капиталының дамуына, өсуіне
бағытталған рыноктың талаптарын қанағаттандыратын еңбек мотивациясын
қалыптастыру;
3.Азаматтардың өздерінің қажеттілік және мүдделерін іске асыру үшін
әлеуметтік-экономикалық іс-шараларды құрастыру;
Әлеуметтік саясаттың негізгі функцияларын атап өтейік:
Әлеуметтік саясаттың бірінші негізгі функциясы- қоғамды әлеуметтік
қауіпсіздіктен және тұрақтылықпен қамтамасыз ету. Әртүрлі қоғамның
әлеуметтік құрылымы да әртүрлі болады және ол сол қоғамның тарихында
революциялық реформалардың нәтижесінде саналып өзгеріске ұшырауы мүмкін.
Бірақ ол тұрақтылық және жаңару қасиеттеріне ие болу керек, әйтпесе бұл
қоғам бұзылады, өмір сүруін тоқтатады. Әлеуметтік құрылым сыртқы және ішкі
қауіптерге шыдайтындай тұрақты болу керек.
Әлеуметтік саясаттың екінші негізгі функциясы- биліктің саяси тұрақтылығын
қамтамасыз ету. Әртүрлі қоғамда және әртүрлі тарихи жағдайда мұндай
тұрақтылыққа жету де әртүрлі болады. Әлеуметтік топтардың саяси шешімдерге
қатысуы сол топтағы үстем таптарының билігіндегі басым ықпалдың
бөлгіштігіне әкеледі. Қарсы жағдайда биліктің таптық үлгісі өзгереді және
революциялық қайта құруға әкеледі. Мұндай қайта құруда жаңа биліктің саяси
тұрақтылығы басым болып табылады.
Әлеуметтік саясаттың үшінші негізгі функциясы- бөліс үшін күресті талап
етпейтін және көпшілік әділетті деп санайтын шаруашылықтағы биліктің
үлестірімділігін қамтамасыз ету.
Әлеуметтік саясаттың төртінші негізгі функциясы- халықтың басым бөлігіне
қолайлы, экономикалық ресурстарды тиімді бөлетін жүйені құру. Экономикалық
ресурстарды бөлуден адамдардың материалдық жағдайы шешіледі. Инвестициялар
және олардың құрылымы, табыстың әртүрлілігі мен деңгейі, жылдық әлеуметтік
шығынның жиынтық мөлшері, әлеуметтік көмек пен қолдаудың мөлшері мен
жағдайлары, осының бәрінің әлеуметтік мәні мен әлеуметтік арналымы бар.
Әлеуметтік саясаттың бесінші негізгі функциясы- қоғам мен мемлекетті
қажетті экологиялық қауіпсіздік деңгейімен қамтамасыз ету.
Әлеуметтік саясаттың алтыншы негізгі функциясы- халықты толығымен және оның
әрбір әлеуметтік топтарын әлеуметтік сақтандыру деңгейімен қамтамасыз ету.
[2]
1.2. Халықты әлеуметтік қорғаудың түсінігі, құрылымы, принциптері,
функциялары
Әлеуметтік саясат негізінде тиімді әлеуметтік қорғау жүйесін құру
жатыр. Әртүрлі елдер мен халықаралық ұйымдарда "әлеуметтік қорғау" түсінігі
әртүрлі қарастырылады.
Өтпелі экономикалық елдерде әлеуметтік қорғаныс термині жаңа болып
табылады.
Әлеуметтік қорғау - бұл қолайсыз жағдайларға (кәрілік, мүгедектік,
денсаулық жағдайы, асыраушысынан немесе жұмысынан айырылуы) байланысты
экономикалық белсенді бола алмайтын және лайықты еңбекақы төленетін еңбекке
қатысу жолымен өзін табыспен қамтамасыз ете алмайтын азаматтар үшін өмірлік
қажетті игіліктердің және әл-ауқаттың белгілі бір деңгейін қамтамасыз етуге
арналған жүйе.
Әлеуметтік қорғау жүйесі кең мағынада бұл құқықтық, әлеуметтік саяси
және экономикалық кепілдеме. Ол кепілдеме тіршілік затын қамтамасыз етуге
арналған жағдайларды жасайды:
- еңбекке қабілетті азаматтарға өз еңбек салымы есебінен, экономикалық
өзіндігі және кәсіпкерлігі есебінен;
- әлеуметтік осал қатардағы азаматтарға мемлекет есебінен, бірақ
мемлекет қойған күнкөріс минимумынан төмен емес.
Әлеуметтік қорғау жүйесі тар мағынада - бұл нарық жағдайындағы халықтың
белгілі бір тобындағы қиыншылықтарды төмендетуге бағытталған реттегіш
мемлекеттік жүйе.
Қазақстан мүше болып табылатын халықарлық еңбек ұжымының анықтауы
бойынша әлеуметтік қорғау жүйесі мынадай шаралар кешенін қамтиды:
* тұрақты, арқылы еңбекке ынталандыру;
негізгі әлеуметтік қатерлердің алдын алу, ал ол туындаған жағдайда
әлеуметтік сақтандыру тәсілдері арқылы сол қатердің салдарынан айырылған
табысының бір бөлігін қалпына келтіру;
- халықты әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатыспайтын әлсіз
топтарына арналған әлеуеметтік көмек тәсілдері;
- азаматтардың білім және медициналық көмек сияқты негізгі құқықтар
мен қызметтерге қол жеткізуі;
Әлеуметтік қамтамасыз ету - халықтық әлеуметтік осал қатарына
(мысалы, зейнеткерлер, мүгедектер) қатысты мемлекеттің конституциялық
борышы. Әлеуметтік қамтамасыз ету "адам капиталына" әсер етеді. Бұл
міндетті түрде денсаулық сақтауда, өнімді азайтуда, денсаулық жағдайын
қайта қарауда және сонымен бірге жұмысқа қабілеттілікті қайта қарауда
байқалады. Сәтсіз оқиғаларды алдын-ала тоқтату шаралары осы іс-шарада
маңызды фактор болып табылады. Әлеуметтік қамтамасыз ету, сонымен бірге
квалификацияға, жұмыспен қамту деңгейіне және сәйкесінше жұмыссыздыққа
әсерін тигізеді. Еңбек нарығындағы жұмыспен қамту, зейнеткерлік жасты
қысқарту шаралары үлкен маңызды рөл ойнайды. Әлеуметтік қамтамасыз етуде
жұмыссыздарды жұмыспен қамту орталығына шақырып, жұмыс табуға жәрдемақы
беру арқылы жағдай жасайды.
Қазіргі кезде көптеген батыс елдерінде мынадай ойлар жүріп жатыр:
әлеуметтік қамтамасыз ету шығындары еңбек факторын "өте қымбат" қылады.
Олар еңбекақы шығындарының бір бөлігі болып табылады, сонымен бірге
бәсекеге қабілеттілікті төмендетеді және жұмысбастылық саласындағы саясатқа
әсер етеді.
Әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесін белгілі әлеуметтік топтарды
экономикалық және әлеуметтік әрекетті қамтамасыз етуге бағытталған шаралар
жиынтығы ретінде мінездеуге болады. Мемлекеттік саясаттың негізгі бағыты
болып зейнетақыны сақтандыру, ауырған кездегі сақтандыру, сәтсіз
оқиғалардан сақтандыру және жұмыссыздықтан сақтандыру аясындағы әлеуметтік
қорғаудың негізгі блогы сияқты әлеуметтік қолдау болып табылады,
Әлеуметтік сақтандыру жүйесі - әлеуметтік еңбек саласындағы реттеуші
механизмдерінің бастысының бірі. Ол үш субъект байланысы арқылы
негізделген: жұмыс беруші – жұмысшы - мемлекет. Барлық әлеуметтік
сақтандыру жүйесінің басты проблемасы болып оны қаржыландыру табылады. Тек
қана әлеуметтік сақтандырудың барлық түрлерін анықтау маңызды : жұмыс
берушінің, жұмысшының, мемлекеттің, сақтандырудың маңызды бөлігі болып
көрсетілген көмекті төлем есебінен қаржыландыру және төлем мен әлеуметтік
қызмет көлемінің арасындағы тығыз байланысы табылады. Көмек көлемі
сақтандырылған жеке адамның алдын-ала салымына ыңғайланады.
Әлеуметтік көмек - тіршілік жағдайын қолдауда объектіге көмекті
қамтамасыз ету міндетін мемлекеттің мойындауы, ал керекті кезде жағдайды
дамытуда мемлекеттің мойындауы. Әлеуметтік көмек принципі бойынша шаралар
бюджеттен қаржыландыруды және алушының жеке қажеттілігіне ыңғайлануды
қалайды. Мұндай көмек көлемі алдын ала төленген төлемдерге тәуелді емес.
Бірақ көмек көрсету кезінде екі жағдай ескерілу керек: біріншіден, көмек
алушы адамдар арасында өз белсенділігін көрсету керек. екіншіден, көмек
көрсетудің басқа жолы қалмағанда әлеуметтік саясат іске араласады.
Әлеуметтік қолдау жеке және жанұялық бюджетке ауырлық түсіп табысын
жоғалтқанда көрсетіледі және ол салық есебінен қаржыланады. Бұл кезде
қолдау алдын-ала төленген төлемге қарамай көрсетіледі, бірақ мұндай
көмектің түрі мен көлемі алдын ала анықталған және алушының қосымша табыс
немесе мүліктік жағдайының ешқандай мәні жоқ. Егер әлеуметтік қамтамасыз
ету жүйесінің көк бөлігі әлеуметтік қолдау принципі бойынша құрылса, онда
ол мемлекеттік қаржыға ауырлық түсіруі мүмкін. Жоғары көрсетілгендердің
негізінде әлеуметтік қорғау жүйесінін құрылымы ұсынылады.
Әлеуметтік қорғау жүйесінің өзінің құрылымы бар, яғни оның
толықтығының болуын қамтамасыз ететін, тұрақты байланыстар жиынтығы. Жүйе
құрайтын элементтері болып субъектілер мен объектілер табылады, олардың
арасындағы қатынастар саяси тәртіп типі бойынша, бағалылықтары бойынша,
өмірлік стандарты бойынша анықталады. Жоғарыда аталған факторлар негізінде
әлеуметтік қорғау жүйесін функциялау шекарасы әлеуметтік тәуекелділікпен
(жұмыссыздық, еңбекке қабілеттілікті жоғалту, еңбекке қабілетсіз жаспен)
шектеледі. Осылайша әлеуметтік корғау жүйесінің құрылымы әлеуметтік
қорғаудың субъектілері мен объектілерін, құралдарын (ресурстар мен
институттар), механизмдерін және өмірлік стандарттар санынан тұрады.
Белгілі тәуекелділік санына сәйкес әлеуметтік қорғау құрылымы өзіне негізгі
бағыттарды да қосады.
Жеке құрылымдық элементтерді қарастырып, олардың арасындағы
байланыстарды қарастырайық. Сонымен, әлеуметтік қорғаудың объектісі болып
азаматтар табылады Олар экономикалық, жанұялық, мәдени қайта өңдеу
функциясына ие болып табылады. Әлеуметтік қорғау қоғамның барлық
қатысушыларына, барлық деңгейдегі азаматтарға таратылады. Әлеуметтік қорғау
объектілері-республика халқы, әлеуметтік кластар, әлеуметтік топтар, жеке
азаматтар. Қазақстанда өтпелі кезеңде объект құрылымы өте қиын. Әлеуметтік
қорғаудьщ объектісі болып мыналар табылады : күнкөріс минимумынан төмен
өмір сүретін жұмысқа қабілетсіз адамдар; жұмыссыздар; бақындар;
Чернобыльдегі АЭС жарылысы нәтижесінде зардап шеккендер; соғыс ардагерлері;
ауған соғысы ардагерлері; көпбалалы жанұялар; аз қамтылған жанұялар; әскери
борышын орындау барысында қаза тапқан әскер қызметкерлерінің жанұялары;
репрессия құрбандары; концлагерь тұтқындары; экологиялық апат және
катастрофа құрбандары.
Ғасырлар бойы әрбір елде әлеуметтік қорғаудың негізгі субъектісі
мемлекет болып келеді, яғни әлеуметтік қорғау функциясының орындалуын
қамтамасыз ететін әлеуметтік институттар мен ұйымдар.
Бірақ олармен бірге қорғаудың активті субъектілері ұжымдар, жанұялар
(өзара көмек), жеке тұлғалар (өзіндік көмек) болып табылады. Нарықтық
қатынас кезінде әлеуметтік қор субъектілері болып бизнеспен айналысушылар,
жергілікті өзіндік басқарушы органдар табылады. Маңызды рөлді қайырымдылық
жүйесі ойнайды.
Әлеуметтік қорғау субъектілері болып діни ұйымдар мен бірлестіктер
табылады. Ішіндегі танымал қоғамдық ұйым болып жалдамалы еңбек
жұмысшыларының қызығушылығын қорғайтын, жұмысшылар мен жұмыс берушілер
арасындағы келісөзді жүзеге асыратын кәсіпшілер одағы табылады. Кәсіпшілер
одағы әлеуметтік қорғаудың басқа да шаралары қолданады, олар еңбек және
демалыс жағдайын жақсартуға, медициналық қызмет көрсетуге, ауыр өмірлік
жағдайға байланысты атулы көмек көрсетуге бағытталған.
Әлеуметтік қорғау субъектісінің объектіге әсер етуіне байланысты
субъектілер иерархиясы болады. Әр модельде олар әртүрлі болып келеді. АҚШ-
та басты субъект болып жеке тұлға (өзіндік көмек) табылады. Жапонияда –
корпорациялар, Скандинавия елдерінде - жергілікті өзіндік басқалармен
үлескен мемлекет болып табылады. Біздің елде әлеуметтік қорғаудың дәстүрлі
субъектілер иерархиясы көп сақталуы мүмкін, басты субъект мемлекет болып
табылады.
Әлеуметтік қорғаудың құрылымдық компоненті болып берілген қоғамға
тиісті белгілі стандарттар (нормативтер) табылады. Халықтың әртүрлі
табысының ең төменгі көлемін, минималді еңбекақы, минималді зейнетақы,
балаларға арналған негізгі стандарттардың бірі болып минималды күнкөріс
бюджеті, яғни "күнкөріс минимумы" табылады. Күнкөріс минимумы
жұмысшылардың, зейнеткерлердін, балалардың қажеттіліктерін минималді
деңгейде қанағаттандыруды қамтамасыз ету үшін азық-түліктерді заттай
товарларды және қызметтерді әлеуметтік ыңғайлы бағаға алу мүмкіндігін
анықтайды.
Әлеуметтік қорғаудың маңызды институты болып әлеуметтік қамтамасыз
ету жүйесі табылады. Ол әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік көмектесу
принциптері арқылы негізделеді. Әлеуметтік қамтамасыз ету мемлекеттік,
жеке, фирмалық институт ретінде келеді. Барлық модельдердің өздерінің
жетістіктерімен кемшіліктері болады.
Халықты әлеуметтік қорғауда маңызды рольді жұмыспен қамту қызметтері,
азаматтарды мамандық дайындау және қайта дайындау, әлеуметтік көмектің
мемлекеттік орталықтары ойнайды.
Мемлекеттік емес ұйымдарға кәсіпкерлік кұрылымдар, мемлекеттік
әлеуметтік қызметтер, қайырымдылық қоғамдар, үкіметтік емес ұйымдар
жатады.Әлеуметтік қорғау жүйесі принциптерге негізделеді. Оларға мыналар
жатады:
▪ Әлеуметтік қоргау жүйесіндегі экономика және саясат арасындагы
байланыс принципі. Кедейлік пен күрестің қоруы болып тұтынудың орташа
деңгейін көтеретін экономикалық өсу табылады. Саясатшылар кедейлерге
әлеуметтік көмекті көрсету шаралар жиынтығын анықтайды.
▪ "Жалпы тәуекелділікті сақтандыру" принципін "ынтымақтық
жауапкершілік" принципімен үйлестіру. Адамның қолынан келетінің бәрін
қоғам орындамайды әр адам өзі үшін өмір сүреді. Бірақ әртүрлі жағдайдың
себебінен адам қиын жағдайға тап болады. Сол себептен ол жеке түұғаны
сақтандыруда осы принцип қолданылады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz