Жалақының теңестірілген деңгейі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ..6
1.1 Еңбек нарығы және оның мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Жұмыссыздық түсінігі және жұмыспен қамту теориялары
... ... ... ... ... ...14
1.3 Еңбек нарығы және тұрғындарды жұмыспен қамтудың мемлекеттік
саясаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2 АРҚАЛЫҚ ҚАЛАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.1 Арқалық қаласындағы еңбек нарығының даму деңгейі
... ... ... ... ... ... ... .29
2.2 Арқалық қаласындағы еңбек нарығының
мәселелерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..42
2.3 Арқалық қаласындағы жұмыссыздық мәселесін шешудегі шағын
кәсіпкерліктің әсерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .44
3 АЙМАҚТАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... 50
3.1 Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу және жетілдіру жолдары
... ... ... ... ..50
3.2 Еңбек нарығын мемлекеттік реттеудегі шетелдік тәжірибе ... .
... ... ... ... .60
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..72
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
КІРІСПЕ
Еңбек нарығы өндірістің тиімділігін өсіруге, ғылыми-техникалық
прогресті жеделдетуге осы негізде еңбекшілердің тұрмыс дәрежесін елеулі
түрде көтеруге көмектеседі. Еңбек нарығы жұмыс орны мен кәсіпті
(профессияны) таңдауға, өмір салтын қалыптастыруға, адамның экономикалык
тәуелсіздігін қамтамасыз етуге жол ашады. Еңбек нарығы асқан
жауапкершілікті, жинақылықты, тәртіпті қажет етеді. Мемлекет әр адамға
нақтылы жұмыс орнын дайындау міндетінен арылады, сонымен әр адам өзіне
лайықты еңбек орнын таңдап алуға ерікті. Мемлекеттің міндеті — еңбекшілерге
тиімді енбек етуіне қолайлы жағдай жасаумен бірге, уақытша жұмыссыз
калғандарға әлеуметтік жәрдем жасау, оларды барынша қолдау және қорғау.
Жұмыссыздық - экономикалық теорияның бұрынғы және казіргі тарихындағы
ең өткір мәселесінің бірі. Жұмыссыздықты әртүрлі мектеп өкілдері әртүрлі
түсіндіреді. Мысалы, мальтузиандық теория жұмыссыздыктың пайда болуын
тұрғындардың тым артып кетуімен түсіндіреді. Кейнстік теория бұл құбылысты
нарықтық сұраныстың жетіспегендігімен дәлелдейді, еркін кәсіпкерлік
мектебінін теориясы - жұмыссыздық жалақы деңгейінің жоғарылауымен
туындайтынын айтады, яғни ол еркін болып табылады. Еркін кәсіпкерлік
теориясы қазіргі өкілдері - монетаристер - осы көзқарасты құптайды.
Жұмыспен қамтылмау өндірістің тиімділігін арттыруы, сонымен бірге
жұмысшы күшінің бір бөлігін жұмыстан босатуға мүмкіндік жасайтын немесе
оның құрылымына, сапасына жаңа талаптар қоятын ғылыми-техникалық прогрестің
салдары болуы мүмкін. Нарықтың экономикада жұмыссыздық дағдарыстар кезінде
көбейеді. Нарық жоқ жағдайда жұмыссыздықтың көбею себебі мемлекеттің
өндіргіш күштерді орналастырудағы бұрыс құрылымдық саясаты болуы мүмкін.
Қазақстан Республикасындағы қалыптасып отырған еңбек нарығы нақты
еңбек нарығынан өзгешелеу. Мұнда әзірше жұмыс күшін еркін сату жүзеге аспай
тұр және оның болуы әкімшілік құқықтық және экономикалық факторлармен
шектелуде: әлі де болса паспорттық құжаттық режим сақталуда, жұмыс күшінін
еркін аумактық құйылуын тоқтататын нақты тұрған жай нарығы болмай тұр.
Кез келген жұмыссыздықтың болуы - қоғам үшін ең ауыр экономикалық және
әлеуметтік сілкініс. Батыс ғалымдарының пікірі бойынша, адамды жұмыссыз деп
есептегенде, ол тек жұмыстан айырылып қана қоймай, өзінің абыройын да
жоғалтады. Шетелде жұмыстан айырылуды психологиялық зақым ретінде бағалап,
тек ең жақын туысқаны қайтыс болғаңда алатын стресс деңгейіңде қаралады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – аймақтағы еңбек нарығының дамуын талдау.
Дипломдық жұмыстың міндеті – еңбек нарығының теориялық негіздерін ашу,
аймақтағы еңбек нарығының даму деңгейін көрсету, аймақтағы еңбек нарығын
жетілдіру жолдарын ұсыну.
Зерттеу объектісі – аймақтағы еңбек нарығының даму деңгейі.
Еңбек нарығы, жұмыссыздық, жұмыспен қамту, еңбек нарығындағы сұраныс
пен ұсыныс тақырыптарын зерттеумен көптеген отандық және шетелдік ғалымдар
айналысқан. Олардың ішінде келесі кісілердің еңбектері осы жұмыста
пайдаланылды: Я.Ә. Әубәкіров, Ө.Қ. Шеденов, С. Мәденов, Д.Қ. Қабдиев, А.И.
Рофе және т.б.
1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Еңбек нарығы және оның мәні
Еңбек нарығы – жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныстың қалыптасу саласы.
Еңбек нарығы арқылы жұмыс күшін белгілі бір мерзімге сату жүзеге асырылады.
[1]
Еңбек нарығы өндірістің тиімділігін өсіруге, ғылыми-техникалық
прогресті жеделдетуге осы негізде еңбекшілердің тұрмыс дәрежесін елеулі
түрде көтеруге көмектеседі. Еңбек нарығы жұмыс орны мен кәсіпті
(профессияны) таңдауға, өмір салтын қалыптастыруға, адамның экономикалык
тәуелсіздігін қамтамасыз етуге жол ашады. Еңбек нарығы асқан
жауапкершілікті, жинақылықты, тәртіпті қажет етеді. Мемлекет әр адамға
нақтылы жұмыс орнын дайындау міндетінен арылады, сонымен әр адам өзіне
лайықты еңбек орнын таңдап алуға ерікті. Мемлекеттің міндеті — еңбекшілерге
тиімді енбек етуіне қолайлы жағдай жасаумен бірге, уақытша жұмыссыз
калғандарға әлеуметтік жәрдем жасау, оларды барынша қолдау және қорғау.
Еңбек нарығы туралы сөз болғанда жұмысқа тарту теориясында жаңа
көзқарас пайда болғанын атау керек. Кеңестік қоғамтану, экономикалық
әдебиеттерде ондаған жылдар бойы социализм жағдайында жұмыссыздар
болмайды, бұл социализмнің капитализммен салыстырғандағы белгілі бір
артықшылығы деген қағида берік орын алып келді. Қоғамдық пікір де осы
тұрғыдан қалыптасқан еді. Елімізде нарықтық шаруашылық системасына көшуге
орай экономикалық теория алдында бірсыпыра жаңа сұрақтар койғаны туралы
жоғарыда сөз болды. Сол сұрақтардың бірі - еңбек нарығы және
жұртшылықты еңбекке тарту мәселесі. Шындығында, 1989 жылдан бері
әдебиет бетінде, түрлі ғылыми-өндірістік конференцияларда, жиналыстарда
айтылған пікірлерді негізінен екі топқа бөлуге болады. Бірінші топ біздің
елде енбек нарығы болуға тиіс емес десе, екіншілері еңбек
нарығы бар, бірақ ол тежелген, ерекше нарық дегенді айтып жүр. Әрине,
кеңестік, дәстүрлік саяси экономия тендік, әділеттілік пен қазіргі
ілгері дамыған елдердегі жалақы, еңбекке тарту, оған ынталандырумен
байланыстырғысы келеді. Онымен бірге жаңа көзқарас еңбек проблемаларын
зерттегеңде экономикалық және әлеуметтік саясат, еңбектің сипаты мен
мәні, оның тиімділігі, әділеттілігі туралы мәселені қамтуды
қажет етеді.
Енбек нарығының құрамдас бөлігі - жұмысшы күшінің сипатына да анықтама
беру керек. Соңғы мезгілге дейін кеңестік экономикалық ой-пікірде
жұмыс күші біздің елімізде тауар емес, оның себебі жұмысшылар өз
мемлекетінің, коғамның қожасы болды, қанаушы үстем таптар жойылды,
сондықтан жұмысшы өз еңбегін өзіне сата алмайды деген түсінік кең орын
алды. Осы қағиданың дұрыс еместігін өмір тәжірибесі дәлелдеп берді. Себебі
жоғарыда аталған топшылау шындыққа жатпады. Керісінше, жұмысшылар өндіріс
құрал-жабдықтары мен өндірісті басқарудан тыс қалды, олардың еңбекке деген
белсенділігі де кеміді. Осыған орай теорияда және практикада жұмысшы күшін
қайта даярлау, ұдайы өндіру, оның нақтылы құнын
анықтау мәселесі жете зерттелмеді. Осы жағдай кеңес елінде жұмыс
орны мен жұмыс күшінің өте арзан болғанын анықтайтын себеп. Кеңес елінде де
теориялық қағидалар қаншама теріс болғанымен, еңбек нарығы болды, бірақ та
ол ашық түрде шаруашылық механизмінің құрамдас бөлігі ретінде қызмет
атқара алмады. Жұмысшылар бір кәсіпорыннан екінші кәсіпорынға, түрлі
мекемелерге жиі ауысып жүрді. Техникалық жабдықталуы, еңбек жағдайы және
жалақысы жоғары кәсіпорындарды жұмысшылардың іздейтіні ақиқат. Осыған
орай экономикадағы қолайсыз
жағдайдың бірі - жұмысшылардың жиі ауысуы болды. Мәселен,
бұрынғы Одақ бойынша 80-жылдары бір жылда 20 миллиондай адам еңбек орнын
ауыстыратын. Осындай құбылыс Қазақстан жағдайында да орын алды.
Қазіргі экономикалық теориядағы жаңа көзқарас бойынша, жұмыс күші
тауар ретінде қаралуы керек. Олай болса, жұмыс күшінің тұтыну құны және
құны бар. Жұмыс күшінің тұтыну құны дегеніміз оның материалдық және рухани
игіліктерді ендіріп, қызмет көрсетуді атқару қабілеті. Жұмыс күші арқылы
адам құн және қосымша құн өндіреді. Нарық қатынасында жұмыс күшіне сұраныс
тауар өндірушінің сапалы өнім шығарып, оны сатудан пайда түсуімен
белгіленеді. Сонымен жұмыс күшіне сұраныс проблемасы экономикалық өсумен
тығыз байланысты. Әрине, мемлекет бұл процесті тікелей және жанама реттеуі
мүмкін. Ол үшін экономика құрылымын қайта құру, перспективалық,
стратегиялық күрделі қаржылар жұмсау көзделуге тиіс.
Көп укладты экономикада жұмысшыны қабылдайтын кәсіпорын оның жұмыс
күшінің сапасына ерекше назар аударады. Осыған орай еңбекақы да
белгіленеді. Жұмысшының еңбекақысының мөлшеріне түрлі факторлар әсер етеді,
оның ішінде еңбек туралы заң, ұжымдық шарт, салық саясаты т.б.
Қазір мемлекет енбекақыны жанама әдістермен реттеуді көздейді. Бірақ,
нарық механизмі арқылы еңбекакыны реттеу әлі де болса қалыптасқан жоқ.
Бұрынғы кеңес елінде қоғамдық меншік негізінде өндірістің заттай
факторларын жоспарлы реттеп, еңбек ресурстарын даярлап, толық пайдалануға
болады деген ұғым берік орнады. Осыған орай жеке адамның алдымен коғамдық
өндірістегі өз еңбегінен басқа құн көретін еңбегі жоқ деген қағида орын
алды. Сонымен барлық коғам мүшелерінің еңбекпен толық қамтылуы көзделеді.
Осы теріс нұсқаудың салдарынан бүкіл экономикаға аз зардабы болмаған
"кадрлар тапшылығы" пайда болды. Жұмыс орны көп болып, оны толтыруға адам
саны жетпей жүрді. Мысалы, бұрынғы кеңес елінде металл кесетін станоктардың
саны жұмысшы-станокшылардан екі есе артық болды. Қазірде де біздің
республиканың кейбір кәсіпорындарында бос жұмыс орындары аз емес. Бірақ бұл
орындарды толықтыру оңайға түспей отыр. Осыған кедергі жасайтын жағдайлар:
— кәсіпкерлік даярлау жүйесінің халық шаруашылығының нақтылы қажетінен
алшақ болуы әлеуметтік инфрақұрылымның (ең алдымен тұрғын үй нарығынын)
артта қалғаны, әр түрлі аймақтардағы өмір салты, тұрмыс жағдайындағы
әлеуметтік-экономикалық айырмашылық;
— әр аймақтың жергілікті ерекшеліктері, Қазақстанның экологиялық
қолайсыз аймақтары. Оған Семей ядролық полигоны, Арал төңірегіндегі және
басқа да халық тұрмысына, денсаулығына нұқсан келтіретін апатты аймақтар
жатады.
Қалаларда да жұмысқа мәжбүр болғандардың қатары көбеюде.
Қазақстанның село, ауылдарында (өнеркәсібінде де) озат елдермен
салыстырғанда, еңбек өнімділігі төмен, мамандығы шамалы, ауыр қол еңбегінің
үлес салмағы көп. Оған қоса басқару аппаратының ұлғаюын да айтпасқа болмас.
Көптеген мекемелерде атқаратын еңбегінің пайдасы шамалы штаттар саны аз
емес. Оның үстіне өндірісті және еңбекті ұйымдастыру дәрежесі көп жерде
ойдағыдай болмай отыр. Уақыт үнемдеу айтарлықтай қызмет етпейді. Өндірісте
бос уақыт өткізіп, еңбекақы алатындар да жиі кездеседі.
Тиімді экономикада еңбекке тарту ұтымды болу үшін, әрбір еңбекке
жарамды адам шаруашылықтың түрлі салаларын өзінің жеке басының қабілеті мен
мүмкіншілігіне сай таңдап алуы керек. Сонда ғана ол өндірістің пайдалы
(рентабельді) болуына көмектесе алады. Сонымен бірге өндірістік кажетіне
сәйкес, жұмысшының да кәсіптік дәрежесі болуы керек. Еңбек нарығын
реттеудің талап-тілектері осындай.
Еңбек нарығында да сұраныс пен ұсыныс заңдары әрекет етіп, жұмыс күшін
сатып алу және сату жетілген және жетілмеген бәсеке жағдайларында жүреді.
Еңбек нарығында сұраныс пен ұсынысты теңдестіретін ерекше "баға тепе-
теңдігі" орнайды. Мемлекет пен кәсіподақтың еңбек нарығына әсері ерекше.
[2]
Еңбек нарығы - бұл еңбек мөлшері және институттары, ұдайы өндірісті
қамтушы жұмысшы күші және еңбекті пайдалануды көрсететін экономикалық
механизмдер жүйесі. Барлық нарықтарда сияқты, еңбек нарығында да еңбекке
ұсыныс және еңбектің анықталған түріне сұраныс құрылады.
Еңбек нарығы кез келген жағдай-шартта қызмет етеді. Қарапайым шарты -
жетілген бәсеке. Оның нарықтық сипаттамасы:
- кәсіпорындар санының көп болуы, керекті жалдама жұмысшыны жалдау
үшін өзара бәсекелесуі;
- жоғары дәрежелі мамандандырылған қажетті жалданушылардың көптігі;
- еңбек нарығына бірде-бір жұмысшының немесе кәсіпорынның күшті ықпалы
болмауы.
Еңбекке жинақталған сұраныс жетілген бәсеке нарығында жеке фирмалардың
еңбегіне сұранысты жинақтау жолымен анықталады. Ал, фирма қанша жұмысшы
санын жалдау керектігі жөніндегі сұрақты шешеді, еңбекке сұраныс бағасын,
яғни еңбек ақысын анықтайды.
Еңбекке сұраныс бағасы шектік еңбек өнімділігінен тұрады, демек
өнімнің көбеюі қосымша еңбек бірлігін жалдау нәтижесінде алады. Қосымша
жұмысшыларды жалдау нәтижесінде алынған қосымша өнімді шектелген өнім
дейді. Шектік өнімнен түскен табысты анықтау үшін шектік өнімді өнім
бірлігі бағасына көбейтеміз. Осы табыс шектік өнімнен түскен шектік табыс
деп аталады. Шектік өнім, әрбір қосымша жұмысшыны жалдағандағы өнім шығару
көлемінің өзгеруін көрсетеді.
Шектік өнімнен түскен табыс, төленетін еңбек ақыдан жоғары болғанда
ғана, қосымша жұмысшы жалдауға болады. Сондықтан жетілген бәсекелестік
нарығында еңбекке сұраныс екі көрсеткішпен анықталады: жалақы және шектік
өнім құны.
Жалакы мөлшері мен жұмыс күшіне сұраныс мөлшерінің арасындағы
тәуелділік еңбекке сұраныс қисығы бір қалыпты азаю сызығын береді (Сурет
1).
Жұмыс бастылық көлемі
Сурет 1. Жалақы мөлшері мен жұмыс күшіне сұраныс мөлшері арасындағы
тәуелділік
Еңбекке жинақталған ұсыныс халық санымен анықталады, ондағы халықтың
еңбекке жарамды бөлігі, орта сағат саны, бір жылдық істеген жұмысшы жұмысы,
жұмысшының еңбек сапасы жақтарын қамтиды.
Еңбек ұсынысы сұраныс сияқты, жалақы мөлшеріне байланысты, бірақ
байланысы басқаша. Ұсыныс қисығы еңбек ақы өскенде, еңбек ұсынысы
көбейгенін көрсетеді. Ал жалақы түссе, еңбек ұсынысы да түседі. Графикте
өсуші сызық көрсетілген (Сурет 2).
Жұмыс бастылық көлемі
Сурет 2. Еңбек ұсынысы мен жалақы мөлшерінің өзара байланысы
Еңбек ұсынысы екі құбылыспен сипатталады: "орнын басу әсері", "табыс
әсері". Бұл жеке жұмысшының жалақысын көтергенде байқалады. Еңбек ақының
өсуі белгілі мезетте, еңбекке ұсынысты көбейтеді, бірақ жоғары деңгейге
жеткен кезде, одан ары қарай еңбек ақы өсуімен қысқарады. Жалақы көтерілуі
еңбек ұсынысын өсіруге де, кемуге де әкеледі.
Себебі, жұмысқа жалданатын адам еңбек пен бос уақыт арасын таңдайды.
Жұмыс табыс табуға мүмкіндік береді, бірақ бос уақыттан айырылады. Жалақы
көтерілген кезде, жоғары төлейтін жұмыс үшін, бос уақытты құрбандыққа
шалып, жұмысқа ден қояды. Нәтижесінде еңбек ұсынысы өседі. Мұнда "орын басу
әсері" көрінеді. Болашақта жалақының өсуі "табыс әсеріне" жеткізеді, демек
жоғарғы табыс еңбекті емес, бос уақытты ынталандырады, осы жағдайда ең
арзан тауар ретінде қаралады. Сондықтан табыс өсуімен еңбек ұсынысы
қысқарады.
Ұсыныс пен сұраныстың қиылысқан жері, жалақының теңестірілген деңгейін
көрсетеді. Берілген жалақы деңгейі экономикада толық жұмыс бастылықты
тұрақтандырады. Еңбекке сұраныс еңбек ұсынысына тең (Сурет 3).
Жұмыс бастылық деңгейі
Сурет 3. Жалақының теңестірілген деңгейі
Егер жалақы деңгейі темен және w1 тең болса, бұл жағдайда сұраныс
ұсыныстан көп болғаны және кәсіпорындарда жұмысшылар жетіспейді.
Кәсіпорын жұмыс күшін ұстау мақсатымеи жалақыны көбейтеді. Сол кезде
адамның көбі жұмыс алуға ұмтылады (ұсыныстың жоғары қозғалысы), кейде
көтеріңкі жалақы, жұмыс берушілерді аз жұмысшы жалдауға мәжбүр етеді
(сұраныстың темен қозғалысы).
Егер жалақы w2 деңгейіне жетсе, онда ұсыныс сұраныстан артады.
Сондықтан кәсіпкерлер мүмкіндігінше төменгі жалақы ұсынумен бос орынды
толтыра алады.
Жұмыс істеуге ынталанушылар саны азаяды (ұсыныс төмен), сонымен қатар,
кәсіпкерлер аз жалақы мөлшерімен көп жұмысшы санын жалдай алады (сұраныс
жоғары). Сол кезде жалакы деңгейі w0 тіреледі. Барлық кәсіпкер бос орнын
толтырады, ынталанушылар жұмыс табады. Еңбектің ұсынысы мен сұранысы
теңеседі (0 нүктесінде).
Еңбек нарығында жетілмеген бәсекелестік жағдайында профсоюздар (жалақы
ставкасы) мен үкімет ықпал етеді. [3]
Еңбек нарығының элементтері:
1. Нарықтық қарым-қатынастардың жақтары немесе нарық субъектілері:
жұмыс берушілер немесе олардың өкілдері және жұмыс іздеп жүрген адамдар.
2. Еңбек нарығы субъектілерінің қарым-қатынастарын реттейтін құқықтық
актілер.
3. Еңбектің нақты түрлеріне еңбекақы мөлшерлемелерін және халықтың
жұмыспен қамтылу деңгейін анықтайтын нарық конъютурасы – еңбекке деген
сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы.
4. Халықты жұмыспен қамту қызметтері (орталықтар, биржалар, бюролар
және т.б.)
5. Еңбек нарығының инфрақұрылымы: жұмыскерлерді кәсіби бағдарлау,
дайындау және қайта дайындау қызметі, жұмыспен қамту қорлары, жарнамалық
фирмалар және т.б.
6. Өндірістен босатылып жіберілгендер, жаңа жұмыс орнына
ауыстырылғанда, жұмыссыздар үшін әлеуметтік төлемдер және кепілдіктер
жүйесі.
7. Жұмыспен қамтуды қамтамасыз етудің балама уақытша нысандары:
қоғамдық жұмыстар, үйде істейтін еңбек, маусымдық жұмыстар және т.б.
Еңбек нарығының барлық элементтерінің бар болуы және өзара
әрекеттестігі оның қалыпты қызмет етуі үшін қажет, бұл еңбек нарығының
функцияларын орындау үшін барлық шарттар құрылған жағдай ретінде
түсіндіріледі.
Еңбек нарығының қызметтері:
1. Еңбекті сатушылар мен сатып алушылардың кездесулерін ұйымдастыру.
2. Нарықтық өзара әрекеттестіктің әрбір жағының ішінде бәсекелестік
ортаны қамтамасыз ету.
3. Еңбекақының тепе-тең мөлшерлемелерін белгілеу.
4. Халықты жұмыспен қамту сұрақтарын шешуге мүмкіндік туғызу.
5. Жұмыссыздарды әлеуметтік қолдауды жүзеге асыру. [4]
1.2 Жұмыссыздық түсінігі және жұмыспен қамту теориялары
Жұмыссыздық – бұл жұмыс істегісі келетін еңбекке жарамды халықтың
өндірісте жұмыспен қамтылмауы. Жұмыспен қамтылмау өндірістің тиімділігін
арттыруы, сонымен бірге жұмысшы күшінің бір бөлігін жұмыстан босатуға
мүмкіндік жасайтын немесе оның құрылымына, сапасына жаңа талаптар қоятын
ғылыми-техникалық прогрестің салдары болуы мүмкін. Нарықтың экономикада
жұмыссыздық дағдарыстар кезінде көбейеді. Нарық жоқ жағдайда жұмыссыздықтың
көбею себебі мемлекеттің өндіргіш күштерді орналастырудағы бұрыс құрылымдық
саясаты болуы мүмкін.
Жұмыссыздықтың мынандай түрлері бар:
1. Жасырын жұмыссыздық – өндірісте және мемлекеттік аппаратта артық
жұмысшылардың қолданылуы. Қазіргі болмыста олардың жұмыстарын аз жұмыс
күшімен атқаруға болады.
2. Фрикциондық жұмыссыздық – адамдар бір жұмыстан басқа жұмысқа, бір
жерден басқа жерге жұмыс ізденумен ауысуын айтамыз.
3. Маусымдық жұмыссыздық – жұмыс күшінің тек маусымдық кезеңде жұмыс
жасауы; бұл кейбір ауыл шаруашылығы өндірісі саласында кездеседі, әсіресе
қайта өңдеу өнеркәсібінде т.б.
4. Құрылымдық жұмыссыздық – өндірістік қуаттың жетпеуінің нәтижесінде
болады: жеке саланың дамушының кері пропорционады болуынан және ескі саланы
жабу мен жаңа саланы дамытудың нәтижесі ретінде қараймыз.
5. Технологиялық жұмыссыздық – адамдарды машинамен ауыстырудың
нәтижесі, біліктілікті өзгертуді немесе басқа мамандықты игеруді талап
етеді.
6. Циклдық жұмыссыздық – өндірістің құлдырауынан туындайды, яғни
экономикалық циклдың осы фазасымен байланысты.
Өнеркәсібі дамыған елдердегі жұмыссыздықтың себептерін талдай отырып,
шетел авторлары олардың жекелеген түрлерін тудыратын нақты факторларын
қарастырады. Мысалы, АҚШ Конгресі экономикалық статистика бойынша
комиссиясының жүргізген зерттеуі, жұмыссыздықтың 70 түрін атаған. Олардың
әрқайсысының өзінің ерекше себептері бар. Экономистер барлық
жұмыссыздықтығ түрлерін негізінен екі топқа жәктеп қарайды. Жұмыссыздықтың
бірінші тобына - жиынтық сұранымның жеткіліксіздігінен туындауын
жатқызады, алдыменен циклдық жұмыссыздықты айтамыз. Жұмыссыздықтын екінші
тобына - жиынтық сұраным өзгерісімен байланысты емес: фрикциондық,
құрылымдык, технологиялық және басқа түрлерін жатқызамыз.
Кез келген жұмыссыздықтың болуы - қоғам үшін ең ауыр экономикалық және
әлеуметтік сілкініс. Батыс ғалымдарының пікірі бойынша, адамды жұмыссыз деп
есептегенде, ол тек жұмыстан айырылып қана қоймай, өзінің абыройын да
жоғалтады. Шетелде жұмыстан айырылуды психологиялық зақым ретінде бағалап,
тек ең жақын туысқаны қайтыс болғаңда алатын стресс деңгейіңде қаралады.
Жұмыссыздық деңгейін есептеу төмендегідей формуламен анықталады [5]:
( 1.1 )
мұндағы,
ЖД - жұмыссыздық деңгейі;
ЖС - жұмыссыздар саны;
ЖК - жұмыс күшінің саны.
Жұмыссыздық қоғамға көптеген зиян келтіреді; инфляцияның өсуіне ықпал
жасайды, сондықтан еңбекке қабілетті адамдардың бір бөлігі өнім өндіруге
қатыса алмайды. Сөйтіп олар жұмыспен қамтылмағандықтан ақшалай
жұмыссыздыққа ақы алады, осыдан барып мемлекеттік бюджеттің шығыс бөлігі
өсе түседі. Кез-келген жұмыссыздық деңгейімен байланыста болатын
экономикалық зиянды анықтау үшін, әлемдік практикада Оукен заңы
колданылады. Бұл заң американ экономисі Артур Оукеннің (1724-1780 жж.)
есімімен аталған. Осы заң математикалық тұрғыдан жұмыссыздык деңгейі мен
жалаы ұлттық өнім (ЖҰӨ) көлемінің төмендеуі арасындағы байланысты
көрсетеді. Егер жұмыссыздықтың сандық деңгейі табиғи деңгейден 1 %-ға асса,
оңда ЖҰӨ көлемінің төмендеуі 2,5% құрайды. Осы 2,5 санымыз - Оукен
коэффициенті болып табылады. Мына 1:2,5 қатынасы, бұл жұмыссыздықтың ЖҰӨ
көлемінің төмендеуіне қатынасы болып табылады және жұмыссыздықпен
байланысты өнімнің абсолюттік зиянын анықтауға көмектеседі. [5]
Жұмыссыздықтың экономикалық және әлеуметтік салдары:
1. Қоғамда бар болатын потенциалды мүмкіндіктер көлемімен
салыстырғандағы ЖҰӨ көлемі артта қалып отырады.
2. Халықтың әр түрлі әлеуметтік топтарында жұмыссыздық шығыны тепе-тең
бөлінбейді.
3. Жоғары дәрежелі маман жұмысшылар жоғалады. [3]
Жұмыссыздық - экономикалық теорияның бұрынғы және казіргі тарихындағы
ең өткір мәселесінің бірі. Жұмыссыздықты әртүрлі мектеп өкілдері әртүрлі
түсіндіреді. Мысалы, мальтузиандық теория жұмыссыздыктың пайда болуын
тұрғындардың тым артып кетуімен түсіндіреді. Кейнстік теория бұл құбылысты
нарықтық сұраныстың жетіспегендігімен дәлелдейді, еркін кәсіпкерлік
мектебінін теориясы - жұмыссыздық жалақы деңгейінің жоғарылауымен
туындайтынын айтады, яғни ол еркін болып табылады. Еркін кәсіпкерлік
теориясы қазіргі өкілдері - монетаристер - осы көзқарасты құптайды.
К. Маркстың қорлану теориясы мен қазіргі технологиялық теория
жұмыссыздықтың болуын біріншіден - капиталдың қорлануымен, екіншіден, -
техника прогрессімен болатындығын айтады.
Енді осы теориялардын мән-жайына қыскаша тоқталайық.
Мальтузиандык теорияны ағылшын экономисі Томас Роберт Мальтус (1766-
1834 жж.) жасаған. Ол 1798 жылы Халық саны туралы заңның тәжірбиесі
кітабын шығарған. Онда ол былай жазған: жер шарындағы тұрғындар
геометриялық прогрессиямен өседі; яғни әрбір 25 жылда екі есе өседі; ал
өмір сүру жабдығы тек арифметикалық прогрессиямен өседі: халық саны - 1, 2,
4, 8, 16, 32 және т.б. ал өмір сүру жабдығы - 1, 2, 3 , 4, 5 және т.б.
Ол халық санының және өмір сүру әдісінің өсу қарқыны жоғарыдағы
көрсетілген есеппен салыстыра отырып мынандай қорытындыға келген:
тұрғындардың жоғары қарқынмен өсуі кайыршылық пен жұмыссыздықтың себеп
салдары болып табылады.
Тұрғындардың қарқынды өсуін Мальтус (әрбір 25 жылда екі есе өсуі) XVII-
ші ғасырда АҚШ-да халык санының өсуі негізінде есептеген, бірақ ол кезде
АҚШ-да тұрғандар сан тек табиғи есіммен ғана емес, Еуропадан иммигранттар
легінің келуімен де өскенін ескермеді.
Қазіргі жағдайда адамзаттың өмір сүру әдісінің тұрғындар қарқынының
тез өсуінен қалмауы үшін мүмкіндіктер көп. Бұл туралы ағылшын экономисі
Джон Бернал өзінің 1954 жылы шыққан Қоғам тарихындағы ғылым кітабында
былай жазған: Қазіргі уақытта атом ядросының бөлінуі негізінде ядролық
энергия алынды және оны ядролық синтезден, тіпті көп мөлшерде күтуге толық
негіз бар, себебі тамақ өндірісін мұнан ары дамытудың шексіз екенін
көрсетеді.
Ағылшын экономисі Джон Кейнстің баяндауынша, жұмыссыздық бұл тауарға
сұранымның төлем қабілеттілігінің жеткіліксіздігі мен жалақының өте
жоғарылауының салдары деп түсіндіреді. Төлем сұранымының жеткіліксіздігін
ол адамдардың қор жинауға бейімділігімен және күрделі қаржыға
ынталандырудын әлсіздігімен түсіндіреді. Оның ойынша, толық жұмыстылықпен
қамтамасыз етуге болады, ол үшін адамдардың қор жинауға бейімділігін жоюы
қажет және жұмыс орнын құру үшін жоғарғы деңгейлі күрделі қаржыны
қарастырған дұрыс.
Батыс мектебінің өкілдері. ХХ-шы ғасырдың 30-шы жылдарына дейін
жұмыссыздықты - жолдамалы жұмыскердін өзінше еркін талдауы деп есептеді.
Жұмысшылар шектен тыс жоғарғы жалақыны талап етеді, сондықтан жұмыс күшіне
сұраным төмендейді. Бұл теорияны ағылшын экономисі Кембридж университетінің
профессоры А.Пигу өте дәйектілікпен жасады. Ол өзінің ойын 1923 жылы шыққан
Жұмыссыздық теориясы кітабында баяндады. Алайда ХХ-шы ғасырдың 30-шы
жылдарындағы жаппай жұмыссыздық кезінде бұл позицияның дұрыс еместігі
барынша айқындала түсті.
Қазіргі жағдайда монетарлық теория өзі туралы барынша айқын көрсете
білуде. Осы теорияны жақтаушылар жұмыссыздық себебін мемлекеттің ақша
саясатын дұрыс жүргізбеуінде екіндігімен түсіндіреді. Ақша массасын дұрыс
басқара отырып, өндіріс процессін реттеуге болады. Олардың ойынша, түзу
инфляция өндірісті ынталандырады және жұмыссыздықты басады. Мысалы, жаңа
зеландиялық экономист Олбен Филлипс (1914 ж.) осы тәуелділікті
математикалық тілде қисық түрінде көрсетіп, кейінірек ал Филлипс қисығы
аталды (Сурет 4).
Сурет 4. Филлипс қисығы
К. Маркс қорлану теориясын жасады. Осы теорияға сәйкес капиталдың
корлану процесінде, яғни қосымша кұнның капиталға айналуында (косымша
ғимараттар, алып кұрылыстар, машиналар, жабдықтар және өндіріс көлемін
ұлғайту үшін қажетті қосымша жұмысшыларды сатып алу), капиталдың техникалық
және құндық (органикалық) құрылымында өзгерістер болады. Бұның өзі қосымша
құнның еңбек құрал-саймандарын көбірек алуға үлесі артады, ол косымша
құнның жұмыс күшін сатып алуға бағытталған үлесінің азаюына алып келеді.
Осының салдарынан жұмыс күшінің бір бөлігі артығырақ болып, өндіріс
саласынан ығыстырылып шығарады. Соның арқасында өнеркәсіпте резервтік еңбек
армиясы пайда болады. Осы жұмыссыздар армиясы ... жұмысшы халық капитал
қорларын өндіре отырып, - деп жазды К. Маркс, құрал-жабдықтар өндіруді
үдеуші мөлшерде көбейтеді, сөйтіп оны салыстырмалы артық адамдар етіп
жасайды.
Егер капиталға материалдық-заттық түрінің көзқарасымен қарасақ онда
өндіріс құрал-жабдығы массасының оларды қозғалысқа келтіретін жұмысшылар
санына қатынасы капиталдың техникалық құрылымы деп аталады. Мысалы:
100 станок: 100 жұмысшы немесе
Капитал тек кана материальдық-заттық түрге ие болып қалмай, сондай-ақ
құндық түргеде ие болады. Осы тұрғыдан мынандай тепе-тендікті құрамыз:
100 станок = 800 с
100 жұмысшы = 200 v немесе
Капиталдың 800с : 200v (c:v) қатынасы құндық құрылымы деп аталады.
Капиталдың техникалық құрылымындағы өзгерістер капиталдың құндық
құрылымының өзгеруіне алып барады.
Капиталдың органикалық құрылымы - бұл капиталдың техникалық
құрылымының құндық байқалуы. Қоғамдық өндірістің дамуына қарай капиталдың
органикалық құрылымы барынша арта түседі яғни тұрақты капитал үлесі артады
және өзгермелі капитал үлесі азаяды.
Өндірістің мануфактуралық кезеңі жағдайында капиталдың органикалық
құрылымы 9c:lv бастап 13c:lv дейінгі аралығында тербеледі, сөйтіп жұмыс
күшіне сұранымды салыстырмалы түрде төмендетуге алып барады. Соның
салдарынан адамдардың көп бөлігі өз еңбегінің қолдану саласын таба алмайды.
Сөйтіп салыстырмалы адамдар артықшылығы пайда болып, олар резервті
өнеркәсіп еңбек армиясын, жұмыс күші нарығын құрайды. [5]
1.3 Еңбек нарығы және тұрғындарды жұмыспен қамтудың мемлекеттік саясаты
Еңбек нарығы - бұл нарықтың ерекше түрі, оңда жұмыс күші тауарын сату
және сатып алу жүзеге асады. Осы жерде оның құны мен жалдану жағдайы
бағаланады.
Еңбек нарығы - экономика жағдайын көрсетудің айнасы, тұрғындарды
жұмыспен қамту көлемі мен динамикасын, жұмыссыздықтың сала бойынша, кәсіби-
біліктілік, демографиялық және басқада көрсеткіштерінің құрылымын
байқатады. Осы құбылыстар АҚШ-тағы еңбек нарығында айқын көрінеді. Осындағы
салалық құрылымда екі тенденция байқалады: ауыл шаурашылығымен
айналысатындар санының тез қысқаруы және олардың қызмет көрсету саясында
артуы. Себебі бұл сала барынша ұлғая түсті және ол қоғамдық еңбекті
қолданатын басты салаға айналады.
Ауыл шаруашылығында жұмыспен қамту АҚШ-да 1995-ші жылы 6,5 млн адамнан
1990-шы жылы 3,2 млн.адамға қысқарды, ал қызмет көрсету саласында 1955-ші
жылы 30,1 млн. адамнан 1990-шы жылы 85,3 млн.адамға артып, жалпы жұмыспен
қамтылғандардың 75% құрады. Кәсіби құрылымда ой еңбегімен айналысатын
жұмыскерлер арта түсті. Олар 1991-ші жылы барлық жұмыспен қамтылған жұмыс
күшінің 51% құрады.
Біліктілік құрылымында жұмыс күші білім деңгейінің өскендігін
байқатады. АҚШ-да 1970-пен 1992-ші жылдардың аралығында орташа білім алған
адамдардың саны өсті және жұмыс күшінің жоғарғы білім алғандар мен толық
алмағандар 21%-дан 38%-ға үлесі артты. Демографиялық құрылым бойынша
әйелдерді жұмыс күші құрылымына тезірек тарту байқалады. АҚШ-да әйелдердің
экономикалық деңгейге қатысуы 1980-шы жылы 34%-дан 1992-ші жылы 60%-ға
артты.
Қазақстан Республикасында 1992 жылға дейін еңбек нарығы болған жоқ.
Нарықтық экономикаға көшу осындай нарықтың болуын қарастырады. Еңбек
нарығы - бұл жұмыс күшін тауар ретінде сату-сатып алу туралы экономикалық
қатынастардың жүйесі. Еңбектің тікелей әсер етуінің арқасында жоғарғы
біліктілікті еңбектің дәрежесі көтеріледі, әрбір жұмыс орынының бағасы
еседі, жұмыскерге және оның енбегіне талап күшейеді. Еңбек нарығында өте
қабілетті және іскер жұмыскерлерге қатаң әрі қатал таңдау жүргізіледі нарық
еңбекке қабілетсіздерді, жалқау, әлсіздерді ешқашан аямайды. Ол еңбектің
жоғары шапшандығын қамтамасыз етіп, іскерлік пен бастамашылдықты
ынталандырады.
Қазақстан Республикасындағы қалыптасып отырған еңбек нарығы нақты
еңбек нарығынан өзгешелеу. Мұнда әзірше жұмыс күшін еркін сату жүзеге аспай
тұр және оның болуы әкімшілік құқықтық және экономикалық факторлармен
шектелуде: әлі де болса паспорттық құжаттық режим сақталуда, жұмыс күшінін
еркін аумактық құйылуын тоқтататын нақты тұрған жай нарығы болмай тұр.
Мысалы, көмір және тау-кен өндіру, мұнай өңдеу аудаңдарында ерлер еңбегі
басымдау. Себебі мұнда әйелдер еңбегін қолданатын кәсіпорында нашар
дамыған, осыдан байқалатыны елдегі жұмыссыздардың үштен екісін әйелдер
құрайды.
Нарықта сұраным мен ұсыным заңы жұмыс жасайды және ол еңбек ақыға әсер
етеді. Мұнда жұмыс күшін сатушылар мен сатып алушылар кездеседі. Өзінің
жұмыс күшін ұсынатын жұмыскерлер, яғни өзінің жұмысқа қабілеттілігін
сатушылар болып табылады. Біздің елімізде еңбек нарығын мойындау үшін жұмыс
күшінің әлеуметтік-экономикалық табиғаты мен оның өңдіріс құрал-жабдығымен
қосылу әдісін түбегейлі өзгерту керек. Жұмыс күшінің өндіріс құрал-
жабдығымен қосылуы нарықтық әдіспен - сатып алу-сату жолы арқылы жүзеге
асады.
Егер жұмыс күшін - тауар десек, онда оның құны жайлы әңгіме туындайды.
Қазіргі кезде оның құны қандай және қалай анықталады? Шын мәнінде, жұмыс
күші құнын өмір сүру жабдықтары қажеттіліктер құнына теңестіруге болады,
яғни жұмыскер мен оның отбасынын омір сүруі осы қажеттіліктер құнына пара-
пар болады.
Қазіргі кезде біздің Қазақстанда басқа көптеген елдермен салыстырғанда
адамның еңбегі төмен бағалануда. Мысалы, бір сағаттық адам еңбегі
Швецарияда – 15,5, АҚШ – 12,8, Швецияда – 12,8, Францияда – 11,5, Италияда
– 11,4, Канадада – 10,9, Японияда – 10,3, Англияда – 7,3, Гонконгта – 1,8,
Тайванда – 1,7, Оңтүстік Кореяда – 1,4, Мексикада – 0,6, Ресейде – 0,2
доллар құрайды. Біздің есептеуімізше, Қазақстан Республикасында жұмысшы мен
мемлекеттік сектордағы қызметкердің бір сағат еңбегі 0,4 доллар тұрады.
Нарықтық қатынастарға көшкенде жұмыс күшінің сапасына деген сұраныс өседі,
сондықтан оның ақысын көбейту қажеттілігі еріксіз туындайды.
Қазақстан Республикасы тәжірибесінде енді ғана тұрғындарды жұмыспен
қамтудың нарықтық механизмге өтуі қарастырылуда. Қазіргі кезде жұмыспен
камту қатынастары терең дағдарысты басынан кешуде. Оның себебі әміршілдік
экономика жағдайында жұмыспен қамту қатынастары тоталитарлық орталықтан
жоспарланған еді. Бұрынғы әміршілдік коғам толық жұмыспен камту міндетін
және тұрғындардың тиімді еңбекпен қамтылуын шеше алмады.
Ал енді тиімді еңбекпен қамту дегенді қалай түсінеміз?
Толық еңбекпен қамту дегеніміз халық шаруашылығы көлемінде еңбекке
қабілетті тұрғындарды жұмыс орынымен қамтамасыз ету.
Тиімді еңбекпен қамту дегеніміз қоғам кажеттілігін өте аз еңбек
шығынымен канағаттандыра білу.
Қазіргі нарықтық экономикада жұмыскерлердің оңтайлы резерві міндетті
түрде болуы кажет, сөйтіп жұмыссыздықтың табиғи мөлшері сақталады. Оған тең
дәрежеде арифметикалық толық еңбекпен камту және тым жоғары жұмыссыздықта
керіғар екендігі белгілі. Бірінші жағдайда, экономикаға - сұраным
инфляциясы, өндірістің төменгі тиімділігі, сала мен аумақтағы, еңбек
ресурстарын бөлудің әміршілдік тәсілі, стагфляция және басқа ірі
келеңсіздіктер эсер етеді. Екінші жағдайда - өндірістің еңбек факторын ашық
қолданбауында, адамның әлеуметтік-экономикалық құқының жаппай бұзылуында,
көптеген жұмыссыздарды қажеттілікпен сақтауға байланысты мемлекеттік
қаржыны келеңсіз қысымдауда және т.б. болып тұр.
Еңбек нарығы нарық түрлерінің ішіндегі ең жетілмегені болып табылады.
Өзінің жұмыс күшін ұсынатын жұмыскерлер, әдетте, олардың еңбегіне
сұранымның бар немее жоқтығы туралы мәліметтермен толық ақпараттанбаған.
Олар өзінің тұратын қалада бос жұмыс орнының барын толық білмейді. Ал басқа
аймақта жұмыс орнының болуы туралы тіпті хабарсыз. Нарық жағдайында
экономикалық еңбекті ауыстыру заңы жұмыс атқарады. Оның мәнісі мынада:
озінің экономикалық, жағдайын жақсарту үшін белсенді жұмыс жасауы керек, ол
болса теракты жетілдіруді қажет етеді және бүкіл өмір бойы еңбек еткен
кезеңде қызмет сапасы түрін өзгерткені абзал.
Мысалы, американдықтар өмірінің еңбек еткен жылдарында жұмыс орнын
орташа 7,5 рет ауыстырады. Жапонияда жұмысшының белгілі бір бөлігі өмір
бойы жалдамалы еңбек етуіне қарамастан - жұмыстарын 2,6 рет ауыстырады.
Батыс Еуропада бұл көрсеткіш Жапонияға қарағанда жоғары, бірак АҚШ-нан
төмен. Дамыған елдердегі нарық өзінің өзгермелі конъюктурасына қарай,
жұмыскерлердің үштен екісін үнемі оқуға жібереді. Жапонияда мысалы, әрбір
екінші жұмысшы әйтеуір бір жерде оқиды. Осы елде сапа үйірмелері,
тәжірибемен алмасу тобы, жаңа технология және еңбек тәсілдерін игеру
курстары кең тараған. Швецияда еңбекке байланысты арнайы заң қабылданған.
Заң талабына сай, әрбір жұмыскер жұмыс уакытының есебінен кез келген курста
оқуға құқылы және ешкандай жалақысын жоғалтпайды. Сондықтан да жұмыскердің
оқуы мен білім дәрежесі жоғары бағаланады. Бұл процесс - нарықтық принципке
көшетін экономика үшін қажетті құбылыс. Финляндияда, мысалы осындай орташа
мерзім кезінде мамандық та өзгертіледі немесе халық шаруашылығында
айналысатындардың үштен бір бөлігі басқа жұмысқа ауысады.
Еңбек нарығындағы тепе-тендік сұраным мен ұсыным көмегімен бекітіледі.
Еңбекке деген сұраным мөлшері жалақы мөлшерінен кері пропорционалды
байланыста болады. Жалақы мөлшері көтерілген кезінде фирмалар нарықтық тепе-
теңдікті сақтау мақсатында жұмыс күшіне сұранымды төмендетуі қажет, ал
жалақы мөлшері төмендегенде еңбекке сұраным артады. Жұмыс күшіне деген
ұсыным нақты байланысқа іс-әрекет етеді.
Америкам ғалым-экономисі П.Самуэльсонның ойынша, қоғамдағы еңбекке
деген ұсыным төмендегідей факторлармен анықталады:
• тұрғындардың жалпы санымен;
• жалпы тұрғындар санындағы өз бетінше тұратындардын үлесінен
құралады;
• жыл немесе апта бойынша жұмысшының атқаратын орташа сағат санымен;
• жұмысшының жұмсайтын еңбегінің сапасы, саны және біліктілігімен.
Сурет 5. Еңбек нарығындағы сұраным мен ұсынымның ара қатынасы.
Графикте еңбекке деген сұраным мен ұсыным қисығы және жалақы
деңгейінің тепе-теңдігі көрсетілген. Е нүктесінде жұмыс күшінің сұраным
мөлшері жұмыс күші ұсынымына тең, яғни еңбек нарығы тепе-теңдік жағдайда
болады. Бұл дегеніміз барлық фирмалар Е жалақысын төлеуге келіседі,
себебі еңбек нарығында қажетті мелшерде жұмыс күшін табады және оның
еңбекке деген төлем қабілеттілігі сұранымы толық қанағаттандырылған.
Нарықтық тепе-теңдік жағдайында, барлық жұмыскерлер толық еңбекпен
қамтылған және жалақының Е нүктесі кезінде өзінің қызмет көрсетуін
ұсынуға дайын. Сондықтан Е нүктесі толық еңбекпен қамту жағдайын
көрсетеді.
Біздің экономика әкімшілдік-әміршілдік жүйесінен нарықтық тәсілге
көшуі жұмыс күшін босату процесін жеделдеттіреді. Нарық жағдайында нақты
жұмыс орны енді ешкімге де кепілденбейді және еңбекті жалдаудың осы түрінің
күшіне енуі шын мәнге ие болып, көптеген адамдардың мүдделеріне кәдімгідей
әсер етеді. Осы уақытқа дейін бізде жұмыссыздықтың болмағандығы мойындалады
және оны біз үлкен жетістікке санадық. Қазақстан Республикасында 1991-ші
жылы алғашқы рет жұмыссыздар тіркеліп, олар 4 мыңнан астам адамды құрады,
оның ішінде 75%-әйелдер болды. Ал, 2003-шы жылы жұмыссыздардың арнайы
тіркелген саны 499,0 мың адам болды.
Республикада алдағы жылдары тіркелетін жұмыссыздар саны бірнеше мыңға
дейін ұлғаюы мүмкін. Бұл процеске мемлекет дайынданғаны жөн және әлемдік
тәжірибеге сүйене отырып, оны реттеуді үйренген дұрыс-ақ. Тұрғындарды
еңбекпен қамтудың мемлекеттік реттеу механизмі құқықтық негіздегі, арнайы
мекемелер бөлімшелерің экономикалык тетіктер жүйесін өндіреді. Осы жағдайда
мемлекет әлеуметтік саясатында міндетті шараларды жүргізуге міндетті:
әсіресе, жұмыссыздарға жәрдем төлеу, біліктілікті арттыру мен жаңа жұмыстың
әлеуметтік орнын құру және т.б.
Жұмыссыздық бойынша ақы АҚШ-да жалақының 50%-ын құрайды, Жапонияда
жұмыссыздардың жас ерекшелігі мен басқада көрсеткішіне байланысты 3-12
айдың жалақысының -60-80% құрайды. Францияда -1-2,5 жылдағы жалақының 42%-
ын құрап, қосымша күніне 40 франк төленеді, ал 3 жыл бойы ерекше ақы
төленеді. Ұлыбританияда 52 апта бойы 28,5 фунт стерлинг төлейді. Жұмыс
істейтіндердің жалақысынан шегеріліп, сол жиналған сомалардан арнайы қорлар
құрылады.
Нарықтық экономикасы дамыған көптеген елдерде еңбек нарығындағы
әртүрлі категориядағы адамдарға, әсіресе жастарға дифференциалды түрде
қарау көзделген. Осы мақсатта жастар арасындағы жұмыссыздықпен күресу үшін
арнайы бағдарлама жасалып, ол өмірге өндіріледі. Бұл бағдарламада
кәсіпкерлердің қатысуымен жастар үшін жұмыс орынын құру шараларына ерекше
орын берілген, кәсіпкер жалақыны төлеу шығындарын қаржыландырмаса, мемлекет
кәсіби дайындықта жұмсалатын шығындарды өз мойнына алады.
Жұмыссыздық мәселесін шешуде ерекше орынды еңбек биржалары
(тұрғындарды жұмыспен қамту орталығы) алады. Еңбек биржасы - бұл тұрақты
негізде қызмет жасайтын мекеме, мұнда еңбекті жалдау кезінде жұмыскер мен
кәсіпкер арасындағы делдалдык іс-әрекет жүзеге асады. Бұрынғы КСРО-да ең
соңғы еңбек биржасы 1930-шы жылы жабылып, жұмыссыздықтың көзі жойылғандығы
айтылды.
Бүгінгі қалыптасқан өмір шындығы, барлық еңбек нарығы элементтерінің
қайтадан пайда болу қажеттілігін алға тартуда. Қазақстанда тұрғындарды
жаппай жұмыспен қамту орталығы 1991-ші жылы шілденің 1-нен бастап жұмыс
істей бастады. Қоғамдық катынастары дамыған елдерде еңбек биржасы алғашқыда
гуманитарлық институт ретінде пайда болып, оның мақсаты жұмыссыздарға көмек
көрсету еді. Уакыт өте келе бұл елдегі еңбек катынастарының дамуына сай
олардың міндеттері мен қызметтері өзгерді. Соңғы жылдары еңбек биржасы
еңбек нарығын реттеудің маңызды инструменті болып, жұмыспен камту саясатын
жасап, әрі оны өмірге ендірді. Мұндай биржалардың бүгінгі кездегі негізгі
қызметтері мынау болып табылады: еңбек нарығындағы сұраным мен ұсынымды
зерттей білу, жұмыссыздар санын есепке алу, бос жұмыс орнын тіркеу, жұмысты
ауыстыратын және жұмысқа тұрғысы келетін адамдарға ақпарат беру, жұмыс
іздеген мамандарды оқытуды ұйымдастыру және жаңа дайындыктан өткізу, жастар
арасында кәсіби бағдар жұмысын жүргізу, адамдарды жұмысқа орналастыру
кезінде делдалдық іс атқару және жұмыссыздарға жәрдем ақы төлеу болмақ.
Мемлекет кәсіпорын және ұйымдар мүддесін ескере отырып биржа арқылы
еңбек нарығына әсер етеді. Еңбек биржасы берген жұмысқа жолдама-кәсіпкер
үшін ұсыныс болып табылады. Себебі олар жұмысқа кімді аламын десе де таңдау
еркіне құқылы және өзінің кадрлар бөлімі арқылы жұмыскерді жалдауға
мүмкіндігі бар.
Экономикасы дамыған елдер кәсіпорындар мен компанияларында жұмыс күшін
жалдау екі жағдайды ескере отырып жүргізіледі:
- біріншіден, фирманың ағындағы тұтыныстарын, оның қосымша даму
стратегиясын және фирманың өз ішінде кадрларды дайындау мүмкіндіктерін
ескеру керек:
- екіншіден, жұмыс күшінің ұлттық нарығының жағдайын ескеру керек.
Жұмыс күшін жалдау кезінде төмендегідей тәсілдер қолданылады:
- жоғарғы және орта оқу орындарынан мамандарды тарту; жұмыспен қамту
(биржа) орталығы арқылы кадрларды жалдау; жарнамалық хабарлау мен жаппай
ақпараттық құралдар көмегімен кадрларлы тарту:
- орналасатындарды конкурстық (бәсекелестік) негізде мұқият таңдау,
сондықтан бір жұмыс орнына бірнеше орналасатындарды тарта білу.
Талдау іс-әрекеті мұқият талқыланып, онда әртүрлі тестілерді қолдану
ескерілелі.
Тестілер жұмыс орынына таласатын іздемпаздың лауазымды кызметіне
байланысты әртүрлі болып құрылады. Тесті жалпы интеллектуалды денгейі
тексеруге, кейде әртүрлі дайыңдық деңгейін байқататын, жалпы және
өндірістік сипатты көрсететін сауалдарға, оның ішінде талапкердің таңдап
алған мамандығы бойынша сұрақтарға негізделіп жасалады.
Қазақстан Республикасында тұрғындарды жұмыспен қамтудың арнайы
бағдарламасы жасалады. Еңбек нарығындағы жағдайды ескере отырып,
жұмыссыздарды қайтадан оқыту шаралары қарастырылған.
2 АРҚАЛЫҚ ҚАЛАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ
2.1 Арқалық қаласындағы еңбек нарығының даму деңгейі
Арқалық қаласының территориясы – 1558 мың гектар. Статистикалық
мәліметтер бойынша, 2007 жылдың 1 қаңтарында халық саны – 41,6 мың адамды
құраған, оның ішінде қала тұрғындары – 26,8 мың адам, ауыл тұрғындары –
14,8 мың адам.
Аймақта 17 өнеркәсіптік кәсіпорын жұмыс істейді, оның ТБРУ Алюминий
Казахстана АҚ, ЮЭС ААҚ, ТОО Алюминийстрой. Жаңа жылдан бастап, 11 жаңа
кәсіпорын ашылды, сонымен қатар түрлі фракцияның кесектерін шығару бойынша
ТОО Жұлдызай КФ пайдалануға енгізілді, ТОО Алюминийстройда асфальт
өндіру бойынша цех пайдалануға енгізілді.
Арқалық қаласына 3700 адамы және 425 үй шаруашылығы бар жеке
кәсіпкерліктің 1719 субъектісі өз қызметін жүзеге асырады.
2004-2007 жылдарға арналған Арқалық қаласы бойынша халықты еңбекпен
қамтудың аймақтық бағдарламасын орындау бойынша қабылданған шаралардың
нәтижесінде 2008 жылдың 1 қаңтарында тіркелген жұмыссыздық деңгейі 2004
жылмен салыстырғанда 7,3%-дан 2,0%-ға дейін төмендеген, ал жұмыссыздар саны
1784 адамнан 505 адамға дейін азайған, оның ішінде жұмыспен қамту есебінен
– 62,3%, қаладан кету – 1,9%, жұмысқа бару мерзімін бұзу – 15,5%, өз
еркімен – 7,8%, зейнеткерлікке шығу – 2,5% және т.б.
Орташа есеппен алғанда, жұмыссыздардың жалпы санының 76,0%-н әйелдер,
7,7%-дан 9,2%-ға дейін 16-24 жас аралығындағы жастар құрайды. Тіркелген
жұмыссыздардың орташа саны: жоғары біліммен – 5,2%, орта арнайы және
бастапқы біліммен – 36,1%, орта және негізгі жалпы біліммен – 58,7%. Орташа
есеппен алғанда, жұмыссыздардың 33%-ы 2 жылдан астам, 35%-ы 3 жылдан астам
есепте тұр.
Кесте 2.1
Арқалық қаласындағы еңбек нарығының 2004-2007 жылдар бойынша көрсеткіштері
Көрсеткіштердің атауы Жылдар Өсу қарқыны, %
2004 2005 2006 2007 2005-202006-202007-20
04 05 06
Халық саны, мың адам 42,5 42,3 41,9 41,6 99,5 99,1 99,3
Экономикалық тұрғыдан 24,4 24,9 24,6 25,9 102,0 98,8 105,3
белсенді халық, мың
адам
Жұмыссыздар саны, адам1784 1612 795 505 90,4 49,3 63,5
Жұмыссыздық деңгейі, %7,3 6,5 3,2 2,0 89,0 49,2 62,5
Жұмыспен қамтылғандар,549 469 533 589 85,4 113,6 110,5
адам
Жұмыспен қамтылу 39,2 37,5 90,5 90,1 95,7 241,3 99,6
деңгейі, %
Арқалық қаласының халық саны 2004 жылы 42,5 мың адамды, 2005 жылы 42,3
мың адамды, 2006 жылы 41,9 мың адамды және 2007 жылы 41,6 мың адамды
құраған. Бұл көрсеткіш 2005-2004 жылдары 0,5%-ға, 2006-2005 жылдары 0,9%-
ға, 2007-2006 жылдары 0,7%-ға азайған.
Экономикалық тұрғыдан белсенді халық 2004 жылы – 24,4 мың адамды, 2005
жылы – 24,9 мың адамды, 2006 жылы – 24,6 мың адамды және 2007 жылы – 25,5
мың адамды құраған. Бұл көрсеткіш 2005-2004 жылдары 2,0%-ға өскен, ал 2006-
2005 жылдары, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ..6
1.1 Еңбек нарығы және оның мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Жұмыссыздық түсінігі және жұмыспен қамту теориялары
... ... ... ... ... ...14
1.3 Еңбек нарығы және тұрғындарды жұмыспен қамтудың мемлекеттік
саясаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2 АРҚАЛЫҚ ҚАЛАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.1 Арқалық қаласындағы еңбек нарығының даму деңгейі
... ... ... ... ... ... ... .29
2.2 Арқалық қаласындағы еңбек нарығының
мәселелерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..42
2.3 Арқалық қаласындағы жұмыссыздық мәселесін шешудегі шағын
кәсіпкерліктің әсерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .44
3 АЙМАҚТАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... 50
3.1 Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу және жетілдіру жолдары
... ... ... ... ..50
3.2 Еңбек нарығын мемлекеттік реттеудегі шетелдік тәжірибе ... .
... ... ... ... .60
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..72
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
КІРІСПЕ
Еңбек нарығы өндірістің тиімділігін өсіруге, ғылыми-техникалық
прогресті жеделдетуге осы негізде еңбекшілердің тұрмыс дәрежесін елеулі
түрде көтеруге көмектеседі. Еңбек нарығы жұмыс орны мен кәсіпті
(профессияны) таңдауға, өмір салтын қалыптастыруға, адамның экономикалык
тәуелсіздігін қамтамасыз етуге жол ашады. Еңбек нарығы асқан
жауапкершілікті, жинақылықты, тәртіпті қажет етеді. Мемлекет әр адамға
нақтылы жұмыс орнын дайындау міндетінен арылады, сонымен әр адам өзіне
лайықты еңбек орнын таңдап алуға ерікті. Мемлекеттің міндеті — еңбекшілерге
тиімді енбек етуіне қолайлы жағдай жасаумен бірге, уақытша жұмыссыз
калғандарға әлеуметтік жәрдем жасау, оларды барынша қолдау және қорғау.
Жұмыссыздық - экономикалық теорияның бұрынғы және казіргі тарихындағы
ең өткір мәселесінің бірі. Жұмыссыздықты әртүрлі мектеп өкілдері әртүрлі
түсіндіреді. Мысалы, мальтузиандық теория жұмыссыздыктың пайда болуын
тұрғындардың тым артып кетуімен түсіндіреді. Кейнстік теория бұл құбылысты
нарықтық сұраныстың жетіспегендігімен дәлелдейді, еркін кәсіпкерлік
мектебінін теориясы - жұмыссыздық жалақы деңгейінің жоғарылауымен
туындайтынын айтады, яғни ол еркін болып табылады. Еркін кәсіпкерлік
теориясы қазіргі өкілдері - монетаристер - осы көзқарасты құптайды.
Жұмыспен қамтылмау өндірістің тиімділігін арттыруы, сонымен бірге
жұмысшы күшінің бір бөлігін жұмыстан босатуға мүмкіндік жасайтын немесе
оның құрылымына, сапасына жаңа талаптар қоятын ғылыми-техникалық прогрестің
салдары болуы мүмкін. Нарықтың экономикада жұмыссыздық дағдарыстар кезінде
көбейеді. Нарық жоқ жағдайда жұмыссыздықтың көбею себебі мемлекеттің
өндіргіш күштерді орналастырудағы бұрыс құрылымдық саясаты болуы мүмкін.
Қазақстан Республикасындағы қалыптасып отырған еңбек нарығы нақты
еңбек нарығынан өзгешелеу. Мұнда әзірше жұмыс күшін еркін сату жүзеге аспай
тұр және оның болуы әкімшілік құқықтық және экономикалық факторлармен
шектелуде: әлі де болса паспорттық құжаттық режим сақталуда, жұмыс күшінін
еркін аумактық құйылуын тоқтататын нақты тұрған жай нарығы болмай тұр.
Кез келген жұмыссыздықтың болуы - қоғам үшін ең ауыр экономикалық және
әлеуметтік сілкініс. Батыс ғалымдарының пікірі бойынша, адамды жұмыссыз деп
есептегенде, ол тек жұмыстан айырылып қана қоймай, өзінің абыройын да
жоғалтады. Шетелде жұмыстан айырылуды психологиялық зақым ретінде бағалап,
тек ең жақын туысқаны қайтыс болғаңда алатын стресс деңгейіңде қаралады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – аймақтағы еңбек нарығының дамуын талдау.
Дипломдық жұмыстың міндеті – еңбек нарығының теориялық негіздерін ашу,
аймақтағы еңбек нарығының даму деңгейін көрсету, аймақтағы еңбек нарығын
жетілдіру жолдарын ұсыну.
Зерттеу объектісі – аймақтағы еңбек нарығының даму деңгейі.
Еңбек нарығы, жұмыссыздық, жұмыспен қамту, еңбек нарығындағы сұраныс
пен ұсыныс тақырыптарын зерттеумен көптеген отандық және шетелдік ғалымдар
айналысқан. Олардың ішінде келесі кісілердің еңбектері осы жұмыста
пайдаланылды: Я.Ә. Әубәкіров, Ө.Қ. Шеденов, С. Мәденов, Д.Қ. Қабдиев, А.И.
Рофе және т.б.
1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Еңбек нарығы және оның мәні
Еңбек нарығы – жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныстың қалыптасу саласы.
Еңбек нарығы арқылы жұмыс күшін белгілі бір мерзімге сату жүзеге асырылады.
[1]
Еңбек нарығы өндірістің тиімділігін өсіруге, ғылыми-техникалық
прогресті жеделдетуге осы негізде еңбекшілердің тұрмыс дәрежесін елеулі
түрде көтеруге көмектеседі. Еңбек нарығы жұмыс орны мен кәсіпті
(профессияны) таңдауға, өмір салтын қалыптастыруға, адамның экономикалык
тәуелсіздігін қамтамасыз етуге жол ашады. Еңбек нарығы асқан
жауапкершілікті, жинақылықты, тәртіпті қажет етеді. Мемлекет әр адамға
нақтылы жұмыс орнын дайындау міндетінен арылады, сонымен әр адам өзіне
лайықты еңбек орнын таңдап алуға ерікті. Мемлекеттің міндеті — еңбекшілерге
тиімді енбек етуіне қолайлы жағдай жасаумен бірге, уақытша жұмыссыз
калғандарға әлеуметтік жәрдем жасау, оларды барынша қолдау және қорғау.
Еңбек нарығы туралы сөз болғанда жұмысқа тарту теориясында жаңа
көзқарас пайда болғанын атау керек. Кеңестік қоғамтану, экономикалық
әдебиеттерде ондаған жылдар бойы социализм жағдайында жұмыссыздар
болмайды, бұл социализмнің капитализммен салыстырғандағы белгілі бір
артықшылығы деген қағида берік орын алып келді. Қоғамдық пікір де осы
тұрғыдан қалыптасқан еді. Елімізде нарықтық шаруашылық системасына көшуге
орай экономикалық теория алдында бірсыпыра жаңа сұрақтар койғаны туралы
жоғарыда сөз болды. Сол сұрақтардың бірі - еңбек нарығы және
жұртшылықты еңбекке тарту мәселесі. Шындығында, 1989 жылдан бері
әдебиет бетінде, түрлі ғылыми-өндірістік конференцияларда, жиналыстарда
айтылған пікірлерді негізінен екі топқа бөлуге болады. Бірінші топ біздің
елде енбек нарығы болуға тиіс емес десе, екіншілері еңбек
нарығы бар, бірақ ол тежелген, ерекше нарық дегенді айтып жүр. Әрине,
кеңестік, дәстүрлік саяси экономия тендік, әділеттілік пен қазіргі
ілгері дамыған елдердегі жалақы, еңбекке тарту, оған ынталандырумен
байланыстырғысы келеді. Онымен бірге жаңа көзқарас еңбек проблемаларын
зерттегеңде экономикалық және әлеуметтік саясат, еңбектің сипаты мен
мәні, оның тиімділігі, әділеттілігі туралы мәселені қамтуды
қажет етеді.
Енбек нарығының құрамдас бөлігі - жұмысшы күшінің сипатына да анықтама
беру керек. Соңғы мезгілге дейін кеңестік экономикалық ой-пікірде
жұмыс күші біздің елімізде тауар емес, оның себебі жұмысшылар өз
мемлекетінің, коғамның қожасы болды, қанаушы үстем таптар жойылды,
сондықтан жұмысшы өз еңбегін өзіне сата алмайды деген түсінік кең орын
алды. Осы қағиданың дұрыс еместігін өмір тәжірибесі дәлелдеп берді. Себебі
жоғарыда аталған топшылау шындыққа жатпады. Керісінше, жұмысшылар өндіріс
құрал-жабдықтары мен өндірісті басқарудан тыс қалды, олардың еңбекке деген
белсенділігі де кеміді. Осыған орай теорияда және практикада жұмысшы күшін
қайта даярлау, ұдайы өндіру, оның нақтылы құнын
анықтау мәселесі жете зерттелмеді. Осы жағдай кеңес елінде жұмыс
орны мен жұмыс күшінің өте арзан болғанын анықтайтын себеп. Кеңес елінде де
теориялық қағидалар қаншама теріс болғанымен, еңбек нарығы болды, бірақ та
ол ашық түрде шаруашылық механизмінің құрамдас бөлігі ретінде қызмет
атқара алмады. Жұмысшылар бір кәсіпорыннан екінші кәсіпорынға, түрлі
мекемелерге жиі ауысып жүрді. Техникалық жабдықталуы, еңбек жағдайы және
жалақысы жоғары кәсіпорындарды жұмысшылардың іздейтіні ақиқат. Осыған
орай экономикадағы қолайсыз
жағдайдың бірі - жұмысшылардың жиі ауысуы болды. Мәселен,
бұрынғы Одақ бойынша 80-жылдары бір жылда 20 миллиондай адам еңбек орнын
ауыстыратын. Осындай құбылыс Қазақстан жағдайында да орын алды.
Қазіргі экономикалық теориядағы жаңа көзқарас бойынша, жұмыс күші
тауар ретінде қаралуы керек. Олай болса, жұмыс күшінің тұтыну құны және
құны бар. Жұмыс күшінің тұтыну құны дегеніміз оның материалдық және рухани
игіліктерді ендіріп, қызмет көрсетуді атқару қабілеті. Жұмыс күші арқылы
адам құн және қосымша құн өндіреді. Нарық қатынасында жұмыс күшіне сұраныс
тауар өндірушінің сапалы өнім шығарып, оны сатудан пайда түсуімен
белгіленеді. Сонымен жұмыс күшіне сұраныс проблемасы экономикалық өсумен
тығыз байланысты. Әрине, мемлекет бұл процесті тікелей және жанама реттеуі
мүмкін. Ол үшін экономика құрылымын қайта құру, перспективалық,
стратегиялық күрделі қаржылар жұмсау көзделуге тиіс.
Көп укладты экономикада жұмысшыны қабылдайтын кәсіпорын оның жұмыс
күшінің сапасына ерекше назар аударады. Осыған орай еңбекақы да
белгіленеді. Жұмысшының еңбекақысының мөлшеріне түрлі факторлар әсер етеді,
оның ішінде еңбек туралы заң, ұжымдық шарт, салық саясаты т.б.
Қазір мемлекет енбекақыны жанама әдістермен реттеуді көздейді. Бірақ,
нарық механизмі арқылы еңбекакыны реттеу әлі де болса қалыптасқан жоқ.
Бұрынғы кеңес елінде қоғамдық меншік негізінде өндірістің заттай
факторларын жоспарлы реттеп, еңбек ресурстарын даярлап, толық пайдалануға
болады деген ұғым берік орнады. Осыған орай жеке адамның алдымен коғамдық
өндірістегі өз еңбегінен басқа құн көретін еңбегі жоқ деген қағида орын
алды. Сонымен барлық коғам мүшелерінің еңбекпен толық қамтылуы көзделеді.
Осы теріс нұсқаудың салдарынан бүкіл экономикаға аз зардабы болмаған
"кадрлар тапшылығы" пайда болды. Жұмыс орны көп болып, оны толтыруға адам
саны жетпей жүрді. Мысалы, бұрынғы кеңес елінде металл кесетін станоктардың
саны жұмысшы-станокшылардан екі есе артық болды. Қазірде де біздің
республиканың кейбір кәсіпорындарында бос жұмыс орындары аз емес. Бірақ бұл
орындарды толықтыру оңайға түспей отыр. Осыған кедергі жасайтын жағдайлар:
— кәсіпкерлік даярлау жүйесінің халық шаруашылығының нақтылы қажетінен
алшақ болуы әлеуметтік инфрақұрылымның (ең алдымен тұрғын үй нарығынын)
артта қалғаны, әр түрлі аймақтардағы өмір салты, тұрмыс жағдайындағы
әлеуметтік-экономикалық айырмашылық;
— әр аймақтың жергілікті ерекшеліктері, Қазақстанның экологиялық
қолайсыз аймақтары. Оған Семей ядролық полигоны, Арал төңірегіндегі және
басқа да халық тұрмысына, денсаулығына нұқсан келтіретін апатты аймақтар
жатады.
Қалаларда да жұмысқа мәжбүр болғандардың қатары көбеюде.
Қазақстанның село, ауылдарында (өнеркәсібінде де) озат елдермен
салыстырғанда, еңбек өнімділігі төмен, мамандығы шамалы, ауыр қол еңбегінің
үлес салмағы көп. Оған қоса басқару аппаратының ұлғаюын да айтпасқа болмас.
Көптеген мекемелерде атқаратын еңбегінің пайдасы шамалы штаттар саны аз
емес. Оның үстіне өндірісті және еңбекті ұйымдастыру дәрежесі көп жерде
ойдағыдай болмай отыр. Уақыт үнемдеу айтарлықтай қызмет етпейді. Өндірісте
бос уақыт өткізіп, еңбекақы алатындар да жиі кездеседі.
Тиімді экономикада еңбекке тарту ұтымды болу үшін, әрбір еңбекке
жарамды адам шаруашылықтың түрлі салаларын өзінің жеке басының қабілеті мен
мүмкіншілігіне сай таңдап алуы керек. Сонда ғана ол өндірістің пайдалы
(рентабельді) болуына көмектесе алады. Сонымен бірге өндірістік кажетіне
сәйкес, жұмысшының да кәсіптік дәрежесі болуы керек. Еңбек нарығын
реттеудің талап-тілектері осындай.
Еңбек нарығында да сұраныс пен ұсыныс заңдары әрекет етіп, жұмыс күшін
сатып алу және сату жетілген және жетілмеген бәсеке жағдайларында жүреді.
Еңбек нарығында сұраныс пен ұсынысты теңдестіретін ерекше "баға тепе-
теңдігі" орнайды. Мемлекет пен кәсіподақтың еңбек нарығына әсері ерекше.
[2]
Еңбек нарығы - бұл еңбек мөлшері және институттары, ұдайы өндірісті
қамтушы жұмысшы күші және еңбекті пайдалануды көрсететін экономикалық
механизмдер жүйесі. Барлық нарықтарда сияқты, еңбек нарығында да еңбекке
ұсыныс және еңбектің анықталған түріне сұраныс құрылады.
Еңбек нарығы кез келген жағдай-шартта қызмет етеді. Қарапайым шарты -
жетілген бәсеке. Оның нарықтық сипаттамасы:
- кәсіпорындар санының көп болуы, керекті жалдама жұмысшыны жалдау
үшін өзара бәсекелесуі;
- жоғары дәрежелі мамандандырылған қажетті жалданушылардың көптігі;
- еңбек нарығына бірде-бір жұмысшының немесе кәсіпорынның күшті ықпалы
болмауы.
Еңбекке жинақталған сұраныс жетілген бәсеке нарығында жеке фирмалардың
еңбегіне сұранысты жинақтау жолымен анықталады. Ал, фирма қанша жұмысшы
санын жалдау керектігі жөніндегі сұрақты шешеді, еңбекке сұраныс бағасын,
яғни еңбек ақысын анықтайды.
Еңбекке сұраныс бағасы шектік еңбек өнімділігінен тұрады, демек
өнімнің көбеюі қосымша еңбек бірлігін жалдау нәтижесінде алады. Қосымша
жұмысшыларды жалдау нәтижесінде алынған қосымша өнімді шектелген өнім
дейді. Шектік өнімнен түскен табысты анықтау үшін шектік өнімді өнім
бірлігі бағасына көбейтеміз. Осы табыс шектік өнімнен түскен шектік табыс
деп аталады. Шектік өнім, әрбір қосымша жұмысшыны жалдағандағы өнім шығару
көлемінің өзгеруін көрсетеді.
Шектік өнімнен түскен табыс, төленетін еңбек ақыдан жоғары болғанда
ғана, қосымша жұмысшы жалдауға болады. Сондықтан жетілген бәсекелестік
нарығында еңбекке сұраныс екі көрсеткішпен анықталады: жалақы және шектік
өнім құны.
Жалакы мөлшері мен жұмыс күшіне сұраныс мөлшерінің арасындағы
тәуелділік еңбекке сұраныс қисығы бір қалыпты азаю сызығын береді (Сурет
1).
Жұмыс бастылық көлемі
Сурет 1. Жалақы мөлшері мен жұмыс күшіне сұраныс мөлшері арасындағы
тәуелділік
Еңбекке жинақталған ұсыныс халық санымен анықталады, ондағы халықтың
еңбекке жарамды бөлігі, орта сағат саны, бір жылдық істеген жұмысшы жұмысы,
жұмысшының еңбек сапасы жақтарын қамтиды.
Еңбек ұсынысы сұраныс сияқты, жалақы мөлшеріне байланысты, бірақ
байланысы басқаша. Ұсыныс қисығы еңбек ақы өскенде, еңбек ұсынысы
көбейгенін көрсетеді. Ал жалақы түссе, еңбек ұсынысы да түседі. Графикте
өсуші сызық көрсетілген (Сурет 2).
Жұмыс бастылық көлемі
Сурет 2. Еңбек ұсынысы мен жалақы мөлшерінің өзара байланысы
Еңбек ұсынысы екі құбылыспен сипатталады: "орнын басу әсері", "табыс
әсері". Бұл жеке жұмысшының жалақысын көтергенде байқалады. Еңбек ақының
өсуі белгілі мезетте, еңбекке ұсынысты көбейтеді, бірақ жоғары деңгейге
жеткен кезде, одан ары қарай еңбек ақы өсуімен қысқарады. Жалақы көтерілуі
еңбек ұсынысын өсіруге де, кемуге де әкеледі.
Себебі, жұмысқа жалданатын адам еңбек пен бос уақыт арасын таңдайды.
Жұмыс табыс табуға мүмкіндік береді, бірақ бос уақыттан айырылады. Жалақы
көтерілген кезде, жоғары төлейтін жұмыс үшін, бос уақытты құрбандыққа
шалып, жұмысқа ден қояды. Нәтижесінде еңбек ұсынысы өседі. Мұнда "орын басу
әсері" көрінеді. Болашақта жалақының өсуі "табыс әсеріне" жеткізеді, демек
жоғарғы табыс еңбекті емес, бос уақытты ынталандырады, осы жағдайда ең
арзан тауар ретінде қаралады. Сондықтан табыс өсуімен еңбек ұсынысы
қысқарады.
Ұсыныс пен сұраныстың қиылысқан жері, жалақының теңестірілген деңгейін
көрсетеді. Берілген жалақы деңгейі экономикада толық жұмыс бастылықты
тұрақтандырады. Еңбекке сұраныс еңбек ұсынысына тең (Сурет 3).
Жұмыс бастылық деңгейі
Сурет 3. Жалақының теңестірілген деңгейі
Егер жалақы деңгейі темен және w1 тең болса, бұл жағдайда сұраныс
ұсыныстан көп болғаны және кәсіпорындарда жұмысшылар жетіспейді.
Кәсіпорын жұмыс күшін ұстау мақсатымеи жалақыны көбейтеді. Сол кезде
адамның көбі жұмыс алуға ұмтылады (ұсыныстың жоғары қозғалысы), кейде
көтеріңкі жалақы, жұмыс берушілерді аз жұмысшы жалдауға мәжбүр етеді
(сұраныстың темен қозғалысы).
Егер жалақы w2 деңгейіне жетсе, онда ұсыныс сұраныстан артады.
Сондықтан кәсіпкерлер мүмкіндігінше төменгі жалақы ұсынумен бос орынды
толтыра алады.
Жұмыс істеуге ынталанушылар саны азаяды (ұсыныс төмен), сонымен қатар,
кәсіпкерлер аз жалақы мөлшерімен көп жұмысшы санын жалдай алады (сұраныс
жоғары). Сол кезде жалакы деңгейі w0 тіреледі. Барлық кәсіпкер бос орнын
толтырады, ынталанушылар жұмыс табады. Еңбектің ұсынысы мен сұранысы
теңеседі (0 нүктесінде).
Еңбек нарығында жетілмеген бәсекелестік жағдайында профсоюздар (жалақы
ставкасы) мен үкімет ықпал етеді. [3]
Еңбек нарығының элементтері:
1. Нарықтық қарым-қатынастардың жақтары немесе нарық субъектілері:
жұмыс берушілер немесе олардың өкілдері және жұмыс іздеп жүрген адамдар.
2. Еңбек нарығы субъектілерінің қарым-қатынастарын реттейтін құқықтық
актілер.
3. Еңбектің нақты түрлеріне еңбекақы мөлшерлемелерін және халықтың
жұмыспен қамтылу деңгейін анықтайтын нарық конъютурасы – еңбекке деген
сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы.
4. Халықты жұмыспен қамту қызметтері (орталықтар, биржалар, бюролар
және т.б.)
5. Еңбек нарығының инфрақұрылымы: жұмыскерлерді кәсіби бағдарлау,
дайындау және қайта дайындау қызметі, жұмыспен қамту қорлары, жарнамалық
фирмалар және т.б.
6. Өндірістен босатылып жіберілгендер, жаңа жұмыс орнына
ауыстырылғанда, жұмыссыздар үшін әлеуметтік төлемдер және кепілдіктер
жүйесі.
7. Жұмыспен қамтуды қамтамасыз етудің балама уақытша нысандары:
қоғамдық жұмыстар, үйде істейтін еңбек, маусымдық жұмыстар және т.б.
Еңбек нарығының барлық элементтерінің бар болуы және өзара
әрекеттестігі оның қалыпты қызмет етуі үшін қажет, бұл еңбек нарығының
функцияларын орындау үшін барлық шарттар құрылған жағдай ретінде
түсіндіріледі.
Еңбек нарығының қызметтері:
1. Еңбекті сатушылар мен сатып алушылардың кездесулерін ұйымдастыру.
2. Нарықтық өзара әрекеттестіктің әрбір жағының ішінде бәсекелестік
ортаны қамтамасыз ету.
3. Еңбекақының тепе-тең мөлшерлемелерін белгілеу.
4. Халықты жұмыспен қамту сұрақтарын шешуге мүмкіндік туғызу.
5. Жұмыссыздарды әлеуметтік қолдауды жүзеге асыру. [4]
1.2 Жұмыссыздық түсінігі және жұмыспен қамту теориялары
Жұмыссыздық – бұл жұмыс істегісі келетін еңбекке жарамды халықтың
өндірісте жұмыспен қамтылмауы. Жұмыспен қамтылмау өндірістің тиімділігін
арттыруы, сонымен бірге жұмысшы күшінің бір бөлігін жұмыстан босатуға
мүмкіндік жасайтын немесе оның құрылымына, сапасына жаңа талаптар қоятын
ғылыми-техникалық прогрестің салдары болуы мүмкін. Нарықтың экономикада
жұмыссыздық дағдарыстар кезінде көбейеді. Нарық жоқ жағдайда жұмыссыздықтың
көбею себебі мемлекеттің өндіргіш күштерді орналастырудағы бұрыс құрылымдық
саясаты болуы мүмкін.
Жұмыссыздықтың мынандай түрлері бар:
1. Жасырын жұмыссыздық – өндірісте және мемлекеттік аппаратта артық
жұмысшылардың қолданылуы. Қазіргі болмыста олардың жұмыстарын аз жұмыс
күшімен атқаруға болады.
2. Фрикциондық жұмыссыздық – адамдар бір жұмыстан басқа жұмысқа, бір
жерден басқа жерге жұмыс ізденумен ауысуын айтамыз.
3. Маусымдық жұмыссыздық – жұмыс күшінің тек маусымдық кезеңде жұмыс
жасауы; бұл кейбір ауыл шаруашылығы өндірісі саласында кездеседі, әсіресе
қайта өңдеу өнеркәсібінде т.б.
4. Құрылымдық жұмыссыздық – өндірістік қуаттың жетпеуінің нәтижесінде
болады: жеке саланың дамушының кері пропорционады болуынан және ескі саланы
жабу мен жаңа саланы дамытудың нәтижесі ретінде қараймыз.
5. Технологиялық жұмыссыздық – адамдарды машинамен ауыстырудың
нәтижесі, біліктілікті өзгертуді немесе басқа мамандықты игеруді талап
етеді.
6. Циклдық жұмыссыздық – өндірістің құлдырауынан туындайды, яғни
экономикалық циклдың осы фазасымен байланысты.
Өнеркәсібі дамыған елдердегі жұмыссыздықтың себептерін талдай отырып,
шетел авторлары олардың жекелеген түрлерін тудыратын нақты факторларын
қарастырады. Мысалы, АҚШ Конгресі экономикалық статистика бойынша
комиссиясының жүргізген зерттеуі, жұмыссыздықтың 70 түрін атаған. Олардың
әрқайсысының өзінің ерекше себептері бар. Экономистер барлық
жұмыссыздықтығ түрлерін негізінен екі топқа жәктеп қарайды. Жұмыссыздықтың
бірінші тобына - жиынтық сұранымның жеткіліксіздігінен туындауын
жатқызады, алдыменен циклдық жұмыссыздықты айтамыз. Жұмыссыздықтын екінші
тобына - жиынтық сұраным өзгерісімен байланысты емес: фрикциондық,
құрылымдык, технологиялық және басқа түрлерін жатқызамыз.
Кез келген жұмыссыздықтың болуы - қоғам үшін ең ауыр экономикалық және
әлеуметтік сілкініс. Батыс ғалымдарының пікірі бойынша, адамды жұмыссыз деп
есептегенде, ол тек жұмыстан айырылып қана қоймай, өзінің абыройын да
жоғалтады. Шетелде жұмыстан айырылуды психологиялық зақым ретінде бағалап,
тек ең жақын туысқаны қайтыс болғаңда алатын стресс деңгейіңде қаралады.
Жұмыссыздық деңгейін есептеу төмендегідей формуламен анықталады [5]:
( 1.1 )
мұндағы,
ЖД - жұмыссыздық деңгейі;
ЖС - жұмыссыздар саны;
ЖК - жұмыс күшінің саны.
Жұмыссыздық қоғамға көптеген зиян келтіреді; инфляцияның өсуіне ықпал
жасайды, сондықтан еңбекке қабілетті адамдардың бір бөлігі өнім өндіруге
қатыса алмайды. Сөйтіп олар жұмыспен қамтылмағандықтан ақшалай
жұмыссыздыққа ақы алады, осыдан барып мемлекеттік бюджеттің шығыс бөлігі
өсе түседі. Кез-келген жұмыссыздық деңгейімен байланыста болатын
экономикалық зиянды анықтау үшін, әлемдік практикада Оукен заңы
колданылады. Бұл заң американ экономисі Артур Оукеннің (1724-1780 жж.)
есімімен аталған. Осы заң математикалық тұрғыдан жұмыссыздык деңгейі мен
жалаы ұлттық өнім (ЖҰӨ) көлемінің төмендеуі арасындағы байланысты
көрсетеді. Егер жұмыссыздықтың сандық деңгейі табиғи деңгейден 1 %-ға асса,
оңда ЖҰӨ көлемінің төмендеуі 2,5% құрайды. Осы 2,5 санымыз - Оукен
коэффициенті болып табылады. Мына 1:2,5 қатынасы, бұл жұмыссыздықтың ЖҰӨ
көлемінің төмендеуіне қатынасы болып табылады және жұмыссыздықпен
байланысты өнімнің абсолюттік зиянын анықтауға көмектеседі. [5]
Жұмыссыздықтың экономикалық және әлеуметтік салдары:
1. Қоғамда бар болатын потенциалды мүмкіндіктер көлемімен
салыстырғандағы ЖҰӨ көлемі артта қалып отырады.
2. Халықтың әр түрлі әлеуметтік топтарында жұмыссыздық шығыны тепе-тең
бөлінбейді.
3. Жоғары дәрежелі маман жұмысшылар жоғалады. [3]
Жұмыссыздық - экономикалық теорияның бұрынғы және казіргі тарихындағы
ең өткір мәселесінің бірі. Жұмыссыздықты әртүрлі мектеп өкілдері әртүрлі
түсіндіреді. Мысалы, мальтузиандық теория жұмыссыздыктың пайда болуын
тұрғындардың тым артып кетуімен түсіндіреді. Кейнстік теория бұл құбылысты
нарықтық сұраныстың жетіспегендігімен дәлелдейді, еркін кәсіпкерлік
мектебінін теориясы - жұмыссыздық жалақы деңгейінің жоғарылауымен
туындайтынын айтады, яғни ол еркін болып табылады. Еркін кәсіпкерлік
теориясы қазіргі өкілдері - монетаристер - осы көзқарасты құптайды.
К. Маркстың қорлану теориясы мен қазіргі технологиялық теория
жұмыссыздықтың болуын біріншіден - капиталдың қорлануымен, екіншіден, -
техника прогрессімен болатындығын айтады.
Енді осы теориялардын мән-жайына қыскаша тоқталайық.
Мальтузиандык теорияны ағылшын экономисі Томас Роберт Мальтус (1766-
1834 жж.) жасаған. Ол 1798 жылы Халық саны туралы заңның тәжірбиесі
кітабын шығарған. Онда ол былай жазған: жер шарындағы тұрғындар
геометриялық прогрессиямен өседі; яғни әрбір 25 жылда екі есе өседі; ал
өмір сүру жабдығы тек арифметикалық прогрессиямен өседі: халық саны - 1, 2,
4, 8, 16, 32 және т.б. ал өмір сүру жабдығы - 1, 2, 3 , 4, 5 және т.б.
Ол халық санының және өмір сүру әдісінің өсу қарқыны жоғарыдағы
көрсетілген есеппен салыстыра отырып мынандай қорытындыға келген:
тұрғындардың жоғары қарқынмен өсуі кайыршылық пен жұмыссыздықтың себеп
салдары болып табылады.
Тұрғындардың қарқынды өсуін Мальтус (әрбір 25 жылда екі есе өсуі) XVII-
ші ғасырда АҚШ-да халык санының өсуі негізінде есептеген, бірақ ол кезде
АҚШ-да тұрғандар сан тек табиғи есіммен ғана емес, Еуропадан иммигранттар
легінің келуімен де өскенін ескермеді.
Қазіргі жағдайда адамзаттың өмір сүру әдісінің тұрғындар қарқынының
тез өсуінен қалмауы үшін мүмкіндіктер көп. Бұл туралы ағылшын экономисі
Джон Бернал өзінің 1954 жылы шыққан Қоғам тарихындағы ғылым кітабында
былай жазған: Қазіргі уақытта атом ядросының бөлінуі негізінде ядролық
энергия алынды және оны ядролық синтезден, тіпті көп мөлшерде күтуге толық
негіз бар, себебі тамақ өндірісін мұнан ары дамытудың шексіз екенін
көрсетеді.
Ағылшын экономисі Джон Кейнстің баяндауынша, жұмыссыздық бұл тауарға
сұранымның төлем қабілеттілігінің жеткіліксіздігі мен жалақының өте
жоғарылауының салдары деп түсіндіреді. Төлем сұранымының жеткіліксіздігін
ол адамдардың қор жинауға бейімділігімен және күрделі қаржыға
ынталандырудын әлсіздігімен түсіндіреді. Оның ойынша, толық жұмыстылықпен
қамтамасыз етуге болады, ол үшін адамдардың қор жинауға бейімділігін жоюы
қажет және жұмыс орнын құру үшін жоғарғы деңгейлі күрделі қаржыны
қарастырған дұрыс.
Батыс мектебінің өкілдері. ХХ-шы ғасырдың 30-шы жылдарына дейін
жұмыссыздықты - жолдамалы жұмыскердін өзінше еркін талдауы деп есептеді.
Жұмысшылар шектен тыс жоғарғы жалақыны талап етеді, сондықтан жұмыс күшіне
сұраным төмендейді. Бұл теорияны ағылшын экономисі Кембридж университетінің
профессоры А.Пигу өте дәйектілікпен жасады. Ол өзінің ойын 1923 жылы шыққан
Жұмыссыздық теориясы кітабында баяндады. Алайда ХХ-шы ғасырдың 30-шы
жылдарындағы жаппай жұмыссыздық кезінде бұл позицияның дұрыс еместігі
барынша айқындала түсті.
Қазіргі жағдайда монетарлық теория өзі туралы барынша айқын көрсете
білуде. Осы теорияны жақтаушылар жұмыссыздық себебін мемлекеттің ақша
саясатын дұрыс жүргізбеуінде екіндігімен түсіндіреді. Ақша массасын дұрыс
басқара отырып, өндіріс процессін реттеуге болады. Олардың ойынша, түзу
инфляция өндірісті ынталандырады және жұмыссыздықты басады. Мысалы, жаңа
зеландиялық экономист Олбен Филлипс (1914 ж.) осы тәуелділікті
математикалық тілде қисық түрінде көрсетіп, кейінірек ал Филлипс қисығы
аталды (Сурет 4).
Сурет 4. Филлипс қисығы
К. Маркс қорлану теориясын жасады. Осы теорияға сәйкес капиталдың
корлану процесінде, яғни қосымша кұнның капиталға айналуында (косымша
ғимараттар, алып кұрылыстар, машиналар, жабдықтар және өндіріс көлемін
ұлғайту үшін қажетті қосымша жұмысшыларды сатып алу), капиталдың техникалық
және құндық (органикалық) құрылымында өзгерістер болады. Бұның өзі қосымша
құнның еңбек құрал-саймандарын көбірек алуға үлесі артады, ол косымша
құнның жұмыс күшін сатып алуға бағытталған үлесінің азаюына алып келеді.
Осының салдарынан жұмыс күшінің бір бөлігі артығырақ болып, өндіріс
саласынан ығыстырылып шығарады. Соның арқасында өнеркәсіпте резервтік еңбек
армиясы пайда болады. Осы жұмыссыздар армиясы ... жұмысшы халық капитал
қорларын өндіре отырып, - деп жазды К. Маркс, құрал-жабдықтар өндіруді
үдеуші мөлшерде көбейтеді, сөйтіп оны салыстырмалы артық адамдар етіп
жасайды.
Егер капиталға материалдық-заттық түрінің көзқарасымен қарасақ онда
өндіріс құрал-жабдығы массасының оларды қозғалысқа келтіретін жұмысшылар
санына қатынасы капиталдың техникалық құрылымы деп аталады. Мысалы:
100 станок: 100 жұмысшы немесе
Капитал тек кана материальдық-заттық түрге ие болып қалмай, сондай-ақ
құндық түргеде ие болады. Осы тұрғыдан мынандай тепе-тендікті құрамыз:
100 станок = 800 с
100 жұмысшы = 200 v немесе
Капиталдың 800с : 200v (c:v) қатынасы құндық құрылымы деп аталады.
Капиталдың техникалық құрылымындағы өзгерістер капиталдың құндық
құрылымының өзгеруіне алып барады.
Капиталдың органикалық құрылымы - бұл капиталдың техникалық
құрылымының құндық байқалуы. Қоғамдық өндірістің дамуына қарай капиталдың
органикалық құрылымы барынша арта түседі яғни тұрақты капитал үлесі артады
және өзгермелі капитал үлесі азаяды.
Өндірістің мануфактуралық кезеңі жағдайында капиталдың органикалық
құрылымы 9c:lv бастап 13c:lv дейінгі аралығында тербеледі, сөйтіп жұмыс
күшіне сұранымды салыстырмалы түрде төмендетуге алып барады. Соның
салдарынан адамдардың көп бөлігі өз еңбегінің қолдану саласын таба алмайды.
Сөйтіп салыстырмалы адамдар артықшылығы пайда болып, олар резервті
өнеркәсіп еңбек армиясын, жұмыс күші нарығын құрайды. [5]
1.3 Еңбек нарығы және тұрғындарды жұмыспен қамтудың мемлекеттік саясаты
Еңбек нарығы - бұл нарықтың ерекше түрі, оңда жұмыс күші тауарын сату
және сатып алу жүзеге асады. Осы жерде оның құны мен жалдану жағдайы
бағаланады.
Еңбек нарығы - экономика жағдайын көрсетудің айнасы, тұрғындарды
жұмыспен қамту көлемі мен динамикасын, жұмыссыздықтың сала бойынша, кәсіби-
біліктілік, демографиялық және басқада көрсеткіштерінің құрылымын
байқатады. Осы құбылыстар АҚШ-тағы еңбек нарығында айқын көрінеді. Осындағы
салалық құрылымда екі тенденция байқалады: ауыл шаурашылығымен
айналысатындар санының тез қысқаруы және олардың қызмет көрсету саясында
артуы. Себебі бұл сала барынша ұлғая түсті және ол қоғамдық еңбекті
қолданатын басты салаға айналады.
Ауыл шаруашылығында жұмыспен қамту АҚШ-да 1995-ші жылы 6,5 млн адамнан
1990-шы жылы 3,2 млн.адамға қысқарды, ал қызмет көрсету саласында 1955-ші
жылы 30,1 млн. адамнан 1990-шы жылы 85,3 млн.адамға артып, жалпы жұмыспен
қамтылғандардың 75% құрады. Кәсіби құрылымда ой еңбегімен айналысатын
жұмыскерлер арта түсті. Олар 1991-ші жылы барлық жұмыспен қамтылған жұмыс
күшінің 51% құрады.
Біліктілік құрылымында жұмыс күші білім деңгейінің өскендігін
байқатады. АҚШ-да 1970-пен 1992-ші жылдардың аралығында орташа білім алған
адамдардың саны өсті және жұмыс күшінің жоғарғы білім алғандар мен толық
алмағандар 21%-дан 38%-ға үлесі артты. Демографиялық құрылым бойынша
әйелдерді жұмыс күші құрылымына тезірек тарту байқалады. АҚШ-да әйелдердің
экономикалық деңгейге қатысуы 1980-шы жылы 34%-дан 1992-ші жылы 60%-ға
артты.
Қазақстан Республикасында 1992 жылға дейін еңбек нарығы болған жоқ.
Нарықтық экономикаға көшу осындай нарықтың болуын қарастырады. Еңбек
нарығы - бұл жұмыс күшін тауар ретінде сату-сатып алу туралы экономикалық
қатынастардың жүйесі. Еңбектің тікелей әсер етуінің арқасында жоғарғы
біліктілікті еңбектің дәрежесі көтеріледі, әрбір жұмыс орынының бағасы
еседі, жұмыскерге және оның енбегіне талап күшейеді. Еңбек нарығында өте
қабілетті және іскер жұмыскерлерге қатаң әрі қатал таңдау жүргізіледі нарық
еңбекке қабілетсіздерді, жалқау, әлсіздерді ешқашан аямайды. Ол еңбектің
жоғары шапшандығын қамтамасыз етіп, іскерлік пен бастамашылдықты
ынталандырады.
Қазақстан Республикасындағы қалыптасып отырған еңбек нарығы нақты
еңбек нарығынан өзгешелеу. Мұнда әзірше жұмыс күшін еркін сату жүзеге аспай
тұр және оның болуы әкімшілік құқықтық және экономикалық факторлармен
шектелуде: әлі де болса паспорттық құжаттық режим сақталуда, жұмыс күшінін
еркін аумактық құйылуын тоқтататын нақты тұрған жай нарығы болмай тұр.
Мысалы, көмір және тау-кен өндіру, мұнай өңдеу аудаңдарында ерлер еңбегі
басымдау. Себебі мұнда әйелдер еңбегін қолданатын кәсіпорында нашар
дамыған, осыдан байқалатыны елдегі жұмыссыздардың үштен екісін әйелдер
құрайды.
Нарықта сұраным мен ұсыным заңы жұмыс жасайды және ол еңбек ақыға әсер
етеді. Мұнда жұмыс күшін сатушылар мен сатып алушылар кездеседі. Өзінің
жұмыс күшін ұсынатын жұмыскерлер, яғни өзінің жұмысқа қабілеттілігін
сатушылар болып табылады. Біздің елімізде еңбек нарығын мойындау үшін жұмыс
күшінің әлеуметтік-экономикалық табиғаты мен оның өңдіріс құрал-жабдығымен
қосылу әдісін түбегейлі өзгерту керек. Жұмыс күшінің өндіріс құрал-
жабдығымен қосылуы нарықтық әдіспен - сатып алу-сату жолы арқылы жүзеге
асады.
Егер жұмыс күшін - тауар десек, онда оның құны жайлы әңгіме туындайды.
Қазіргі кезде оның құны қандай және қалай анықталады? Шын мәнінде, жұмыс
күші құнын өмір сүру жабдықтары қажеттіліктер құнына теңестіруге болады,
яғни жұмыскер мен оның отбасынын омір сүруі осы қажеттіліктер құнына пара-
пар болады.
Қазіргі кезде біздің Қазақстанда басқа көптеген елдермен салыстырғанда
адамның еңбегі төмен бағалануда. Мысалы, бір сағаттық адам еңбегі
Швецарияда – 15,5, АҚШ – 12,8, Швецияда – 12,8, Францияда – 11,5, Италияда
– 11,4, Канадада – 10,9, Японияда – 10,3, Англияда – 7,3, Гонконгта – 1,8,
Тайванда – 1,7, Оңтүстік Кореяда – 1,4, Мексикада – 0,6, Ресейде – 0,2
доллар құрайды. Біздің есептеуімізше, Қазақстан Республикасында жұмысшы мен
мемлекеттік сектордағы қызметкердің бір сағат еңбегі 0,4 доллар тұрады.
Нарықтық қатынастарға көшкенде жұмыс күшінің сапасына деген сұраныс өседі,
сондықтан оның ақысын көбейту қажеттілігі еріксіз туындайды.
Қазақстан Республикасы тәжірибесінде енді ғана тұрғындарды жұмыспен
қамтудың нарықтық механизмге өтуі қарастырылуда. Қазіргі кезде жұмыспен
камту қатынастары терең дағдарысты басынан кешуде. Оның себебі әміршілдік
экономика жағдайында жұмыспен қамту қатынастары тоталитарлық орталықтан
жоспарланған еді. Бұрынғы әміршілдік коғам толық жұмыспен камту міндетін
және тұрғындардың тиімді еңбекпен қамтылуын шеше алмады.
Ал енді тиімді еңбекпен қамту дегенді қалай түсінеміз?
Толық еңбекпен қамту дегеніміз халық шаруашылығы көлемінде еңбекке
қабілетті тұрғындарды жұмыс орынымен қамтамасыз ету.
Тиімді еңбекпен қамту дегеніміз қоғам кажеттілігін өте аз еңбек
шығынымен канағаттандыра білу.
Қазіргі нарықтық экономикада жұмыскерлердің оңтайлы резерві міндетті
түрде болуы кажет, сөйтіп жұмыссыздықтың табиғи мөлшері сақталады. Оған тең
дәрежеде арифметикалық толық еңбекпен камту және тым жоғары жұмыссыздықта
керіғар екендігі белгілі. Бірінші жағдайда, экономикаға - сұраным
инфляциясы, өндірістің төменгі тиімділігі, сала мен аумақтағы, еңбек
ресурстарын бөлудің әміршілдік тәсілі, стагфляция және басқа ірі
келеңсіздіктер эсер етеді. Екінші жағдайда - өндірістің еңбек факторын ашық
қолданбауында, адамның әлеуметтік-экономикалық құқының жаппай бұзылуында,
көптеген жұмыссыздарды қажеттілікпен сақтауға байланысты мемлекеттік
қаржыны келеңсіз қысымдауда және т.б. болып тұр.
Еңбек нарығы нарық түрлерінің ішіндегі ең жетілмегені болып табылады.
Өзінің жұмыс күшін ұсынатын жұмыскерлер, әдетте, олардың еңбегіне
сұранымның бар немее жоқтығы туралы мәліметтермен толық ақпараттанбаған.
Олар өзінің тұратын қалада бос жұмыс орнының барын толық білмейді. Ал басқа
аймақта жұмыс орнының болуы туралы тіпті хабарсыз. Нарық жағдайында
экономикалық еңбекті ауыстыру заңы жұмыс атқарады. Оның мәнісі мынада:
озінің экономикалық, жағдайын жақсарту үшін белсенді жұмыс жасауы керек, ол
болса теракты жетілдіруді қажет етеді және бүкіл өмір бойы еңбек еткен
кезеңде қызмет сапасы түрін өзгерткені абзал.
Мысалы, американдықтар өмірінің еңбек еткен жылдарында жұмыс орнын
орташа 7,5 рет ауыстырады. Жапонияда жұмысшының белгілі бір бөлігі өмір
бойы жалдамалы еңбек етуіне қарамастан - жұмыстарын 2,6 рет ауыстырады.
Батыс Еуропада бұл көрсеткіш Жапонияға қарағанда жоғары, бірак АҚШ-нан
төмен. Дамыған елдердегі нарық өзінің өзгермелі конъюктурасына қарай,
жұмыскерлердің үштен екісін үнемі оқуға жібереді. Жапонияда мысалы, әрбір
екінші жұмысшы әйтеуір бір жерде оқиды. Осы елде сапа үйірмелері,
тәжірибемен алмасу тобы, жаңа технология және еңбек тәсілдерін игеру
курстары кең тараған. Швецияда еңбекке байланысты арнайы заң қабылданған.
Заң талабына сай, әрбір жұмыскер жұмыс уакытының есебінен кез келген курста
оқуға құқылы және ешкандай жалақысын жоғалтпайды. Сондықтан да жұмыскердің
оқуы мен білім дәрежесі жоғары бағаланады. Бұл процесс - нарықтық принципке
көшетін экономика үшін қажетті құбылыс. Финляндияда, мысалы осындай орташа
мерзім кезінде мамандық та өзгертіледі немесе халық шаруашылығында
айналысатындардың үштен бір бөлігі басқа жұмысқа ауысады.
Еңбек нарығындағы тепе-тендік сұраным мен ұсыным көмегімен бекітіледі.
Еңбекке деген сұраным мөлшері жалақы мөлшерінен кері пропорционалды
байланыста болады. Жалақы мөлшері көтерілген кезінде фирмалар нарықтық тепе-
теңдікті сақтау мақсатында жұмыс күшіне сұранымды төмендетуі қажет, ал
жалақы мөлшері төмендегенде еңбекке сұраным артады. Жұмыс күшіне деген
ұсыным нақты байланысқа іс-әрекет етеді.
Америкам ғалым-экономисі П.Самуэльсонның ойынша, қоғамдағы еңбекке
деген ұсыным төмендегідей факторлармен анықталады:
• тұрғындардың жалпы санымен;
• жалпы тұрғындар санындағы өз бетінше тұратындардын үлесінен
құралады;
• жыл немесе апта бойынша жұмысшының атқаратын орташа сағат санымен;
• жұмысшының жұмсайтын еңбегінің сапасы, саны және біліктілігімен.
Сурет 5. Еңбек нарығындағы сұраным мен ұсынымның ара қатынасы.
Графикте еңбекке деген сұраным мен ұсыным қисығы және жалақы
деңгейінің тепе-теңдігі көрсетілген. Е нүктесінде жұмыс күшінің сұраным
мөлшері жұмыс күші ұсынымына тең, яғни еңбек нарығы тепе-теңдік жағдайда
болады. Бұл дегеніміз барлық фирмалар Е жалақысын төлеуге келіседі,
себебі еңбек нарығында қажетті мелшерде жұмыс күшін табады және оның
еңбекке деген төлем қабілеттілігі сұранымы толық қанағаттандырылған.
Нарықтық тепе-теңдік жағдайында, барлық жұмыскерлер толық еңбекпен
қамтылған және жалақының Е нүктесі кезінде өзінің қызмет көрсетуін
ұсынуға дайын. Сондықтан Е нүктесі толық еңбекпен қамту жағдайын
көрсетеді.
Біздің экономика әкімшілдік-әміршілдік жүйесінен нарықтық тәсілге
көшуі жұмыс күшін босату процесін жеделдеттіреді. Нарық жағдайында нақты
жұмыс орны енді ешкімге де кепілденбейді және еңбекті жалдаудың осы түрінің
күшіне енуі шын мәнге ие болып, көптеген адамдардың мүдделеріне кәдімгідей
әсер етеді. Осы уақытқа дейін бізде жұмыссыздықтың болмағандығы мойындалады
және оны біз үлкен жетістікке санадық. Қазақстан Республикасында 1991-ші
жылы алғашқы рет жұмыссыздар тіркеліп, олар 4 мыңнан астам адамды құрады,
оның ішінде 75%-әйелдер болды. Ал, 2003-шы жылы жұмыссыздардың арнайы
тіркелген саны 499,0 мың адам болды.
Республикада алдағы жылдары тіркелетін жұмыссыздар саны бірнеше мыңға
дейін ұлғаюы мүмкін. Бұл процеске мемлекет дайынданғаны жөн және әлемдік
тәжірибеге сүйене отырып, оны реттеуді үйренген дұрыс-ақ. Тұрғындарды
еңбекпен қамтудың мемлекеттік реттеу механизмі құқықтық негіздегі, арнайы
мекемелер бөлімшелерің экономикалык тетіктер жүйесін өндіреді. Осы жағдайда
мемлекет әлеуметтік саясатында міндетті шараларды жүргізуге міндетті:
әсіресе, жұмыссыздарға жәрдем төлеу, біліктілікті арттыру мен жаңа жұмыстың
әлеуметтік орнын құру және т.б.
Жұмыссыздық бойынша ақы АҚШ-да жалақының 50%-ын құрайды, Жапонияда
жұмыссыздардың жас ерекшелігі мен басқада көрсеткішіне байланысты 3-12
айдың жалақысының -60-80% құрайды. Францияда -1-2,5 жылдағы жалақының 42%-
ын құрап, қосымша күніне 40 франк төленеді, ал 3 жыл бойы ерекше ақы
төленеді. Ұлыбританияда 52 апта бойы 28,5 фунт стерлинг төлейді. Жұмыс
істейтіндердің жалақысынан шегеріліп, сол жиналған сомалардан арнайы қорлар
құрылады.
Нарықтық экономикасы дамыған көптеген елдерде еңбек нарығындағы
әртүрлі категориядағы адамдарға, әсіресе жастарға дифференциалды түрде
қарау көзделген. Осы мақсатта жастар арасындағы жұмыссыздықпен күресу үшін
арнайы бағдарлама жасалып, ол өмірге өндіріледі. Бұл бағдарламада
кәсіпкерлердің қатысуымен жастар үшін жұмыс орынын құру шараларына ерекше
орын берілген, кәсіпкер жалақыны төлеу шығындарын қаржыландырмаса, мемлекет
кәсіби дайындықта жұмсалатын шығындарды өз мойнына алады.
Жұмыссыздық мәселесін шешуде ерекше орынды еңбек биржалары
(тұрғындарды жұмыспен қамту орталығы) алады. Еңбек биржасы - бұл тұрақты
негізде қызмет жасайтын мекеме, мұнда еңбекті жалдау кезінде жұмыскер мен
кәсіпкер арасындағы делдалдык іс-әрекет жүзеге асады. Бұрынғы КСРО-да ең
соңғы еңбек биржасы 1930-шы жылы жабылып, жұмыссыздықтың көзі жойылғандығы
айтылды.
Бүгінгі қалыптасқан өмір шындығы, барлық еңбек нарығы элементтерінің
қайтадан пайда болу қажеттілігін алға тартуда. Қазақстанда тұрғындарды
жаппай жұмыспен қамту орталығы 1991-ші жылы шілденің 1-нен бастап жұмыс
істей бастады. Қоғамдық катынастары дамыған елдерде еңбек биржасы алғашқыда
гуманитарлық институт ретінде пайда болып, оның мақсаты жұмыссыздарға көмек
көрсету еді. Уакыт өте келе бұл елдегі еңбек катынастарының дамуына сай
олардың міндеттері мен қызметтері өзгерді. Соңғы жылдары еңбек биржасы
еңбек нарығын реттеудің маңызды инструменті болып, жұмыспен камту саясатын
жасап, әрі оны өмірге ендірді. Мұндай биржалардың бүгінгі кездегі негізгі
қызметтері мынау болып табылады: еңбек нарығындағы сұраным мен ұсынымды
зерттей білу, жұмыссыздар санын есепке алу, бос жұмыс орнын тіркеу, жұмысты
ауыстыратын және жұмысқа тұрғысы келетін адамдарға ақпарат беру, жұмыс
іздеген мамандарды оқытуды ұйымдастыру және жаңа дайындыктан өткізу, жастар
арасында кәсіби бағдар жұмысын жүргізу, адамдарды жұмысқа орналастыру
кезінде делдалдық іс атқару және жұмыссыздарға жәрдем ақы төлеу болмақ.
Мемлекет кәсіпорын және ұйымдар мүддесін ескере отырып биржа арқылы
еңбек нарығына әсер етеді. Еңбек биржасы берген жұмысқа жолдама-кәсіпкер
үшін ұсыныс болып табылады. Себебі олар жұмысқа кімді аламын десе де таңдау
еркіне құқылы және өзінің кадрлар бөлімі арқылы жұмыскерді жалдауға
мүмкіндігі бар.
Экономикасы дамыған елдер кәсіпорындар мен компанияларында жұмыс күшін
жалдау екі жағдайды ескере отырып жүргізіледі:
- біріншіден, фирманың ағындағы тұтыныстарын, оның қосымша даму
стратегиясын және фирманың өз ішінде кадрларды дайындау мүмкіндіктерін
ескеру керек:
- екіншіден, жұмыс күшінің ұлттық нарығының жағдайын ескеру керек.
Жұмыс күшін жалдау кезінде төмендегідей тәсілдер қолданылады:
- жоғарғы және орта оқу орындарынан мамандарды тарту; жұмыспен қамту
(биржа) орталығы арқылы кадрларды жалдау; жарнамалық хабарлау мен жаппай
ақпараттық құралдар көмегімен кадрларлы тарту:
- орналасатындарды конкурстық (бәсекелестік) негізде мұқият таңдау,
сондықтан бір жұмыс орнына бірнеше орналасатындарды тарта білу.
Талдау іс-әрекеті мұқият талқыланып, онда әртүрлі тестілерді қолдану
ескерілелі.
Тестілер жұмыс орынына таласатын іздемпаздың лауазымды кызметіне
байланысты әртүрлі болып құрылады. Тесті жалпы интеллектуалды денгейі
тексеруге, кейде әртүрлі дайыңдық деңгейін байқататын, жалпы және
өндірістік сипатты көрсететін сауалдарға, оның ішінде талапкердің таңдап
алған мамандығы бойынша сұрақтарға негізделіп жасалады.
Қазақстан Республикасында тұрғындарды жұмыспен қамтудың арнайы
бағдарламасы жасалады. Еңбек нарығындағы жағдайды ескере отырып,
жұмыссыздарды қайтадан оқыту шаралары қарастырылған.
2 АРҚАЛЫҚ ҚАЛАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУЫН ТАЛДАУ
2.1 Арқалық қаласындағы еңбек нарығының даму деңгейі
Арқалық қаласының территориясы – 1558 мың гектар. Статистикалық
мәліметтер бойынша, 2007 жылдың 1 қаңтарында халық саны – 41,6 мың адамды
құраған, оның ішінде қала тұрғындары – 26,8 мың адам, ауыл тұрғындары –
14,8 мың адам.
Аймақта 17 өнеркәсіптік кәсіпорын жұмыс істейді, оның ТБРУ Алюминий
Казахстана АҚ, ЮЭС ААҚ, ТОО Алюминийстрой. Жаңа жылдан бастап, 11 жаңа
кәсіпорын ашылды, сонымен қатар түрлі фракцияның кесектерін шығару бойынша
ТОО Жұлдызай КФ пайдалануға енгізілді, ТОО Алюминийстройда асфальт
өндіру бойынша цех пайдалануға енгізілді.
Арқалық қаласына 3700 адамы және 425 үй шаруашылығы бар жеке
кәсіпкерліктің 1719 субъектісі өз қызметін жүзеге асырады.
2004-2007 жылдарға арналған Арқалық қаласы бойынша халықты еңбекпен
қамтудың аймақтық бағдарламасын орындау бойынша қабылданған шаралардың
нәтижесінде 2008 жылдың 1 қаңтарында тіркелген жұмыссыздық деңгейі 2004
жылмен салыстырғанда 7,3%-дан 2,0%-ға дейін төмендеген, ал жұмыссыздар саны
1784 адамнан 505 адамға дейін азайған, оның ішінде жұмыспен қамту есебінен
– 62,3%, қаладан кету – 1,9%, жұмысқа бару мерзімін бұзу – 15,5%, өз
еркімен – 7,8%, зейнеткерлікке шығу – 2,5% және т.б.
Орташа есеппен алғанда, жұмыссыздардың жалпы санының 76,0%-н әйелдер,
7,7%-дан 9,2%-ға дейін 16-24 жас аралығындағы жастар құрайды. Тіркелген
жұмыссыздардың орташа саны: жоғары біліммен – 5,2%, орта арнайы және
бастапқы біліммен – 36,1%, орта және негізгі жалпы біліммен – 58,7%. Орташа
есеппен алғанда, жұмыссыздардың 33%-ы 2 жылдан астам, 35%-ы 3 жылдан астам
есепте тұр.
Кесте 2.1
Арқалық қаласындағы еңбек нарығының 2004-2007 жылдар бойынша көрсеткіштері
Көрсеткіштердің атауы Жылдар Өсу қарқыны, %
2004 2005 2006 2007 2005-202006-202007-20
04 05 06
Халық саны, мың адам 42,5 42,3 41,9 41,6 99,5 99,1 99,3
Экономикалық тұрғыдан 24,4 24,9 24,6 25,9 102,0 98,8 105,3
белсенді халық, мың
адам
Жұмыссыздар саны, адам1784 1612 795 505 90,4 49,3 63,5
Жұмыссыздық деңгейі, %7,3 6,5 3,2 2,0 89,0 49,2 62,5
Жұмыспен қамтылғандар,549 469 533 589 85,4 113,6 110,5
адам
Жұмыспен қамтылу 39,2 37,5 90,5 90,1 95,7 241,3 99,6
деңгейі, %
Арқалық қаласының халық саны 2004 жылы 42,5 мың адамды, 2005 жылы 42,3
мың адамды, 2006 жылы 41,9 мың адамды және 2007 жылы 41,6 мың адамды
құраған. Бұл көрсеткіш 2005-2004 жылдары 0,5%-ға, 2006-2005 жылдары 0,9%-
ға, 2007-2006 жылдары 0,7%-ға азайған.
Экономикалық тұрғыдан белсенді халық 2004 жылы – 24,4 мың адамды, 2005
жылы – 24,9 мың адамды, 2006 жылы – 24,6 мың адамды және 2007 жылы – 25,5
мың адамды құраған. Бұл көрсеткіш 2005-2004 жылдары 2,0%-ға өскен, ал 2006-
2005 жылдары, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz