Шетел инвестициясын ұлттық экономикаға тартудың теориялық негізі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 5
Бөлім 1. Шетел инвестициясын ұлттық экономикаға тартудың теориялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..7
1.1. Инвестицияның экономикалық мәні: жіктелуі мен
құрылымы ... ... ... ... .7
1.2. Ұлттық экономикаға шетел капиталын тарту факторлары мен инвестициялық
ахуалды
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3. Экономикаға инвестициялық ресурстарды тартудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .27
Бөлім 2. Қазақстанның инвестициялық қызметін дамыту тенденциялары мен
қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.1. Қазақстан экономикасына шетел инвестициясын тарту жағдайына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.2. Қазақстанда қолайлы инвестициялық ахуалды құруды
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..48
2.3. Қазақстан экономикасының нақты секторына инвестицияны тарту механизмі
мен мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ..63
Бөлім 3. Қазақстан Республикасы экономикасын инвестициялау приоритеттері
мен жетілдіру жолдары ... 72
3.1. ҚазақстанРеспубликасының индустриалды-инновациялық дамуы:
экономикалық өсу мәселелері мен шетел инвестициясын тарту
приоритеттері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
3.2. Ұлттық экономикасны инвестициялаудың институционалдық жағдайларын
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .83
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...93
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .96
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
республикамыздың тәуелсіздігін жариялағанына қазіргі кезде он
жылдан астам уақыт өтіп отыр. Сол күннен бастап Қазақстан
шетел мемлекеттерімен тығыз байланыс орнатуда. Мысалға, АҚШ
Қазақстанға саяси және экономикалық реформаларға, әсіресе, АҚШ
қазіргі кезде жиі кездесетін жаңа ресурстар жекешелендіруге
қолдау көрсетуге бағытталған. Және Түркияны алатын болсақ, өз
еліндегі экономикалық қиындықтарға қарамастан Түркия экономикалық
қарым - қатынастарда белсенді және сенімді әріптес түрі
екендігін, Қазақстанның құрылыс, сауда және телекоммуникация
салаларында бетке ұстарлық іс әрекеттік байланыстарға
түсетіндігін білдіреді.
Өтпелі кезеңдегі экономиканың дамуы көп жағдайларда
инвестицияларға байланысты екендігі белгілі. Бұған біздің бүгінгі
жағдайымыз дәлел бола алады. Сыртқы және ішкі инвестициялардың
жалпы елдегі әлеуметтік - экономикалық ахуалының жақсаруына
қандай ықпалы барын өмірдің өзі көрсетіп отыр. Осы
орайда Алматы қаласында өткізілген “ Қазақстан Республикасының
инвестициялық мүмкіндіктері ” деген тақырыптағы семинар барысында
көптеген жайттарға көз жеткізілген болатын. Сыртқы істер
министрлігі инвестициялар жөніндегі комитетінің, қалалық әкімшілік
жанындағы шағын кәсіп Департаментінің және экономика жөнідегі
комитеттің өкілдері мен кәсіпорындардың, қоғамдық бірлестіктердің,
ұйымдардың жетекшілері қатысқан бұл семинардың мақсаты -
инвестициялық климатты жетілдіру, экономика-ны дамыту үшін
шетелдік және отандық инвестицияларды тарту.
Айрықша айта кетерлік жайт, соңғы жылдары еліміздің әлеуметтік-
экономикалық жағдайы айтарлықтай оңалды. Қазіргі кезде Қазақстан
Республикасы алдындағы міндеттер, алға қойған мақсат әлеуметтік бағыттағы
жоғары тиімді экономиканы қалыптастыру әлемдік кеңістікте өз орнын табу,
экономикалық тәуелсіздікті қамтамасыз ету, жоғары дәрежелі еңбек
өнімділігіне жету, халық шаруашылығындағы құрылымда жоғары технологияны
пайдалану, халықтың тұрмыс дәрежесін көтеру, аралас экономиканы
қалыптастыру, инвестициялрды тарту, түрлі меншік иелеріне жол ашу, нарық
орталықтарында тиімді заңға негізделген іскерлікке қол жеткізу. Қазіргі
кезде кең ауқымды проблемалардың бірі, шетел инвестицияларын тарту, яғни
шетел инвестициялары арқылы елдің экономикасын көтеру, шағын және біріккен
кәсіпорындарды құру, өндіріс орындарын дамыту, жаңа жұмыс орындарын ашу
болып табылады.
Қазіргі таңда мемлекет экономикасының тұрақты даму шартында ішкі және
сыртқы ресурстарды тартып, оны тиімді қолдануда инвестициялық
белсенділіктің атқаратын ролі өте зор.
Экономиканың болашақ бағыттағы еркіндігі, шаруа субъектілерінің және
ұлттық шаруашылықтың кез келген сферадағы жеке меншік масштабында еркін
экономиканың дамуы инвестицияны тартып, оны тиімді қолдануда халықаралық
экономикалық байланыстың реттеуші құралдарының бірі болып есептеледі.
Тәуелсіздік алғаннан бері (1991-2003) Қазақстан Республикасы
экономикасына шетел капитал салымының жалпы көлемі он млрд. АҚШ долларын
құрайды. Тәжібие көрсеткендей, шетел инвестициясы ұлттық табиғи өндіріс
және еңбек ресурстарымен қосылып прогрессивті технология енгізерде жоғары
тиімділік жиынтығын, өндірісті жаңа әдістермен басқарып және ұйымдастыруды,
шаруашылық айналымдарға бұрындары қолданылмаған табиғи айлықтарды белсенді
қатыстыруды көрсетеді. Шетел инвесторлары тек ұлттық кәсіпорындарға өз
капиталдарын салып қана қоймай, ол кәсіпорындарды қайта құрып, техникамен
жабдықтауды, сонымен бірге әлемдік экспорт нарығына жол ашады, ол шаруа
субъектілерінің цивилизациялы нарықтық қатынасқа үйреніп, олардың
өндірістік, қаржы-шаруашылық қызметтерін әлемдік стандарттарға жеткізуге
көмектеседі. Сондықтан шетел инвестициясын реттеу, олардың қолдану бағытын
жақсарту, республикадағы жағымды инвестициялық климатты жоғары дәрежеге
жеткізіп, оны сақтау, шетел инвестициясын республика экономикасына тартуға
жол ашады.
Ішкі ресурстардың жоқ болу шартынан, маңызды рольді, қазіргі таңда,
шетел инвестициясы экономиканы деформациялауға, жетіспейтін өндіріс
технологиясын сатып алуға, экономикаға жаңалық енгізуге, республиканың
экспорттық мүмкіндіктерін іс жүзіне асыруға қажет.
Әлемдік тәжірбие көрсеткендей, шетел инвестициясынсыз дағдарыстан шығу
және экономикалық жаңартулар енгізу мүмкін емес.
Егер шетел инвестициясын тартуда мемлекет сәйкестендірілген шарттарды
қоймаса, қандай да болмасын ел экономикасының дамуы мүмкін емес. Мемлекет
өзінің экономикасының реттелу қызметі орындалуы үшін сәйкестендірілген заң
шығару актілерін құрып, оның орындалуын қамтамасыз етеді.
Инвестициялық қызмет бұл нормативті заң базасының толық дәрежесін іс
жүзінде қолданып, үнемі бақылауда болуына тәуелді болады.
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасының инвестициялық ахуалы
айтарлықтай жоғарыдан көрініп тұр.
Дипломдық жұмыс мақсаты Қазақстан Республикасы үшін шет инвестицисын
тартудың экономиканы дамытуда приоритеті жол екенін және тәуелсіз еліміздің
әлемдік қоғамдастыққа енуінің бірден-бір көзі екенін ашып көрсету. Осы
мақсатқа жету үшін келесі тапсырмаларды алдыма қойдым:
- Жалпы инвестицияның экономикалық мәнін және түрлерін қарастыру;
- Қазақстан Республикасының инвестициялық саясатының негізгі
бағыттарын анықтау;
- Қазақстан Республикасының экономикасындағы шет ел инвестициясының
қазіргі жағдайына талдау жасау;
- Қазақстан Республикасының инвестиция саласындағы заңды-құқық базасын
бағалау;
- Шет ел инвестициясын тартудың приоритетті жолдарын және болашағын
болжау.
БӨЛІМ 1. ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯСЫН ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАҒА ТАРТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ
1.1. Инвестицияның экономикалық мәні: жіктелуі мен құрылымы
Инвестиция дегеніміз – пайда табу мақсатында ұлттық және шетел
экономикасының әртүрлі салаларына жеке немесе мемлекеттік капиталды
ұзақмерзімдік формада салуды өткізу, шығындардың жиынтығы. Сондықтанда
инвестициялар ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ұзақ мерзімді инвестициялар
жаңа құрылысқа, сонымен қатар өндірістік емес объектілер мен кәсіпорындар
құру, ұлғайту және техникалық қайта жабдықтау формасындағы капиталдық
құрылыспен іске асады. Инвестициялар - біздің экономикамыз үшін жаңа
термин. Орталықтандырылған жоспар жүйесі шегінде бір ғана ұғым қолданылады,
бұл жерде негізгі қорды өндіруге, оны жөндеуге кеткен шығындар кіреді.
Қазақстан Республикасының 1994 жылы 27 желтоқсанда қабылданған заңында
өзгерістер мен қосымшалар инвестицияға келесі анықтама береді: Инвестиция
ұғымына - меншіктің және интеллектуалды бағалықтардың барлық түрі кіреді.
Олар табыс алу мақсатымен кәсіпкерлік қызмет объектілеріне салынады:
- қозғалатын, қозғалмайтын мүлік және меншіктік құқықтар;
- акциялар және коммерциялық ұйымдарға қатысудың басқа формалары;
- облигациялар және басқа қарыз міндеттемелері;
- инвестицияға байланысты келісім шартпен орындалған ақшалай
соммадағы, -тауарларға және қызметтерге қажеттілік;
- мемлекет органдарымен берілген лицензияланған немесе басқа формадағы
қызметті орындауға жұмсалған құқық.
Инвестициялау - ол табыс табу мақсатымен кәсіпкерлік қызмет объекті-
леріне шетел инвестициясын салуды жүзеге асырумен байланысты қызмет.
Кең ауқымда инвестицияның астында ақшалай құралдар, меншіктік және
мемлекеттік интеллектуалды бағалықтар, жаңа кәсіпорындарды соғуға,
дамытуға, қайта жөндеуге және техникамен жабдықтауға бағытталған заңды және
жеке тұлғалар, мүлікті салу, табыс табу мақсатымен акция, облигация және
басқа бағалы қағаздарды және активтерді сатып алу.
Инвестиция түсінігі - “салу” деген мағынаны білдіреді. Тәжірбиелік
түрде елдің ішкі экономикасы саласына және шетелге капитал салу болып
табылады.
Инвестициялар - олар меншік және интеллектуалды бағалықтардың барлық
түрі. Олар кәсіпкерлік жоба және т.б қызметтерге салынатын қаражат,
нәтижесінде табыс құрылып және әлеуметтік тиімділікке қол жеткізеді.
Инвестициялық қызмет - ол азаматтардың, заңды тұлғалардың және
мемлекеттің инвестицияны шығарудағы тәжірбиелік қимыл жиынтығы.
Инветициялық қызметтің объектісі болып, кез келген меншік, оның ішінде
ұлттың шаруашылықтың барлық саласыныдағы негізгі қорлар және айналым
құралдары, бағалы қағаздар, бағытты ақшалай салымдар, ғылыми- техникалық
өнімдер, интеллектуалды бағалықтар, т.б меншік объектілері, сонымен бірге
меншіктік құқықттар жатады. Ал субъектілері болып, елдің және шетелдің
азаматтары және заңды тұлғалары, сонымен бірге мемлекет жатады. Шетел
инвестициясы- бағалықтардың барлық түрі, олар инвестициялық қызмет
объектілеріне шетел инвесторларымен, сәйкес заңға бағынатын қаражат салымы
болып табылады.
Инвестицияның экономикалық мәні, айтылып кеткендей, инвесторлар
болашақта көлемін көбейту бағытымен салынған қаражат. Капитал көлемінің
жоғары болуы және инвестициялық қозғалыстың оңды орындалуына қол жеткізу
үшін ең маңызды нәтижесі - одан түсетін табыс болып табылады. Бұл екі
процесс - капитал салу және табыс түсіру- әртүрлі уақыт жиілігінен туындауы
мүмкін.
Инвестицияны барлық жағдайда тек капитал салымы деп түсіну қате, себебі
бұл не капитал өсіміне, не пайданың түсуіне әкелмеу шарты бар. Бұларға
көбінесе, тұтыну инвестициясы жатады (телевизор, автомобиль, пәтер, дача,
т.б сатып алу.), олар өзінің экономикалық мазмұнына байланысты инвестицияға
жатады. Бұл қаражат тұтыну тауарларын ұзақ мерзімге сатып алуға жұмсалады.
Ал біздің қарастырып жатқан инвестицияларымыз өндірістің негізгі қорына
салынған капитал туралы болмақ. Сонымен қатар инвестициялар айналмалы актив
және әртүрлі қаржы құралы (акция, облигация т.б) түрде іс жүзіне асырылуы
мүмкін.
Шетелдік инвестиция дегеніміз - шетелдік әріптестермен бірігіп жасаған
операциялар үшін төлемдерді, капиталды орналастыру мақсатында шетелдік
компаниялардан акциялар мен облигацияларды сатып алуды, басқа да құнды
қағаздардың портфелін диверсификациялауды айтамыз. Капитал ауысуы екі түрде
орындалады:
- ссудалық капитал, мемлекеттер арасындағы және халықаралық
экономикалық ұйымдар арасындағы несие, заем бойынша қарым- қатынас;
- кәсіпкерлік капитал, бұл капиталды салудың негізгі мақсаты жоғары
пайда табу.
Қазіргі уақытта инвестициялаудың жаңа формалары болып пайда болған.
Мысалы, біріккен кәсіпорын бірлесіп өнеркәсіп объектілерін құру және
олардың қызметін ұйымдастыру, лицензиялық келісімдерді орнатады.
Кәсіпкерлік капитал ірі екі топқа бөлінеді:
- қазыналық (портфелді);
- нақты (тікелей).
Портфелді инвестиция - жобаларға салынатын капиталды айтамыз. Мысалы,
бірнеше кәсіпорындардың құнды қағаздардын сатып алу. Бұл жерде инвестордың
негізгі мақсаты тиімді инвестициялық қоржынды немесе портфельді ұйымдастыру
және оны басқару міндетті түрде осы процесс қор нарықтарында құнды
қағаздарды сатып алу арқылы жүзеге асырылады. Нақты инвестиция -
белгілі ұзақ мерзімді жобаларға қаржы салымдары. Әдетте инвестицияның осы
түрі нақты активтерді сатып алумен байланысты. Халықаралық валюта қорының
әдістемесі бойынша тікелей инвестицияға жеке меншік компанияларды құру және
шетелдік кәсіпорындарға капиталды акционерлік капиталдың жалпы көлемінен
25%-тен кем емес құрайтын капитал жұмсауын айтады. Неміс профессоры Вайрих
ұсынған инвестициялар классификациясы келесідей көрсетіледі:
1) капитал салымының объектілеріне байланысты келесі түрлері
анықталады:
- мүлікке инвестициялар;
- қаржылық инвестициялар;
- материалды емес инвестициялар.
Бірқатар анықтамада белгіленгендей, инвестициялар ұзақ мерзімге
салынған ақша қаражаты болып есептеледі. Сонымен бірге инвестиция қысқа
мерзімді де болады (мысалы, қысқа мерзімді акцияға салынған қаржы, жинақ
сертификаттары т.б).
“ Инвестиция ” түсінігі бірнеше әртүрлі кәсіпкерлік қызметін
біріктіретін категория. Оны толық түсіну үшін мына төмендегі
классификацияға көңіл бөлген жөн.
1)Салу объектісі бойынша:
а) қаржылық инвестиция - корпоративті құқық, бағалы қағаздар т.б
қаржылық құралдарды иемдену болып табылады. Қаржылық инвестициялар тікелей,
портфельді болып бөлінеді;
ә) нақты капитал инвестициясы - реалды активке каптиал салу- тұрғын ұй,
ғимарат, аммортизацияға ұшырыған қозғалмайтын мүлік объектілері, басқа
негізгі қорлар, материалды емес активтер т.б болып табылады;
2) мінез - құлқы бойынша инвестиция:
а) тікелей инвестициялар - инвесторлардың инвестициялау объектілеріне
тікелей салымы. Бұл инвестиция түрін, көбінесе, білікті инвесторлар іс
жүзіне асырады және бұл инвесторлар инвестицияланатын объект туралы
ақпараттарды жетік білуі қажет;
б) тікелей емес инвестициялар - басқа тұлғалармен инвестициялау процесі
(инвестициялық және қаржылық делдалдар). Бұл инвестиция түрімен толық
квалификацияланбаған, болашақта инвестицияланған объектісін басқаруға
білімі толық емес инвесторлар айналысады. Бұл жағдайда олар инвестициялық
және басқа да қаржылық делдалдармен сатылған бағалы қағаздарды сатып алады,
ал делдалдар бұл жинақталған қаражаттарды өз қалауынша объектіге салады,
тиімді деген инвестицияланатын объектіні таңдайды, оларды басқаруға
қатысады. Ал кейін алынған табыс клиенттердің арасында бөліске түседі.
3) мерзімі бойынша инвестиция:
а) қысқа мерзімді - бір жылдан аспайтын уақытқа капитал салу (қысқа
мерзімді салымдар, қысқа мерзімді жинақ сертификаттарын сатып алу т.б);
ә) ұзақ мерзімді - бір жыл және одан көп уақытқа салынған капитал.
4) Аймақ бойынша инвестиция:
а) ішкі инвестиция - белгілі бір ел шекарасындағы объектіні
инвестициялауға салынған қаржы;
ә) шекарадан тыс инвестиция (сыртқы) – белгілі бір ел шекарасынан
шыққан объектіні инвестициялауға салынған қаржы;
5) Меншік формасы бойыша инвестиция:
а) жеке меншік - мемлекеттік емес меншік формасындағы кәсіпкерлер мен
кәсіпорындардың іс жүзіне асыратын капитал салымы;
ә) мемлекеттік меншік - бюджет есебімен, бюджеттен тыс қорлардан,
сонымен қатар өздерінің меншік шоты бар немесе қарыз құралдарын пайдаланушы
мемелекеттік кәсіпорындардың, орталық және жергілікті органдарының
басқаруымен салынған салымдар;
б) шетелдік инвестициялар - шетел азаматтарымен, заңды тұлғларымен,
мемлекеттерімен іс жүзіне асырылатын салымдар;
в) біріккен инвестициялар - өзінің және шетел мемлекеттерімен іс жүзіне
асырылатын салым.
Инвестициялардың барлық қарастырылған типтерінің мазмұндық талдауы,
оларды жинақталған классификация түрінде көрсетіп, топтастыруға мүмкіндік
берді (кесте 1).
Тікелей инвестицияны мемлекетпен құптау мына жағдайлармен шектеледі:
- инвестициялық қызметті қамтамасыз етуде заңды кепілдеу;
- жеңілдік және преференция жүйесін қабылдау;
- Қазақстан Республикасы үкіметінің халықаралық ұйымдар және Қазақстан
Республикасының сәйкес құқықтық актілермен бекітілген саяси және
регулятивті тәуекелділікке кепілдік беретін келісім шарттарды жүзеге
асыру.
Мемлекеттің тікелей инвестицияны қалыптастырудағы негізгі мақсаты
маңызды инвестициялық ахуалды орнату. Ол тауар өндірісінің, жұмыс және
приоритетті экономика секторындағы қызметтің дамуын тездетеді.
Даму процесінде Қазақстан Республикасының негізгі мақсаты келесі
мәселелерді шешу:
1) жаңа технология және ноу-хауды енгізу; ішкі нарықты жоғары сапалы
тауарлар және қызметтермен толықтыру;
2) отандық тауар өнімдерін мемлекет тарапынан қолдау және стимулдау;
3) экспорториенттелінген және ипорториенттелінген тауар өндірістерін
дамыту;
4) Қазақстан Республикасының шикізат базасын рационалды және комплексті
қолдану;
5) менеджмент және маркетингке жаңа әдістерді енгізу;
6) жаңа жұмыс орындарын құру;
7) жергілікті кадрлерді үздіксіз оқыту жүйесін енгізу, олардың мамандану
деңгейін жоғарлату;
8) өндіріс интенсификациясын қамтамасыз ету;
9) қоршаған табиғи ортаны жақсарту.
Инвестиция қызметін мемлекет тарапынан реттеу өндіріс позициясында
капитал салуды іс жүзіне асырады және Қазақстан Республикасының мемлекет
басқару органдарымен жүргізіледі. Атап айтсақ, құрылыс шығыны - ғимарат
және мекемелерді соғудағы монтаждық жұмыстар; машина және құрал жабдықтар
сатып алу; жобалы- зерттеулік жұмыстар; соғылғалы жатқан дирекцияны асырау;
кадрлерді дайындау; жер учаскілері және құрылысқа байланысты көшіп- қону
шығындары және т.б.
Кесте 1. Әртүрлі белгілері бойынша инвестицияның классификациясы
Инвестицияның Инвестиция типтері
классификациялық
белгілері
Құрылымдық формасы Инвестициялық жоба – көрсетеді:инвестициялық
бойынша қызметтің белгілі бір объектісінің санын және
екіншіден, инвестицияның бір формасының өткізілуін.
Шаруашылық субъектінің инвестициялық қоржыны бір
инвестордың әртүрлі формадағы инвестицияларын
енгізеді.
Инвестициялық қызмет Ұзақмерзімді нақты инвестициялар (капиталдық
объектілері бойынша инвестициялық салымдар) материалдық және материалдық
емес активтерге, негізгі қорларды құру мен ұдайы
өндіруге салынатын инвестициялар
Қысқамерзімді мнвестициялар өзгермелі капиталға
салым(тауарлы-материалдық қорлар, бағалы қағаздар
және т.б.).
Қаржылық инвестициялар мемлекеттік және корпоративті
бағалы қағаздарға салынатын капитал.
Инвестициялық Жекелеген
ресурстарға меншік Мемлекеттік
формалары бойынша Шетелдік
Аралас
Инвестициялауға Тікелей инвестициялар - яғни материалдық объектіге
қатысу мінезі бойыншатікелей салынатын құралдар.
Тікелей емес инвестициялар – яғни делдалдардың саны
(қоржынды инвестициялар)
Әрекет ету бағыттары Бастапқы инвестициялар.
бойынша Болашақта кәсіпорыннның өмірсүрімділігіне
бағытталған инвестициялар.
Ағымдағы шығындарды үнемдеу үшін инвестициялар.
Нарықта өз үлесін сақтап қалу үшін салынатын
инвестициялар.
Өндірістің тиімділігін жоғарлатуға инвестициялар.
Өндірісті ұлғайтуға (экстенсивті) инвестициялар.
Жаңа өндірістерді құруға инвестициялар
(инновациялық).
Реинвестициялау.
Статистикалық жазба және экономикалық анализде реалды инвестицияны тағы
капитал құраушы деп атайды. Капитал құраушы инвестициялар келесі
элементтерді өзіне қосады:
- негізгі капиталға инвестиция;
- капиталды жөндеуге шығын;
- жер участкілерін және табиғи қолданылатын объектілерді игеруге
инвестиция;
- материалды емес активтерге инвестициялар (патенттер, лицензиялар,
ғылыми зерттеу және тәжірбиелі конструктивті өндірістің бағдарламалы
өнімдері);
- материалды айналым құрал запастарын толықтыруға инвестиция.
Капитал құраушы инвестиция құрамында негізгі рольді негізгі капитал-
инвестиция алады. Оның көлеміне жаңа құрылыс, қайта құру, істегі өндіріс,
ауылшаруашылық, көліктік, саудалық және басқа кәсіпорындар шығыны кіреді.
Экономикалық категория ретінде инвестиция бірқатар маңызды функцияларды
орындайды. Оларсыз кез келген мемлекет экономикасының дамуы ойға саларлық
емес. Макродеңгейде инвестиция тартылатын жерлер:
1) кеңейген өндіріс саясатын іске асыру үшін;
2) ҒТП-ны тездету, сапасын жақсарту және отандық өнімнің бәсекеге төтеп
беруін қамтамасыз ету үшін;
3) қоғамның өндіріс және халықшаруашылығының барлық салаларын балансты
дамытуда құрылымдық өзгеріс үшін;
4) өндірісте қажет шикізат базасын құру үшін;
5) азаматтық құрылыс, денсаулықты қоғау, мәдениет, жоғары және орта
мектептердің, сонымен бірге басқа да әлеуметтік проблемаларды шешу үшін;
6) жұмыссыздық проблемасын шешу және оны жеңілдету үшін;
7) қоршаған табиғи ортаны қорғау үшін;
8) әскери - өндіріс комплекстерін конверсиялау үшін;
9) мемлекеттің қауіпсіздігін қанағаттандыру және басқа да проблемаларды
шешу үшін.
Қазақстан Республикасының көптен бері экономикасы дағдарыс жағдайында
тұр, инвестиция - ең бірініші оны тұрақтандыру және көтерілу үшін қажет.
Өндіріске, жаңа технологияға инвестиция қатаң бәсеке күресінде жеңу үшін
(ішкі және сыртқы нарықта), өзінің өнімдерінің бағасын икемді реттеуге
мүмкіндік береді.
Макроэкономикалық масштабта қазіргі жағдай кешегі инвестицияның
нәтижесін, сонымен бірге еңбек өнімділігінің ертеңгі өсімін және жоғары
жағдайын көрсетеді. Біз үнемі “жолдар торабында“ тұрамыз. Бүгінгі және
ертеңгі тұтыну арасында біз неғұлым бүгінгі өндірісті сақтап және
инвестицияласақ, соғұрлым біздің ертеңгі тұтыну мүмкіндігіміз жоғары
көрсеткіштерді көрсетеді. Керісінше неғұрлым біз бүгінгі ресурстарды көп
тұтынуға жіберсек, соғұрлым біздің ертеңгі тұтыну деңгейіміз жоғары болады.
Микродеңгейде инвестиция өте маңызды рольді атқарады. Бұл деңгейде олар
ең бірініші келесі мақсаттарға жету үшін ынта білдірген жөн:
- өндірісті кеңейту және дамыту үшін;
- негізгі қордың моральді және физикалық тозуына қол жеткізбеу үшін;
- өндірістің технологиялық деңгейін жоғарлату үшін;
- нақты кәсіпорын өнімінің сапасын және бәсекелстігін қамтамасыз ету үшін;
- табиғи ортаны қорғауды жүзеге асыру үшін;
- бағалы қағаздарды сатып алу және басқа кәсіпорындардың активтеріне
капитал салу үшін.
Инвестициялар әсерінің бағыты бойынша олар келесі түрге бөлінеді:
- нетто инвестициялар жобаны ұйымдастыруға жасалатын инвестициялар.
Осы түрі кәсіпорынды ұйымдастырып, сатып алу кезінде іске асырылады;
- экстенсивті инвестициялар, яғни кеңейюге жұмсалған капитал оның
мақсаты өндіріс потенциалын кеңейту;
- реинвестициялар, жаңадан босаған инвестициялық қаражатты өндіріс
құралдарын сатып алуға немесе өңдеуіне жұмсалатын капитал. Негізгі мақсаты
кәсіпорының негізгі қорлар құрамын қолдау;
- брутто инвестициялар, олар нетто инвестициялар мен реинвестициялар
жиынтығы.
Қортындылай келе болашақта инвестиция кәсіпорынның дұрыс
функционалдануы, қаржылық жағдайының тұрақтануы, табысты максималдауы үшін
қажет.
Осыған байланысты, инвестициялар маңызды экономикалық категория болып
табылады және макро, микродеңгейде үлкен роль атқарады, бірініші қатарда
инвестиция өндірісті дамыту, құрылымды өңдеу, табысты көбейту және осы
негіздегі көптеген әлеуметтік проблемаларды шешу үшін қажет.
Бірақ жалпы экономикалық тұрақсыздықтан, инфляцияның жоғары темпінен,
несиеге жоғары қайтару процентінен соңғы жылдары капитал салу және капитал
құрылысы төмендеп кетті, бұл республика экономикасын ауыр жағдайға
соқтырады.
Республиканың инвестициялық қызметі келесідей динамикалық
көрсеткіштерді мазмұндайды:
• инвестицияның жалпы көлемі;
• жалпы ішкі өнімдегі инвестиция үлесі;
• жалпы инвестиция көлемінде реалды инвестиция үлесі;
• реалды инвестицияның жалпы көлемі;
• негізгі капиталға және т.б-ға бағытталған реалды инвестиция үлесі.
Бірақ, жанама инвестицияның қызметі негізгі макроэкономикалық
көрсеткіштердің өсу қарқынын көрсетеді:
1) ұлттық табыс;
2) жалпы ішкі өнім және жалпы сырқы өнім;
3) өндіріс өнімінің көлемі;
4) өндіріс өнімінің маңызды жеке түрлерін шығару;
5) ауылшаруашылық өндірісінің көлемі;
6) қоғамның еңбек өнімділігі және т.б.
Инвестицияның қызметін бағалаудағы бұл көрсеткіштердің объектілігінің
өсуін капитал салуынсыз көзге елестету мүмкін емес. Бұл көрсеткіштер
белгілі бір көлемде инвестиция қолдану тиімділігін көрсетеді. Егер бұл
көрсеткіштердің өсу темпі инвестицияның өсу темпін басып озса, ол
инвестиция қолданудың тиімді жоғарлануын немесе, керісінше, төмендеуін
көрсетеді.
Инвестиция деңгейі қоғамның ұлттық табысына маңызды әсерін тигізеді,
оның динамикасында ұлттық экономикаға көптеген макропропорциялар тәуелді.
Инвестиция көздері болып, әртүрлі жинақтар да табылады. Бірақ бұл жерде
проблемалар кездесуі мүмкін, ол - жинақтар бір ғана шаруа субъектісімен іс
жүзіне асады, ал инвестициялар бір топ тұлғалар немесе шаруа
субъектілерімен іс жүзіне асырылады.
Тұрғындардың көптеген жинақ түрлері инвестиция көзі болып табылады
(мысалы, жұмысшылардың, мұғалімдердің, дәрігерлердің, полицейлердің т.б
жинақтары.). Бірақ бұл тұлғалар капитал шығарушы немесе инвестициялаушы,
жалпы қоғам капиталының өсіруші күші болып табылмайды. Әрине инвестиция
көздері болып өндіріс, ауылшаруашылық және т.б кәсіпорынның
функционалданған жинақтары табылады.
Инвестициялау процесі табыстың күтілген нормасы несесе болжамдалған
капитал салымының рентабельділігі сияқты маңызды факторларға тәуелді
болады. Инвесторлардың ойынша рентабельділік өте төмен болған жағдайда
салым іс жүзіне асу мүмкін емес.
Одан басқа, инвестор шешім қабылдау кезінде әрқашан капитал саулудың
альтернативті мүмкіндігін ескереді және бұл жерде шешуші жағдай проценттік
үлестің деңгейі болып табылады.
Инвестицияны тиімді қолдану мәнді түрде оның құрылымына байланысты
болады. Инвестиция құрылымына олардың түрлері, қолдану бағыты және олардың
жалпы инвестициядағы үлесі кіреді.
Инвестиция құрылымы жалпы және меншіктік болып екіге бөлінеді.
Инвестиция құрылымының жалпы түріне инвестицияның тікелей және портфельді
бөлінуін айтамыз. Жалпы инвестиция құрылымында инвестицияның үлкен көлемін
капитал түріндегі инвестиция түрі алады. 1996 жылы жалпы инвестиция көлемі
капиталдың 81%-ін, ал қаржының тек 19%-ін құрады. Тағы бір инвестиция
құрамына технологиялық, өндірістік, салалық және территориалды түрін
жатқызуға болады.
1-ші суретте инвестицияның технологиялық, ұдайы өндірістік, салалық
және территориялық құрылымы көрсетілген.
Технологиялы құрылым деп, кез келген оъектіні соғуға кеткен шығынды
айтады, атап айтқанда құрылыстық - монтажды жұмысқа, машина сатып алуға,
құрал-жабдық және олардың монтажы, жобалы жоспар және т.б - ларға кеткен
шығындардың бағытындағы капитал салымының қанша үлесі бар екендігін
анықтайды. Капитал салуда технологиялық құрылым инвестицияның тиімді
қолдануына үлкен әсерін тигізіді. Бұл құрылымды толық игеру машина және
құрал- жабдықтың жоғары сапалы болумен тікелей байланысты. Мағынасы бойынша
капитал салудың технологиялық құрылымы болашақ кәсіпорынның негізгі активі
және пассиві арасындағы сәйкестікті үйлестіреді.
Сурет 1. Инвестиция құрылымы
Машина және құрал-жабдық үлесін көбейту, яғни болашақ кәсіпорынның
негізгі өндіріс қорының белсенділігі, оның өндіріс күшінің көбеюіне әкеліп
соқтырады, осыған орай бір бірлік өнімге капитал салудың төмендеуін
көрсетеді. Экономикалық тиімділік еңбектің механизімі және автоматизация
деңгейінің жоғары болуына да байланысты болады. Технологиялық құрылым
капитал салуда ғылыми және тәжірбие түрінде басты рольді атқарады.
Өндіріс құрылымы - инвестицияның тиімді қолдануына маңызды әсерін
тигізеді. Өндіріс құрылымы деп - негізгі өндіріс қорын өндіргенде капитал
салымының бөлінуі және жалпы сметалық құнындағы сәйкестігін көрсетеді. Бұл
жерден капитал салымының қандай бағытта: жаңа құрылыс, қайта құру,
технологиялық қайта құруға салынғаны анықталады. Теория және тәжірие
көрсеткендей, өндірісті қайта құру және технологиялық қайта құру жаңа
құрылыстан тиімдірек. Себебі:
• қосымша өндіріс күшінің іске қосуына уақыттың кетуі;
• капитал салымы жаңа құрылғыларды соғуға едәуір төмендеуі.
Негізгі капитал тікелей инвестицияның өндірістік құрылымының өзгеруі
жағымды және жағымсыз жағдайда капитал салымының қозғалысын көрсетеді.
Жағымсыз аспект жаңа құрылыстағы тікелей капитал көлемі үлесінің
төмендеуіне, ал өндірісті және технологияны қайта өңдеуде теріс жағдайға
әкеліп соқтыруы тек инвестиция тиімділігіне ғана емес, сонымен бірге жалпы
экономикаға әсерін тигізеді. Ал позитивті аспектке келетін болсақ, кіші
кәсіпорынды құруға үлкен процестер жүргізіледі және оның есебінен жаңа
құрылысқа бағытталған инвестиция үлесі де көбееді. Қазақстан
Республикасында кіші бизнесті құру және оның ролін кеңейту экономикада
қажетті және прогрессивті процесс.
Республика экономикасы үшін маңызды болып, Қазақстан Республикасы
экономикасына инвестицияны сала бойынша бөлу болып табылады. Себебі,
капиталды дұрыс бөлуден оның келешегі анықталады. Капитал салудың
экономикалық тиімділігі, салалық және территориалдылығы оның құрылымына
байланысты болады. Инвестицияның салалық құрылымы болып, өндіріс
салаларында және жалпы экономикада инвестицияның бөлінуі және
сәйкестендірілуі табылады.
1.2. Ұлттық экономикаға шетел капиталын тарту факторлары мен инвестициялық
ахуалды қалыптастыру
Шетелде тікелей инвестицияны іске асыру кәсіпкерлікті іске асырумен
байланысты. Шетелде кәсіпкерлікті тікелей инвестиция салу арқылы дамытудың
себептері:
1. Неғұрлым тиімді және пайдалы капитал салымына талпыну, яғни белгілі
жерде тауарлар мен қызметтерді өндірумен іске асады;
2. Техника-экономикалық. Шетелде өз сыртқыэкономикалық байланыстарының
инфрақұрылымын құру, басқаша айтқанда, сатуды қамтамасыз ету үшін
тауарлар мен қызметтерді өткізетін тораптарды құру (қоймалар,
көліктік кәсіпорындар, банктер, сақтандыру, сауда компаниялары.
3. Экономикалық және саяси тұрақсыздық. Жоғары салықтар, заңсыз
құралдарды шетелге аудару қажеттілігі (отмывание).
Шет елдерде тауарлар мен қызметтерді өндіретін ұйымдармен байланысты
тікелей капитал салымын іске асырудың 4 негізгі жағдайын қарастыруға
болады:
- шетелде кәсіпкерлік қызмет іске асырылады, өйткені кейбір тауарлар мен
қызметтерді шетелге өткізу қиын немесе әртүрлі шектеулерге, немесе бұл
тауарлар мен қызметтердің қасиеттеріне байланысты мүмкін емес,
сондықтан да тұтынушыларға қызметті өткізудің жалғыз жолы – оны
орнында көрсету;
- көліктік шығындарда үнемдеу, тауарларды шетелде өндіру арзан да тиімді
болып табылады;
- кәсіпкерлік капитал салынған ел әлемдік нарыққа тауарлар мен
қызметтерді өндірудің арзан орны болып табылады;
- техникалық қиын өнімдердің түрлерін өндіріп, экспортқа шығару кезінде
сатудан кейінгі қызмет көрсету үшін өндірушінің әрдайым қасында болуы
қажет.
Тікелей инвестицияларды іске асыру және дайындау жобалық талдауда
қарастырылады.
Тікелей инвестицияларды іске асыру жобасын дайындау бірнеше кезеңнен
тұрады:
1. Шетел нарығын зерттеу;
2. Қазақстандық сатып алушыларға тауарлар мен қызметтерді сату әдістерін
анықтау;
3. Есеп айырысу формасын таңдау;
4. Жеткізуді безендіру әдістерін анықтау;
5. Негізгі және айнымалы қорларға салынған инвестицияның көлемін бағалау;
6. Жергілікті және мемлекеттік заңдардың қабылдануы;
7. Құрылатын фирманың ұйымды-құқықтық формасының анықталуы;
8. Фирманың экономикалық тиімділігін бағалау;
9. Фирманы құру кезіндегі құрылтайшылық құжаттардың қабылдануы және
дайындалуы.
Тікелей инвестицияларды тартудағы мемлекеттік саясат келесідей негізгі
себептерге негізделген:
1) тұрақтылық және күнібұрын анықтау;
2) инвестициялық қызметті реттейтін әлемдік стандартқа жауап беретін
нақты, түсінікті құқықтық нормалар;
3) инвесторлардың заңды құқықтарын қорғау;
4) шетелдік және отандық инвесторлар үшін бірдей шарттарды белгілеу;
5) халықаралық келісімдер мен келісім-шарттардың шарттарын сақтау;
6) тікелей инвестициялардың нәтижелілігі мен пайдалылығы;
7) экономиканың приоритетті секторына тікелей инвестицияны ынталандыру;
8) ақпаратпен қамтамасыз ету;
9) қоршаған ортаны қорғау.
Тікелей инвестицияларды тарту мен қолдау саласындағы қатынастарды
реттейтін заңдарға 1994 жылдың 27 желтоқсанында қабылданған Шетелдік
инвестициялар туралы Заң және 1997 жылдың 28 ақпанында Тікелей
инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы Заңы жатады. Осы заңға сәйкес
инвестициялық жөніндегі агенттілік құрылды. Оған инвесторларға жеңілдіктер
беру жолымен экономиканың басты салаларына инвестициялар тарту уәкілділігі
берілген.
Тікелей инвестициялардымемлекеттік қолдау мыналардан тұрады:
- преференциялар мен жеңілдіктер белгілеу;
- инвесторлардың алдында Қазақстан Республикасы атынан өкілдік ете
алатын мемлекеттік органның болуы (4 бап).
Қазақстан Республикасының Инвестициялар жөніндегі агенттігі 1999 жылдың
26 сәуірінде құрылды. Ол тікелей инвестицияларды ынталандырудың мемлекеттік
саясатын жүргізуде уәкілділігі бар мемлекеттік орган болып табылады.
Шетел капиталын Қазақстанға тарту республика экономикасын дамытудың
коньюктуралық, тактикалық және стратегиялық міндеттеріне жатады, Қазақстан
басқа елдер сияқты шетел инвестициясын келесі факторлар есебінде
қарастырады:
- экономикалық және тактикалық үдістерді жеңілдету;
- өндірістік ақпаратты жаңарту;
- өндірісіті ұйымдастырудың алдыңғы қатарлы әдістерін меңгеру;
- нарықтық экономиканың талаптарына сай кадрлер дайындауды және жұмыспен
қамтуды іске асыру.
Тартылатын инвестицияның көлемі мен сапасы, оның келтірілуінің
қарқындылығы (инвестициялық ахуал) деп аталатын әлеуметтік экономикалық
түсінікте біріктірілген факторларға байланысты.
Инвестициялық ахуал дегеніміз – шетел кәсіпкерінің көзқарасымен өз
капиталын салып отырған елдегі жағдайлар. Инвестициялық ахуал көптеген
элементтерден тұрады, оларды келесідей топтарға біріктіреміз:
1) елдегі әлеуметтік-саяси жағдай және оның перспективасы;
2) ел ішіндегі жағдай және оның даму болашағы;
3) сыртқыэкономикалық қызмет және елдегі перспективасы.
Әрбір фактордың өзүлес салмағы бар және баллмен бағаланады. Сондықтан да
тәуекел факторларының жеке топтарын сандық көрсеткіштермен есептеуге
болады. Инвестициялық ахуалда сандық көрсеткіштермен есептеледі.
Қазақстан Республикасының инвестициялық потенциалын анықтау кезінде
келесідей факторларды қарастырамыз:
- ресурсты-шикізаттық потенциалы;
- өндірістік (тұрғындардың шаруашылық қызметтерінің жиынтығының
нәтижелері);
- инфрақұрылымдық (елдің экономикалы-географиялық жағдайы мен оның
инфрақұрылымдық қалыптасуы);
- институционалдық;
- инновациялық (елдегі ғылыми-техникалық прогресстің жетістіктерін
енгізу деңгейі);
- тұтынушылық;
- интеллектуалды.
Инвестициялық ахуал дегеніміз – инвесторларды тартатын немесе
алыстататын елдегі саяси, әлеуметті-экономикалық, қаржылық, мәдени, ұйымды-
құқықтық және географиялық факторлардың жиынтығы. Ең бастысы шетел
инвесторлары үшін тартымды жағдайды туғызу тұрақты және болашағы бар шетел
инвесторларын табу және олардың капиталын басымды салалар, өндірістер,
қызмет түрлеріне бағыттау қажет.
Бұл факторларды 2 топқа бөлуге болады:
1) жағымды факторлар:
- табиғи ресурстарды қолдануға мүмкіндік беру;
- нарықтың жоғары потенциалдылығы;
- пайданың нақты коэффициенті;
- өз бәсекелестерінен бұрын аймықта орын алу арманы;
- бизнес үшін Қазақстанның стратегиялық орналасуы;
- Қазақстан тұрғындары білімінің жоғарғы деңгейі.
2) жағымсыз факторлар:
- өндіру қарқынының төмендеуі;
- салықтық заңдар мен кедендік реттеудің жетілдірілмегендігі;
- инфляция;
- шетел инвесторларының Қазақстандағы болып жатқан процесстер жайлы
толық ақпарат алалмауы.
Инвестициялық ахуалды бағалауға қолданылатын неғұрлым әмбебап тәсіл –
факторлық болып табылады. Ол ұлттық экономиканың инвестициялық ахуалына
әсер ететін факторлардың жинағын бағалаумен негізделеді. Инвестиция мен
салықтыр бойынша халықаралық орталықтың ұсыныстарына сәйкес (ITIC)
Қазақстан экономикасына инвестиция ағымына кедергі жасайтын факторларды
ранжирлеу жүргізілді (2-ші суретке сәйкес). Қазақстанға инвестицияның
кіруіне мәнді кедергі жасайтын экономикалық кедергілер, одан кейін
сәйкесінше: құқықтық және саяси факторлар, ал сосын – ұйымдық факторлар
және материалды-техникалық мінездегі мәселелер.
Инвестициялық ахуал түсінігі макро- және микродеңгейлерді қамтиды.
Макроэкономикалық деңгейдегі инвестициялық ахуал өзіне инвестиция үшін
саяси, экономикалық және әлеуметтік ортадағы көрсеткіштерді енгізеді.
Микроэкономикалық деңгейде инвестициялық ахуал қабылдаушы елдің нақты
мемлекеттік органдарының, шаруашылық субъектілер-жеткізушілер, сатып
алушылар, банктер, сонымен қатар кәсіподақтар мен еңбек ұжымдарының
инвестор фирмасымен екіжақты қатынастары арқылы көрсетеді.
Сурет 2. Ұлттық экономикаға инвестицияның түсуіне әсер ететін факторлар
Инвестицияларға кәсіпкерлер мен ұйымдарды меншікке сатып алу, бағалы
қағаздарды сатып алу, біріккен кәсіпорындардың жарғылық қорына аударым
жасау, заңды және жеке тұлғаларға несие беру, интеллектуалды байлықтарды,
басқа да мүліктер мен лицензиялар, құралдар, машиналар және технология
түріндегі салымдармен, сонымен қатар банктік салымдар мен қозғалмайтын
мүліктерді сатып алу жатады.
Жоғары аталған факторлар шетелдік кәсіпкердің көзқарасы бойынша шет елде
оның қақтығысатын тәуекелдің түрлерін көрсетеді. Тәуекел дегеніміз –
инвестордың салған қаражаттарын жоғалту мүмкіндігі. Инвестициялық тәуекел
дәрежесі елдің саяси, экономикалық және экологиялық жағдайларына тәуелді.
Инвестициялық тәуекел дегеніміз –инвестициядан алынатын табысты
жіберіп алу немесе шығынға ұшырау мүмкіндігі.
Инвестициялық тәуекелді 3 топқа бөлеміз:
1. Саяси тәуекелдер дегеніміз – бұл елдің сяаси және экономикалық
сферасындағы өзгерістерге байланысты туған тәуекел. Бұл жағынан
Қазақстан ең жоғарғы саяси тәуекелді елдердің қатарына кіреді. Саяси
тәуекелге жататындар: саяси дүмпулердің болу мүмкіндігі, меншікті
ұлттандыру, шетел инвесторын қорғау туралы заңның сәйкестендірілмеуі,
елдің экономикалық саясатының анық болмауы және күнібұрын
анықталмауы.
2. Қаржылық тәуекелдер дегеніміз – елге және оның заңды тұлғаларына
ссудалық капттал беру көзқарасы жағынан елдің төлем қабілеттілігін
анықтайтын тәуекел.
3. Операциялық тәуекелдер дегеніміз – сауда немесе басқа операцияларды
жүргізу кезіндегі валюталық шығын қаупі.Оның 2 түрі болады: а) сыртқы
сауда қызметі үшін тәуекел; ә) өндірістік қызмет үшін тәуекел.
Соныменен қатар, инвестор келесідей тәуекелдерді бағалау керек:
1. Жобалық тәуекелдер:
• бюджеттік (белгіленген бюджеттегі шығындардың өсіп кетуі);
• келісім-шарттық (жеткізу міндеттерінің орындалмауы);
• нарықтық (нарықты маркетингтік зерттеудің төмен деңгейі).
2. Жалпыэкономикалық тәуекелдер:
• валюталық операцияларға әкімшілік бақылау жасау;
• экспортқа салық салу ауданында үкіметтің қатаң экономикалық
шаралары;
• бақыланбайтын инвестициялық процестердің дамуы;
• меншік құқықтарын тоқтату мүмкіндіктері;
• басқа да форс-мажорлық жағдайлардың пайда болу мүмкіндіктері.
3. Коммерциялық (кәсіпкерлік) тәуекелдер.
• пайданың (дивидендтің) болмауы;
• компанияның жабылуы;
• бағалық тәуекел;
• валютаның курстық құнының өсу ықтималдылығы;
• аяқтау тәуекелі;
• эксплуатациялық тәуекел.
Тәуекелдерді есепке алу инвесторға келесідей жағдайларды қарастыруға
мүмкіндік береді:
1) капитал салатын елді таңдау;
2) нарыққа ену тәсілін анықтау,
3) шетелде қызмет ететін фирманы ұлғайту;
4) қандай өнімді өткізу керектігін анықтау;
5) нарықтан қай уақытта кетуін анықтау.
Тартылатын шетел капиталын үш әртүрлі каналға бөлуге болады. Оларды
қолдану, жеткізу шарттарымен ерекшеленеді.
“А тобын” экспорттық кредиттер атқарады. Әдетте олар бір немесе
бірнеше топ жобалардың, ол жобалар несие ретінде көрінеді, ол тауарларды
немесе қызметтерді экспорттаушы елден сатып алу шартымен беріледі.
Әлемдік тәжірбиеде осыған ұқсас несиелер, әдетте, сенімді банктердің
ірі кепілділігімен беріледі. Бірақ өтпелі экономикасы, саяси және
экономикалық тәуекелділіктері бар мемлекетке инвестиция салар алдында
экспорттаушы мемлекет үкіметтік кепілдікті талап етеді. Бұл кезде
кепілдіктің үш деңгейі болады:
• соңғы несие алушының контркепілділігі;
• несие алушы мемлекеттің банктік контркепілділігі;
• несие алушы мемлекеттің банктік кепілділігі.
Осыған байланысты, несиені қайтару жауапкершілігі бірінші қатарда соңғы
несие алушыға жатады, есептелген тәуекел деңгейі - банкке, сосын бюджетке
түседі. Үкіметтік кепілдік несие туралы банктік келісім бұл істі аяқтауда
негізгі болып табылады.
“Ә” тобын мемлекетке үкіметаралық деңгейде және сонымен бірге олар
екіге бөлінетін (техникалық және қаржылық) формаға ресмей түрде дамуға
көмек көрсетумен көрінеді. Техникалық көмек - әртүлі саладағы қызмет
көрсету көмегімен анықталады. Олар:
- оқыту;
- кеңес беру;
- түрлі жобалар сатып алу.
Мұндай көмек екі түрге бөлінеді: грант - несие алушы елге техникалық
көмекті қайтарусыз беру және несие - техникалық көмекті төлем және тез
арада қайтару жолымен берілетін инвестиция. Дамуға ресмей көмек көрсету
шегіндегі қаржылық көмек төлем балансын, ипорттық тауарлар мен
инвестициялық жобаны, әлеуметтік- экономикалық мәселелерді шешуге қажет
жағдайды қолдауға бағытталған.
“Б” тобына жататын инвестициялар қосымша құн капитализациясы деп
түсіндіріледі, осы жағдайда бұл шетел инвестициясының ел экономикасына
келуін айтамыз. Олар екі түрге бөлінеді:
• тікелей инвестициялар - өз тәуекелділігімен ел экономикасына шетел
капиталын салуды айтамыз;
• портфельді инвестициялар - қаржы құралдарын фиктивті капитаға салу:
акция, облигация және т.б бағалы қағаздар.
Үкімет үшін “Б” тобының тиімділігі, шетел донорларының кепілдік талап
етпуінде.
Тәуелсіздік алғалы бері Қазақстан экономикасына шетел инвестициясының
10 млрд. доллардан астамы пайдаланылған, оның ішінде 49%- тікелей шетел
инвестициясы, 1%-портфельдік, 28%- несиелер, 22%- халықаралық қаржы
ұйымдарының қарыздары, тікелей инвестицияның 60%- мұнай өндіруге, 10%-түсті
және қара металлургияға, 5%- газ саласына және тамақ өнеркәсібіне салынған.
Шетел инвестициясын Қазақстан экономикасына салу көлемі бойынша
алдынғы топта Жапония (25,4%), АҚШ (21,5%), Ұлыбритания (17%).
Сараптаушылар бағасы бойынша Қазақстан Республикасының шетел
инвестициясына сұранысы жылына 4-5 млрл. долларды қажетсінеді.
Американың халықарлық даму агентігінің сарапшылары Қазақстан
экономикасына инвестиция салу қауіпі орташа деп бағалайды.
Қазақстан Республикасының ішкі, сыртқы және макроэкономикалық дамуына
байланысты қауіп мөлшері төмен. Шетел инвестициясын тарту және пайдалану
саласында заңдық негізді жақсарту, оны іске асырылу деңгейі әсер етеді.
Республика экономикасына шетел инвестициясын тартудың құқықтық және
экономикалық негіздері “ Шетел инвестициясы туралы” 1994 жылы 27
желтоқсанда қабылданған заңға сәйкес жүргізіледі. Республика парламентінде
1997 жылы “Тікелей инвестицияны мемлекеттік қолдау туралы” заң
қабылданыған. Әлемдік банктің 2004 жылдың деректерімен салыстырғанда
Қазақстан Республикасы несиелік рейтигі бойынша әлемдегі 20 елдің қатарына
енгізілген.
Сонымен ашық, еркін, тиімді және қатаң ұсталатын заңдармен жүргізілетін
инвестициялық саясат шетел инвестицияларын тарту үшін күшті ынталандырушы
фактор болып табылады.
Шешім қабылдау кезінде шетел партнерлерімен қарым - қатынас жасауда
және шетел ресурстарын тартуда әртүрлі формалар бар екендігін естен
шығамаған жөн. Олардың ішінде келесілерді атап өткен жөн:
1) технология тапсырысымен алып жүрілетін халықаралық өндіріс
кооперациясын, кейде біріккен меншік құру;
2) шетел несиелерін алу;
3) лизинг негізінде несие алу;
4) әртүрлі үлестегі шетел партнерлерінің қатысуымен біріккен кәсіпорындар
құрып, шетел капиталын тарту, оның ішінде шетел инвесторларына акция
сату;
5) толық шетел капиталының иелігінде жатқан кәсіпорындармен біріккен
кәсіпорындар құру;
6) заңды тұлғалардың қатысуымен келісім шарттар базасында шетел
компанияларымен өндіріс дамытуда бірігіп ынтымақтасу;
7) концессия немесе өнімді бөлу келісім шарт негізінде шетел капиталдарын
тарту;
8) өте белсенді шетел капиталдарын белгілі бір территориға тартуға
бағытталған еркін экономикалық аймақтар құру.
Бұл барлық жоғарыда аталып өткен шетел инвестициясы ұзақ мерзімді мінез
- құлыққа ие. Олар дұрыс құрылған саларалық проблемаларды шешуге мүмкіндік
береді. Олар алдынғы қатарлы индустриалды елдерден техникалық артта қалуда
ілгері дамуына кепілдік береді.
Бұл барлық ынтымақтасу формалары тұрақтандыру мәселесін шешуде және
Қазақстан экономикасын көтеруге мүмкіндік береді.
Бірақ олар инфляцияға, саяси және экономикалық тұрақсыздыққа
ұшырайтынын баса көрсету қажет.
Инвестицияларды реттеу үшін Қазақстан Республикасының Президентінің
қауылысы бойынша 1998 жылы 17 қарашада инвесторлар жөнінде Қазақстан
Республикасы мемлекеттік комитеті құрылған. Бұл комитет шетелдік және
ұлттық инвестициялар бойынша мемлекеттік саясатты іске асыру үшін
құрылған.
Инвестиция жөніндегі мемлекетік комитеттің негізгі міндеттері:
• мемлекеттік саясатты, инвестициялық климатты экономиканың негізгі
секторларына (салаларына) қатыстыруды қалыптастыру;
• жаңа техника-технология, ноу-хауды экономикаға енгізу;
• ішкі нарықты сапалы тауарлармен, қызметпен толықтыру.
Қазіргі таңда әлемде шетел инвестициясы үшін үлкен бәсеке орнап жатыр.
Егер бүгін инвестицияға бағытталған 1500 млрд. доллар болса, оның 60%
дамыған елдерге, 36% дамушы елдерге, тек 4% ғана экономикасы жаңа құрылып
жатқан елдерге инвестицияланады. Қазақстан Республикасы өзінің бай табиғи
ресурстарымен тікелей шетел инвестициясын тартуға жағымды шарттар туғызуға
тырысады. Бұл жерде, бірініші жұмыс әлеуметтік стандарттарға сәйкес заң
шығару базасын құру аймағына бағытталған. БҰҰ деректері бойынша, келешек он
жыл ішінде Қазастанға 50 млрд. доллар көлемінде инвестиция тартылады.
Қазақстан шетел инвестициясын тарту көлемін ұлғайтуға үлкен ат салысуда,
бірақ инвестиция деген үлкен бәсекелестік арқасында инвесторлар өзінің
капиталдарын бағыттағысы келген елді негізді зерттеп, инвестиция алушы
елдерге қатаң шарттар қойып, тәуекел деңгейін минимумға дейін жеткізуді
ойластырады. Мысалға, шетел инвесторларының инвестицияланатын елді
зерттегенде, көңілдерін мына шарттарға аударады:
• жергілікті нарықтың мінез - құлқы. Жергілікті нарықтың көлемі,
тұлғалардың сатып алу көлемі және оның өсу мүмкіндігі. Жалпы әлем
экономикасы оған деген үлкен көңіл бөлуді талап етеді, әсіресе оның
табиғи ресустары және елдің географиялық жағдайы.
Енді осы критерийлердің маңызын ұстана отырып, Қазақстан
Республикасының экономикасын қарастырамыз. Біздің еліміз әлем көңілін
аулауды қажет етеді, себебі ол үлкен көлемде табиғи ресурстармен иемденеді
және іс жүзінде әлем нарығына шикізат ресурстарының әр алуан түрлерін
шығарушы негізгі жабдықтаушы болуы мүмкін;
• нарықтың қол жетімділігі. Бұл жағдайда Қазақстан ашық нарықты
экономикалық саясатын қолдану нәтижесінде өзінің өтпелі экономикасымен
басқа дамушы елдерді басып озады және елде ұлттық, шетел фирмалары
үшін бірдей шартты бәсеке орнатылған;
• жергілікті жұмысшы күші, кадрлардың білім деңгейі. Әлемдік нарықта
жұмысшы күшінің арзан еңбегі және оның өнімділігі бәсекге төтеп беру
негізі болып табылады. Бұл критерийлерге сәйкес Қазақстан жоғары
аталған жағдайларға өзін бере алмайды, себебі жоғары
квалификацияланған жұмысшы күшінің бөлігі мен басқару кадрларының
шетелге миграциялануы өндіріс өнімінің төмендеуіне әкеліп соқтырады;
• валюталық тәуекелділік. Бұл мәселе бойынша Қазақстан бірқатар өтпелі
экономикасы бар елдерден басым, себебі Қазақстан Республикасының
Үкіметі және Ұлттық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
... ... ... ... ... ... ... ... 5
Бөлім 1. Шетел инвестициясын ұлттық экономикаға тартудың теориялық
негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..7
1.1. Инвестицияның экономикалық мәні: жіктелуі мен
құрылымы ... ... ... ... .7
1.2. Ұлттық экономикаға шетел капиталын тарту факторлары мен инвестициялық
ахуалды
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.3. Экономикаға инвестициялық ресурстарды тартудың шетелдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .27
Бөлім 2. Қазақстанның инвестициялық қызметін дамыту тенденциялары мен
қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.1. Қазақстан экономикасына шетел инвестициясын тарту жағдайына
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.2. Қазақстанда қолайлы инвестициялық ахуалды құруды
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..48
2.3. Қазақстан экономикасының нақты секторына инвестицияны тарту механизмі
мен мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ..63
Бөлім 3. Қазақстан Республикасы экономикасын инвестициялау приоритеттері
мен жетілдіру жолдары ... 72
3.1. ҚазақстанРеспубликасының индустриалды-инновациялық дамуы:
экономикалық өсу мәселелері мен шетел инвестициясын тарту
приоритеттері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
3.2. Ұлттық экономикасны инвестициялаудың институционалдық жағдайларын
жетілдіру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .83
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...93
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .96
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
республикамыздың тәуелсіздігін жариялағанына қазіргі кезде он
жылдан астам уақыт өтіп отыр. Сол күннен бастап Қазақстан
шетел мемлекеттерімен тығыз байланыс орнатуда. Мысалға, АҚШ
Қазақстанға саяси және экономикалық реформаларға, әсіресе, АҚШ
қазіргі кезде жиі кездесетін жаңа ресурстар жекешелендіруге
қолдау көрсетуге бағытталған. Және Түркияны алатын болсақ, өз
еліндегі экономикалық қиындықтарға қарамастан Түркия экономикалық
қарым - қатынастарда белсенді және сенімді әріптес түрі
екендігін, Қазақстанның құрылыс, сауда және телекоммуникация
салаларында бетке ұстарлық іс әрекеттік байланыстарға
түсетіндігін білдіреді.
Өтпелі кезеңдегі экономиканың дамуы көп жағдайларда
инвестицияларға байланысты екендігі белгілі. Бұған біздің бүгінгі
жағдайымыз дәлел бола алады. Сыртқы және ішкі инвестициялардың
жалпы елдегі әлеуметтік - экономикалық ахуалының жақсаруына
қандай ықпалы барын өмірдің өзі көрсетіп отыр. Осы
орайда Алматы қаласында өткізілген “ Қазақстан Республикасының
инвестициялық мүмкіндіктері ” деген тақырыптағы семинар барысында
көптеген жайттарға көз жеткізілген болатын. Сыртқы істер
министрлігі инвестициялар жөніндегі комитетінің, қалалық әкімшілік
жанындағы шағын кәсіп Департаментінің және экономика жөнідегі
комитеттің өкілдері мен кәсіпорындардың, қоғамдық бірлестіктердің,
ұйымдардың жетекшілері қатысқан бұл семинардың мақсаты -
инвестициялық климатты жетілдіру, экономика-ны дамыту үшін
шетелдік және отандық инвестицияларды тарту.
Айрықша айта кетерлік жайт, соңғы жылдары еліміздің әлеуметтік-
экономикалық жағдайы айтарлықтай оңалды. Қазіргі кезде Қазақстан
Республикасы алдындағы міндеттер, алға қойған мақсат әлеуметтік бағыттағы
жоғары тиімді экономиканы қалыптастыру әлемдік кеңістікте өз орнын табу,
экономикалық тәуелсіздікті қамтамасыз ету, жоғары дәрежелі еңбек
өнімділігіне жету, халық шаруашылығындағы құрылымда жоғары технологияны
пайдалану, халықтың тұрмыс дәрежесін көтеру, аралас экономиканы
қалыптастыру, инвестициялрды тарту, түрлі меншік иелеріне жол ашу, нарық
орталықтарында тиімді заңға негізделген іскерлікке қол жеткізу. Қазіргі
кезде кең ауқымды проблемалардың бірі, шетел инвестицияларын тарту, яғни
шетел инвестициялары арқылы елдің экономикасын көтеру, шағын және біріккен
кәсіпорындарды құру, өндіріс орындарын дамыту, жаңа жұмыс орындарын ашу
болып табылады.
Қазіргі таңда мемлекет экономикасының тұрақты даму шартында ішкі және
сыртқы ресурстарды тартып, оны тиімді қолдануда инвестициялық
белсенділіктің атқаратын ролі өте зор.
Экономиканың болашақ бағыттағы еркіндігі, шаруа субъектілерінің және
ұлттық шаруашылықтың кез келген сферадағы жеке меншік масштабында еркін
экономиканың дамуы инвестицияны тартып, оны тиімді қолдануда халықаралық
экономикалық байланыстың реттеуші құралдарының бірі болып есептеледі.
Тәуелсіздік алғаннан бері (1991-2003) Қазақстан Республикасы
экономикасына шетел капитал салымының жалпы көлемі он млрд. АҚШ долларын
құрайды. Тәжібие көрсеткендей, шетел инвестициясы ұлттық табиғи өндіріс
және еңбек ресурстарымен қосылып прогрессивті технология енгізерде жоғары
тиімділік жиынтығын, өндірісті жаңа әдістермен басқарып және ұйымдастыруды,
шаруашылық айналымдарға бұрындары қолданылмаған табиғи айлықтарды белсенді
қатыстыруды көрсетеді. Шетел инвесторлары тек ұлттық кәсіпорындарға өз
капиталдарын салып қана қоймай, ол кәсіпорындарды қайта құрып, техникамен
жабдықтауды, сонымен бірге әлемдік экспорт нарығына жол ашады, ол шаруа
субъектілерінің цивилизациялы нарықтық қатынасқа үйреніп, олардың
өндірістік, қаржы-шаруашылық қызметтерін әлемдік стандарттарға жеткізуге
көмектеседі. Сондықтан шетел инвестициясын реттеу, олардың қолдану бағытын
жақсарту, республикадағы жағымды инвестициялық климатты жоғары дәрежеге
жеткізіп, оны сақтау, шетел инвестициясын республика экономикасына тартуға
жол ашады.
Ішкі ресурстардың жоқ болу шартынан, маңызды рольді, қазіргі таңда,
шетел инвестициясы экономиканы деформациялауға, жетіспейтін өндіріс
технологиясын сатып алуға, экономикаға жаңалық енгізуге, республиканың
экспорттық мүмкіндіктерін іс жүзіне асыруға қажет.
Әлемдік тәжірбие көрсеткендей, шетел инвестициясынсыз дағдарыстан шығу
және экономикалық жаңартулар енгізу мүмкін емес.
Егер шетел инвестициясын тартуда мемлекет сәйкестендірілген шарттарды
қоймаса, қандай да болмасын ел экономикасының дамуы мүмкін емес. Мемлекет
өзінің экономикасының реттелу қызметі орындалуы үшін сәйкестендірілген заң
шығару актілерін құрып, оның орындалуын қамтамасыз етеді.
Инвестициялық қызмет бұл нормативті заң базасының толық дәрежесін іс
жүзінде қолданып, үнемі бақылауда болуына тәуелді болады.
Соңғы жылдары Қазақстан Республикасының инвестициялық ахуалы
айтарлықтай жоғарыдан көрініп тұр.
Дипломдық жұмыс мақсаты Қазақстан Республикасы үшін шет инвестицисын
тартудың экономиканы дамытуда приоритеті жол екенін және тәуелсіз еліміздің
әлемдік қоғамдастыққа енуінің бірден-бір көзі екенін ашып көрсету. Осы
мақсатқа жету үшін келесі тапсырмаларды алдыма қойдым:
- Жалпы инвестицияның экономикалық мәнін және түрлерін қарастыру;
- Қазақстан Республикасының инвестициялық саясатының негізгі
бағыттарын анықтау;
- Қазақстан Республикасының экономикасындағы шет ел инвестициясының
қазіргі жағдайына талдау жасау;
- Қазақстан Республикасының инвестиция саласындағы заңды-құқық базасын
бағалау;
- Шет ел инвестициясын тартудың приоритетті жолдарын және болашағын
болжау.
БӨЛІМ 1. ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯСЫН ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАҒА ТАРТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ
1.1. Инвестицияның экономикалық мәні: жіктелуі мен құрылымы
Инвестиция дегеніміз – пайда табу мақсатында ұлттық және шетел
экономикасының әртүрлі салаларына жеке немесе мемлекеттік капиталды
ұзақмерзімдік формада салуды өткізу, шығындардың жиынтығы. Сондықтанда
инвестициялар ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ұзақ мерзімді инвестициялар
жаңа құрылысқа, сонымен қатар өндірістік емес объектілер мен кәсіпорындар
құру, ұлғайту және техникалық қайта жабдықтау формасындағы капиталдық
құрылыспен іске асады. Инвестициялар - біздің экономикамыз үшін жаңа
термин. Орталықтандырылған жоспар жүйесі шегінде бір ғана ұғым қолданылады,
бұл жерде негізгі қорды өндіруге, оны жөндеуге кеткен шығындар кіреді.
Қазақстан Республикасының 1994 жылы 27 желтоқсанда қабылданған заңында
өзгерістер мен қосымшалар инвестицияға келесі анықтама береді: Инвестиция
ұғымына - меншіктің және интеллектуалды бағалықтардың барлық түрі кіреді.
Олар табыс алу мақсатымен кәсіпкерлік қызмет объектілеріне салынады:
- қозғалатын, қозғалмайтын мүлік және меншіктік құқықтар;
- акциялар және коммерциялық ұйымдарға қатысудың басқа формалары;
- облигациялар және басқа қарыз міндеттемелері;
- инвестицияға байланысты келісім шартпен орындалған ақшалай
соммадағы, -тауарларға және қызметтерге қажеттілік;
- мемлекет органдарымен берілген лицензияланған немесе басқа формадағы
қызметті орындауға жұмсалған құқық.
Инвестициялау - ол табыс табу мақсатымен кәсіпкерлік қызмет объекті-
леріне шетел инвестициясын салуды жүзеге асырумен байланысты қызмет.
Кең ауқымда инвестицияның астында ақшалай құралдар, меншіктік және
мемлекеттік интеллектуалды бағалықтар, жаңа кәсіпорындарды соғуға,
дамытуға, қайта жөндеуге және техникамен жабдықтауға бағытталған заңды және
жеке тұлғалар, мүлікті салу, табыс табу мақсатымен акция, облигация және
басқа бағалы қағаздарды және активтерді сатып алу.
Инвестиция түсінігі - “салу” деген мағынаны білдіреді. Тәжірбиелік
түрде елдің ішкі экономикасы саласына және шетелге капитал салу болып
табылады.
Инвестициялар - олар меншік және интеллектуалды бағалықтардың барлық
түрі. Олар кәсіпкерлік жоба және т.б қызметтерге салынатын қаражат,
нәтижесінде табыс құрылып және әлеуметтік тиімділікке қол жеткізеді.
Инвестициялық қызмет - ол азаматтардың, заңды тұлғалардың және
мемлекеттің инвестицияны шығарудағы тәжірбиелік қимыл жиынтығы.
Инветициялық қызметтің объектісі болып, кез келген меншік, оның ішінде
ұлттың шаруашылықтың барлық саласыныдағы негізгі қорлар және айналым
құралдары, бағалы қағаздар, бағытты ақшалай салымдар, ғылыми- техникалық
өнімдер, интеллектуалды бағалықтар, т.б меншік объектілері, сонымен бірге
меншіктік құқықттар жатады. Ал субъектілері болып, елдің және шетелдің
азаматтары және заңды тұлғалары, сонымен бірге мемлекет жатады. Шетел
инвестициясы- бағалықтардың барлық түрі, олар инвестициялық қызмет
объектілеріне шетел инвесторларымен, сәйкес заңға бағынатын қаражат салымы
болып табылады.
Инвестицияның экономикалық мәні, айтылып кеткендей, инвесторлар
болашақта көлемін көбейту бағытымен салынған қаражат. Капитал көлемінің
жоғары болуы және инвестициялық қозғалыстың оңды орындалуына қол жеткізу
үшін ең маңызды нәтижесі - одан түсетін табыс болып табылады. Бұл екі
процесс - капитал салу және табыс түсіру- әртүрлі уақыт жиілігінен туындауы
мүмкін.
Инвестицияны барлық жағдайда тек капитал салымы деп түсіну қате, себебі
бұл не капитал өсіміне, не пайданың түсуіне әкелмеу шарты бар. Бұларға
көбінесе, тұтыну инвестициясы жатады (телевизор, автомобиль, пәтер, дача,
т.б сатып алу.), олар өзінің экономикалық мазмұнына байланысты инвестицияға
жатады. Бұл қаражат тұтыну тауарларын ұзақ мерзімге сатып алуға жұмсалады.
Ал біздің қарастырып жатқан инвестицияларымыз өндірістің негізгі қорына
салынған капитал туралы болмақ. Сонымен қатар инвестициялар айналмалы актив
және әртүрлі қаржы құралы (акция, облигация т.б) түрде іс жүзіне асырылуы
мүмкін.
Шетелдік инвестиция дегеніміз - шетелдік әріптестермен бірігіп жасаған
операциялар үшін төлемдерді, капиталды орналастыру мақсатында шетелдік
компаниялардан акциялар мен облигацияларды сатып алуды, басқа да құнды
қағаздардың портфелін диверсификациялауды айтамыз. Капитал ауысуы екі түрде
орындалады:
- ссудалық капитал, мемлекеттер арасындағы және халықаралық
экономикалық ұйымдар арасындағы несие, заем бойынша қарым- қатынас;
- кәсіпкерлік капитал, бұл капиталды салудың негізгі мақсаты жоғары
пайда табу.
Қазіргі уақытта инвестициялаудың жаңа формалары болып пайда болған.
Мысалы, біріккен кәсіпорын бірлесіп өнеркәсіп объектілерін құру және
олардың қызметін ұйымдастыру, лицензиялық келісімдерді орнатады.
Кәсіпкерлік капитал ірі екі топқа бөлінеді:
- қазыналық (портфелді);
- нақты (тікелей).
Портфелді инвестиция - жобаларға салынатын капиталды айтамыз. Мысалы,
бірнеше кәсіпорындардың құнды қағаздардын сатып алу. Бұл жерде инвестордың
негізгі мақсаты тиімді инвестициялық қоржынды немесе портфельді ұйымдастыру
және оны басқару міндетті түрде осы процесс қор нарықтарында құнды
қағаздарды сатып алу арқылы жүзеге асырылады. Нақты инвестиция -
белгілі ұзақ мерзімді жобаларға қаржы салымдары. Әдетте инвестицияның осы
түрі нақты активтерді сатып алумен байланысты. Халықаралық валюта қорының
әдістемесі бойынша тікелей инвестицияға жеке меншік компанияларды құру және
шетелдік кәсіпорындарға капиталды акционерлік капиталдың жалпы көлемінен
25%-тен кем емес құрайтын капитал жұмсауын айтады. Неміс профессоры Вайрих
ұсынған инвестициялар классификациясы келесідей көрсетіледі:
1) капитал салымының объектілеріне байланысты келесі түрлері
анықталады:
- мүлікке инвестициялар;
- қаржылық инвестициялар;
- материалды емес инвестициялар.
Бірқатар анықтамада белгіленгендей, инвестициялар ұзақ мерзімге
салынған ақша қаражаты болып есептеледі. Сонымен бірге инвестиция қысқа
мерзімді де болады (мысалы, қысқа мерзімді акцияға салынған қаржы, жинақ
сертификаттары т.б).
“ Инвестиция ” түсінігі бірнеше әртүрлі кәсіпкерлік қызметін
біріктіретін категория. Оны толық түсіну үшін мына төмендегі
классификацияға көңіл бөлген жөн.
1)Салу объектісі бойынша:
а) қаржылық инвестиция - корпоративті құқық, бағалы қағаздар т.б
қаржылық құралдарды иемдену болып табылады. Қаржылық инвестициялар тікелей,
портфельді болып бөлінеді;
ә) нақты капитал инвестициясы - реалды активке каптиал салу- тұрғын ұй,
ғимарат, аммортизацияға ұшырыған қозғалмайтын мүлік объектілері, басқа
негізгі қорлар, материалды емес активтер т.б болып табылады;
2) мінез - құлқы бойынша инвестиция:
а) тікелей инвестициялар - инвесторлардың инвестициялау объектілеріне
тікелей салымы. Бұл инвестиция түрін, көбінесе, білікті инвесторлар іс
жүзіне асырады және бұл инвесторлар инвестицияланатын объект туралы
ақпараттарды жетік білуі қажет;
б) тікелей емес инвестициялар - басқа тұлғалармен инвестициялау процесі
(инвестициялық және қаржылық делдалдар). Бұл инвестиция түрімен толық
квалификацияланбаған, болашақта инвестицияланған объектісін басқаруға
білімі толық емес инвесторлар айналысады. Бұл жағдайда олар инвестициялық
және басқа да қаржылық делдалдармен сатылған бағалы қағаздарды сатып алады,
ал делдалдар бұл жинақталған қаражаттарды өз қалауынша объектіге салады,
тиімді деген инвестицияланатын объектіні таңдайды, оларды басқаруға
қатысады. Ал кейін алынған табыс клиенттердің арасында бөліске түседі.
3) мерзімі бойынша инвестиция:
а) қысқа мерзімді - бір жылдан аспайтын уақытқа капитал салу (қысқа
мерзімді салымдар, қысқа мерзімді жинақ сертификаттарын сатып алу т.б);
ә) ұзақ мерзімді - бір жыл және одан көп уақытқа салынған капитал.
4) Аймақ бойынша инвестиция:
а) ішкі инвестиция - белгілі бір ел шекарасындағы объектіні
инвестициялауға салынған қаржы;
ә) шекарадан тыс инвестиция (сыртқы) – белгілі бір ел шекарасынан
шыққан объектіні инвестициялауға салынған қаржы;
5) Меншік формасы бойыша инвестиция:
а) жеке меншік - мемлекеттік емес меншік формасындағы кәсіпкерлер мен
кәсіпорындардың іс жүзіне асыратын капитал салымы;
ә) мемлекеттік меншік - бюджет есебімен, бюджеттен тыс қорлардан,
сонымен қатар өздерінің меншік шоты бар немесе қарыз құралдарын пайдаланушы
мемелекеттік кәсіпорындардың, орталық және жергілікті органдарының
басқаруымен салынған салымдар;
б) шетелдік инвестициялар - шетел азаматтарымен, заңды тұлғларымен,
мемлекеттерімен іс жүзіне асырылатын салымдар;
в) біріккен инвестициялар - өзінің және шетел мемлекеттерімен іс жүзіне
асырылатын салым.
Инвестициялардың барлық қарастырылған типтерінің мазмұндық талдауы,
оларды жинақталған классификация түрінде көрсетіп, топтастыруға мүмкіндік
берді (кесте 1).
Тікелей инвестицияны мемлекетпен құптау мына жағдайлармен шектеледі:
- инвестициялық қызметті қамтамасыз етуде заңды кепілдеу;
- жеңілдік және преференция жүйесін қабылдау;
- Қазақстан Республикасы үкіметінің халықаралық ұйымдар және Қазақстан
Республикасының сәйкес құқықтық актілермен бекітілген саяси және
регулятивті тәуекелділікке кепілдік беретін келісім шарттарды жүзеге
асыру.
Мемлекеттің тікелей инвестицияны қалыптастырудағы негізгі мақсаты
маңызды инвестициялық ахуалды орнату. Ол тауар өндірісінің, жұмыс және
приоритетті экономика секторындағы қызметтің дамуын тездетеді.
Даму процесінде Қазақстан Республикасының негізгі мақсаты келесі
мәселелерді шешу:
1) жаңа технология және ноу-хауды енгізу; ішкі нарықты жоғары сапалы
тауарлар және қызметтермен толықтыру;
2) отандық тауар өнімдерін мемлекет тарапынан қолдау және стимулдау;
3) экспорториенттелінген және ипорториенттелінген тауар өндірістерін
дамыту;
4) Қазақстан Республикасының шикізат базасын рационалды және комплексті
қолдану;
5) менеджмент және маркетингке жаңа әдістерді енгізу;
6) жаңа жұмыс орындарын құру;
7) жергілікті кадрлерді үздіксіз оқыту жүйесін енгізу, олардың мамандану
деңгейін жоғарлату;
8) өндіріс интенсификациясын қамтамасыз ету;
9) қоршаған табиғи ортаны жақсарту.
Инвестиция қызметін мемлекет тарапынан реттеу өндіріс позициясында
капитал салуды іс жүзіне асырады және Қазақстан Республикасының мемлекет
басқару органдарымен жүргізіледі. Атап айтсақ, құрылыс шығыны - ғимарат
және мекемелерді соғудағы монтаждық жұмыстар; машина және құрал жабдықтар
сатып алу; жобалы- зерттеулік жұмыстар; соғылғалы жатқан дирекцияны асырау;
кадрлерді дайындау; жер учаскілері және құрылысқа байланысты көшіп- қону
шығындары және т.б.
Кесте 1. Әртүрлі белгілері бойынша инвестицияның классификациясы
Инвестицияның Инвестиция типтері
классификациялық
белгілері
Құрылымдық формасы Инвестициялық жоба – көрсетеді:инвестициялық
бойынша қызметтің белгілі бір объектісінің санын және
екіншіден, инвестицияның бір формасының өткізілуін.
Шаруашылық субъектінің инвестициялық қоржыны бір
инвестордың әртүрлі формадағы инвестицияларын
енгізеді.
Инвестициялық қызмет Ұзақмерзімді нақты инвестициялар (капиталдық
объектілері бойынша инвестициялық салымдар) материалдық және материалдық
емес активтерге, негізгі қорларды құру мен ұдайы
өндіруге салынатын инвестициялар
Қысқамерзімді мнвестициялар өзгермелі капиталға
салым(тауарлы-материалдық қорлар, бағалы қағаздар
және т.б.).
Қаржылық инвестициялар мемлекеттік және корпоративті
бағалы қағаздарға салынатын капитал.
Инвестициялық Жекелеген
ресурстарға меншік Мемлекеттік
формалары бойынша Шетелдік
Аралас
Инвестициялауға Тікелей инвестициялар - яғни материалдық объектіге
қатысу мінезі бойыншатікелей салынатын құралдар.
Тікелей емес инвестициялар – яғни делдалдардың саны
(қоржынды инвестициялар)
Әрекет ету бағыттары Бастапқы инвестициялар.
бойынша Болашақта кәсіпорыннның өмірсүрімділігіне
бағытталған инвестициялар.
Ағымдағы шығындарды үнемдеу үшін инвестициялар.
Нарықта өз үлесін сақтап қалу үшін салынатын
инвестициялар.
Өндірістің тиімділігін жоғарлатуға инвестициялар.
Өндірісті ұлғайтуға (экстенсивті) инвестициялар.
Жаңа өндірістерді құруға инвестициялар
(инновациялық).
Реинвестициялау.
Статистикалық жазба және экономикалық анализде реалды инвестицияны тағы
капитал құраушы деп атайды. Капитал құраушы инвестициялар келесі
элементтерді өзіне қосады:
- негізгі капиталға инвестиция;
- капиталды жөндеуге шығын;
- жер участкілерін және табиғи қолданылатын объектілерді игеруге
инвестиция;
- материалды емес активтерге инвестициялар (патенттер, лицензиялар,
ғылыми зерттеу және тәжірбиелі конструктивті өндірістің бағдарламалы
өнімдері);
- материалды айналым құрал запастарын толықтыруға инвестиция.
Капитал құраушы инвестиция құрамында негізгі рольді негізгі капитал-
инвестиция алады. Оның көлеміне жаңа құрылыс, қайта құру, істегі өндіріс,
ауылшаруашылық, көліктік, саудалық және басқа кәсіпорындар шығыны кіреді.
Экономикалық категория ретінде инвестиция бірқатар маңызды функцияларды
орындайды. Оларсыз кез келген мемлекет экономикасының дамуы ойға саларлық
емес. Макродеңгейде инвестиция тартылатын жерлер:
1) кеңейген өндіріс саясатын іске асыру үшін;
2) ҒТП-ны тездету, сапасын жақсарту және отандық өнімнің бәсекеге төтеп
беруін қамтамасыз ету үшін;
3) қоғамның өндіріс және халықшаруашылығының барлық салаларын балансты
дамытуда құрылымдық өзгеріс үшін;
4) өндірісте қажет шикізат базасын құру үшін;
5) азаматтық құрылыс, денсаулықты қоғау, мәдениет, жоғары және орта
мектептердің, сонымен бірге басқа да әлеуметтік проблемаларды шешу үшін;
6) жұмыссыздық проблемасын шешу және оны жеңілдету үшін;
7) қоршаған табиғи ортаны қорғау үшін;
8) әскери - өндіріс комплекстерін конверсиялау үшін;
9) мемлекеттің қауіпсіздігін қанағаттандыру және басқа да проблемаларды
шешу үшін.
Қазақстан Республикасының көптен бері экономикасы дағдарыс жағдайында
тұр, инвестиция - ең бірініші оны тұрақтандыру және көтерілу үшін қажет.
Өндіріске, жаңа технологияға инвестиция қатаң бәсеке күресінде жеңу үшін
(ішкі және сыртқы нарықта), өзінің өнімдерінің бағасын икемді реттеуге
мүмкіндік береді.
Макроэкономикалық масштабта қазіргі жағдай кешегі инвестицияның
нәтижесін, сонымен бірге еңбек өнімділігінің ертеңгі өсімін және жоғары
жағдайын көрсетеді. Біз үнемі “жолдар торабында“ тұрамыз. Бүгінгі және
ертеңгі тұтыну арасында біз неғұлым бүгінгі өндірісті сақтап және
инвестицияласақ, соғұрлым біздің ертеңгі тұтыну мүмкіндігіміз жоғары
көрсеткіштерді көрсетеді. Керісінше неғұрлым біз бүгінгі ресурстарды көп
тұтынуға жіберсек, соғұрлым біздің ертеңгі тұтыну деңгейіміз жоғары болады.
Микродеңгейде инвестиция өте маңызды рольді атқарады. Бұл деңгейде олар
ең бірініші келесі мақсаттарға жету үшін ынта білдірген жөн:
- өндірісті кеңейту және дамыту үшін;
- негізгі қордың моральді және физикалық тозуына қол жеткізбеу үшін;
- өндірістің технологиялық деңгейін жоғарлату үшін;
- нақты кәсіпорын өнімінің сапасын және бәсекелстігін қамтамасыз ету үшін;
- табиғи ортаны қорғауды жүзеге асыру үшін;
- бағалы қағаздарды сатып алу және басқа кәсіпорындардың активтеріне
капитал салу үшін.
Инвестициялар әсерінің бағыты бойынша олар келесі түрге бөлінеді:
- нетто инвестициялар жобаны ұйымдастыруға жасалатын инвестициялар.
Осы түрі кәсіпорынды ұйымдастырып, сатып алу кезінде іске асырылады;
- экстенсивті инвестициялар, яғни кеңейюге жұмсалған капитал оның
мақсаты өндіріс потенциалын кеңейту;
- реинвестициялар, жаңадан босаған инвестициялық қаражатты өндіріс
құралдарын сатып алуға немесе өңдеуіне жұмсалатын капитал. Негізгі мақсаты
кәсіпорының негізгі қорлар құрамын қолдау;
- брутто инвестициялар, олар нетто инвестициялар мен реинвестициялар
жиынтығы.
Қортындылай келе болашақта инвестиция кәсіпорынның дұрыс
функционалдануы, қаржылық жағдайының тұрақтануы, табысты максималдауы үшін
қажет.
Осыған байланысты, инвестициялар маңызды экономикалық категория болып
табылады және макро, микродеңгейде үлкен роль атқарады, бірініші қатарда
инвестиция өндірісті дамыту, құрылымды өңдеу, табысты көбейту және осы
негіздегі көптеген әлеуметтік проблемаларды шешу үшін қажет.
Бірақ жалпы экономикалық тұрақсыздықтан, инфляцияның жоғары темпінен,
несиеге жоғары қайтару процентінен соңғы жылдары капитал салу және капитал
құрылысы төмендеп кетті, бұл республика экономикасын ауыр жағдайға
соқтырады.
Республиканың инвестициялық қызметі келесідей динамикалық
көрсеткіштерді мазмұндайды:
• инвестицияның жалпы көлемі;
• жалпы ішкі өнімдегі инвестиция үлесі;
• жалпы инвестиция көлемінде реалды инвестиция үлесі;
• реалды инвестицияның жалпы көлемі;
• негізгі капиталға және т.б-ға бағытталған реалды инвестиция үлесі.
Бірақ, жанама инвестицияның қызметі негізгі макроэкономикалық
көрсеткіштердің өсу қарқынын көрсетеді:
1) ұлттық табыс;
2) жалпы ішкі өнім және жалпы сырқы өнім;
3) өндіріс өнімінің көлемі;
4) өндіріс өнімінің маңызды жеке түрлерін шығару;
5) ауылшаруашылық өндірісінің көлемі;
6) қоғамның еңбек өнімділігі және т.б.
Инвестицияның қызметін бағалаудағы бұл көрсеткіштердің объектілігінің
өсуін капитал салуынсыз көзге елестету мүмкін емес. Бұл көрсеткіштер
белгілі бір көлемде инвестиция қолдану тиімділігін көрсетеді. Егер бұл
көрсеткіштердің өсу темпі инвестицияның өсу темпін басып озса, ол
инвестиция қолданудың тиімді жоғарлануын немесе, керісінше, төмендеуін
көрсетеді.
Инвестиция деңгейі қоғамның ұлттық табысына маңызды әсерін тигізеді,
оның динамикасында ұлттық экономикаға көптеген макропропорциялар тәуелді.
Инвестиция көздері болып, әртүрлі жинақтар да табылады. Бірақ бұл жерде
проблемалар кездесуі мүмкін, ол - жинақтар бір ғана шаруа субъектісімен іс
жүзіне асады, ал инвестициялар бір топ тұлғалар немесе шаруа
субъектілерімен іс жүзіне асырылады.
Тұрғындардың көптеген жинақ түрлері инвестиция көзі болып табылады
(мысалы, жұмысшылардың, мұғалімдердің, дәрігерлердің, полицейлердің т.б
жинақтары.). Бірақ бұл тұлғалар капитал шығарушы немесе инвестициялаушы,
жалпы қоғам капиталының өсіруші күші болып табылмайды. Әрине инвестиция
көздері болып өндіріс, ауылшаруашылық және т.б кәсіпорынның
функционалданған жинақтары табылады.
Инвестициялау процесі табыстың күтілген нормасы несесе болжамдалған
капитал салымының рентабельділігі сияқты маңызды факторларға тәуелді
болады. Инвесторлардың ойынша рентабельділік өте төмен болған жағдайда
салым іс жүзіне асу мүмкін емес.
Одан басқа, инвестор шешім қабылдау кезінде әрқашан капитал саулудың
альтернативті мүмкіндігін ескереді және бұл жерде шешуші жағдай проценттік
үлестің деңгейі болып табылады.
Инвестицияны тиімді қолдану мәнді түрде оның құрылымына байланысты
болады. Инвестиция құрылымына олардың түрлері, қолдану бағыты және олардың
жалпы инвестициядағы үлесі кіреді.
Инвестиция құрылымы жалпы және меншіктік болып екіге бөлінеді.
Инвестиция құрылымының жалпы түріне инвестицияның тікелей және портфельді
бөлінуін айтамыз. Жалпы инвестиция құрылымында инвестицияның үлкен көлемін
капитал түріндегі инвестиция түрі алады. 1996 жылы жалпы инвестиция көлемі
капиталдың 81%-ін, ал қаржының тек 19%-ін құрады. Тағы бір инвестиция
құрамына технологиялық, өндірістік, салалық және территориалды түрін
жатқызуға болады.
1-ші суретте инвестицияның технологиялық, ұдайы өндірістік, салалық
және территориялық құрылымы көрсетілген.
Технологиялы құрылым деп, кез келген оъектіні соғуға кеткен шығынды
айтады, атап айтқанда құрылыстық - монтажды жұмысқа, машина сатып алуға,
құрал-жабдық және олардың монтажы, жобалы жоспар және т.б - ларға кеткен
шығындардың бағытындағы капитал салымының қанша үлесі бар екендігін
анықтайды. Капитал салуда технологиялық құрылым инвестицияның тиімді
қолдануына үлкен әсерін тигізіді. Бұл құрылымды толық игеру машина және
құрал- жабдықтың жоғары сапалы болумен тікелей байланысты. Мағынасы бойынша
капитал салудың технологиялық құрылымы болашақ кәсіпорынның негізгі активі
және пассиві арасындағы сәйкестікті үйлестіреді.
Сурет 1. Инвестиция құрылымы
Машина және құрал-жабдық үлесін көбейту, яғни болашақ кәсіпорынның
негізгі өндіріс қорының белсенділігі, оның өндіріс күшінің көбеюіне әкеліп
соқтырады, осыған орай бір бірлік өнімге капитал салудың төмендеуін
көрсетеді. Экономикалық тиімділік еңбектің механизімі және автоматизация
деңгейінің жоғары болуына да байланысты болады. Технологиялық құрылым
капитал салуда ғылыми және тәжірбие түрінде басты рольді атқарады.
Өндіріс құрылымы - инвестицияның тиімді қолдануына маңызды әсерін
тигізеді. Өндіріс құрылымы деп - негізгі өндіріс қорын өндіргенде капитал
салымының бөлінуі және жалпы сметалық құнындағы сәйкестігін көрсетеді. Бұл
жерден капитал салымының қандай бағытта: жаңа құрылыс, қайта құру,
технологиялық қайта құруға салынғаны анықталады. Теория және тәжірие
көрсеткендей, өндірісті қайта құру және технологиялық қайта құру жаңа
құрылыстан тиімдірек. Себебі:
• қосымша өндіріс күшінің іске қосуына уақыттың кетуі;
• капитал салымы жаңа құрылғыларды соғуға едәуір төмендеуі.
Негізгі капитал тікелей инвестицияның өндірістік құрылымының өзгеруі
жағымды және жағымсыз жағдайда капитал салымының қозғалысын көрсетеді.
Жағымсыз аспект жаңа құрылыстағы тікелей капитал көлемі үлесінің
төмендеуіне, ал өндірісті және технологияны қайта өңдеуде теріс жағдайға
әкеліп соқтыруы тек инвестиция тиімділігіне ғана емес, сонымен бірге жалпы
экономикаға әсерін тигізеді. Ал позитивті аспектке келетін болсақ, кіші
кәсіпорынды құруға үлкен процестер жүргізіледі және оның есебінен жаңа
құрылысқа бағытталған инвестиция үлесі де көбееді. Қазақстан
Республикасында кіші бизнесті құру және оның ролін кеңейту экономикада
қажетті және прогрессивті процесс.
Республика экономикасы үшін маңызды болып, Қазақстан Республикасы
экономикасына инвестицияны сала бойынша бөлу болып табылады. Себебі,
капиталды дұрыс бөлуден оның келешегі анықталады. Капитал салудың
экономикалық тиімділігі, салалық және территориалдылығы оның құрылымына
байланысты болады. Инвестицияның салалық құрылымы болып, өндіріс
салаларында және жалпы экономикада инвестицияның бөлінуі және
сәйкестендірілуі табылады.
1.2. Ұлттық экономикаға шетел капиталын тарту факторлары мен инвестициялық
ахуалды қалыптастыру
Шетелде тікелей инвестицияны іске асыру кәсіпкерлікті іске асырумен
байланысты. Шетелде кәсіпкерлікті тікелей инвестиция салу арқылы дамытудың
себептері:
1. Неғұрлым тиімді және пайдалы капитал салымына талпыну, яғни белгілі
жерде тауарлар мен қызметтерді өндірумен іске асады;
2. Техника-экономикалық. Шетелде өз сыртқыэкономикалық байланыстарының
инфрақұрылымын құру, басқаша айтқанда, сатуды қамтамасыз ету үшін
тауарлар мен қызметтерді өткізетін тораптарды құру (қоймалар,
көліктік кәсіпорындар, банктер, сақтандыру, сауда компаниялары.
3. Экономикалық және саяси тұрақсыздық. Жоғары салықтар, заңсыз
құралдарды шетелге аудару қажеттілігі (отмывание).
Шет елдерде тауарлар мен қызметтерді өндіретін ұйымдармен байланысты
тікелей капитал салымын іске асырудың 4 негізгі жағдайын қарастыруға
болады:
- шетелде кәсіпкерлік қызмет іске асырылады, өйткені кейбір тауарлар мен
қызметтерді шетелге өткізу қиын немесе әртүрлі шектеулерге, немесе бұл
тауарлар мен қызметтердің қасиеттеріне байланысты мүмкін емес,
сондықтан да тұтынушыларға қызметті өткізудің жалғыз жолы – оны
орнында көрсету;
- көліктік шығындарда үнемдеу, тауарларды шетелде өндіру арзан да тиімді
болып табылады;
- кәсіпкерлік капитал салынған ел әлемдік нарыққа тауарлар мен
қызметтерді өндірудің арзан орны болып табылады;
- техникалық қиын өнімдердің түрлерін өндіріп, экспортқа шығару кезінде
сатудан кейінгі қызмет көрсету үшін өндірушінің әрдайым қасында болуы
қажет.
Тікелей инвестицияларды іске асыру және дайындау жобалық талдауда
қарастырылады.
Тікелей инвестицияларды іске асыру жобасын дайындау бірнеше кезеңнен
тұрады:
1. Шетел нарығын зерттеу;
2. Қазақстандық сатып алушыларға тауарлар мен қызметтерді сату әдістерін
анықтау;
3. Есеп айырысу формасын таңдау;
4. Жеткізуді безендіру әдістерін анықтау;
5. Негізгі және айнымалы қорларға салынған инвестицияның көлемін бағалау;
6. Жергілікті және мемлекеттік заңдардың қабылдануы;
7. Құрылатын фирманың ұйымды-құқықтық формасының анықталуы;
8. Фирманың экономикалық тиімділігін бағалау;
9. Фирманы құру кезіндегі құрылтайшылық құжаттардың қабылдануы және
дайындалуы.
Тікелей инвестицияларды тартудағы мемлекеттік саясат келесідей негізгі
себептерге негізделген:
1) тұрақтылық және күнібұрын анықтау;
2) инвестициялық қызметті реттейтін әлемдік стандартқа жауап беретін
нақты, түсінікті құқықтық нормалар;
3) инвесторлардың заңды құқықтарын қорғау;
4) шетелдік және отандық инвесторлар үшін бірдей шарттарды белгілеу;
5) халықаралық келісімдер мен келісім-шарттардың шарттарын сақтау;
6) тікелей инвестициялардың нәтижелілігі мен пайдалылығы;
7) экономиканың приоритетті секторына тікелей инвестицияны ынталандыру;
8) ақпаратпен қамтамасыз ету;
9) қоршаған ортаны қорғау.
Тікелей инвестицияларды тарту мен қолдау саласындағы қатынастарды
реттейтін заңдарға 1994 жылдың 27 желтоқсанында қабылданған Шетелдік
инвестициялар туралы Заң және 1997 жылдың 28 ақпанында Тікелей
инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы Заңы жатады. Осы заңға сәйкес
инвестициялық жөніндегі агенттілік құрылды. Оған инвесторларға жеңілдіктер
беру жолымен экономиканың басты салаларына инвестициялар тарту уәкілділігі
берілген.
Тікелей инвестициялардымемлекеттік қолдау мыналардан тұрады:
- преференциялар мен жеңілдіктер белгілеу;
- инвесторлардың алдында Қазақстан Республикасы атынан өкілдік ете
алатын мемлекеттік органның болуы (4 бап).
Қазақстан Республикасының Инвестициялар жөніндегі агенттігі 1999 жылдың
26 сәуірінде құрылды. Ол тікелей инвестицияларды ынталандырудың мемлекеттік
саясатын жүргізуде уәкілділігі бар мемлекеттік орган болып табылады.
Шетел капиталын Қазақстанға тарту республика экономикасын дамытудың
коньюктуралық, тактикалық және стратегиялық міндеттеріне жатады, Қазақстан
басқа елдер сияқты шетел инвестициясын келесі факторлар есебінде
қарастырады:
- экономикалық және тактикалық үдістерді жеңілдету;
- өндірістік ақпаратты жаңарту;
- өндірісіті ұйымдастырудың алдыңғы қатарлы әдістерін меңгеру;
- нарықтық экономиканың талаптарына сай кадрлер дайындауды және жұмыспен
қамтуды іске асыру.
Тартылатын инвестицияның көлемі мен сапасы, оның келтірілуінің
қарқындылығы (инвестициялық ахуал) деп аталатын әлеуметтік экономикалық
түсінікте біріктірілген факторларға байланысты.
Инвестициялық ахуал дегеніміз – шетел кәсіпкерінің көзқарасымен өз
капиталын салып отырған елдегі жағдайлар. Инвестициялық ахуал көптеген
элементтерден тұрады, оларды келесідей топтарға біріктіреміз:
1) елдегі әлеуметтік-саяси жағдай және оның перспективасы;
2) ел ішіндегі жағдай және оның даму болашағы;
3) сыртқыэкономикалық қызмет және елдегі перспективасы.
Әрбір фактордың өзүлес салмағы бар және баллмен бағаланады. Сондықтан да
тәуекел факторларының жеке топтарын сандық көрсеткіштермен есептеуге
болады. Инвестициялық ахуалда сандық көрсеткіштермен есептеледі.
Қазақстан Республикасының инвестициялық потенциалын анықтау кезінде
келесідей факторларды қарастырамыз:
- ресурсты-шикізаттық потенциалы;
- өндірістік (тұрғындардың шаруашылық қызметтерінің жиынтығының
нәтижелері);
- инфрақұрылымдық (елдің экономикалы-географиялық жағдайы мен оның
инфрақұрылымдық қалыптасуы);
- институционалдық;
- инновациялық (елдегі ғылыми-техникалық прогресстің жетістіктерін
енгізу деңгейі);
- тұтынушылық;
- интеллектуалды.
Инвестициялық ахуал дегеніміз – инвесторларды тартатын немесе
алыстататын елдегі саяси, әлеуметті-экономикалық, қаржылық, мәдени, ұйымды-
құқықтық және географиялық факторлардың жиынтығы. Ең бастысы шетел
инвесторлары үшін тартымды жағдайды туғызу тұрақты және болашағы бар шетел
инвесторларын табу және олардың капиталын басымды салалар, өндірістер,
қызмет түрлеріне бағыттау қажет.
Бұл факторларды 2 топқа бөлуге болады:
1) жағымды факторлар:
- табиғи ресурстарды қолдануға мүмкіндік беру;
- нарықтың жоғары потенциалдылығы;
- пайданың нақты коэффициенті;
- өз бәсекелестерінен бұрын аймықта орын алу арманы;
- бизнес үшін Қазақстанның стратегиялық орналасуы;
- Қазақстан тұрғындары білімінің жоғарғы деңгейі.
2) жағымсыз факторлар:
- өндіру қарқынының төмендеуі;
- салықтық заңдар мен кедендік реттеудің жетілдірілмегендігі;
- инфляция;
- шетел инвесторларының Қазақстандағы болып жатқан процесстер жайлы
толық ақпарат алалмауы.
Инвестициялық ахуалды бағалауға қолданылатын неғұрлым әмбебап тәсіл –
факторлық болып табылады. Ол ұлттық экономиканың инвестициялық ахуалына
әсер ететін факторлардың жинағын бағалаумен негізделеді. Инвестиция мен
салықтыр бойынша халықаралық орталықтың ұсыныстарына сәйкес (ITIC)
Қазақстан экономикасына инвестиция ағымына кедергі жасайтын факторларды
ранжирлеу жүргізілді (2-ші суретке сәйкес). Қазақстанға инвестицияның
кіруіне мәнді кедергі жасайтын экономикалық кедергілер, одан кейін
сәйкесінше: құқықтық және саяси факторлар, ал сосын – ұйымдық факторлар
және материалды-техникалық мінездегі мәселелер.
Инвестициялық ахуал түсінігі макро- және микродеңгейлерді қамтиды.
Макроэкономикалық деңгейдегі инвестициялық ахуал өзіне инвестиция үшін
саяси, экономикалық және әлеуметтік ортадағы көрсеткіштерді енгізеді.
Микроэкономикалық деңгейде инвестициялық ахуал қабылдаушы елдің нақты
мемлекеттік органдарының, шаруашылық субъектілер-жеткізушілер, сатып
алушылар, банктер, сонымен қатар кәсіподақтар мен еңбек ұжымдарының
инвестор фирмасымен екіжақты қатынастары арқылы көрсетеді.
Сурет 2. Ұлттық экономикаға инвестицияның түсуіне әсер ететін факторлар
Инвестицияларға кәсіпкерлер мен ұйымдарды меншікке сатып алу, бағалы
қағаздарды сатып алу, біріккен кәсіпорындардың жарғылық қорына аударым
жасау, заңды және жеке тұлғаларға несие беру, интеллектуалды байлықтарды,
басқа да мүліктер мен лицензиялар, құралдар, машиналар және технология
түріндегі салымдармен, сонымен қатар банктік салымдар мен қозғалмайтын
мүліктерді сатып алу жатады.
Жоғары аталған факторлар шетелдік кәсіпкердің көзқарасы бойынша шет елде
оның қақтығысатын тәуекелдің түрлерін көрсетеді. Тәуекел дегеніміз –
инвестордың салған қаражаттарын жоғалту мүмкіндігі. Инвестициялық тәуекел
дәрежесі елдің саяси, экономикалық және экологиялық жағдайларына тәуелді.
Инвестициялық тәуекел дегеніміз –инвестициядан алынатын табысты
жіберіп алу немесе шығынға ұшырау мүмкіндігі.
Инвестициялық тәуекелді 3 топқа бөлеміз:
1. Саяси тәуекелдер дегеніміз – бұл елдің сяаси және экономикалық
сферасындағы өзгерістерге байланысты туған тәуекел. Бұл жағынан
Қазақстан ең жоғарғы саяси тәуекелді елдердің қатарына кіреді. Саяси
тәуекелге жататындар: саяси дүмпулердің болу мүмкіндігі, меншікті
ұлттандыру, шетел инвесторын қорғау туралы заңның сәйкестендірілмеуі,
елдің экономикалық саясатының анық болмауы және күнібұрын
анықталмауы.
2. Қаржылық тәуекелдер дегеніміз – елге және оның заңды тұлғаларына
ссудалық капттал беру көзқарасы жағынан елдің төлем қабілеттілігін
анықтайтын тәуекел.
3. Операциялық тәуекелдер дегеніміз – сауда немесе басқа операцияларды
жүргізу кезіндегі валюталық шығын қаупі.Оның 2 түрі болады: а) сыртқы
сауда қызметі үшін тәуекел; ә) өндірістік қызмет үшін тәуекел.
Соныменен қатар, инвестор келесідей тәуекелдерді бағалау керек:
1. Жобалық тәуекелдер:
• бюджеттік (белгіленген бюджеттегі шығындардың өсіп кетуі);
• келісім-шарттық (жеткізу міндеттерінің орындалмауы);
• нарықтық (нарықты маркетингтік зерттеудің төмен деңгейі).
2. Жалпыэкономикалық тәуекелдер:
• валюталық операцияларға әкімшілік бақылау жасау;
• экспортқа салық салу ауданында үкіметтің қатаң экономикалық
шаралары;
• бақыланбайтын инвестициялық процестердің дамуы;
• меншік құқықтарын тоқтату мүмкіндіктері;
• басқа да форс-мажорлық жағдайлардың пайда болу мүмкіндіктері.
3. Коммерциялық (кәсіпкерлік) тәуекелдер.
• пайданың (дивидендтің) болмауы;
• компанияның жабылуы;
• бағалық тәуекел;
• валютаның курстық құнының өсу ықтималдылығы;
• аяқтау тәуекелі;
• эксплуатациялық тәуекел.
Тәуекелдерді есепке алу инвесторға келесідей жағдайларды қарастыруға
мүмкіндік береді:
1) капитал салатын елді таңдау;
2) нарыққа ену тәсілін анықтау,
3) шетелде қызмет ететін фирманы ұлғайту;
4) қандай өнімді өткізу керектігін анықтау;
5) нарықтан қай уақытта кетуін анықтау.
Тартылатын шетел капиталын үш әртүрлі каналға бөлуге болады. Оларды
қолдану, жеткізу шарттарымен ерекшеленеді.
“А тобын” экспорттық кредиттер атқарады. Әдетте олар бір немесе
бірнеше топ жобалардың, ол жобалар несие ретінде көрінеді, ол тауарларды
немесе қызметтерді экспорттаушы елден сатып алу шартымен беріледі.
Әлемдік тәжірбиеде осыған ұқсас несиелер, әдетте, сенімді банктердің
ірі кепілділігімен беріледі. Бірақ өтпелі экономикасы, саяси және
экономикалық тәуекелділіктері бар мемлекетке инвестиция салар алдында
экспорттаушы мемлекет үкіметтік кепілдікті талап етеді. Бұл кезде
кепілдіктің үш деңгейі болады:
• соңғы несие алушының контркепілділігі;
• несие алушы мемлекеттің банктік контркепілділігі;
• несие алушы мемлекеттің банктік кепілділігі.
Осыған байланысты, несиені қайтару жауапкершілігі бірінші қатарда соңғы
несие алушыға жатады, есептелген тәуекел деңгейі - банкке, сосын бюджетке
түседі. Үкіметтік кепілдік несие туралы банктік келісім бұл істі аяқтауда
негізгі болып табылады.
“Ә” тобын мемлекетке үкіметаралық деңгейде және сонымен бірге олар
екіге бөлінетін (техникалық және қаржылық) формаға ресмей түрде дамуға
көмек көрсетумен көрінеді. Техникалық көмек - әртүлі саладағы қызмет
көрсету көмегімен анықталады. Олар:
- оқыту;
- кеңес беру;
- түрлі жобалар сатып алу.
Мұндай көмек екі түрге бөлінеді: грант - несие алушы елге техникалық
көмекті қайтарусыз беру және несие - техникалық көмекті төлем және тез
арада қайтару жолымен берілетін инвестиция. Дамуға ресмей көмек көрсету
шегіндегі қаржылық көмек төлем балансын, ипорттық тауарлар мен
инвестициялық жобаны, әлеуметтік- экономикалық мәселелерді шешуге қажет
жағдайды қолдауға бағытталған.
“Б” тобына жататын инвестициялар қосымша құн капитализациясы деп
түсіндіріледі, осы жағдайда бұл шетел инвестициясының ел экономикасына
келуін айтамыз. Олар екі түрге бөлінеді:
• тікелей инвестициялар - өз тәуекелділігімен ел экономикасына шетел
капиталын салуды айтамыз;
• портфельді инвестициялар - қаржы құралдарын фиктивті капитаға салу:
акция, облигация және т.б бағалы қағаздар.
Үкімет үшін “Б” тобының тиімділігі, шетел донорларының кепілдік талап
етпуінде.
Тәуелсіздік алғалы бері Қазақстан экономикасына шетел инвестициясының
10 млрд. доллардан астамы пайдаланылған, оның ішінде 49%- тікелей шетел
инвестициясы, 1%-портфельдік, 28%- несиелер, 22%- халықаралық қаржы
ұйымдарының қарыздары, тікелей инвестицияның 60%- мұнай өндіруге, 10%-түсті
және қара металлургияға, 5%- газ саласына және тамақ өнеркәсібіне салынған.
Шетел инвестициясын Қазақстан экономикасына салу көлемі бойынша
алдынғы топта Жапония (25,4%), АҚШ (21,5%), Ұлыбритания (17%).
Сараптаушылар бағасы бойынша Қазақстан Республикасының шетел
инвестициясына сұранысы жылына 4-5 млрл. долларды қажетсінеді.
Американың халықарлық даму агентігінің сарапшылары Қазақстан
экономикасына инвестиция салу қауіпі орташа деп бағалайды.
Қазақстан Республикасының ішкі, сыртқы және макроэкономикалық дамуына
байланысты қауіп мөлшері төмен. Шетел инвестициясын тарту және пайдалану
саласында заңдық негізді жақсарту, оны іске асырылу деңгейі әсер етеді.
Республика экономикасына шетел инвестициясын тартудың құқықтық және
экономикалық негіздері “ Шетел инвестициясы туралы” 1994 жылы 27
желтоқсанда қабылданған заңға сәйкес жүргізіледі. Республика парламентінде
1997 жылы “Тікелей инвестицияны мемлекеттік қолдау туралы” заң
қабылданыған. Әлемдік банктің 2004 жылдың деректерімен салыстырғанда
Қазақстан Республикасы несиелік рейтигі бойынша әлемдегі 20 елдің қатарына
енгізілген.
Сонымен ашық, еркін, тиімді және қатаң ұсталатын заңдармен жүргізілетін
инвестициялық саясат шетел инвестицияларын тарту үшін күшті ынталандырушы
фактор болып табылады.
Шешім қабылдау кезінде шетел партнерлерімен қарым - қатынас жасауда
және шетел ресурстарын тартуда әртүрлі формалар бар екендігін естен
шығамаған жөн. Олардың ішінде келесілерді атап өткен жөн:
1) технология тапсырысымен алып жүрілетін халықаралық өндіріс
кооперациясын, кейде біріккен меншік құру;
2) шетел несиелерін алу;
3) лизинг негізінде несие алу;
4) әртүрлі үлестегі шетел партнерлерінің қатысуымен біріккен кәсіпорындар
құрып, шетел капиталын тарту, оның ішінде шетел инвесторларына акция
сату;
5) толық шетел капиталының иелігінде жатқан кәсіпорындармен біріккен
кәсіпорындар құру;
6) заңды тұлғалардың қатысуымен келісім шарттар базасында шетел
компанияларымен өндіріс дамытуда бірігіп ынтымақтасу;
7) концессия немесе өнімді бөлу келісім шарт негізінде шетел капиталдарын
тарту;
8) өте белсенді шетел капиталдарын белгілі бір территориға тартуға
бағытталған еркін экономикалық аймақтар құру.
Бұл барлық жоғарыда аталып өткен шетел инвестициясы ұзақ мерзімді мінез
- құлыққа ие. Олар дұрыс құрылған саларалық проблемаларды шешуге мүмкіндік
береді. Олар алдынғы қатарлы индустриалды елдерден техникалық артта қалуда
ілгері дамуына кепілдік береді.
Бұл барлық ынтымақтасу формалары тұрақтандыру мәселесін шешуде және
Қазақстан экономикасын көтеруге мүмкіндік береді.
Бірақ олар инфляцияға, саяси және экономикалық тұрақсыздыққа
ұшырайтынын баса көрсету қажет.
Инвестицияларды реттеу үшін Қазақстан Республикасының Президентінің
қауылысы бойынша 1998 жылы 17 қарашада инвесторлар жөнінде Қазақстан
Республикасы мемлекеттік комитеті құрылған. Бұл комитет шетелдік және
ұлттық инвестициялар бойынша мемлекеттік саясатты іске асыру үшін
құрылған.
Инвестиция жөніндегі мемлекетік комитеттің негізгі міндеттері:
• мемлекеттік саясатты, инвестициялық климатты экономиканың негізгі
секторларына (салаларына) қатыстыруды қалыптастыру;
• жаңа техника-технология, ноу-хауды экономикаға енгізу;
• ішкі нарықты сапалы тауарлармен, қызметпен толықтыру.
Қазіргі таңда әлемде шетел инвестициясы үшін үлкен бәсеке орнап жатыр.
Егер бүгін инвестицияға бағытталған 1500 млрд. доллар болса, оның 60%
дамыған елдерге, 36% дамушы елдерге, тек 4% ғана экономикасы жаңа құрылып
жатқан елдерге инвестицияланады. Қазақстан Республикасы өзінің бай табиғи
ресурстарымен тікелей шетел инвестициясын тартуға жағымды шарттар туғызуға
тырысады. Бұл жерде, бірініші жұмыс әлеуметтік стандарттарға сәйкес заң
шығару базасын құру аймағына бағытталған. БҰҰ деректері бойынша, келешек он
жыл ішінде Қазастанға 50 млрд. доллар көлемінде инвестиция тартылады.
Қазақстан шетел инвестициясын тарту көлемін ұлғайтуға үлкен ат салысуда,
бірақ инвестиция деген үлкен бәсекелестік арқасында инвесторлар өзінің
капиталдарын бағыттағысы келген елді негізді зерттеп, инвестиция алушы
елдерге қатаң шарттар қойып, тәуекел деңгейін минимумға дейін жеткізуді
ойластырады. Мысалға, шетел инвесторларының инвестицияланатын елді
зерттегенде, көңілдерін мына шарттарға аударады:
• жергілікті нарықтың мінез - құлқы. Жергілікті нарықтың көлемі,
тұлғалардың сатып алу көлемі және оның өсу мүмкіндігі. Жалпы әлем
экономикасы оған деген үлкен көңіл бөлуді талап етеді, әсіресе оның
табиғи ресустары және елдің географиялық жағдайы.
Енді осы критерийлердің маңызын ұстана отырып, Қазақстан
Республикасының экономикасын қарастырамыз. Біздің еліміз әлем көңілін
аулауды қажет етеді, себебі ол үлкен көлемде табиғи ресурстармен иемденеді
және іс жүзінде әлем нарығына шикізат ресурстарының әр алуан түрлерін
шығарушы негізгі жабдықтаушы болуы мүмкін;
• нарықтың қол жетімділігі. Бұл жағдайда Қазақстан ашық нарықты
экономикалық саясатын қолдану нәтижесінде өзінің өтпелі экономикасымен
басқа дамушы елдерді басып озады және елде ұлттық, шетел фирмалары
үшін бірдей шартты бәсеке орнатылған;
• жергілікті жұмысшы күші, кадрлардың білім деңгейі. Әлемдік нарықта
жұмысшы күшінің арзан еңбегі және оның өнімділігі бәсекге төтеп беру
негізі болып табылады. Бұл критерийлерге сәйкес Қазақстан жоғары
аталған жағдайларға өзін бере алмайды, себебі жоғары
квалификацияланған жұмысшы күшінің бөлігі мен басқару кадрларының
шетелге миграциялануы өндіріс өнімінің төмендеуіне әкеліп соқтырады;
• валюталық тәуекелділік. Бұл мәселе бойынша Қазақстан бірқатар өтпелі
экономикасы бар елдерден басым, себебі Қазақстан Республикасының
Үкіметі және Ұлттық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz