Шаруа қожалықтарының даму концепциялары
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. Шаруа қожалықтары, олардың мәні және дамуының
ерекшеліктері ... ... ... ..11
1.1. Шаруа қожалығының мәні және мазмұны, оның маңызы ... ... ... ... ... ... ..11
1.2. Шаруа қожалығының дамуы мен қызметін жүргізуінің дүниежүзілік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...13
1.3. Шаруа қожалықтарының тиімділігін арттырудағы кооперацияның алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
1.
1.4. Шаруа (фермер) қожалықтарының қызметін жүргізуі мен
дамуы ... ... ... ...26
2. Жамбыл облысындағы шаруа қожалықтарының қазіргі даму жағдайы ... ... 31
2.1 Жамбыл облысы ауыл шаруашылығы өндірісінің ерекшеліктері және
олардың шаруа қожалықтарының дамуына ықпалы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.2. Жамбыл облысындағы шаруа қожалықтарының дамуын және қазіргі
жағдайын статистикалық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
3. Жамбыл облысындағы шаруа қожалықтары дамуын іске асырудың негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
3.1. Шаруа қожалықтарының даму концепциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
3.2. Бизнес жоспарлаудың әдістемелік негіздері және шаруа
қожалықтарының тиімді көлемдерін
негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.3. Жамбыл облысында шаруа қожалықтарының кластерлік даму
бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 73
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .76
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
Кіріспе
Қазақстанның қазіргі аграрлық нарығы тепе-теңсіздікпен, отандық өнім
сапасының төмен және бағалардың жоғарылығымен, ауыл шаруашылық өндірісі,
өнім өңдеу және көтерме сауда саласында бәсекенің жоқтығымен сипатталады.
Мұндағы жалпы халық шаруашылығын, соның ішінде аграрлық секторды
реформалаудын негізгі мақсаты - ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігін
көтеру, оның көлемін ұлғайту, өнім сапасын жақсарту және оның өзіндік құнын
әлемдік нарықтағы бәсекеге қабілетті деңгейге дейін төмендету, халықты азық-
түлік өнімімен, өнеркәсіпті шикізатпен толық қамтамасыз ету болып отыр.
Көзделген мақсатқа жету үшін агроөнеркәсіптік кешенде кәсіпорындардың жаңа
ұйымдық формаларын құру, мықты меншік иелері мен өз еңбектерінің нәтижесіне
барынша көп мүдделі, жерге толық кожайын тұлғалар тобының қалыптасуы мен
өсуіне алып келуге тиіс басқа елдер тәжірибесі мен экономикалық ақыл-ойға
сайып, меншік формаларын өзгерту жолымен құрылымдық қайта құру жүзеге
асырылады.
Еліміздегі көп салалы экономиканың құрылуы және нарықтық
қатынастардың дамуы көптеген меншік формалар мен шаруашылықтардың пайда
болуына алып келді. Аграрлық секторда шаруа (фермер) қожалықтарының пайда
болуымен көрінеді. Экономиканың күрделілігі және басқа мәселелерге
қарамастан шаруа (фермер) қожалықтары өздерінің қызметін жүргізіп ары қарай
даму үстінде. Олар шаруашылық қызметін жүргізудегі икемділігімен, нарық
конъюнктурасының өзгеруіне жылдам бейімделуімен ерекшеленеді. Бірақ бір
қатар артықшылықтарына қарамастан шаруа (фермер) қожалықтарының қызметін
шектейтін мәселелер бар:
- айналым қаржыларының жетіспеуі;
- өндірістің жергілікті жағдайларына пайдаланылатын шаруашылықтардың көлемі
және мамандануы бойынша жеткілікті емес дәрежеде негізделген өндірісті
тиімді ұйымдастыру әдістемелерін пайдалану;
- өнеркәсіптік және ауылшаруашылығы өнімдері бағасының тепе-теңсіздігі;
- жеткілікті дәрежеде мемлекеттік қолдаудың болмауы;
- әлеуметтік және өндірістік инфрақұрылымның жетілмеуі;
- техниканың тозуы;
- шаруашылықтағы табиғи ресурстардың тозуы;
- көтерме сатып алушылардың төлем қабілетсіздігі;
- заң шығарушы үкіметтің жетілмеуі;
- импорттық азық-түлік үлесінің көбеюі;
- жалпы АӨК жүйесіндегі интеграцияның төмендігі.
Қазақстанның АӨК-де жүргізілген реформалар нәтижесінде, әртүрлі формалы
ұйымдастыру құқықтық шаруашылықтар қызметінің негізінде экономиканың көп
салалы секторы қалыптасты, шаруашылық жүргізуші субъектілердің меншіктік
құрылымы, олардың өзара арақатынасы және мемлекет аралық қатынасы өзгерді.
Осыдан нарық құрылымдары мен бәсекелестіктің қалыптасуының материалдық
алғышарты жасалады.
Қазіргі көп салалы экономиканың моделі жеке шаруашылық жүргізуші
субъектілердің сонымен қатар шаруа (фермер) қожалықтарының экономикалық
табиғатын талдау негізінде жататын шаруашылықтанудың ұйымдастыру
экономикалық механизмі нарықтық типтегі ауыл шаруашылық құрылымдарын жасау
алғышарты болады.
Аграрлық өндірістегі шаруа (фермер) қожалықтарының ары қарай дамуы және
ролінің жоғарылауы жоғары рентабельді ауыл шаруашылық өндірісін қамтамасыз
ету және ауыл еңбеккерлерінің табысын жоғарылату жағдайларын жасау үшін
қажетті олардың оптимальді параметрлерін жасау бойынша бірінші кезекті
мәселелерін шешу болады.
Бірақ аграрлық қатынастарды республиканың сан алуан аймақтық, ұлттық
ерекшеліктерін ескерместен өзгерту ұйғарылған олардың тиімді өсуін
болдырмады.
Бұл жағдайлардан шығудың жолы шаруа (фермер) қожалықтарының қызыметін
тиімді жүргізуінің мәселерін; олардың отандық және шетелдік даму
тәжірибесін зерттеу негізінде келешегін, заңдық және нормативтік базаларын
еліміздің әртүрлі аймақтарында олардың құрылуы мен дамуының ерекшеліктерін
экономикалық жағдайларын, қазіргі материалдық техникалық базасының құрылуын
және олардың тиімді пайдаланылуының теориялық әдістемелік мәселелерін
зерттеу қажеттілігінен көрінеді. Бірақ берілген әдістемелік база аймақтық
ерекшеліктерді ескеріп іске асыруды қажет етеді.
Тәжірибелік маңызыдылығы, фермерліктің дамуының табиғи шаруашылық
зоналары ескеріліп теориялық және қолданбалы аспектіліерінің жеткіліксіз
зерттелуі осы өзекті және дер кезінде зерттеу тақырыбын таңдаудың алғы
шарты болды.
Шаруа еңбегінің тиімділігін арттыру мәселесіне 20-30 жылдардағы аграршы
ғалымдар Н.А. Кондратьев, А.В. Чаянов, А.Н. Челинцевтердің, сонымен қатар
қазіргі заманғы аграршылардан В.Ф. Башмачников, В.Р. Боев, А.М. Емельянов,
В.А. Тихонов және де басқаларының еңбектері арналады. Сонымен бірге
Қазақстанның да аграрлық экономикалық ғылымы бұл мәселені зерттеуде аз
еңбек жасаған жоқ, ол В.В.Григорук, Т.Есіркепов, О.К.Есқараев, С.Еспаев,
Т.Есполов, Х.Б. Жарекешов, Н.Н. Ибришев, Т.А.Нұрымбетов, М.Р. Расулов, Ш.К.
Көпешов, Ғ.А. Қалиев, Ж.К. Қорғасбаев, Р.Ю. Куватов, А. Молдалиев, А.А.
Сатыбалдин, М.И. Сигарев, Ж.С. Сүндетов, К.Ш. Шаймбетов, Б. Молдашев сынды
ғалымдардың еңбектерінен көрінеді.
Бірақ өмір нарықтың дамуы жағдайында шаруа қожалықтарының ұйымдастыру
экономикалық және қаржылық тұрақтануына көмектесетін әдістемелік ыңғай және
методикалық тәсілдердің үздіксіз жетілдірілуін талап етеді. Олардың ары
қарай алға басқан дамуына бағытталған теориялық негіздер тәжірибелік
ұсыныстар жасалып, негізделуі қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты шаруа (фермер) қожалықтарының даму бағыты
мен қаржы-экономикалық тұрақтануы бойынша ауыл шаруашылық өндірісінің
аймақтық ерекшеліктерін ескеріп, ғылыми негізделген ұсыныстар жасау болып
табылады.
Қойылған мақсаттарға сәйкес келесі міндеттері белгіленді:
- шаруа (фермер) қожалықтарын ұйымдастырудың теориялық негіздерін зерттеу
және қорытындылау;
- аграрлық кәсіпкерлік қызмет формасы ретінде шаруа (фермер) қожалығының
мәні мен мазмұнын ашып көрсету;
- шаруа (фермер) қожалықтары құрылуы мен дамуының шетелдік және отандық
тәжірибелерін қорытындылау;
- шаруа (фермер) қожалықтары дамуының аймақтық және салалық ерекшеліктерін
ескеріп мәселелерінің теориясы мен әдістемесін негіздеу;
- қазіргі жағдайда шаруа қожалықтарының құрылуы мен қызметін жүргізуінің
теориялық және әдістемелік негіздерін зерттеу;
- зерттелінетін аймақтың шаруа (фермер) қожалықтарының қазіргі жағдайын
және қызметін жүргізуінің ұйымдастыру экономикалық ерекшеліктерін талдау;
Зерттеу обьектісіне Жамбыл облысының әртүрлі маманданған шаруа (фермер)
қожалықтары таңдалды.
Зерттеудің заты шешімі олардың тиімділігін арттыруға бағытталған, шаруа
қожалықтарының қалыптасуы және әрекет етуімен байланысты мәселелердің
жиынтығы болып табылады
Ақпараттық негізі Қазақстан Республикасы статистика Агенттігі, Жамбыл
облыстық статистика басқармасы материалдары, шаруа (фермер) қожалықтарының
бастапқы есеп мәлметтері.
Зерттелінген жұмыс нәтижесінің процесінде келесі негізгі теоретико -
методологиялық және тәжірибелік нәтижелер, яғни дипломдық жұмыстың ғылыми
мәнін анықтайтын нәтижелер пайда болды:
шаруа (фермер) қожалықтарын ұйымдастырудың принциптері жүйелендірілді және
негізделінді;
шаруа (фермер) қожалылықтарының құрылуы мен қызмет етуінің маңызы және
мазмұны аймақтық даму ерекшеліктерімен зерттелінді;
Жамбыл облысының жағдайларына байланысты шаруа (фермер) қожалығының қызмет
етуіне байланысты ұсыныстар өңделді;
Жамбыл облысының жағдайында шаруа қожалықтарына бейімделген бизнес жоспар
жасау әдістемесі;
шаруа қожалығының ұйымдық модельдерін қалыптастыру жөнінде ұсыныстар
жасалынды;
шаруа қожалықтары тиімді дамуының шаралары ұсынылды.
1. Шаруа қожалықтары, олардың мәні және дамуының ерекшеліктері
Шаруа қожалығының мәні және мазмұны, оның маңызы
Шаруа (фермер) қожалығы ұйымдастыру нысаны ретінде, ертеден жерге
меншік иелері пайда болған уақыттан пайда бола бастады. Оның түпкілікті
еңбекке деген икемділігі шаруашылық табиғи жағдайға жеткенге дейін
өзгеріссіз қала берді. Бірақ, шаруашылық тауарлы сипатқа ие болғаннан
бастап, олар нарықты экономикаға әсер ете бастады да қатынастар арасындағы
дифференциациясы мен олардың әлеуметтік – экономикалық мазмұны өзгере
бастады.
Ұйымдастыру – экономикалық негіздерді зерттеуде және шаруа қожалығының
дамуының заңдылықтарына сәйкес жердегі қожалық нысаны сияқты, түбірлі
мәселенің бірі шаруа қожалығы мәселесі болды. Сонымен қатар, экономика
әдебиетінде шаруа қожалығының құрамына өз табиғатынан түрлі сипаттағы
шаруашылық білімі пайда бола бастады.
Қазіргі заманғы экономикалық әдебиетте ауылдық жерлердегі тұрғындар,
яғни ауыл шаруашылық өндірісімен айналысатын халықтар бір жағдайда оларды
шаралар деп те атамыз, ал басқа сөзбен айтсақ – фермер деп те атауға
болады.
Қазіргі кездегі тәжірибе бойынша фермер деп жекеше тәртіпте
кәсіпкерлікпен айналысатын адамды атаймыз. Ал оның кәсіпорнын – фермерлік
шаруашылық деп атаймыз.
Соңғы жылдары шаруашылықтың түрлі даму аспектілеріне арналған жұмыстың
жаңа түрлері пайда бола бастады, мұнда авторлар шаруашылық пен фермер
қожалықты түрлі өзіндік белгілері бойынша ажырата алады.
Фермер және шаруа қожалықтарының белгілері бойынша айырмашылығын
анықтау үшін оларға жұмсалатын еңбекті қарастыру керек. Шаруа қожалығы
шаруаның өзі мен шаруаның жанұясы негізінде құралған болуы керек.
Ұйымдастырудың мұндай қызметі шаруа қожалығының сипаттамасын көрсетеді.
Қазақстан Республикасының нормативті актілерінің талдауы негізінде,
әдебиеттер көздері мен экономикалық негізі, шаруа қожалығын (фермер) ерікті
деп тануымызға болады.
Ол келесі негізгі белгілерден тұрады:
кәсіпкерлік қызмет үшін құрылады;
шаруашылық қызмет үшін ауыл шаруашылық маңызды жер қолданылады;
негізгі шаруашылық қызметіне ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру, қайта өңдеу,
және сату жатады;
өндіріс шаруалар еңбегімен негізделеді;
ауыл шаруашылығының тең құқылы құрылымдық бөлшегі болып табылады.
Шаруа қожалығының негізгі мәселесі ұйымдастыру принциптері мен қызметін
жүргізу принциптері, және қоғамдық – экономикалық жүйе сипаттамасы болып
табылады.
Қазіргі заманғы шаруа (фермер) қожалығы кәсіпкерлік қызметтің пайда
келтіру мақсатында құрылады. А.В.Чаянов өз теориясын табиғи және жартылай
табиғи шаруа қожалығы негізінде құраған.
Екіншіден, қазіргі шаруа (фермер) қожалығы өз қызметінде еңбекті
қолданады, ал чаяновтың қожалығы жанұя мүшелерінің еңбегі нәтижесінде
құралады.
А.В.Чаяновтың және оның замандастарының пікірлері бойынша, бүгінгі
шаруа (фермер) қожалықтары тек фермер капиталистік типте болуы мүмкін.
Шаруа (фермер) қожалығының өндірістік ресурстарының тиімді қолданылу
шарттарында оның тиімді өлшемдерінің қамтамасыздандыруы болып табылады.
Экономикалық тәжірибеде ауыл шаруашылық кәсіпорындарының өлшемдері
өндіріс өнімдерінің санымен және өндірістік қорлар санымен анықтау
қабылданған.
Шағын шаруашылық формасындағы ауыл шаруашылық кәсіпорнының өлшемі
потенциалды мүмкіндіктерді анықтайды.
Өндірістік қызметтің, табиғи – климаттық және шаруашылықтану шарттарына
сәйкес әр шаруа (фермер) қожалығын құруға деген құқық пен кіріспе әрбір
азаматтың конституциялық құқығының бір бөлігі болып табылады. Елдегі
аграрлық секторды реформалау процесінің маңыздысы ауыл шаруашылығы
өндірісінің бірден бір жаңа типі – шаруа (фермерлік) қожалығының құрылуы
болды.
Егер тәжірибелерді қорытындылайтын болсақ, онда шаруа (фермерлік)
қожалығы келесі сипаттамалардан тұратындығын көруге болады:
- өндірістік – экономикалық дербестік;
- толық меншік құқығының заңды рәсімделуі;
- экономикалық серіктерді таңдауда еріктілік;
- мүшелердің тең құқылығы негізінде қызметін құру және жүргізу.
Экономикалық қиындықтар мен басқа да проблемаларға қарамастан, шаруа
(фермер) қожалығы өмір сүруі мен дамуын жалғастыра береді.
1.2. Шаруа қожалығының дамуы мен қызметін жүргізуінің дүниежүзілік
тәжірибесі.
Фермерлік, қазіргі заман талаптарына сай, даму мен өмір сүру
мүмкіндіктеріне ие шаруашылықтың жаңа бір түрі болып табылады. Бірақ, ауыл
шарашылығы тенденцияларын талдай келе Батыс елдеріндегі, соның ішінде АҚШ-
ты алатын болсақ, сонымен қатар еліміздің өзіндік тарихи тәжірибелерін
алсақ, шаруа (фермер) қожалықтары тек кооперацияларда ғана қызметін тиімді
жүргізе алатыны жөнінде қорытынды шығаруға болады. Фермерлердің өздерін
алда не күтіп тұрғандығы немесе қандай қолдауға ие бола алатындығы жөнінде
өзіндік жеке болжамдары мен жоспарлары болуы керек.
Экономика ғылымының сөзсіз жетістіктерінің бірі фермерлік өндірісті
зерттейтін мәселелерді өңдеу жұмыстары болып табылады. Қазіргі уақытта
фермер қожалығының қызметін жүргізуін, әлемдік ауыл шаруашылығындағы
өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың дамуын анықтайтын белгілерінің
бірі ретінде қарастыратын көзқарасты жалпы қабылданған деп есептеуге
болады.
Шаруа (фермер) қожалығының ұйымдастырылған нысандары ортасында қазіргі
кезде кеңінен танымал болып отырған жанұялық шаруа (фермер) қожалықтары
болып табылады.
Егер шетелдік және отандық тәжірибеден аграрлы секторда шаруа қожалығы
сияқты шаруашылықтың арнайы формалалры пайда бола бастады. Экономикалық
қиындықтар мен басқа да проблемаларға қарамастан, шаруа (фермер) қожалығы
өмір сүруі мен дамуын жалғастыра береді.
Қатынаста аса назар аударарлық мәселе АҚШ–тың фермер шаруашылығының
жіктелуі мен типтелу тәжірибесі және оның біздің жағдайға сәйкес
мүмкіндікте қолданылуы. АҚШ – та мұндай жұмысты жүргізу барысында жіктелу
белгілер мен көрсеткіштер қолданылады. Олардың құрамына: орын ауыстырудағы
зоналылық және салалы құрылым, тауарлылық, тауарлылық деңгейі, жер өңдеудің
типі, параметрлер бойынша өлшемділік, меншіктік формасы және қызметін
жүргізу процесінің иелерінің қатысуы, толық және толық емес деңгейдегі
өндіріс процесіндегі фермердің мүмкіндіктері, еңбек ресурстарының қолданылу
сипаттамасы және т.б.
Қазіргі уақытта фермерлік шаруашылық АҚШ – та өнім өндірудің ауыл
шаруашылығындағы шамамен онға жуық өндіріс саласы бойынша мамандандырылады.
Олардың мамандандырылуына сәйкес елімізде он фермер қожалығы бар
территориялық – экономикалық аудан ерекшеленген (мамандандырылған және
орналасқан зона). Бұл аудандар толық есепте табиғи – климаттық, сонымен
қатар (топырақ құрамы, климат, жауын-шашын, жердің бейімділігі т.б.), және
экономикалық (өткізу нарықтарына дейінгі қашықтық, сақтау мен қайта өңдеу
құралдары, маркетингтің даму сатысы және т.б.) шарттарды қарастырады.
Бұл шарттармен сәйкес өндірістің тиімділік деңгейіне тәуелді түрде
әрбір территориялық – экономикалық аудан оның шамамен бес түрлі саласымен
мамандандырылған. Мұнда олардың ішінде өндірістік тиімділік деңгейі жоғары
деңгейдегі бір немесе екі түрлі өнім алынады.
Олар территориялық – экономикалық ауданның негізгі мамандандырылған
саласы болып табылады. Мысалы, территориялы –экономикалық аудан, ауданы
Аппалачи мен сонымен қатар оның құрамына Вирджиния, Шығыс Вирджиния,
Солтүстік Каролина, Кентуки және Тенесси штаттары кіреді. Бұл аймақтар АҚШ
– тың ең ірі темекі өндіруші аудандары болып табылады. Олармен бірге
құрылым көрсеткішті мамандандырылған ауданның саласы – мал және сүт
шаруашылықтары болып табылады.
Фермерлі шаруашылықтың классификациясы мен типизациясы нақтылы
территориялық – экономикалық аудандарда өткізіледі. Мұнда сонымен қатар,
тек бір ғана емес, толық көрсеткіштер пен белгілер жиыны қолданылады.
Шаруа (фермер) қожалығының мінездемесінде барлық функционалдылық пен
экономикалық көрсеткіштер көрсетіледі:
- жеке меншік типі;
- жерді иелену;
- мамандандырылу;
- тауарлық деңгейі мен кіріс;
- өлшемді параметрлер және т.б.;
Шаруа (фермер) қожалығының белгілері үшке бөлінеді
- жанұялық
- біріккен (кәсіпкерлік)
- акционерлі тип корпорациясы.
Жанұялық фермалар — фермер шаруашылықта көп кездесетін ұйымдастыру
формасы. Ол жекеше меншіктің негізінде құралады, яғни жеке субъект немесе
жанұялық жұп өзінің қаржылық және өндірістік жағдайына толығымен жауап
берерлік жағдайға жеткенде туындайды. Қазіргі кезде олардың орташа үлес
салмағы АҚШ бойынша барлық фермер шаруа қожалықтарының жалпы санының 87%
пайызын құрайды.
Кәсіпкерлік типтегі фермалар елдегі барлық фермалардың шамамен 10%
пайызын құрайды. Кәсіпкерлер қатарына көп жағдайда ата – аналар немес
олардың балалары мен туыстары кіреді. Әрбір кәсіпкер барлық келіп түскен
пайдалар мен кірістерді баршаға ортақ түрде бөлінеді. Фермер бизнес,
кәсіпкерлік типтің ұйымдастыруымен құралады.
Ұйымдастырудың фермер шаруашылықтың формасының үшінші түрі - акционерлі
типті корпорация болып табылады, ол заңды жеке тұлға статусына ие. Мұнда
аталған заңды тұлға өз акционерлеріне шектелген жауапкершлікті жүзеге асыра
отырып, өз бизнесін жүргізе алады. Корпорация акциясы басқа қолға берулуі
немесе сыйға тартылуы мүмкін.
Акционерлік корпорациялар саны барлық АҚШ бойынша фермерлі
қожалықтардың санымен есептегенде жалпы көлемі 3% пайызды құрайды. Фермер
корпорациялардың көп бөлігі (олардың жалпы санының 90% пайызы) жанұялық, ал
қалғаны жанұялық емес сипатта болады.
Алғашқы фермердің екі типі, ереже бойынша, ұсақ және орташа өлшемді
болып келеді. Олар барлық АҚШ бойынша фермер қожалықтардың санымен
есептегенде жалпы көлемі 97% пайызды құрайды және 80,4% пайыз жер
қазбаларын өндіріп және фермер шаруашылықтың тауарлық өнімдерінің 75%
пайызын тасымалдайды.
АҚШ – та фермер шаруа қожалығы жерді пайдалануына байланысты үш топқа
бөлінеді:
толық иегер — өзінің жеке меншік жерінде орналасқан ферма;
бөлшектік иегер – жеке меншік және арендаға алған жерде орналасқан
ферма;
арендаға берілген — өңделетін жердің белгілі бір бөлігін ғана алатын
ферма.
Барлық фермер қожалықтардың санының 55,1% жердің толық иегерлері, ал
29,3 % — бөлшектік және 15,6% пайызы — арендаторлар болып табылады. Фермер,
жаңа заман талаптарына сай, даму мен өмір сүру мүмкіндіктеріне ие
шаруашылықтың бір түрі болып табылады. Бірақ, ауылшарашылығы тенденцияларын
талдай келе Батыс елдеріндегі, соның ішінде Америка құрама штаттары
елдерін алатын болсақ, сонымен қатар Ресейдің өзіндік тарихи
“тәжірибесінің” өзін алсақ та шаруа (фермер) қожалығы тек кооперацияда ғана
қызметін жүргізе алатындығы жөнінде қорытынды шығаруға болады.
Фермерлердің өздерін алда не күтіп тұрғандығы немесе қандай қолдауға
ие бола алатындығы жөнінде өзіндік жеке болжамдары мен жоспарлары болуы
керек. Экономика ғылымының қайталанбас жетістіктерінің бірі ретінде фермер
өндірістің мәселелерін зерттейтін сұрақтарды өңдеу жұмыстары болып
табылады. Бүгінгі күнде дүниежүзілік ауылшаруашылығының өндірістік күш және
өндірістік қатынастарының даму критерияларының бірін анықтайтын, фермер
шаруашылықтың функциональдануын қарастыру жөніндегі жалпы көзқарасқа
тоқталуға болады.
АҚШ – да фермер шаруашылықтың өндірістік типі тура біздегі жағдайдай,
көрсеткіштер шеңбері бойынша тауарлы өніммен байланысты анықтайды. Негізгі
болып тауар деңгейі мен салалық құрылым, щаруашылық өлшемі табылады.
Тауарлық деңгейі бойынша фермер шаруашылықты – коммерциялық және
комерциялық емес болып екіге бөлінеді. Ол үшін орындалу класы бойынша
экономикалық шкала орнатылған. Ол сегіз кластан (түрден) және келесі
градациядан тұрады: 1 мың доллардан 2,5-ке дейін; 2,5 мың доллардан 5
мыңға дейін; 5 мыңнан 10 мыңға дейін; 10 мыңнан 20 мыңға дейін; 20 мыңнан
40 мыңға дейін; 40 мыңнан 100 мыңға дейін; 100 мыңға 250 мыңға дейін және
250 мың доллардан жоғары. Мұндай бөлудің критериясы 40 мың доллар деңгей
көлемінде болады. 40 мың доллар деңгей көлемінде фермер шаруашылық
коммерциялық шаруашылыққа жатады және ол қазіргі кезде АҚШ фермаларының
барлық санының 28% пайызын құрайды және барлық тауар өнімінің шамамен 90%
пайызын құрайды.
Америка құрама штаттарының фермер шаруашылық тауарлық өнімдерінің
көлеміне қатысты үш түрге бөлінеді:
1. жай тауар өндірісі (натуральды сипатта қызметін жүргізу);
2. жалдамалы еңбекті қажет ететін тауарлы - капиталистік
фермалар;
3. Ірі капиталистік корпорациялар.
Шаруа қожалығының негізгі белгілерінің бірі АҚШ – та олардың салалық
құрылымының формальдану мінездемесі болып табылады. Өндірістік типтеуді
коммерциялық шаруа қожалықтары арасында өткізеді. Ол проценттік қатынастың
негізіне негізделген.
Сонда арнайы топқа ауарлы фермалар жатады. Олардың 50% пайызы ауыл
шаруашылық өнімдері мен басқа да өнім түрлерінен алынған пайда болып
саналады. Сондықтан да көрсеткіш АҚШ – тағы фермер шаруашылықтардағы екіге
бөледі:
1. аз салалы (бір немесе екі салалы)
2. көп салалы.
Толығымен алғанда Америка құрама штаттары елдерінің салалық фермер
шаруашылық құрылымы үш түрлі еңбектің құрылған рационалды түсінік пен
олардың қолданылу негізін орналастыратынын міндетті түрде айта кетуіміз
керек. (жалпы, жекеше және бірлік).
АҚШ - тағы фермер шаруашылық өндірістік типизациясының методикалық
негізгі классификациясы осындай. Біздің экономистеріміз жасаған ғылыми
зерттелер нәтижесінде көргеніміздей, бұл принциптер жіктеуде және
өндірістік фермер шаруашылық типтеуі Батыс Европа, Канада және Австралия
елдерінде кеңінен етек алған.
Сонымен қатар, Ұлыбританияда заманға сай фермерлерді классификациялау
көрсеткіштер жүйесі негізінде қолданылады.
Ішкі өндірістік қатынастар төрт негізгі элементтерді есепке ала отырып
анықтайды:
-жерге деген жеке капиталы.
-басқару құрылымы капиталы.
-шаруашылықтағы еңбек қатынасы сипаттамасы.
Бұл классификациялар негізінде ағылшын ғалымдары фермер шаруашылықты
ұйымдастырудың 8 типті белгісін атап көрсетті:
- жеке фермер шаруашылық;
- жанұялық акционерлік кәсіпорын;
- жанұялық кәсіпорын;
- бірнеше кәсіпорындар бойынша жанұялық акционерлік жеке меншік;
- жанұялық емес капиталдан тұратын акционерлік ферма;
- жанұяның, фермердің, жер иесінің акционерлік меншігі;
- бір акция иесі;
- бірнеше акция иесі
Канадада фермер шаруашылық пайдаға байланысты өндіріс кәсіпорнына
жатады. Ол пайда негізгі шаруашылық саласынан түскен пайда болуы мүмкін.
Егер қандай да бір реализациядан түскен пайда немесе кіріс жалпы
шаруашылықтың өнім тауарлығының көлемінің 51% пайыз көлемді құрайды. Сонда
мұндай ферма берілген өнім бойынша арнайы тағайындалған болып саналады.
Фермер шаруашылықты екі үлкен топтарға бөлеміз:
1. дәстүрлі ұйымдастыру формасы
2. дәстүрлі емес ұйымдастыру формасы.
Шаруа (фермер) қожалығының ұйымдастыру формалары арасында қазіргі кезде
кеңінен танымал болып отырған жанұялық шаруа (фермер) қожалықтары болып
табылады.
Шаруа жанұясының еңбек потенциалының қолданылу факторларына байланысты
шаруа (фермерлік) қожалығын үш типке бөлуімізге болады:
- ұсақ жанұялық шаруашылық – тұрғындардың жеке шаруашылықтары негізінде
құрылады. Мұндай шаруашылық иелері және оның жанұясының мүшелері өздерінің
негізгі жұмыстарын қандай да бір басқа кәсіпорындарда атқарып, қалған бос
уақыттарын өздерінің жеке фермасында жұмыс істеуге жұмсайды;
- шаруа (фермер) қожалығының классикалық нұсқасында жанұяның барлық
еңбек потенциалы толығымен жұмсалады, сонымен қатар мұнда мүмкіндігінше
зейнеткерлер мен балалар еңбегі де қолданылуы мүмкін, бірақ жалдамалы еңбек
күші тартылмайды;
- өлшемі бойынша ең ірі жанұялық шаруашылық, өндіріс құралдарына 50
пайыздық меншік оның басшысына қарасты, ал қалған бөлігі басқа серіктестер
арасында бөлінген.
Дүниежүзілік тәжірибеде шаруа (фермер) қожалығының, ауыл шаруашылық
кооперациясы мен жалгерлік қатынастардың дамуы жөнінде үлкен тарихи
тәжірибе жинақталған. Біздің экономикамыз үшін әлемнің басқа елдеріндегі
ауыл шаруашылығының дамуы, оларға тән ауыл шаруашылығын жүргізудің
нысандары мен әдістерінің көп түрлілігі үлкен ғылыми және тәжірибелік
қызығушылық тудырады.
Шетелдік және отандық әдебиеттерден алынған мәліметтер АҚШ, Канада,
Швеция, Жапонияда ауыл шаруашылық өнімдерінің негізгі көлемін жанұялық
фермаларда өндірілетінін көрсетеді.
Шетелдік ғалымдардың тұжырымдары бойынша Батыс Европа, АҚШ ауыл
шаруашылығының дамуындағы өздерінің табыстарын нарықтық қатынастардың
дамуынан емес, аграрлық саладағы ұдайы өндіріс процесіне сыртқы әсер ету
тетіктерін қолдану есебінен нарықтың өзін өзі реттеу механизміне
шектеулерден көреді. Мемлекеттің фермерлік саясаты фермерлердің өнімдеріне
бағаларын және олардың табыстарын жоғарылату және тұрақтандыруға арналған.
Қазіргі уақытта тәжірибе жүзінде барлық дамыған елдер азық – түлік
өнімдерінің бағаларын мемлекеттік бақылауда ұстайды. Көп жағдайларда мұндай
бақылау оған деген қажеттіліктің тек 40-50 пайыз көлемінде жүзеге
асырылады. Мысалы, Ұлыбританияда ауылдық субсидия жалпы ішкі өнімнен 27,2
пайызға бағаланады, Данияда – 17,8 пайыз, Жапонияда – 36,7 пайыз, Ресейде –
4,8 пайыз құраған.
Шетелдік мәліметтер бойынша ауыл шаруашылығының дамуына дүние жүзінде
мемлекеттік бюджеттен жалпы дотацияның сомасы жыл сайын 100 млрд. доллардан
асады.
Дүниежүзілік тәжірибе қоғамдағы өндіргіш күштердің даму деңгейі
неғұрлым жоғары болған сайын, өзінің қарқындандыруының табиғи шегі бар ауыл
шаруашылығы өндірісі мен бұл шектері кейбір жағдайларда мүлдем шексіз
болатын капитал айналымының қарқынды салалары арасында экономикалық
тиімділік бойынша соғұрлым үлкен алшақтық болатынына сендіреді.
АҚШ экономикасының аграрлық секторында мемлекеттік реттеу ауыл
шаруашылығын қолдау мақсатында жасақталған. Оның басты міндеттері фермерлік
табыстарды ауыл шаруашылығы өнімдерінің бағасын тұрақтандыру және
өткізілмейтін тауарлық қорларды қысқарту арқылы экономиканың ауыл
шаруашылығынан басқа салалардағы тұлғалардың табыстары деңгейінде ұстау
болып табылады. Екінші өзекті мәселе ауыл шаруашылығы өндірісінің
тиімділігін ғылым мен білімді дамыту, ауылдық өндірістік инфрақұрылымды
түзу, жер және су ресурстарын қорғау арқылы жоғарылату міндеттері қойылған.
Үшінші мәселе - салық салуды реттеу және өндірілген ауыл шаруашылығы
тауарларының дүниежүзілік нарықтағы жоғары бәсекеге қабілеттілігін қолдау.
АҚШ бұл бағыттарды жүзеге асыруда ұлттық табысты қайта бөліп тарату
есебінен ауыл шаруашылығы өндірісін 70 пайызға дейінгі оның шығындары
мөлшерінде дотация беру арқылы қуатты мемлекеттік қолдау жасайды.
Фермерлік шаруашылықтар жұмысының дүниежүзілік тәжірибесін талдау
реформалаудың дұрыс бағытын жасап, отандық ауыл шаруашылығының тиімділік
деңгейін жоғарылатуға мүмкіндік береді.
Шаруа (фермер) қожалығы мәнін және дамуын зерттеу экономикалық
дамыған елдердегі олардың қызметін жүргізуін талдауды ескере отырып,
еліміздегі көп салалы ауыл шаруашылығы жағдайында фермерлік шаруашылықтың
дамуының концептуалдық негізін жасауға көмектеседі.
1.3. Шаруа қожалықтарының тиімділігін арттырудағы кооперацияның алатын
орны
Қазіргі заманғы экономикалық әдебиеттерде кооперация екі қоғамдық
қатынастың мәнін анықтау үшін қолданылады. Бірінші жағдайда, кооперация
негізінде еңбекті ұйымдастыру формасы түсіндіріледі. Екінші жағдайда,
кооперация бірнеше шаруашылық субъектілерінің ерікті түрде бірігуінің
ұйымдасқан өндірістік формасы болып табылады.
Сондықтан да корпоративтердің болашақта өмір сүруі қазіргі заманғы
экономикалық даму этапында теориялық негіздің түсініктемелерінсіз немесе
корпоративті қозғалыстың тарихи этапының дамуы мүмкін емес.
Алғашқы корпаротивті формальдану Европада XII ғасырдан бастап танымал
бола бастады. Орташа шаруа қожалығы өнім өндіру үшін керекті шикізаттың
көлемі жеткілікті болмады.
Кооперативті қозғалысты оқып үйренуге назар аудары марксизм-ленинизм
классиктерінің еңбектерінде жарық көре бастады. Кооперацияның мәні мен
атқаратын ролі толығымен лениндік кооперативті теориялар еңбектерінде
таныла бастады.
Ауыл шаруашылық кооперациясының теориялары атақты орыс ғалымдары
М.И.Туган -Барановский мен , А.В. Чаянов, С.Л. Маслов және басқа ғалымдар
еңбектерінде жарық көре бастады.
А.В.Чаянов ауыл шаруашылық кооперация теориясының логикалық мағынасын
өз еңбектерінде ашып көрсете білді.
1927 жылы кеңес өкіметінің бекіткен жарғысымен ауыл шаруашылығының
толығымен коллективтендіру жұмыстарын жүргізу керектігі жөнінде бағы
берілді. Бірте – бірте ауыл шаруашылық кооперациясының жалғыз формасы
колхоздар дүниеге келе бастады.
1980-1985 жылдар аралығында құрыла бастаған орталықтандырылған халық
шаруашылығын басқару жүйесі, объективті экономикалық заңдардың
игнорирленуі, өндірістің экстенсивті сипаттамасы кеңес экономикасының
кардиналды реформалануына әкеліп соқты.
Кеңес жетекшілері экономиканы фемократияландыру, кіші және орташа
өнеркәсіпті құру процесінен бастауды ұйғарды.
Рынокты экономикаға көшу көптеген рынок агенттерінің пайда болуымен,
өнімді реализациялауды кеңейту каналдарымен, жүзеге асырылады.
Ұйымдасқан – құқықтық форма бойынша ауыл шаруашылық кооперативті
өндірістік және қолданушылық болып бөлінетіндігін айта кету керек.
Кооперативті өндірістік және қолданушылық арасындағы айырмашылық заңды
тәртіпте Республиканың азаматтық кодексінде бекітілген.
Қолданбалы кооператив қызметінің сферасына байланыстык ооперативбірнеше
түрге бөлінеді. Дүниежүзілік тәжірибеде заманға сай шарттарда ең көп етек
алған тұрмыстық, снабжендік, несиелік, сақтандыру, қайтадан өңдеуші,
консалтингті, сервисті, венчурлы және тағы басқа салалар болып табылады.
Қолданбалы кооперативті құрудың ұйымдастырылған принциптерінің негізі
төмендегідей:
Кооперативке өз еркімен мүше болу;
Кооператив жұмыстарын басқару демократиялық негізде жүзеге асырылады;
Шешімі бір мүше – бір дауыс принципі бойынша көп дауыс алу есебінен
жүзеге асырылады;
Басқару органдарының периодикалық ауысуы мен таңдауы;
Кооператив қызметі пайдасыз негізде ұйымдастырылады;
кооперативтің капитал жарғысы оның мүшелернен жиналған салық пен пайдың
жалпы көлемі есебінен жүзеге асырылады;
кооперативтің қызметінің әлеуметтік бағыты.
Ауыл шаруашылығының кооперативтері дамыған капиталистік елдерде үлкен
даму жолын жүріп өте отырып, біздің еліміздегі аграрлы кооперация жүйесін
формальдауға арналған теориялық және тәжірибе жүзіндегі қызығушылығына
деген бай икемділік пен тәжірибелілікке ие болды.
Жаңа рынокты қатынастардың субъектілері ауылдық тауар өндірушілердің
түрлі ұйымдасқан – толық құқылы формасы бола бастады, сонымен қатар жаңа
тұрмыспен байланысты, қайта өңдеумен байланысты, ауыл шаруашылық өнімдерін
реттеу мен сақтау жұмыстарына байланысты, агроөндірістік өнеркәсіп
қызметімен байланысты құрылымдарда да көрініс таба бастады.
Бүгінгі күнде қожайынның жоғары деңгейде оның психологиясымен сәйкес
келетін және мүмкіндіктері мен өндірістік тиімділіктерін қамтамасыздандыра
алатын шаруашылық түрінің формасын қолдануға сәйкес қажетті шарттарын
қарастыра білуі керек. Мұндай формалардың қатарына ауылшаруашылығының
өндіріс орындарының кызығушылықтары арқасында, өмірдің өз сұранысы бойынша
дүниеге келген ауылшаруашылығының кооперациясын жатқызуымызға болады.
АҚШ – та мұндай жұмысты жүргізу барысында классификациялы белгілер мен
көрсеткіштер қолданылады. Олардың құрамына: орын ауыстырудағы зоналылық
және салалы құрылым, тауарлылық, тауарлылық деңгейі, жер өңдеудің типі,
параметрлер бойынша өлшемділік, меншіктік формасыжәне функционалдау
процесінің иелерінің қатысуы, толық және толық емес деңгейдегі өндіріс
процесіндегі фермердің мүмкіндіктері, еңбек ресурстарының қолданылу
сипаттамасы және т.б.
Қазіргі уақытта фермер шаруашылық өнім өндірудің ауыл шаруашылығындағы
шамамен онға жуық өндіріс саласы бойынша мамандандырылады. Олардың
мамандандырылуына сәйкес елімізде он фермер қожалығы бар территориялық –
экономикалық аудан ерекшеленген (мамандандырылған және орналасқан зона).
Бұл аудандар толық есепте табиғи – климаттық, сонымен қатар (құрамы,
климат, орын алу, жердің өзара иілуі т.б.), және экономикалық (сақтау мен
қайта өңдеу құралдары, маркетинг даму сатысы және т.б.) шарттарды
қарастырады.
Кооперативті ұйымның ғасырлық дүниежүзілік тәжірибелігі оны көп салалы
біріккен қызмет түрлерінде жекеше мәнін құрау жөнінде тиімді уникалды үлкен
мәнге ие болды. Сонымен қатар, бұл негізде – рациональды ұйымның ірі -
тауарлы агроөндірістік рынокты экономика жағдайымен байланысты өндірісі
болып табылады.
Шаруашылықтың кооперативті жүйесі рынок шарттары бойынша тұрақты түрде
жұмыс атқарады. Академик Б. Пошкустың айтқан пікірлері бойынша, мысалы,
ФРГ елдерінде 4 жыл ішінде (1991-1994 жылдар аралығында) банкроттыққа
ұшырау 20 мыңға жуық шамадағы түрлі коммерциялық құрылымдар арасында
етек алған, бірақ олардың ішінде бір де бір кооператив болмаған.
Кооперация дүниежүзінің көптеген елдерінде ауылшаруашылығының тауар
өндірісінң біріккен формасы болған, мұнда толығымен санағанда барлық
агросервисті қызметті жүйе және ауыл шаруашылық өнімдерінің тасымалдануы
мен қайта өңделуі ауылшаруашылығының тауар өндірушілері мен олардың
көмегімен жұмыс атқаратын кооперациялардың атқаратын жұмыстарымен жүзеге
асырылады.
Швециядағы фермер кооперативтер, мысалы, еліміздің 54% пайыз көлемде
еліміздің тамақ өндірісін бақылап отырады, нақты мәліметтерге жүгінсек
жалпы көлемнің 100% –пайызы сүт өнімдері болып саналса, басқа да 80% –
пайызы ет өнімдері болып табылады.
Кооперация ең көп етек алған мемлекеттердің қатарына Германия, Франция,
Ұлыбритания, Америка құрама штаттары, Дания мемлекеттерін жатқызуға болады.
Мұнда ауыл шаруашылық кооперативтері фермерлерді техникамен, бидай
өнімдерімен, түрлі егіс дақылдарымен қамтамасыз етіп отыруда негізгі роль
атқарады. Кооперативтер арқылы барлық сүт тағамдарының 98% пайызы, дәнді
дақылдардың 80% пайызы, жұмыртқаның 75% пайызы сатылады.
Әрине, өзінің барлық маңыздылығымен шетелдік тәжірибені қазіргі біздің
жағдайға бірден алып келе салуға болмайды. Бірақ қазіргі ауыл шаруашылық
кооперациясының қайта туындауы кезеңінде бұл тәжірибе оны сынау арқылы
ұғынуда ерекше құнды. Ауыл шаруашылық кооперациясы саласындағы дүниежүзілік
тәжірибенің жетістіктері көп түрлі ауыл шаруашылығы өндірісі жағдайында
кооперативтік қозғалыстың құрылуы мен дамуының объективті қажеттілігін
негіздеуге мүмкіндік береді. Дүниежүзілік кооперативтік тәжірибе тереңірек
талдау негізінде ауыл шаруашылық кооперациясының ғылыми және құқықтық
негіздерін қалыптастыруға, біздің еліміздегі олардың шаруа қожалықтарының
жоғарылатудағы ролін анықтауға көмектеседі.
1.4. Шаруа (фермер) қожалықтарының қызметін жүргізуі мен дамуы
Қазақтанның экономикасының аграрлы экономикасының құрылып жатқан
жағдайларына байланысты ауыл шаруашылық экономикасын шаруашылықтың рынокты
механизміне ауыстыру қажеттілігін жүзеге асыруды талап етеді. Сондықтан да
нарықтық экономиканың механизмдері қалыптасуы кезінде аграрлы секторда
агроөндірістік комплексте тереңдетілген теориялық және ғылыми – методикалық
негізгі проблемалардың негіздері талап етіледі. Халық шаруашылығында
жүргізіліп отырған негізгі реформаның басты мақсаты, соның ішінде аграрлы
секторда ауыл шаруашылық өнімдерінің тиімділігінің жоғарылауы, олардың
көлемінің ұлғаюы, өнімнің сапасының жақсаруы және олардың өзіндік құнының
дүниежүзілік рынокта бақталастық деңгейіне дейінгі дәрежеде төмендеуі,
халықты толығымен азық – түлік өнімдерімен қамтамасыз ету, ал кәсіпорынды
шикізатпен қамтамасыз ету болып табылады. Экономика ғылымының қайталанбас
жетістіктерінің бірі ретінде фермер өндірістің мәселелерін зерттейтін
сұрақтарды өңдеу жұмыстары болып табылады. Бүгінгі күнде дүниежүзілік ауыл
шаруашылығының өндірістік күш және өндірістік қатынастарының даму
критерияларының бірін анықтайтын, фермер шаруашылықтың функциональдануын
қарастыру жөніндегі жалпы көзқарасқа тоқталуға болады.
Елімізде фермер шарушылықтарын құру – бұл тек азық – түлік мәселелерін
шешу жолы ғана емес, бастысы – фермерлендіру экономиканың аграрлық
секторындағы нарықтық қатынастардың құрылуының қажетті бағыты және нарық
механизмінің ынталандыру ролін орындау. Ұжымдық шаруашылықтандырудың
тиімділігі төмендігінің басты себептері, ол кәсіпкерлікке қозғаушы күш,
оған экономикалық және әлеуметтік – психологиялық жақсы жағдай әрқашан бере
алмайды.
Аграрлы реформаның негізгі бағыттарының бірі - шаруа (фермер)
қожалығының даму эволюциясы үшін алғышарт құру болып табылады. Ол форма
өзі үлкен тиімділікпен жүзеге асуына мүмкіндігі бар ауыл шаруашылық
қызметінің әрбір түрі үшін тиімді ұйымдасқан – құқықтық рационалды форма
болып саналады.
Дамыған нарықтық экономикалы аграрлы саясатты елдерде саясат теориялық
принциптер қатары бойынша принциптер арқылы орындалады. Ол принциптер
экономикалық ғылым бойынша құрылады. Басқа сөзбен айтсақ - ауыл шаруашылық
өндірісінің экономикасының ерекшеліктері деп атауға да болады.
Нарықты механизмде шаруашылықтың негізгі элементтері, кез-келген
тауарлы өндірістермен салыстырғанда, бағасы, сұраныс және ұсыныс,
бақталастық, мемлекет негізінде қарастырады.
Қазақстан Республикасының заңдылықтарымен түрлі нысандағы шаруа
қожалықтары анықталды:
• өндіріс жанұялық кәсіпкерлік негізінде жұмыс атқаратын шаруа
қожалығы, ол біріккен меншік базасында негізделеді;
жеке кәсіпкерлік принциптері бойынша фермер шаруашылық;
жергілікті қызметкерлердің арасындағы келіссөздің негізінде құрылатын
және жүзеге асырылған фермер шаруашылық.
Шаруалық – тек қоғамның топтары ғана емес, сонымен қатар ол белгілі бір
өнегелі, рухани байлықтарын сақтаушы да болып табылады. Дүние жүзінде
жанұялық фермалар қоғамдық тұрақтылықты сақтап тұратын институт есебінде
жоғары деңгейде бағаланады.
Шаруа (фермер) қожалығы – Қазақстандағы шаруашылықтың ұйымдасқан
формасы болып табылады. Халық шаруашылығында жүргізіліп отырған негізгі
реформаның басты мақсаты, соның ішінде аграрлы секторда ауыл шаруашылық
өнімдерінің тиімділігінің жоғарылауы, олардың көлемінің ұлғаюы, өнімнің
сапасының жақсаруы және олардың өзіндік бағасының дүниежүзілік рынокта
бақталастық деңгейіне дейінгі дәрежеде төмендеуі, халықты толығымен азық –
түлік өнімдерімен қамтамасыз ету, ал кәсіпорынды шикізатпен қамтамасыз ету
болып табылады. Сондықтан қызметтің негізгі ұйымдастыру – экономикалық
ғылыми негіздемесі мен шаруа (фермер) қожалығының қызметі олардың
болашақтағы дамуына деген объективті қажеттілік ретінде жүзеге асырылады.
Мұнымен байланысты, келесі факторларды қарастырайық, бұл факторлар
шаруа (фермер) қожалығының ауыл шаруашылық кәсіпорнынан айырмашылығын
білдіреді:
шаруаның өндіріс құралдары мен өндіріс өнімдері меншігі;
шаруаның немесе фермердің жеке меншігі;
бұл – еңбек ұйымдастырудың жанұялық формасы;
кірістің бір жыл ішіндегі жалпы көрсеткіші бойынша экономикалық тиімділікті
анықтау;
ферманың терреториясында жанұясымен құру;
өзіндік өндіріспен мал шаруашылығын қамтамасыз ету;
өндірістік қызметтің толық нәтижесіне жауапкершілік;
шаруа үшін негізгі кіріс көздерін қамтамасыз ету.
Қазақстандағы түрлі табиғи шарттардың мәні тек аймақ бойынша ғана емес,
сонымен қатар олардың ішінде шаруа қожалығының ауыл шаруашылығындағы даму
саласын да, олардың қолданылуын да реттеп көрсетеді.
Ауыл шаруашылығы өндірісіндегі кәсіпкер шаруа (фермер) қожалығы
басшысы. Ал шаруа қожалығы экономикалық пайда қағидасына негізделген еркін
кәсіпкерліктің бір түрі.
Қазақстанда меншік иесі өз иелігіндегі мүлікті иемденіп, пайдаланып
және өз мүмкіндігіне қарай бөле алу мүмкіндігі заңмен бекітілген.
1998 жылдың 31 наурызында бекітілген "шаруа (фермер) қожалықтары
жөніндегі" Қазақстан Республикасы заңы еліміздегі шаруа (фермер)
қожалығының кұрылуы мен қызмет істерінің құқылық ұйымдық экономикалық
негізін құрайды. Бұл заң бойынша шаруа (фермер) қожалығы бөлек ауыл
шаруашылығы өнімін өндіріп, оны өңдеу мен тұтынуда ауыл шаруашылық
максатындағы жерлерді жеке кәсіпкерлікті жүргізуде пайдаланылатын жанұялық-
еңбекші бірлестігі.
Біздің пікіріміз бойынша, шаруа қожалығы – ауыл шаруашылығының
өнімдерін өндіруде тең құқылы өндірістік бірлік болып табылатын, жеке
азаматпен, жанұямен немесе азаматтар тобымен ауыл шаруашылық өнімдерін
өндіру, өңдеу және сату үшін кәсіпкерліктен жоғары табыс алу мақсатында,
олардың иелігіндегі мүлік пен жерді пайдалану негізінде құрылған шаруашылық
жүргізудің еркін субъектісі.
2. Жамбыл облысындағы шаруа қожалықтарының қазіргі даму жағдайы
2.1 Жамбыл облысы ауыл шаруашылығы өндірісінің ерекшеліктері және
олардың шаруа қожалықтарының дамуына ықпалы
Шаруа қожалықтарының ұйымдастырылуы мен қызметін жүргізуі еліміздің
ауыл шаруашылығы өндірісінің жалпы және аймақтық ерекшеліктеріне тығыз
байланысты.
Жамбыл облысының ауыл шаруашылық өндірісі әртүрлі табиғи – климаттық
және ұйымдастыру экономикалық жағдайлардан тұрады. Ауыл шаруашылығы
кәсіпорындарының өндірістік бағыттары республикалық және халықаралық
маңызды темір жол магистральдары, автомобиль және әуе жолдары тоғысуында
орналасқан облыстың табиғи – климаттық және экономикалық жағдайларының
әсеріне байланысты қалыптасқан. Табиғат жағдайлары бойынша облыстың жер
көлемі шөлді, шөлді – далалық, таулы – далалық және биік таулы аймақтарға
бөлінеді.
Облыстың әрбір табиғи – экономикалық аймақтары, аудандары, ауыл
шаруашылық кәсіпорындары, шаруа қожалықтарының өндіріс жағдайлары өзіне
тән, басқаларынан өзгеше. Сондықтан өндірісті тиімді ұйымдастырудың типтік
схемалары оны жетілдіру бойынша тек қана жалпы бағыттарда жасалады. Жамбыл
облысының аграрлық өндірісінде табиғи- климаттық және ұйымдастыру
экономикалық ерекшеліктері болғандықтан олар жердегі барлық ұйымдастыру
құқықтық шаруашылық нысандарының аумақтарды ұйымдастыруына әсер етеді.
Жамбыл облысы - бұл негізі 1939 жылы қаланған, республикадағы жер
көлемінің үлесі бойынша 4,5 пайызды құрайтын, территориясы 144,3 мың шаршы
км. жерді алып жатқан, тұрғындарының саны 975,5 мың адам болатын, ауыл
шаруашылығы өнімдерін өндіру мен сатудағы біршама үлесі бар аграрлық
өнеркәсібі даму бағытындағы Қазақстанның оңтүстігіндегі аймағы. Облыстың
көп салалы экономикасы берік позициялардан орын алады. Оның ҚР ауыл
шаруашылығы өнімдерінің жалпы көлеміне салымдары өсіп, өндіріс тиімділігі
жоғарылауда. Соңғы жылдары жалпы ауыл шаруашылығы өнімінің құрылымында
өзгерістер орын алуда. Өсімдік шаруашылығының үлесі 2000 жылғы 56,2
пайыздан (1990 жылы 50,6%) 2002 жылы 62,3 пайызға дейін өсті, мал
шаруашылығының үлесі сәйкесінше 43,8 пайыздан (1990 жылы 45,4%) 37,7
пайызға дейін қысқарды. Облыстың АӨК-і реформалар процестерінен біршама
өзгерістерге ұшыраған белгілі техникалық, материалды ресурстық және ауыл
шаруашылық пен агроөнекәсіптік өндірісті ұйымдастыру мен жүргізуге арналған
еңбек потенциалымен сипатталады (кесте 1)
Кесте 1.
Жамбыл облысының АӨК ауыл шаруашылық өндірісінің потенциалын
сипаттайтын негізгі көрсеткіштер
Көрсеткіштер 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2003ж.
1998ж.-
ға
өсуі,
есе
Егістік көлемі, мың га 516,2 475,6 488,6 440,9 498,0 521,2 1,01
Мүйізді ірі қара мал, мың 138,0 151,0 157,7 179,1 209,5 244,7 1,77
бас
оның ішінде сиырлар 80,0 86,9 87,9 92,4 99,0 107,2 1,34
Қойлар мен ешкілер, мың 948,0 1015,81071,61154,91375,81600,2 1,69
бас
Шошқалар, мың бас 37,0 42,9 45,1 45,2 45,1 47,8 1,29
Жылқылар; мың бас 47,9 50,1 51,7 53,4 57,6 63,2 1,32
Түйелер, мың бас 2,7 2,9 3,1 3,3 3,4 3,5 1,30
Құстар, мың бас 696,7 940,4 1008,81072,11154,31261,61,81
Ауыл шаруашылық өндірістік2365,22248,12436,4298 5,73885,03461,81,46
негізгі қордың нақты бары,
млн. тг.
Орташа жылдық жұмысшы-лар 51,2 33,3 31,3 36,3 41,5 47,3 0,92
саны, мың адам
Соңғы алты жылда шаруашылықтардың барлық санаттарында ауыл
шаруашылығына пайдаланылатын жер көлемі, оның ішінде егіндік жерлер біршама
азайған. Бірақ соңғы екі жылдағы ұлғайғаны көрінеді. Мал басының саны
олардың барлық түрлері бойынша жылдан жылға өсіп келеді. Ауыл
шаруашылығында нақты бар негізгі құралдар бастапқы құны бойынша 2003 жылы
өсімдік шаруашылығында – 1629,4 млн. тг., мал шаруашылығында - 932,2 млн.
тг. құраған. 2000 жылмен салыстырғанда сәйкесінше 127,3 және 124,6 пайызға
өскен. Құндық көрсеткіштер өсіп отырғанымен олардың саны кеміп кеткен.
Соңғы төрт жыл ішінде тракторлардың саны 12,1 пайызға, барлық типтегі
комбайндар саны 21,4 пайызға, тракторлық сепкіштер 15,7 және қопсытқыштар
31,6 пайызға азайған.
Кесте 2.
1 қаңтарындағы ауыл шаруашылық құрылымдарының бары
жылдарАуыл соның ішінде
шаруашылық
құрылымдары
шаруа
(фермер)
қожалықтары
н қосқанда
ауыл олардан Шаруа
шаруашы-л (фермер)
ық қожалықтар
кәсіпорын ы
-дары,
барлығы
барлық Серік-тАкцио-нөндірісті
түрдегі естіктеерлік к
мемлекттік р қоғам коопера-т
шаруашы-лық ивтер
тар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1. Шаруа қожалықтары, олардың мәні және дамуының
ерекшеліктері ... ... ... ..11
1.1. Шаруа қожалығының мәні және мазмұны, оның маңызы ... ... ... ... ... ... ..11
1.2. Шаруа қожалығының дамуы мен қызметін жүргізуінің дүниежүзілік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...13
1.3. Шаруа қожалықтарының тиімділігін арттырудағы кооперацияның алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
1.
1.4. Шаруа (фермер) қожалықтарының қызметін жүргізуі мен
дамуы ... ... ... ...26
2. Жамбыл облысындағы шаруа қожалықтарының қазіргі даму жағдайы ... ... 31
2.1 Жамбыл облысы ауыл шаруашылығы өндірісінің ерекшеліктері және
олардың шаруа қожалықтарының дамуына ықпалы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
2.2. Жамбыл облысындағы шаруа қожалықтарының дамуын және қазіргі
жағдайын статистикалық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
3. Жамбыл облысындағы шаруа қожалықтары дамуын іске асырудың негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
3.1. Шаруа қожалықтарының даму концепциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
3.2. Бизнес жоспарлаудың әдістемелік негіздері және шаруа
қожалықтарының тиімді көлемдерін
негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
3.3. Жамбыл облысында шаруа қожалықтарының кластерлік даму
бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .68
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 73
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .76
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
Кіріспе
Қазақстанның қазіргі аграрлық нарығы тепе-теңсіздікпен, отандық өнім
сапасының төмен және бағалардың жоғарылығымен, ауыл шаруашылық өндірісі,
өнім өңдеу және көтерме сауда саласында бәсекенің жоқтығымен сипатталады.
Мұндағы жалпы халық шаруашылығын, соның ішінде аграрлық секторды
реформалаудын негізгі мақсаты - ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігін
көтеру, оның көлемін ұлғайту, өнім сапасын жақсарту және оның өзіндік құнын
әлемдік нарықтағы бәсекеге қабілетті деңгейге дейін төмендету, халықты азық-
түлік өнімімен, өнеркәсіпті шикізатпен толық қамтамасыз ету болып отыр.
Көзделген мақсатқа жету үшін агроөнеркәсіптік кешенде кәсіпорындардың жаңа
ұйымдық формаларын құру, мықты меншік иелері мен өз еңбектерінің нәтижесіне
барынша көп мүдделі, жерге толық кожайын тұлғалар тобының қалыптасуы мен
өсуіне алып келуге тиіс басқа елдер тәжірибесі мен экономикалық ақыл-ойға
сайып, меншік формаларын өзгерту жолымен құрылымдық қайта құру жүзеге
асырылады.
Еліміздегі көп салалы экономиканың құрылуы және нарықтық
қатынастардың дамуы көптеген меншік формалар мен шаруашылықтардың пайда
болуына алып келді. Аграрлық секторда шаруа (фермер) қожалықтарының пайда
болуымен көрінеді. Экономиканың күрделілігі және басқа мәселелерге
қарамастан шаруа (фермер) қожалықтары өздерінің қызметін жүргізіп ары қарай
даму үстінде. Олар шаруашылық қызметін жүргізудегі икемділігімен, нарық
конъюнктурасының өзгеруіне жылдам бейімделуімен ерекшеленеді. Бірақ бір
қатар артықшылықтарына қарамастан шаруа (фермер) қожалықтарының қызметін
шектейтін мәселелер бар:
- айналым қаржыларының жетіспеуі;
- өндірістің жергілікті жағдайларына пайдаланылатын шаруашылықтардың көлемі
және мамандануы бойынша жеткілікті емес дәрежеде негізделген өндірісті
тиімді ұйымдастыру әдістемелерін пайдалану;
- өнеркәсіптік және ауылшаруашылығы өнімдері бағасының тепе-теңсіздігі;
- жеткілікті дәрежеде мемлекеттік қолдаудың болмауы;
- әлеуметтік және өндірістік инфрақұрылымның жетілмеуі;
- техниканың тозуы;
- шаруашылықтағы табиғи ресурстардың тозуы;
- көтерме сатып алушылардың төлем қабілетсіздігі;
- заң шығарушы үкіметтің жетілмеуі;
- импорттық азық-түлік үлесінің көбеюі;
- жалпы АӨК жүйесіндегі интеграцияның төмендігі.
Қазақстанның АӨК-де жүргізілген реформалар нәтижесінде, әртүрлі формалы
ұйымдастыру құқықтық шаруашылықтар қызметінің негізінде экономиканың көп
салалы секторы қалыптасты, шаруашылық жүргізуші субъектілердің меншіктік
құрылымы, олардың өзара арақатынасы және мемлекет аралық қатынасы өзгерді.
Осыдан нарық құрылымдары мен бәсекелестіктің қалыптасуының материалдық
алғышарты жасалады.
Қазіргі көп салалы экономиканың моделі жеке шаруашылық жүргізуші
субъектілердің сонымен қатар шаруа (фермер) қожалықтарының экономикалық
табиғатын талдау негізінде жататын шаруашылықтанудың ұйымдастыру
экономикалық механизмі нарықтық типтегі ауыл шаруашылық құрылымдарын жасау
алғышарты болады.
Аграрлық өндірістегі шаруа (фермер) қожалықтарының ары қарай дамуы және
ролінің жоғарылауы жоғары рентабельді ауыл шаруашылық өндірісін қамтамасыз
ету және ауыл еңбеккерлерінің табысын жоғарылату жағдайларын жасау үшін
қажетті олардың оптимальді параметрлерін жасау бойынша бірінші кезекті
мәселелерін шешу болады.
Бірақ аграрлық қатынастарды республиканың сан алуан аймақтық, ұлттық
ерекшеліктерін ескерместен өзгерту ұйғарылған олардың тиімді өсуін
болдырмады.
Бұл жағдайлардан шығудың жолы шаруа (фермер) қожалықтарының қызыметін
тиімді жүргізуінің мәселерін; олардың отандық және шетелдік даму
тәжірибесін зерттеу негізінде келешегін, заңдық және нормативтік базаларын
еліміздің әртүрлі аймақтарында олардың құрылуы мен дамуының ерекшеліктерін
экономикалық жағдайларын, қазіргі материалдық техникалық базасының құрылуын
және олардың тиімді пайдаланылуының теориялық әдістемелік мәселелерін
зерттеу қажеттілігінен көрінеді. Бірақ берілген әдістемелік база аймақтық
ерекшеліктерді ескеріп іске асыруды қажет етеді.
Тәжірибелік маңызыдылығы, фермерліктің дамуының табиғи шаруашылық
зоналары ескеріліп теориялық және қолданбалы аспектіліерінің жеткіліксіз
зерттелуі осы өзекті және дер кезінде зерттеу тақырыбын таңдаудың алғы
шарты болды.
Шаруа еңбегінің тиімділігін арттыру мәселесіне 20-30 жылдардағы аграршы
ғалымдар Н.А. Кондратьев, А.В. Чаянов, А.Н. Челинцевтердің, сонымен қатар
қазіргі заманғы аграршылардан В.Ф. Башмачников, В.Р. Боев, А.М. Емельянов,
В.А. Тихонов және де басқаларының еңбектері арналады. Сонымен бірге
Қазақстанның да аграрлық экономикалық ғылымы бұл мәселені зерттеуде аз
еңбек жасаған жоқ, ол В.В.Григорук, Т.Есіркепов, О.К.Есқараев, С.Еспаев,
Т.Есполов, Х.Б. Жарекешов, Н.Н. Ибришев, Т.А.Нұрымбетов, М.Р. Расулов, Ш.К.
Көпешов, Ғ.А. Қалиев, Ж.К. Қорғасбаев, Р.Ю. Куватов, А. Молдалиев, А.А.
Сатыбалдин, М.И. Сигарев, Ж.С. Сүндетов, К.Ш. Шаймбетов, Б. Молдашев сынды
ғалымдардың еңбектерінен көрінеді.
Бірақ өмір нарықтың дамуы жағдайында шаруа қожалықтарының ұйымдастыру
экономикалық және қаржылық тұрақтануына көмектесетін әдістемелік ыңғай және
методикалық тәсілдердің үздіксіз жетілдірілуін талап етеді. Олардың ары
қарай алға басқан дамуына бағытталған теориялық негіздер тәжірибелік
ұсыныстар жасалып, негізделуі қажет.
Дипломдық жұмыстың мақсаты шаруа (фермер) қожалықтарының даму бағыты
мен қаржы-экономикалық тұрақтануы бойынша ауыл шаруашылық өндірісінің
аймақтық ерекшеліктерін ескеріп, ғылыми негізделген ұсыныстар жасау болып
табылады.
Қойылған мақсаттарға сәйкес келесі міндеттері белгіленді:
- шаруа (фермер) қожалықтарын ұйымдастырудың теориялық негіздерін зерттеу
және қорытындылау;
- аграрлық кәсіпкерлік қызмет формасы ретінде шаруа (фермер) қожалығының
мәні мен мазмұнын ашып көрсету;
- шаруа (фермер) қожалықтары құрылуы мен дамуының шетелдік және отандық
тәжірибелерін қорытындылау;
- шаруа (фермер) қожалықтары дамуының аймақтық және салалық ерекшеліктерін
ескеріп мәселелерінің теориясы мен әдістемесін негіздеу;
- қазіргі жағдайда шаруа қожалықтарының құрылуы мен қызметін жүргізуінің
теориялық және әдістемелік негіздерін зерттеу;
- зерттелінетін аймақтың шаруа (фермер) қожалықтарының қазіргі жағдайын
және қызметін жүргізуінің ұйымдастыру экономикалық ерекшеліктерін талдау;
Зерттеу обьектісіне Жамбыл облысының әртүрлі маманданған шаруа (фермер)
қожалықтары таңдалды.
Зерттеудің заты шешімі олардың тиімділігін арттыруға бағытталған, шаруа
қожалықтарының қалыптасуы және әрекет етуімен байланысты мәселелердің
жиынтығы болып табылады
Ақпараттық негізі Қазақстан Республикасы статистика Агенттігі, Жамбыл
облыстық статистика басқармасы материалдары, шаруа (фермер) қожалықтарының
бастапқы есеп мәлметтері.
Зерттелінген жұмыс нәтижесінің процесінде келесі негізгі теоретико -
методологиялық және тәжірибелік нәтижелер, яғни дипломдық жұмыстың ғылыми
мәнін анықтайтын нәтижелер пайда болды:
шаруа (фермер) қожалықтарын ұйымдастырудың принциптері жүйелендірілді және
негізделінді;
шаруа (фермер) қожалылықтарының құрылуы мен қызмет етуінің маңызы және
мазмұны аймақтық даму ерекшеліктерімен зерттелінді;
Жамбыл облысының жағдайларына байланысты шаруа (фермер) қожалығының қызмет
етуіне байланысты ұсыныстар өңделді;
Жамбыл облысының жағдайында шаруа қожалықтарына бейімделген бизнес жоспар
жасау әдістемесі;
шаруа қожалығының ұйымдық модельдерін қалыптастыру жөнінде ұсыныстар
жасалынды;
шаруа қожалықтары тиімді дамуының шаралары ұсынылды.
1. Шаруа қожалықтары, олардың мәні және дамуының ерекшеліктері
Шаруа қожалығының мәні және мазмұны, оның маңызы
Шаруа (фермер) қожалығы ұйымдастыру нысаны ретінде, ертеден жерге
меншік иелері пайда болған уақыттан пайда бола бастады. Оның түпкілікті
еңбекке деген икемділігі шаруашылық табиғи жағдайға жеткенге дейін
өзгеріссіз қала берді. Бірақ, шаруашылық тауарлы сипатқа ие болғаннан
бастап, олар нарықты экономикаға әсер ете бастады да қатынастар арасындағы
дифференциациясы мен олардың әлеуметтік – экономикалық мазмұны өзгере
бастады.
Ұйымдастыру – экономикалық негіздерді зерттеуде және шаруа қожалығының
дамуының заңдылықтарына сәйкес жердегі қожалық нысаны сияқты, түбірлі
мәселенің бірі шаруа қожалығы мәселесі болды. Сонымен қатар, экономика
әдебиетінде шаруа қожалығының құрамына өз табиғатынан түрлі сипаттағы
шаруашылық білімі пайда бола бастады.
Қазіргі заманғы экономикалық әдебиетте ауылдық жерлердегі тұрғындар,
яғни ауыл шаруашылық өндірісімен айналысатын халықтар бір жағдайда оларды
шаралар деп те атамыз, ал басқа сөзбен айтсақ – фермер деп те атауға
болады.
Қазіргі кездегі тәжірибе бойынша фермер деп жекеше тәртіпте
кәсіпкерлікпен айналысатын адамды атаймыз. Ал оның кәсіпорнын – фермерлік
шаруашылық деп атаймыз.
Соңғы жылдары шаруашылықтың түрлі даму аспектілеріне арналған жұмыстың
жаңа түрлері пайда бола бастады, мұнда авторлар шаруашылық пен фермер
қожалықты түрлі өзіндік белгілері бойынша ажырата алады.
Фермер және шаруа қожалықтарының белгілері бойынша айырмашылығын
анықтау үшін оларға жұмсалатын еңбекті қарастыру керек. Шаруа қожалығы
шаруаның өзі мен шаруаның жанұясы негізінде құралған болуы керек.
Ұйымдастырудың мұндай қызметі шаруа қожалығының сипаттамасын көрсетеді.
Қазақстан Республикасының нормативті актілерінің талдауы негізінде,
әдебиеттер көздері мен экономикалық негізі, шаруа қожалығын (фермер) ерікті
деп тануымызға болады.
Ол келесі негізгі белгілерден тұрады:
кәсіпкерлік қызмет үшін құрылады;
шаруашылық қызмет үшін ауыл шаруашылық маңызды жер қолданылады;
негізгі шаруашылық қызметіне ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру, қайта өңдеу,
және сату жатады;
өндіріс шаруалар еңбегімен негізделеді;
ауыл шаруашылығының тең құқылы құрылымдық бөлшегі болып табылады.
Шаруа қожалығының негізгі мәселесі ұйымдастыру принциптері мен қызметін
жүргізу принциптері, және қоғамдық – экономикалық жүйе сипаттамасы болып
табылады.
Қазіргі заманғы шаруа (фермер) қожалығы кәсіпкерлік қызметтің пайда
келтіру мақсатында құрылады. А.В.Чаянов өз теориясын табиғи және жартылай
табиғи шаруа қожалығы негізінде құраған.
Екіншіден, қазіргі шаруа (фермер) қожалығы өз қызметінде еңбекті
қолданады, ал чаяновтың қожалығы жанұя мүшелерінің еңбегі нәтижесінде
құралады.
А.В.Чаяновтың және оның замандастарының пікірлері бойынша, бүгінгі
шаруа (фермер) қожалықтары тек фермер капиталистік типте болуы мүмкін.
Шаруа (фермер) қожалығының өндірістік ресурстарының тиімді қолданылу
шарттарында оның тиімді өлшемдерінің қамтамасыздандыруы болып табылады.
Экономикалық тәжірибеде ауыл шаруашылық кәсіпорындарының өлшемдері
өндіріс өнімдерінің санымен және өндірістік қорлар санымен анықтау
қабылданған.
Шағын шаруашылық формасындағы ауыл шаруашылық кәсіпорнының өлшемі
потенциалды мүмкіндіктерді анықтайды.
Өндірістік қызметтің, табиғи – климаттық және шаруашылықтану шарттарына
сәйкес әр шаруа (фермер) қожалығын құруға деген құқық пен кіріспе әрбір
азаматтың конституциялық құқығының бір бөлігі болып табылады. Елдегі
аграрлық секторды реформалау процесінің маңыздысы ауыл шаруашылығы
өндірісінің бірден бір жаңа типі – шаруа (фермерлік) қожалығының құрылуы
болды.
Егер тәжірибелерді қорытындылайтын болсақ, онда шаруа (фермерлік)
қожалығы келесі сипаттамалардан тұратындығын көруге болады:
- өндірістік – экономикалық дербестік;
- толық меншік құқығының заңды рәсімделуі;
- экономикалық серіктерді таңдауда еріктілік;
- мүшелердің тең құқылығы негізінде қызметін құру және жүргізу.
Экономикалық қиындықтар мен басқа да проблемаларға қарамастан, шаруа
(фермер) қожалығы өмір сүруі мен дамуын жалғастыра береді.
1.2. Шаруа қожалығының дамуы мен қызметін жүргізуінің дүниежүзілік
тәжірибесі.
Фермерлік, қазіргі заман талаптарына сай, даму мен өмір сүру
мүмкіндіктеріне ие шаруашылықтың жаңа бір түрі болып табылады. Бірақ, ауыл
шарашылығы тенденцияларын талдай келе Батыс елдеріндегі, соның ішінде АҚШ-
ты алатын болсақ, сонымен қатар еліміздің өзіндік тарихи тәжірибелерін
алсақ, шаруа (фермер) қожалықтары тек кооперацияларда ғана қызметін тиімді
жүргізе алатыны жөнінде қорытынды шығаруға болады. Фермерлердің өздерін
алда не күтіп тұрғандығы немесе қандай қолдауға ие бола алатындығы жөнінде
өзіндік жеке болжамдары мен жоспарлары болуы керек.
Экономика ғылымының сөзсіз жетістіктерінің бірі фермерлік өндірісті
зерттейтін мәселелерді өңдеу жұмыстары болып табылады. Қазіргі уақытта
фермер қожалығының қызметін жүргізуін, әлемдік ауыл шаруашылығындағы
өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың дамуын анықтайтын белгілерінің
бірі ретінде қарастыратын көзқарасты жалпы қабылданған деп есептеуге
болады.
Шаруа (фермер) қожалығының ұйымдастырылған нысандары ортасында қазіргі
кезде кеңінен танымал болып отырған жанұялық шаруа (фермер) қожалықтары
болып табылады.
Егер шетелдік және отандық тәжірибеден аграрлы секторда шаруа қожалығы
сияқты шаруашылықтың арнайы формалалры пайда бола бастады. Экономикалық
қиындықтар мен басқа да проблемаларға қарамастан, шаруа (фермер) қожалығы
өмір сүруі мен дамуын жалғастыра береді.
Қатынаста аса назар аударарлық мәселе АҚШ–тың фермер шаруашылығының
жіктелуі мен типтелу тәжірибесі және оның біздің жағдайға сәйкес
мүмкіндікте қолданылуы. АҚШ – та мұндай жұмысты жүргізу барысында жіктелу
белгілер мен көрсеткіштер қолданылады. Олардың құрамына: орын ауыстырудағы
зоналылық және салалы құрылым, тауарлылық, тауарлылық деңгейі, жер өңдеудің
типі, параметрлер бойынша өлшемділік, меншіктік формасы және қызметін
жүргізу процесінің иелерінің қатысуы, толық және толық емес деңгейдегі
өндіріс процесіндегі фермердің мүмкіндіктері, еңбек ресурстарының қолданылу
сипаттамасы және т.б.
Қазіргі уақытта фермерлік шаруашылық АҚШ – та өнім өндірудің ауыл
шаруашылығындағы шамамен онға жуық өндіріс саласы бойынша мамандандырылады.
Олардың мамандандырылуына сәйкес елімізде он фермер қожалығы бар
территориялық – экономикалық аудан ерекшеленген (мамандандырылған және
орналасқан зона). Бұл аудандар толық есепте табиғи – климаттық, сонымен
қатар (топырақ құрамы, климат, жауын-шашын, жердің бейімділігі т.б.), және
экономикалық (өткізу нарықтарына дейінгі қашықтық, сақтау мен қайта өңдеу
құралдары, маркетингтің даму сатысы және т.б.) шарттарды қарастырады.
Бұл шарттармен сәйкес өндірістің тиімділік деңгейіне тәуелді түрде
әрбір территориялық – экономикалық аудан оның шамамен бес түрлі саласымен
мамандандырылған. Мұнда олардың ішінде өндірістік тиімділік деңгейі жоғары
деңгейдегі бір немесе екі түрлі өнім алынады.
Олар территориялық – экономикалық ауданның негізгі мамандандырылған
саласы болып табылады. Мысалы, территориялы –экономикалық аудан, ауданы
Аппалачи мен сонымен қатар оның құрамына Вирджиния, Шығыс Вирджиния,
Солтүстік Каролина, Кентуки және Тенесси штаттары кіреді. Бұл аймақтар АҚШ
– тың ең ірі темекі өндіруші аудандары болып табылады. Олармен бірге
құрылым көрсеткішті мамандандырылған ауданның саласы – мал және сүт
шаруашылықтары болып табылады.
Фермерлі шаруашылықтың классификациясы мен типизациясы нақтылы
территориялық – экономикалық аудандарда өткізіледі. Мұнда сонымен қатар,
тек бір ғана емес, толық көрсеткіштер пен белгілер жиыны қолданылады.
Шаруа (фермер) қожалығының мінездемесінде барлық функционалдылық пен
экономикалық көрсеткіштер көрсетіледі:
- жеке меншік типі;
- жерді иелену;
- мамандандырылу;
- тауарлық деңгейі мен кіріс;
- өлшемді параметрлер және т.б.;
Шаруа (фермер) қожалығының белгілері үшке бөлінеді
- жанұялық
- біріккен (кәсіпкерлік)
- акционерлі тип корпорациясы.
Жанұялық фермалар — фермер шаруашылықта көп кездесетін ұйымдастыру
формасы. Ол жекеше меншіктің негізінде құралады, яғни жеке субъект немесе
жанұялық жұп өзінің қаржылық және өндірістік жағдайына толығымен жауап
берерлік жағдайға жеткенде туындайды. Қазіргі кезде олардың орташа үлес
салмағы АҚШ бойынша барлық фермер шаруа қожалықтарының жалпы санының 87%
пайызын құрайды.
Кәсіпкерлік типтегі фермалар елдегі барлық фермалардың шамамен 10%
пайызын құрайды. Кәсіпкерлер қатарына көп жағдайда ата – аналар немес
олардың балалары мен туыстары кіреді. Әрбір кәсіпкер барлық келіп түскен
пайдалар мен кірістерді баршаға ортақ түрде бөлінеді. Фермер бизнес,
кәсіпкерлік типтің ұйымдастыруымен құралады.
Ұйымдастырудың фермер шаруашылықтың формасының үшінші түрі - акционерлі
типті корпорация болып табылады, ол заңды жеке тұлға статусына ие. Мұнда
аталған заңды тұлға өз акционерлеріне шектелген жауапкершлікті жүзеге асыра
отырып, өз бизнесін жүргізе алады. Корпорация акциясы басқа қолға берулуі
немесе сыйға тартылуы мүмкін.
Акционерлік корпорациялар саны барлық АҚШ бойынша фермерлі
қожалықтардың санымен есептегенде жалпы көлемі 3% пайызды құрайды. Фермер
корпорациялардың көп бөлігі (олардың жалпы санының 90% пайызы) жанұялық, ал
қалғаны жанұялық емес сипатта болады.
Алғашқы фермердің екі типі, ереже бойынша, ұсақ және орташа өлшемді
болып келеді. Олар барлық АҚШ бойынша фермер қожалықтардың санымен
есептегенде жалпы көлемі 97% пайызды құрайды және 80,4% пайыз жер
қазбаларын өндіріп және фермер шаруашылықтың тауарлық өнімдерінің 75%
пайызын тасымалдайды.
АҚШ – та фермер шаруа қожалығы жерді пайдалануына байланысты үш топқа
бөлінеді:
толық иегер — өзінің жеке меншік жерінде орналасқан ферма;
бөлшектік иегер – жеке меншік және арендаға алған жерде орналасқан
ферма;
арендаға берілген — өңделетін жердің белгілі бір бөлігін ғана алатын
ферма.
Барлық фермер қожалықтардың санының 55,1% жердің толық иегерлері, ал
29,3 % — бөлшектік және 15,6% пайызы — арендаторлар болып табылады. Фермер,
жаңа заман талаптарына сай, даму мен өмір сүру мүмкіндіктеріне ие
шаруашылықтың бір түрі болып табылады. Бірақ, ауылшарашылығы тенденцияларын
талдай келе Батыс елдеріндегі, соның ішінде Америка құрама штаттары
елдерін алатын болсақ, сонымен қатар Ресейдің өзіндік тарихи
“тәжірибесінің” өзін алсақ та шаруа (фермер) қожалығы тек кооперацияда ғана
қызметін жүргізе алатындығы жөнінде қорытынды шығаруға болады.
Фермерлердің өздерін алда не күтіп тұрғандығы немесе қандай қолдауға
ие бола алатындығы жөнінде өзіндік жеке болжамдары мен жоспарлары болуы
керек. Экономика ғылымының қайталанбас жетістіктерінің бірі ретінде фермер
өндірістің мәселелерін зерттейтін сұрақтарды өңдеу жұмыстары болып
табылады. Бүгінгі күнде дүниежүзілік ауылшаруашылығының өндірістік күш және
өндірістік қатынастарының даму критерияларының бірін анықтайтын, фермер
шаруашылықтың функциональдануын қарастыру жөніндегі жалпы көзқарасқа
тоқталуға болады.
АҚШ – да фермер шаруашылықтың өндірістік типі тура біздегі жағдайдай,
көрсеткіштер шеңбері бойынша тауарлы өніммен байланысты анықтайды. Негізгі
болып тауар деңгейі мен салалық құрылым, щаруашылық өлшемі табылады.
Тауарлық деңгейі бойынша фермер шаруашылықты – коммерциялық және
комерциялық емес болып екіге бөлінеді. Ол үшін орындалу класы бойынша
экономикалық шкала орнатылған. Ол сегіз кластан (түрден) және келесі
градациядан тұрады: 1 мың доллардан 2,5-ке дейін; 2,5 мың доллардан 5
мыңға дейін; 5 мыңнан 10 мыңға дейін; 10 мыңнан 20 мыңға дейін; 20 мыңнан
40 мыңға дейін; 40 мыңнан 100 мыңға дейін; 100 мыңға 250 мыңға дейін және
250 мың доллардан жоғары. Мұндай бөлудің критериясы 40 мың доллар деңгей
көлемінде болады. 40 мың доллар деңгей көлемінде фермер шаруашылық
коммерциялық шаруашылыққа жатады және ол қазіргі кезде АҚШ фермаларының
барлық санының 28% пайызын құрайды және барлық тауар өнімінің шамамен 90%
пайызын құрайды.
Америка құрама штаттарының фермер шаруашылық тауарлық өнімдерінің
көлеміне қатысты үш түрге бөлінеді:
1. жай тауар өндірісі (натуральды сипатта қызметін жүргізу);
2. жалдамалы еңбекті қажет ететін тауарлы - капиталистік
фермалар;
3. Ірі капиталистік корпорациялар.
Шаруа қожалығының негізгі белгілерінің бірі АҚШ – та олардың салалық
құрылымының формальдану мінездемесі болып табылады. Өндірістік типтеуді
коммерциялық шаруа қожалықтары арасында өткізеді. Ол проценттік қатынастың
негізіне негізделген.
Сонда арнайы топқа ауарлы фермалар жатады. Олардың 50% пайызы ауыл
шаруашылық өнімдері мен басқа да өнім түрлерінен алынған пайда болып
саналады. Сондықтан да көрсеткіш АҚШ – тағы фермер шаруашылықтардағы екіге
бөледі:
1. аз салалы (бір немесе екі салалы)
2. көп салалы.
Толығымен алғанда Америка құрама штаттары елдерінің салалық фермер
шаруашылық құрылымы үш түрлі еңбектің құрылған рационалды түсінік пен
олардың қолданылу негізін орналастыратынын міндетті түрде айта кетуіміз
керек. (жалпы, жекеше және бірлік).
АҚШ - тағы фермер шаруашылық өндірістік типизациясының методикалық
негізгі классификациясы осындай. Біздің экономистеріміз жасаған ғылыми
зерттелер нәтижесінде көргеніміздей, бұл принциптер жіктеуде және
өндірістік фермер шаруашылық типтеуі Батыс Европа, Канада және Австралия
елдерінде кеңінен етек алған.
Сонымен қатар, Ұлыбританияда заманға сай фермерлерді классификациялау
көрсеткіштер жүйесі негізінде қолданылады.
Ішкі өндірістік қатынастар төрт негізгі элементтерді есепке ала отырып
анықтайды:
-жерге деген жеке капиталы.
-басқару құрылымы капиталы.
-шаруашылықтағы еңбек қатынасы сипаттамасы.
Бұл классификациялар негізінде ағылшын ғалымдары фермер шаруашылықты
ұйымдастырудың 8 типті белгісін атап көрсетті:
- жеке фермер шаруашылық;
- жанұялық акционерлік кәсіпорын;
- жанұялық кәсіпорын;
- бірнеше кәсіпорындар бойынша жанұялық акционерлік жеке меншік;
- жанұялық емес капиталдан тұратын акционерлік ферма;
- жанұяның, фермердің, жер иесінің акционерлік меншігі;
- бір акция иесі;
- бірнеше акция иесі
Канадада фермер шаруашылық пайдаға байланысты өндіріс кәсіпорнына
жатады. Ол пайда негізгі шаруашылық саласынан түскен пайда болуы мүмкін.
Егер қандай да бір реализациядан түскен пайда немесе кіріс жалпы
шаруашылықтың өнім тауарлығының көлемінің 51% пайыз көлемді құрайды. Сонда
мұндай ферма берілген өнім бойынша арнайы тағайындалған болып саналады.
Фермер шаруашылықты екі үлкен топтарға бөлеміз:
1. дәстүрлі ұйымдастыру формасы
2. дәстүрлі емес ұйымдастыру формасы.
Шаруа (фермер) қожалығының ұйымдастыру формалары арасында қазіргі кезде
кеңінен танымал болып отырған жанұялық шаруа (фермер) қожалықтары болып
табылады.
Шаруа жанұясының еңбек потенциалының қолданылу факторларына байланысты
шаруа (фермерлік) қожалығын үш типке бөлуімізге болады:
- ұсақ жанұялық шаруашылық – тұрғындардың жеке шаруашылықтары негізінде
құрылады. Мұндай шаруашылық иелері және оның жанұясының мүшелері өздерінің
негізгі жұмыстарын қандай да бір басқа кәсіпорындарда атқарып, қалған бос
уақыттарын өздерінің жеке фермасында жұмыс істеуге жұмсайды;
- шаруа (фермер) қожалығының классикалық нұсқасында жанұяның барлық
еңбек потенциалы толығымен жұмсалады, сонымен қатар мұнда мүмкіндігінше
зейнеткерлер мен балалар еңбегі де қолданылуы мүмкін, бірақ жалдамалы еңбек
күші тартылмайды;
- өлшемі бойынша ең ірі жанұялық шаруашылық, өндіріс құралдарына 50
пайыздық меншік оның басшысына қарасты, ал қалған бөлігі басқа серіктестер
арасында бөлінген.
Дүниежүзілік тәжірибеде шаруа (фермер) қожалығының, ауыл шаруашылық
кооперациясы мен жалгерлік қатынастардың дамуы жөнінде үлкен тарихи
тәжірибе жинақталған. Біздің экономикамыз үшін әлемнің басқа елдеріндегі
ауыл шаруашылығының дамуы, оларға тән ауыл шаруашылығын жүргізудің
нысандары мен әдістерінің көп түрлілігі үлкен ғылыми және тәжірибелік
қызығушылық тудырады.
Шетелдік және отандық әдебиеттерден алынған мәліметтер АҚШ, Канада,
Швеция, Жапонияда ауыл шаруашылық өнімдерінің негізгі көлемін жанұялық
фермаларда өндірілетінін көрсетеді.
Шетелдік ғалымдардың тұжырымдары бойынша Батыс Европа, АҚШ ауыл
шаруашылығының дамуындағы өздерінің табыстарын нарықтық қатынастардың
дамуынан емес, аграрлық саладағы ұдайы өндіріс процесіне сыртқы әсер ету
тетіктерін қолдану есебінен нарықтың өзін өзі реттеу механизміне
шектеулерден көреді. Мемлекеттің фермерлік саясаты фермерлердің өнімдеріне
бағаларын және олардың табыстарын жоғарылату және тұрақтандыруға арналған.
Қазіргі уақытта тәжірибе жүзінде барлық дамыған елдер азық – түлік
өнімдерінің бағаларын мемлекеттік бақылауда ұстайды. Көп жағдайларда мұндай
бақылау оған деген қажеттіліктің тек 40-50 пайыз көлемінде жүзеге
асырылады. Мысалы, Ұлыбританияда ауылдық субсидия жалпы ішкі өнімнен 27,2
пайызға бағаланады, Данияда – 17,8 пайыз, Жапонияда – 36,7 пайыз, Ресейде –
4,8 пайыз құраған.
Шетелдік мәліметтер бойынша ауыл шаруашылығының дамуына дүние жүзінде
мемлекеттік бюджеттен жалпы дотацияның сомасы жыл сайын 100 млрд. доллардан
асады.
Дүниежүзілік тәжірибе қоғамдағы өндіргіш күштердің даму деңгейі
неғұрлым жоғары болған сайын, өзінің қарқындандыруының табиғи шегі бар ауыл
шаруашылығы өндірісі мен бұл шектері кейбір жағдайларда мүлдем шексіз
болатын капитал айналымының қарқынды салалары арасында экономикалық
тиімділік бойынша соғұрлым үлкен алшақтық болатынына сендіреді.
АҚШ экономикасының аграрлық секторында мемлекеттік реттеу ауыл
шаруашылығын қолдау мақсатында жасақталған. Оның басты міндеттері фермерлік
табыстарды ауыл шаруашылығы өнімдерінің бағасын тұрақтандыру және
өткізілмейтін тауарлық қорларды қысқарту арқылы экономиканың ауыл
шаруашылығынан басқа салалардағы тұлғалардың табыстары деңгейінде ұстау
болып табылады. Екінші өзекті мәселе ауыл шаруашылығы өндірісінің
тиімділігін ғылым мен білімді дамыту, ауылдық өндірістік инфрақұрылымды
түзу, жер және су ресурстарын қорғау арқылы жоғарылату міндеттері қойылған.
Үшінші мәселе - салық салуды реттеу және өндірілген ауыл шаруашылығы
тауарларының дүниежүзілік нарықтағы жоғары бәсекеге қабілеттілігін қолдау.
АҚШ бұл бағыттарды жүзеге асыруда ұлттық табысты қайта бөліп тарату
есебінен ауыл шаруашылығы өндірісін 70 пайызға дейінгі оның шығындары
мөлшерінде дотация беру арқылы қуатты мемлекеттік қолдау жасайды.
Фермерлік шаруашылықтар жұмысының дүниежүзілік тәжірибесін талдау
реформалаудың дұрыс бағытын жасап, отандық ауыл шаруашылығының тиімділік
деңгейін жоғарылатуға мүмкіндік береді.
Шаруа (фермер) қожалығы мәнін және дамуын зерттеу экономикалық
дамыған елдердегі олардың қызметін жүргізуін талдауды ескере отырып,
еліміздегі көп салалы ауыл шаруашылығы жағдайында фермерлік шаруашылықтың
дамуының концептуалдық негізін жасауға көмектеседі.
1.3. Шаруа қожалықтарының тиімділігін арттырудағы кооперацияның алатын
орны
Қазіргі заманғы экономикалық әдебиеттерде кооперация екі қоғамдық
қатынастың мәнін анықтау үшін қолданылады. Бірінші жағдайда, кооперация
негізінде еңбекті ұйымдастыру формасы түсіндіріледі. Екінші жағдайда,
кооперация бірнеше шаруашылық субъектілерінің ерікті түрде бірігуінің
ұйымдасқан өндірістік формасы болып табылады.
Сондықтан да корпоративтердің болашақта өмір сүруі қазіргі заманғы
экономикалық даму этапында теориялық негіздің түсініктемелерінсіз немесе
корпоративті қозғалыстың тарихи этапының дамуы мүмкін емес.
Алғашқы корпаротивті формальдану Европада XII ғасырдан бастап танымал
бола бастады. Орташа шаруа қожалығы өнім өндіру үшін керекті шикізаттың
көлемі жеткілікті болмады.
Кооперативті қозғалысты оқып үйренуге назар аудары марксизм-ленинизм
классиктерінің еңбектерінде жарық көре бастады. Кооперацияның мәні мен
атқаратын ролі толығымен лениндік кооперативті теориялар еңбектерінде
таныла бастады.
Ауыл шаруашылық кооперациясының теориялары атақты орыс ғалымдары
М.И.Туган -Барановский мен , А.В. Чаянов, С.Л. Маслов және басқа ғалымдар
еңбектерінде жарық көре бастады.
А.В.Чаянов ауыл шаруашылық кооперация теориясының логикалық мағынасын
өз еңбектерінде ашып көрсете білді.
1927 жылы кеңес өкіметінің бекіткен жарғысымен ауыл шаруашылығының
толығымен коллективтендіру жұмыстарын жүргізу керектігі жөнінде бағы
берілді. Бірте – бірте ауыл шаруашылық кооперациясының жалғыз формасы
колхоздар дүниеге келе бастады.
1980-1985 жылдар аралығында құрыла бастаған орталықтандырылған халық
шаруашылығын басқару жүйесі, объективті экономикалық заңдардың
игнорирленуі, өндірістің экстенсивті сипаттамасы кеңес экономикасының
кардиналды реформалануына әкеліп соқты.
Кеңес жетекшілері экономиканы фемократияландыру, кіші және орташа
өнеркәсіпті құру процесінен бастауды ұйғарды.
Рынокты экономикаға көшу көптеген рынок агенттерінің пайда болуымен,
өнімді реализациялауды кеңейту каналдарымен, жүзеге асырылады.
Ұйымдасқан – құқықтық форма бойынша ауыл шаруашылық кооперативті
өндірістік және қолданушылық болып бөлінетіндігін айта кету керек.
Кооперативті өндірістік және қолданушылық арасындағы айырмашылық заңды
тәртіпте Республиканың азаматтық кодексінде бекітілген.
Қолданбалы кооператив қызметінің сферасына байланыстык ооперативбірнеше
түрге бөлінеді. Дүниежүзілік тәжірибеде заманға сай шарттарда ең көп етек
алған тұрмыстық, снабжендік, несиелік, сақтандыру, қайтадан өңдеуші,
консалтингті, сервисті, венчурлы және тағы басқа салалар болып табылады.
Қолданбалы кооперативті құрудың ұйымдастырылған принциптерінің негізі
төмендегідей:
Кооперативке өз еркімен мүше болу;
Кооператив жұмыстарын басқару демократиялық негізде жүзеге асырылады;
Шешімі бір мүше – бір дауыс принципі бойынша көп дауыс алу есебінен
жүзеге асырылады;
Басқару органдарының периодикалық ауысуы мен таңдауы;
Кооператив қызметі пайдасыз негізде ұйымдастырылады;
кооперативтің капитал жарғысы оның мүшелернен жиналған салық пен пайдың
жалпы көлемі есебінен жүзеге асырылады;
кооперативтің қызметінің әлеуметтік бағыты.
Ауыл шаруашылығының кооперативтері дамыған капиталистік елдерде үлкен
даму жолын жүріп өте отырып, біздің еліміздегі аграрлы кооперация жүйесін
формальдауға арналған теориялық және тәжірибе жүзіндегі қызығушылығына
деген бай икемділік пен тәжірибелілікке ие болды.
Жаңа рынокты қатынастардың субъектілері ауылдық тауар өндірушілердің
түрлі ұйымдасқан – толық құқылы формасы бола бастады, сонымен қатар жаңа
тұрмыспен байланысты, қайта өңдеумен байланысты, ауыл шаруашылық өнімдерін
реттеу мен сақтау жұмыстарына байланысты, агроөндірістік өнеркәсіп
қызметімен байланысты құрылымдарда да көрініс таба бастады.
Бүгінгі күнде қожайынның жоғары деңгейде оның психологиясымен сәйкес
келетін және мүмкіндіктері мен өндірістік тиімділіктерін қамтамасыздандыра
алатын шаруашылық түрінің формасын қолдануға сәйкес қажетті шарттарын
қарастыра білуі керек. Мұндай формалардың қатарына ауылшаруашылығының
өндіріс орындарының кызығушылықтары арқасында, өмірдің өз сұранысы бойынша
дүниеге келген ауылшаруашылығының кооперациясын жатқызуымызға болады.
АҚШ – та мұндай жұмысты жүргізу барысында классификациялы белгілер мен
көрсеткіштер қолданылады. Олардың құрамына: орын ауыстырудағы зоналылық
және салалы құрылым, тауарлылық, тауарлылық деңгейі, жер өңдеудің типі,
параметрлер бойынша өлшемділік, меншіктік формасыжәне функционалдау
процесінің иелерінің қатысуы, толық және толық емес деңгейдегі өндіріс
процесіндегі фермердің мүмкіндіктері, еңбек ресурстарының қолданылу
сипаттамасы және т.б.
Қазіргі уақытта фермер шаруашылық өнім өндірудің ауыл шаруашылығындағы
шамамен онға жуық өндіріс саласы бойынша мамандандырылады. Олардың
мамандандырылуына сәйкес елімізде он фермер қожалығы бар территориялық –
экономикалық аудан ерекшеленген (мамандандырылған және орналасқан зона).
Бұл аудандар толық есепте табиғи – климаттық, сонымен қатар (құрамы,
климат, орын алу, жердің өзара иілуі т.б.), және экономикалық (сақтау мен
қайта өңдеу құралдары, маркетинг даму сатысы және т.б.) шарттарды
қарастырады.
Кооперативті ұйымның ғасырлық дүниежүзілік тәжірибелігі оны көп салалы
біріккен қызмет түрлерінде жекеше мәнін құрау жөнінде тиімді уникалды үлкен
мәнге ие болды. Сонымен қатар, бұл негізде – рациональды ұйымның ірі -
тауарлы агроөндірістік рынокты экономика жағдайымен байланысты өндірісі
болып табылады.
Шаруашылықтың кооперативті жүйесі рынок шарттары бойынша тұрақты түрде
жұмыс атқарады. Академик Б. Пошкустың айтқан пікірлері бойынша, мысалы,
ФРГ елдерінде 4 жыл ішінде (1991-1994 жылдар аралығында) банкроттыққа
ұшырау 20 мыңға жуық шамадағы түрлі коммерциялық құрылымдар арасында
етек алған, бірақ олардың ішінде бір де бір кооператив болмаған.
Кооперация дүниежүзінің көптеген елдерінде ауылшаруашылығының тауар
өндірісінң біріккен формасы болған, мұнда толығымен санағанда барлық
агросервисті қызметті жүйе және ауыл шаруашылық өнімдерінің тасымалдануы
мен қайта өңделуі ауылшаруашылығының тауар өндірушілері мен олардың
көмегімен жұмыс атқаратын кооперациялардың атқаратын жұмыстарымен жүзеге
асырылады.
Швециядағы фермер кооперативтер, мысалы, еліміздің 54% пайыз көлемде
еліміздің тамақ өндірісін бақылап отырады, нақты мәліметтерге жүгінсек
жалпы көлемнің 100% –пайызы сүт өнімдері болып саналса, басқа да 80% –
пайызы ет өнімдері болып табылады.
Кооперация ең көп етек алған мемлекеттердің қатарына Германия, Франция,
Ұлыбритания, Америка құрама штаттары, Дания мемлекеттерін жатқызуға болады.
Мұнда ауыл шаруашылық кооперативтері фермерлерді техникамен, бидай
өнімдерімен, түрлі егіс дақылдарымен қамтамасыз етіп отыруда негізгі роль
атқарады. Кооперативтер арқылы барлық сүт тағамдарының 98% пайызы, дәнді
дақылдардың 80% пайызы, жұмыртқаның 75% пайызы сатылады.
Әрине, өзінің барлық маңыздылығымен шетелдік тәжірибені қазіргі біздің
жағдайға бірден алып келе салуға болмайды. Бірақ қазіргі ауыл шаруашылық
кооперациясының қайта туындауы кезеңінде бұл тәжірибе оны сынау арқылы
ұғынуда ерекше құнды. Ауыл шаруашылық кооперациясы саласындағы дүниежүзілік
тәжірибенің жетістіктері көп түрлі ауыл шаруашылығы өндірісі жағдайында
кооперативтік қозғалыстың құрылуы мен дамуының объективті қажеттілігін
негіздеуге мүмкіндік береді. Дүниежүзілік кооперативтік тәжірибе тереңірек
талдау негізінде ауыл шаруашылық кооперациясының ғылыми және құқықтық
негіздерін қалыптастыруға, біздің еліміздегі олардың шаруа қожалықтарының
жоғарылатудағы ролін анықтауға көмектеседі.
1.4. Шаруа (фермер) қожалықтарының қызметін жүргізуі мен дамуы
Қазақтанның экономикасының аграрлы экономикасының құрылып жатқан
жағдайларына байланысты ауыл шаруашылық экономикасын шаруашылықтың рынокты
механизміне ауыстыру қажеттілігін жүзеге асыруды талап етеді. Сондықтан да
нарықтық экономиканың механизмдері қалыптасуы кезінде аграрлы секторда
агроөндірістік комплексте тереңдетілген теориялық және ғылыми – методикалық
негізгі проблемалардың негіздері талап етіледі. Халық шаруашылығында
жүргізіліп отырған негізгі реформаның басты мақсаты, соның ішінде аграрлы
секторда ауыл шаруашылық өнімдерінің тиімділігінің жоғарылауы, олардың
көлемінің ұлғаюы, өнімнің сапасының жақсаруы және олардың өзіндік құнының
дүниежүзілік рынокта бақталастық деңгейіне дейінгі дәрежеде төмендеуі,
халықты толығымен азық – түлік өнімдерімен қамтамасыз ету, ал кәсіпорынды
шикізатпен қамтамасыз ету болып табылады. Экономика ғылымының қайталанбас
жетістіктерінің бірі ретінде фермер өндірістің мәселелерін зерттейтін
сұрақтарды өңдеу жұмыстары болып табылады. Бүгінгі күнде дүниежүзілік ауыл
шаруашылығының өндірістік күш және өндірістік қатынастарының даму
критерияларының бірін анықтайтын, фермер шаруашылықтың функциональдануын
қарастыру жөніндегі жалпы көзқарасқа тоқталуға болады.
Елімізде фермер шарушылықтарын құру – бұл тек азық – түлік мәселелерін
шешу жолы ғана емес, бастысы – фермерлендіру экономиканың аграрлық
секторындағы нарықтық қатынастардың құрылуының қажетті бағыты және нарық
механизмінің ынталандыру ролін орындау. Ұжымдық шаруашылықтандырудың
тиімділігі төмендігінің басты себептері, ол кәсіпкерлікке қозғаушы күш,
оған экономикалық және әлеуметтік – психологиялық жақсы жағдай әрқашан бере
алмайды.
Аграрлы реформаның негізгі бағыттарының бірі - шаруа (фермер)
қожалығының даму эволюциясы үшін алғышарт құру болып табылады. Ол форма
өзі үлкен тиімділікпен жүзеге асуына мүмкіндігі бар ауыл шаруашылық
қызметінің әрбір түрі үшін тиімді ұйымдасқан – құқықтық рационалды форма
болып саналады.
Дамыған нарықтық экономикалы аграрлы саясатты елдерде саясат теориялық
принциптер қатары бойынша принциптер арқылы орындалады. Ол принциптер
экономикалық ғылым бойынша құрылады. Басқа сөзбен айтсақ - ауыл шаруашылық
өндірісінің экономикасының ерекшеліктері деп атауға да болады.
Нарықты механизмде шаруашылықтың негізгі элементтері, кез-келген
тауарлы өндірістермен салыстырғанда, бағасы, сұраныс және ұсыныс,
бақталастық, мемлекет негізінде қарастырады.
Қазақстан Республикасының заңдылықтарымен түрлі нысандағы шаруа
қожалықтары анықталды:
• өндіріс жанұялық кәсіпкерлік негізінде жұмыс атқаратын шаруа
қожалығы, ол біріккен меншік базасында негізделеді;
жеке кәсіпкерлік принциптері бойынша фермер шаруашылық;
жергілікті қызметкерлердің арасындағы келіссөздің негізінде құрылатын
және жүзеге асырылған фермер шаруашылық.
Шаруалық – тек қоғамның топтары ғана емес, сонымен қатар ол белгілі бір
өнегелі, рухани байлықтарын сақтаушы да болып табылады. Дүние жүзінде
жанұялық фермалар қоғамдық тұрақтылықты сақтап тұратын институт есебінде
жоғары деңгейде бағаланады.
Шаруа (фермер) қожалығы – Қазақстандағы шаруашылықтың ұйымдасқан
формасы болып табылады. Халық шаруашылығында жүргізіліп отырған негізгі
реформаның басты мақсаты, соның ішінде аграрлы секторда ауыл шаруашылық
өнімдерінің тиімділігінің жоғарылауы, олардың көлемінің ұлғаюы, өнімнің
сапасының жақсаруы және олардың өзіндік бағасының дүниежүзілік рынокта
бақталастық деңгейіне дейінгі дәрежеде төмендеуі, халықты толығымен азық –
түлік өнімдерімен қамтамасыз ету, ал кәсіпорынды шикізатпен қамтамасыз ету
болып табылады. Сондықтан қызметтің негізгі ұйымдастыру – экономикалық
ғылыми негіздемесі мен шаруа (фермер) қожалығының қызметі олардың
болашақтағы дамуына деген объективті қажеттілік ретінде жүзеге асырылады.
Мұнымен байланысты, келесі факторларды қарастырайық, бұл факторлар
шаруа (фермер) қожалығының ауыл шаруашылық кәсіпорнынан айырмашылығын
білдіреді:
шаруаның өндіріс құралдары мен өндіріс өнімдері меншігі;
шаруаның немесе фермердің жеке меншігі;
бұл – еңбек ұйымдастырудың жанұялық формасы;
кірістің бір жыл ішіндегі жалпы көрсеткіші бойынша экономикалық тиімділікті
анықтау;
ферманың терреториясында жанұясымен құру;
өзіндік өндіріспен мал шаруашылығын қамтамасыз ету;
өндірістік қызметтің толық нәтижесіне жауапкершілік;
шаруа үшін негізгі кіріс көздерін қамтамасыз ету.
Қазақстандағы түрлі табиғи шарттардың мәні тек аймақ бойынша ғана емес,
сонымен қатар олардың ішінде шаруа қожалығының ауыл шаруашылығындағы даму
саласын да, олардың қолданылуын да реттеп көрсетеді.
Ауыл шаруашылығы өндірісіндегі кәсіпкер шаруа (фермер) қожалығы
басшысы. Ал шаруа қожалығы экономикалық пайда қағидасына негізделген еркін
кәсіпкерліктің бір түрі.
Қазақстанда меншік иесі өз иелігіндегі мүлікті иемденіп, пайдаланып
және өз мүмкіндігіне қарай бөле алу мүмкіндігі заңмен бекітілген.
1998 жылдың 31 наурызында бекітілген "шаруа (фермер) қожалықтары
жөніндегі" Қазақстан Республикасы заңы еліміздегі шаруа (фермер)
қожалығының кұрылуы мен қызмет істерінің құқылық ұйымдық экономикалық
негізін құрайды. Бұл заң бойынша шаруа (фермер) қожалығы бөлек ауыл
шаруашылығы өнімін өндіріп, оны өңдеу мен тұтынуда ауыл шаруашылық
максатындағы жерлерді жеке кәсіпкерлікті жүргізуде пайдаланылатын жанұялық-
еңбекші бірлестігі.
Біздің пікіріміз бойынша, шаруа қожалығы – ауыл шаруашылығының
өнімдерін өндіруде тең құқылы өндірістік бірлік болып табылатын, жеке
азаматпен, жанұямен немесе азаматтар тобымен ауыл шаруашылық өнімдерін
өндіру, өңдеу және сату үшін кәсіпкерліктен жоғары табыс алу мақсатында,
олардың иелігіндегі мүлік пен жерді пайдалану негізінде құрылған шаруашылық
жүргізудің еркін субъектісі.
2. Жамбыл облысындағы шаруа қожалықтарының қазіргі даму жағдайы
2.1 Жамбыл облысы ауыл шаруашылығы өндірісінің ерекшеліктері және
олардың шаруа қожалықтарының дамуына ықпалы
Шаруа қожалықтарының ұйымдастырылуы мен қызметін жүргізуі еліміздің
ауыл шаруашылығы өндірісінің жалпы және аймақтық ерекшеліктеріне тығыз
байланысты.
Жамбыл облысының ауыл шаруашылық өндірісі әртүрлі табиғи – климаттық
және ұйымдастыру экономикалық жағдайлардан тұрады. Ауыл шаруашылығы
кәсіпорындарының өндірістік бағыттары республикалық және халықаралық
маңызды темір жол магистральдары, автомобиль және әуе жолдары тоғысуында
орналасқан облыстың табиғи – климаттық және экономикалық жағдайларының
әсеріне байланысты қалыптасқан. Табиғат жағдайлары бойынша облыстың жер
көлемі шөлді, шөлді – далалық, таулы – далалық және биік таулы аймақтарға
бөлінеді.
Облыстың әрбір табиғи – экономикалық аймақтары, аудандары, ауыл
шаруашылық кәсіпорындары, шаруа қожалықтарының өндіріс жағдайлары өзіне
тән, басқаларынан өзгеше. Сондықтан өндірісті тиімді ұйымдастырудың типтік
схемалары оны жетілдіру бойынша тек қана жалпы бағыттарда жасалады. Жамбыл
облысының аграрлық өндірісінде табиғи- климаттық және ұйымдастыру
экономикалық ерекшеліктері болғандықтан олар жердегі барлық ұйымдастыру
құқықтық шаруашылық нысандарының аумақтарды ұйымдастыруына әсер етеді.
Жамбыл облысы - бұл негізі 1939 жылы қаланған, республикадағы жер
көлемінің үлесі бойынша 4,5 пайызды құрайтын, территориясы 144,3 мың шаршы
км. жерді алып жатқан, тұрғындарының саны 975,5 мың адам болатын, ауыл
шаруашылығы өнімдерін өндіру мен сатудағы біршама үлесі бар аграрлық
өнеркәсібі даму бағытындағы Қазақстанның оңтүстігіндегі аймағы. Облыстың
көп салалы экономикасы берік позициялардан орын алады. Оның ҚР ауыл
шаруашылығы өнімдерінің жалпы көлеміне салымдары өсіп, өндіріс тиімділігі
жоғарылауда. Соңғы жылдары жалпы ауыл шаруашылығы өнімінің құрылымында
өзгерістер орын алуда. Өсімдік шаруашылығының үлесі 2000 жылғы 56,2
пайыздан (1990 жылы 50,6%) 2002 жылы 62,3 пайызға дейін өсті, мал
шаруашылығының үлесі сәйкесінше 43,8 пайыздан (1990 жылы 45,4%) 37,7
пайызға дейін қысқарды. Облыстың АӨК-і реформалар процестерінен біршама
өзгерістерге ұшыраған белгілі техникалық, материалды ресурстық және ауыл
шаруашылық пен агроөнекәсіптік өндірісті ұйымдастыру мен жүргізуге арналған
еңбек потенциалымен сипатталады (кесте 1)
Кесте 1.
Жамбыл облысының АӨК ауыл шаруашылық өндірісінің потенциалын
сипаттайтын негізгі көрсеткіштер
Көрсеткіштер 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2003ж.
1998ж.-
ға
өсуі,
есе
Егістік көлемі, мың га 516,2 475,6 488,6 440,9 498,0 521,2 1,01
Мүйізді ірі қара мал, мың 138,0 151,0 157,7 179,1 209,5 244,7 1,77
бас
оның ішінде сиырлар 80,0 86,9 87,9 92,4 99,0 107,2 1,34
Қойлар мен ешкілер, мың 948,0 1015,81071,61154,91375,81600,2 1,69
бас
Шошқалар, мың бас 37,0 42,9 45,1 45,2 45,1 47,8 1,29
Жылқылар; мың бас 47,9 50,1 51,7 53,4 57,6 63,2 1,32
Түйелер, мың бас 2,7 2,9 3,1 3,3 3,4 3,5 1,30
Құстар, мың бас 696,7 940,4 1008,81072,11154,31261,61,81
Ауыл шаруашылық өндірістік2365,22248,12436,4298 5,73885,03461,81,46
негізгі қордың нақты бары,
млн. тг.
Орташа жылдық жұмысшы-лар 51,2 33,3 31,3 36,3 41,5 47,3 0,92
саны, мың адам
Соңғы алты жылда шаруашылықтардың барлық санаттарында ауыл
шаруашылығына пайдаланылатын жер көлемі, оның ішінде егіндік жерлер біршама
азайған. Бірақ соңғы екі жылдағы ұлғайғаны көрінеді. Мал басының саны
олардың барлық түрлері бойынша жылдан жылға өсіп келеді. Ауыл
шаруашылығында нақты бар негізгі құралдар бастапқы құны бойынша 2003 жылы
өсімдік шаруашылығында – 1629,4 млн. тг., мал шаруашылығында - 932,2 млн.
тг. құраған. 2000 жылмен салыстырғанда сәйкесінше 127,3 және 124,6 пайызға
өскен. Құндық көрсеткіштер өсіп отырғанымен олардың саны кеміп кеткен.
Соңғы төрт жыл ішінде тракторлардың саны 12,1 пайызға, барлық типтегі
комбайндар саны 21,4 пайызға, тракторлық сепкіштер 15,7 және қопсытқыштар
31,6 пайызға азайған.
Кесте 2.
1 қаңтарындағы ауыл шаруашылық құрылымдарының бары
жылдарАуыл соның ішінде
шаруашылық
құрылымдары
шаруа
(фермер)
қожалықтары
н қосқанда
ауыл олардан Шаруа
шаруашы-л (фермер)
ық қожалықтар
кәсіпорын ы
-дары,
барлығы
барлық Серік-тАкцио-нөндірісті
түрдегі естіктеерлік к
мемлекттік р қоғам коопера-т
шаруашы-лық ивтер
тар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz