Шетел инвестицияларын сақтандыру

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 97 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қ. И. Сәтбаев атындағы
Қазақ ұлттық техникалық университеті

Экономика және экология институты

Экономика және минералды ресурстарды басқару кафедрасы

ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ
кафедра меңгерушісі,

экон.ғылымының д-ры,

профессор, академик

______________ А.К. Ерали

___ ______________ 2004 ж.

Дипломдық жҰМЫС

Шетел мен ішкі инвестицияларды тарту мен оларды пайдаланудың тиімділігі

Стандарттау бойынша кеңесші Жетекшісі:
оқытушы экон.ғылымының д-ры,
_______________ С.К. Серікбаев профессор, академик
____ ___________ 2004 ж. ________________ А.К. Ерали ____
Пікір жазушы ___________ 2004 ж.
экон. ғылымының канд., доцент
_________________ А.А. Юсупбаев Студент
____ ___________ 2004 ж. Биймағамбетов А.Р.
0702. мамандығы
ЭТК-98-1з тобы

Алматы 2004

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қаныш Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық
университеті

Экономика және экология институты

Экономика және минералды ресурстарды басқару кафедрасы

Диплом жұмысын орындауға
ТАПСЫРМА
Студентке__________________________ _______________________________

1. Жұмысының тақырыбы: Шетел мен ішкі инвестицияларды тарту мен оларды
пайдаланудың тиімділігі ________________________________

Жоғары оқу орны бойынша _________ ___ __________2004 ж.№ ________
бұйрығымен бекітілген

Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі _______________ ___________

3. Жұмыстың негізгі деректері ___________________________________ ____
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________

4. Диплом жұмысының қысқаша мазмұны:
а) ___________________________________ _____________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
ә) ___________________________________ _____________________________
___________________________________ _____________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
б) ___________________________________ _____________________________
___________________________________ _____________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
5. Сызба жұмыстарының тізімі (міндетті түрдегі сызба жұмыстар ерекше
көрсетілуге тиіс) ___________________________________ _______________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
Ұсынылатын негізгі әдебиет ___________________________________ ______
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________
___________________________________ _______________________________

Тараулары көрсетілген жұмыс бойынша кеңестер

Тарау Кеңесші Мерзімі Қолы

Диплом жұмысын дайындау кестесі

№ Тараулардың аттары, зерттелетін Жетекшіге Ескерту
мәселелердің тізімі ұсыну мерзімі

Тапсырма берілген күні __________________ ____ _________________

Кафедра меңгерушісі ___________________________________ __ Ерали А.К.
(қолы) А.Ә.Т.

Жұмыс меңгерушісі ___________________________________ __ Ерали А.К.
(қолы) А.Ә.Т.

Тапсырманы орындауға

қабылдады студент ________________________________Бий мағамбетов А.Р.

(қолы) А.Ә.Т.

КІРІСПЕ 5
1 Тарау. ШЕТЕЛДІК ИНВЕСТИЦИЯЛАНДЫРУДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ 9
1.1Шетелдік инвестицияландырудың ұйымдастырылуының түсінігі, принциптері
және ерекшеліктері 9
1.2 Халықаралық инвестициялар түрлері 18
1.3 Халықаралық инвестицияларының ұйымдастырылуының дүниежүзілік тәжірибесі
24
2 Тарау. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАСЫ ШЕҢБЕРІНДЕ ШЕТЕЛ
ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫНЫҢ ЖЫЛЖУЫН ЖӘНЕ ҚОЛДАНУ ПРИНЦИПТЕРІН ТАЛДАУ 41
2.1 Қазақстан Республикасының инвестициялық климатының қазіргі кездегі
жағдайы 41
2.2 Қазақстан Республика экономикасындағы шетел инвестицияларының жылжуы
және шетел инвестицияларының формалары. 48
3 Тарау. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ САЯСАТЫ ЖӘНЕ
ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫ ТАРТУ ЖОЛЫНДАҒЫ БОЛАШАҒЫ 67
3.1 Экономикалық реформалар жағдайындағы мемлекеттің құрылымдық
инвестициялық саясаты 67
3.2 Шетел инвестицияларын тарту механизімінің кемшіліктері және оны
жетілдіру жолдары 81
ҚОРЫТЫНДЫ 90
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 93

КІРІСПЕ

Дүниежүзі экономикасының ең маңыздысы шаруашылық жүйелердің
интеграциялануы. Глобализациялану жағдайында көптеген елдер экономикасы
экспорттық бағытта дамытылуда, мемлекеттер және трансұлттық компанияларының
арасындағы бәсекелесушілік күшейтілуде. Глобализациялық процесс жағдайында
көптеген мемлекеттер өздерінің экономикалық саясатын өзгертуде. Мемлекет
экономикалық және әлеуметтік салаларда жетістіктерге жету үшін даму
стратегиясының дұрыс бағытын таңдауға тиіс.
Капитал өндіріс факторының бірі. Ол товар өндірісі үшін және
материалды байлықты құру үшін қажетті товар, ақша, өндіріс ресурстарының
қоры.
Сондықтан капитал ресурстарынының тапшылығы елдердің экономикасының
дамуына әсерін тигізеді. Осы себептен олар капитал ресурстарын шетелдік
инвестиция арқылы тартады. Шетелдік инвестиция арқылы ішкі нарық
бәсекелестігін арттыруға, импорталмастырушы өндірісті дамытып, экспорт
қабілеттігін арттыруға болады.
Ақырғы кезеңдерде көп елдерде инвестициялық ынталандыру процестері
күшейтілуде. Оны бірнеше объективті факторлармен түсіндіруге болады:
1. Инвестиция алушы елдің халықаралық еңбек бөлінісіне қатысуы.
2. Қаржы жеткіліксіз салаға капиталды тарту.
Шетел ивестицияларының мемлекеттер экономикасын көтеруге белсеңді
қатысуын Оңтүстік Шығыс Азия, Бразилия, Шығыс Европа елдер мысалында көруге
болады. Мысалы: тікелей шетел инвестициясы арқылы Шығыс Азия елдері қайта
индустриализацияландыру кезеңін өтуге аз уақытты қажет етті және кейбір
өндіріс салаларында дүниежүзі бойынша жетекші орындарға ие болды. Индонезия
экономикасындағы инвестициялардың 75%-і шет ел инвестиция. Бразилия тікелей
шетел инвестициялары арқылы импорталмастырушы өндірісін дамытып, кейін
экспорт қабілеттігін арттырды. Ақырғы кездегі көптеген экономикалық
жетістіктерге жеткен мемлекеттерге тән ортақ қасиет - олар қарыз алмайды,
тек шетелдік инвестицияларды тартады.
Қазақстан экономикалық даму деңгейін тұрақтандыру жолында көптеген
мәселерді шешуі керек. Глобализациялау процесі көптеген өндіріс салаларына
әсер етеді, әсіресе жоғары технологиялық салаларға. Соның салдарынан
өндірістік-технологиялық зерттеуге жұмсалатын қаражат көбейеді. Мемлекет
экономикасының тұрақтандыру процесінің басты алғышарттары: ғылым деңгейінің
дамуы, әсіресе алдыңғы қатарлы технология деңгейінің дамуы. Сонымен бірге,
осы салалардың дамуы дүниежүзілік қоғамдастыққа кіру жолындағы қойылатын
алғышарттар болып табылады.
Қазақстан табиғи ресурстарға бай, ғылыми-техникалық және
экономикалық мүмкіншілігі бар. Осы мүмкіншіліктерді тиімді пайдалану
экономиканың дамуының алғышарттары болып табылады.
Сыртқы сауда, экспорт құрылым өзгерту, экономикалық тұрақтылыққа жету
үшін тауар импортын қысқарту Қазақстан экономикасының даму саясатының
алғышарттары болып табылады. Осы саясатты іске асыру жолындағы кедергілер
қаражаттың жетіспеушілігімен байланысты, әсіресе өндірістік салаларда.
сондықтан Қазақстан үшін шетелдік инвестициялардың маңызы зор. Бірақ қазір
шетел инвестицияларының көп бөлігі мұнай-газ және басқа шикізат секторында
шоғырланған.
Егер Қазақстан өз экономикасын жүйелі түрде дамытқысы келсе, онда
инвестицияларды тарту стратегиясын өзгерту керек. Приоритетті салалардың
біріне ауыр өнеркәсіпті жатқызамыз, оның ішінде машина жасау өндірісі.
Дипломдық жұмысты жазған кездегі көздеген мақсатым шетел
инвестицияларын теориялық тұрғыдан талдау, Қазақстан экономикасындағы шетел
инвестицияларының маңызын, рөлін анықтау; инвестицияларды меңгеру жолындағы
кедергілерге және инвестицияларды тарту механизіміне талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың міндеттемелері:
1. Шетелдік инвестицияландырудың ұйымдастырылуының теориялық аспектілері
2. Қазақстан Республикасындағы шетел инвестицияларының тартылу және
қолдану принциптерін талдау
3. Қазақстан Республикасының инвестициялық саясаты және шетел
инвестицияларын тарту механизімінің болашағы
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Дипломдық жұмыстың бастапқы бөлімінде жалпы шетел инвентицияларының
ұйымдастырылуының теориялық аспектілері, шет елдік инвестицияландырудың
ұйымдастырылуының түсінігі, принциптері және ерекшеліктері, халықаралық
инвестициялар түрлері, халықаралық инвестицияларының ұйымдастырылуының
дүние жүзілік тәжірибесі айқындап көрсетілген. Шетел инвестицияларының –
мемлекеттер экономикасының дамуындағы ролін қарастырамыз.
Екінші бөлімде, Қазақстан Республикасындағы шетел инвестицияларының
тартылу және қолдану принциптерін талдау, Қазақстан Республикасының
инвестициялық климатының қазіргі кездегі жағдайы, Қазақстан Республика
экономикасындағы шетел инвестицияларының жылжуы және шетел
инвестицияларының формалары жөніндегі мәліметтермен қамтылған.
Ал үшінші бөлімде Қазақстан Республикасының инвестициялық саясаты және
шетел инвестицияларын тарту механизімінің болашағы, экономикалық реформалар
жағдайындағы мемлекеттің құрылымдық инвестициялық саясаты шетел
инвестицияларын тарту механизімінің кемшіліктері және оны жетілдіру жолдары
туралы мәселелер талқыланған.
Зерттеу объектісі экономика салалары және шетел инвестицияларын
тарту механизмі болып табылады.
"Қазақстан 2030" даму стратегиясы, ұлттық және шетел ғалымдардың
еңбектері, Қазақстан Республикасының Заңдары, Президент қаулылары,
газеттер және журналдар, сонымен қатар Интернет желісінің ақпараттары
зерттеудің теориялық әдістемелер негізі болып табылады.

1 Тарау. ШЕТЕЛДІК ИНВЕСТИЦИЯЛАНДЫРУДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ

1.1Шетелдік инвестицияландырудың ұйымдастырылуының түсінігі, принциптері
және ерекшеліктері

Қазіргі кезде инвестициялар туралы көптеген ғылыми мағлұматтар бар.
Қаржы тұрғысынан қарағанда инвестиция бұл шаруашылық салаға табыс табу
мақсатында салынған барлық активтер түрі.
Экономикалық тұрғыдан инвестиция бұл негізгі қорды қайта құруға,
кеңейтуге, техникалық жабдықтауға кеткен шығын. Қазіргі кезде шетел
инвестициялары кең таралған. Инвесторға қаражатын ұлттық инвестиция
нарығында орналастырғаннан көрі шетелдегі бағалы кағаздарға шығару
тиімдірек. Шетелдік инвесторларға инвестициялық және зейнетақы қорлары,
сақтандыру компаниялары, корпорациялар, жеке инвесторлар жатады.
Қазіргі кездегі халықаралық экономикалық ынтымақтастығымен байланысты
инвестор қалауынша өз ақша қаражатын тек ұлттық нарықта ғана емес, сонымен
бірге басқа мемлекеттер нарығындағы және евронарықта сатылатын бағалы
қағаздарға орналастыру мүмкіншілігі бар. Ұлттық нарықта ұлттық
эмитенттерінің бағалы қағаздары сатылады. Оларға мемлекеттердің, аймақтық
және жергілікті басқарушы органдар, ұлттық акционерлік қоғамдар бағалы
қағаздары жатады. Мысалы: Ресейде 2002 жылдың ортасында инвесторлар
қалауынша келесі бағалы қағаздарды ресейлік рубльге сатып алу мүмкіншілігін
алды:
1. ресей компанияларының және коммерциялық банктерінің акцияларын;
2. мемлекеттік қысқа мерзімдік облигацияларын;
3. мемлекеттік ұзақ мерзімдік облигацияларын;
4. жергілікті басқарушы органдар облигацияларын.
Осындай бағалы қағаздарға инвестициялаудың көптеген артықшылығы
бар:
5. эмитенттер туралы толық ақпарат алу мүмкіншілігі;
6. қор және ақша нарығының статистикалық санағын жүргізу.
Сонымен бірге қазіргі кезде ұлттық нарықтарға шетел
инвестицияларының қатысуының салдарынан әрбір ұлттық инвестиция нарығы
дүние жүзі инвестиция нарығының бөлігі болып табылады. Оның оң және теріс
жақтары бар. Ішкі экономикалық және саяси факторларымен байланысты емес,
сыртқы факторлармен байланысты ұлттық бағалы қағаздар құнының төмендеу
қауіп-қатері бар.
Ұлттық нарықтағы операцияларды шетел инвесторлары сол мемлекеттер
валютасында жүргізеді. Мысалы: американдық және жапондық корпорацияларына
өздерінің қызметі барысында француз франкісі қажет болған жағдайда олар
француз нарығына өздерінің бағалы қағаздарын француз франкісінің
номиналында шығарылады. Осындай инвестициялаудың формасының артықшылығы
сапасысы жоғары және қауіптілік деңгейі төмен. Бірақ кемшіліктері де бар:
белгілі бір жағдайлардың салдарынан эмитент валюта курсының инвестор валюта
курсынан төмендеуі.
Ұлттық нарықтағы операцияларды шетел валютасымен жүргізуге болады.
Мысалы: 2002 жылдың ортасында Ресей сауда жүйесіндегі ресейлік компаниялар
мен банктердің акциялары АҚШ долларында сатылды.
Шетелге инвестициялау кезінде мына факторларды ескеру керек:
1. Психологиялық кедергілер
2. Ақпараттың қиыншылықтар
3. Заң қиыншылықтары
4. Қосымша шығын
5. Халықаралық инвестицияған кезде туындайтын қауіптер
6. Халықаралық инвестициялаудың артықшылығы
1. Психологиялық кедергілер. Халықараылқ инвестициялаумен байланысты
психологиялық кедергілер көбінесе инвестициялайтын мемлекеттің экономикалық
саясатын, қаржы нарығындағы сауда әдісін білмеумен байланысты.
Институтционалды инвесторлар көбінесе өздерінің қаржыларын шетелге
брокерлер арқылы инвестициялайды. Ал жеке меншік инвесторлар шетел
инвестицияларына көбінесе немқұрайлықпен қарайды.
2. Ақпараттың қиыншылықтар. Инвесторларға шетел нарығы мен
эмитенттер, осы нарыққа қатысушылар туралы ақпараттар алу барысында
көптеген қиыншылықтарды тудырады. Бірақ қазіргі кезде брокерлер халықаралық
нарықта сатылатын шетел акациялары туралы толық мағлұматтар береді.
Америка, Жапония, Европа брокерлері компаниялардың балашақтағы табыстарына
болжау жасайды, инвесторларға өздерінің қаражаттарын тиімді орналастыруы
жөнінде кеңес береді. Бұл мағлұматтар периодтық басылымдарда ағылшын
тілінде жазылады. Осы басылымдарға жататындар: REUTERS, BLOOMBERG,
TELERATE.
3. Заң қиыншылықтары. Шетел инвесторлары капитал орналастыру,
оны өз еліне қайтару барысында инвестициялаған елдің заңына байланысты
қиындықтар туындауы мүмкін. Ол сол инвестиция орналастырған елдің заң
ерекшеліктерімен байланыты. Инвестициялаумен байланысты салықтын мынадай
түрлері бар:
7. операциялық келісім шарттарға байланысты;
8. капиталдың өсуіне байланысты;
9. капитал табысына байланысты (акциялық дивиденттер мен облигациялық
пайызға байланысты салынатын салық).
Операцияға байланысты салық келісім көлеміне пропорционалды болып
келеді. Мысалы: Ресейде бағалы қағаздар операцияларына байланысты алынатын
салық көлемі корпаративті мәмле көлемінің 0,3%-ін құрайды, ал мемлекеттік
бағалы қағаздар мәмлесінің 0,09%-ін құрайды. Кейбір мемлекеттерде бағалы
қағаздармен байланысты алынатын салықтын проценттік мөлшері тұрақты.
Капиталдың өсуі - бағалы қағаздарды сату бағасымен сатылған бағасының
айырмашылығы. Бұндай салық түрін инвестор инвестициялаған елде емес, өз
елінде төлейді.
Шетел инвестициясынан түскен табысты бір елдің заңда тұлғасы
инвестициялаған елдегі кәсіпорыннан алады. Осы себеппен байланысты бірнеше
қайшылықтар туа бастайды. Өйткені екі мемлекет те осы табысқа салық салуы
мүмкін. Осындай жағдайды болдырмау үшін халықаралық келісім шарттар
жасалды. Оның мағынасы мынада: инвестор инвестициялаған елден салықты алып
тастағаннан кеійнгі таза табысты алады, бірақ салықтық несие алады. Ал өз
елінде тек таза табысынан салық төлейді, бірақ инвестициялаған мемлекеттегі
төлеген салық мөлшері алып тасталады.
4. Қосымша шығын. Инвестор шетелге инвестициялаған кезде қосымша
шығындарға тап болады. Оларға жататындар:
10. шетел нарығындағы делдал үшін комисиондық төлемдер;
11. мәмлені хаттау үшін төлемдер;
12. халықаралық инвестициялық портфельді басқару үшін шығындар.
Коммиссиондық төлемақыны қор биржасындағы делдардарға төлейді. Оның
көптеген түрлері бар: келісілген мөлшерде, белгіленген тұрақты мөлшерде,
немесе сату және сатып алу бағаларының айырмашылығында. АҚШ-та акциямен
байланысты төлемдер ірі мәмлелердің 0,18%-ін құрайды, басқа мемлекеттерде
ол 0,3-1 %. Облигацияларға байланысты мәмлелерден коммисиондық төлемдер
мөлшері сатып алу және сату бағаларының айырмашылығында белгіленеді. Жалпы
облигациялармен байланысты коммисиондық төлемдер мөлшері көп емес.
Халықаралық инвестиция кезіндегі мәмлені хаттау үшін төлем көбірек, ол
валюта жүйесінің есеп қисауының көптігімен және есептеу құрылымдық
жүйесінің қиындығымен байланысты. Жалпы халықаралық инвестиция мәмлелерін
хаттауға кеткен шығын көлемі активтер бағаларының 0,1%-нен артуы мүмкін.
Халықаралық инвестиция портфелін басқару үшін шығын ұлттық портфельді
басқару үшін кеткен шығыннан көбірек, оны мына себептермен түсіндіруге
болады:
- халықаралық деректер басылымына жазылуға кеткен қаражат;
- халықаралық нарықты зерттеуге кеткен шығын;
-әр елдің есеп-қисап жүйесінің әр түрлілігімен;
-коммуникациялық байланыс жүйесінің бағасымен ( халықаралық телефон,

компьютерлік жүйе, шетелге сапар ).
5. Халықаралық инвестициялау кезде туындайтын қауіптер
Біріншіден, халықаралық инвестицияларымен байланысты қауіп ішкі
нарықпен байланысты. Нарық экономикасы дамыған елдердін инвесторлары
қаражатын орналастырған елде өздерінің елдерінде жоқ қауіптерге шалдығуы
мүмкін.
Екіншіден, шетелге инвестициялаған кезде сол елдің резиденті болып
саналмайтын инвестор қосымша кедергілерге шалдығуы мүмкін. Ол жұмыс
әрекетіне шектеу қоюмен капиталды және табысты шығарумен байланысты
6. Халықаралық инвестициялаудың артықшылығы. Жоғарыда айтылған
қауіптерге және қиыншылықтарға қарамастан халықаралық инвестициялар көлемі
тұрақты өсуде. Мысалы: Дүниежүзінің ең ірі корпорацияларының акциялары
көптеген елдер биржаларында орналасқан. Корпорациялар және үкімет
басшылығымен жергілікті атқарушы органдар өздерінің бағалы қағаздарын басқа
елдерде немесе евронарықта орналастыру арқылы ақша қаражатын жинайды. Жеке
инвесторлар өздерінің шетелдегі инвестицияларын ұлғайтуда. Көптеген
халықаралық топтары өз қаражаттарын көбірек пайда келтіретін нарыққа
орналастыруда.
Халықаралық инвестицияларының көлемінің өсу себебі ұлттық нарықтан
гөрі көбірек пайда табу мүмкіншілігі және қауіптердін аз болуымен
байланысты.
Әр мемлекеттін бағалы қағаздарының курсының кемуі немесе өсуі мүмкін,
оның себебі экономикалық және саяси жағдайлар ақша массасының көлемі және
өсу динамикасы, проценттік ставка мөлшерінің өзгеруі, бюджет тапшылығы,
мемлекеттін ақша және салық саясатымен байланысты. Мемлекет стратегиясы
бойынша акция құны түскен уақытта капитал нарықтын басқа сегменттеріне
көшіріледі. Оның мақсаты: ұлттық нарықтан капиталдың кетпеуі, кеткен
жағдайда ұлттық валюта курсы төмендейді. Сонымен инвестицияның тек таза
ұлттық инвестициялық портфелге салған уақытта оны сақтап қайта орналастыру
арқылы оның сапасын арттыруға болады.
Сонымен бірге көптеген елдер ұлттық нарығы тәуелсіз болып келеді,
экономика дамып келе жатқан елдер бағалы қағаздарына салу арқылы
табыстылықты арттыруға болады. Қосымша табыс инвестиция салған елдің валюта
курсы инвестор еліндегі валютаға шаққандағы көтерілу себебімен байланысты.
Халықаралық инвестициялау арқылы табыстылықпен бірге қауіпсіздікті
қамтамасыз етуге болады. Ол әр елдер экономикасы біркелкі дамымағандықтан
бір елдің нарығындағы активтер құны түсетін болса, керісінше басқа
мемлекеттін ұлт нарығындағы акцияларының құнының өсуімен байланысты.
Инвестор халықаралық инвестициялау кезінде қауіпті минимизациялау
мақсатында өздерінің қаражаттарын әртүрлі ұлттық нарықтарға орналастырады.
Әрине халықаралық байланыстын нығаюымен әлемдік экономикалық интеграция
процестер әсерінен қазіргі ұлттық нарықтар бір біріне тәуелді. Әртүрлі
қаржы басылымдарға сүйене отырып барлық елдердін нарықтық құрылымға сәйкес
әлемдік портфель қауіптілігі ұлттық портфель нарығынан қарағанда төменірек
деген қорытынды шығады.
Жоғарыда айтылғандай халықаралық инвестиция портфелінің ерекшелігі
валюта қауіптілігі болып саналады. Диверсификация арқылы әртүрлі мемлекет
портфеліне ақша қаражатын орналастыру арқылы қауіптілік деңгейін
төмендетуге болады. Өйткені бір валюта бағасының төмендеуі салдарынан
екінші валюта бағасы көтеріледі. Сонымен, инвесторлар тек ұлттық
экономиканың өрлеуі мен компаниялардын дамуынан ғана емес шетел валютасының
бағасының көтерілуінен де табыс алады.
Халықаралық инвестициялау принциптері. Инвестиция портфелі белгілі бір
бағалы қағаздардан тұрады. Оларды айналыс істеріне байланысты топтарға
бөлуге болады. Мысалы: Ресей нарығындағы "Газпром", "Лукойл","Сургут мұнай-
газ" компанияларының акциялары мұнай-газ өндіріс крмпанияларының акцияларын
жатады. Ал бұл компаниялар Ресейлік энергетикалық, металлургиялық, көлік
және байланыс салаларымен бірге Ресейдің өндіріс кәсіпорындар акцияларының
нарығын құрайды. Ал ал өндіріс кәсіпорындары коммерциялық банктермен бірге
Ресейдің жалпылама нарығын құрайды.
Сонымен бірге әрбір бағалы қағаз нарығы жеке сегменттерден тұрады және
әр сегментте жеке бағалы қағаздар бар. Инвесторлар нарықты әртүрлі
сегменттерге бөлу арқылы топтастырады.
Халықаралық инвестициялаумен айналысатын инвестор портфель құрылымының
қалыптасуының принциптерін белгілеуі керек. Портфель құрылымының қалыптасуы
келесі принциптер мен сегменттеу арқылы белгіленуі мүмкін:
1. Мемлекет (валюта) ~ бағалы қағаз түрлері ~ белгілі бір бағалы
қағаз.
2. Бағалы қағаз түрлері ~ мемлекет (валюта) ~ белгілі бір бағалы
қағаз.
3. Бағалы қағаз түрлері ~ белгілі бір бағалы қағаз ~ мемлекет
(валюта).
4. Белгілі бір бағалы қағаз ~ мемлекет (валюта).
1-ші жағдайда инвестор белгілі бір себептерге сүйенуі мүмкін. Мысалы:
инвестор АҚШ және Францияны қарастырса, инвестициялық активтерді АҚШ
долларымен және француз франкімен белгілейді, содан кейін белгілі бір
экономика секторын таңдап алып, сол сектодағы компаниялар акциясына және
облигацияларына өз қаражатын орналастырады.
2-ші жағдайда алдымен бағалы қағаз түрі таңдалады (экономиканың
белгілі бір секторындағы компаниялары және мемлекеттік қысқа мерзімдік
облигациялар), содан кейін сол бағалы қағаз типіне байланысты мемлекет
таңдалады (мысалы акциялар салу үшін - АҚШ, мемлекеттік қысқа мерзімдік
облигациялары үшін - Жапония), ең ақырғы кезекте белгілі бір бағалы қағаз
таңдалады.
3-4-ші жағдайлар халықаралық инвестиция портфелінің сегментінің
құрылымын белгілуге тән. 3-ші жағдайдағы бағалы қағаздар түрін анықтау
дегеніміз экономика секторын таңдау болып табылады, содан кейін әрбір
сектордағы компаниялардын дүниежүзі нарығындағы акциялары таңдалады.
Сөйтіп 1-2-ші жағдайда "мемлекет (валюта)~ белгілі бір бағалы қағаз"
принципі қолданылады, оны "жоғарыдан төмен" деп атайды (Top-Down).3-4-ші
жағдайларда "белгілі бір бағалы қағаз ~ мемлекет (валюта)" принципі
қолданылады, оны "төменнен жоғары" деп атайды (Bottom-Up).
Халықаралық портфель құрамын таңдауы инвестордың мақсатымен
байланысты. Ондай мақсаттарға мыналар жатады:
13. нарық портфель сапасына жақын сапаны алуға ұмтылу (табыстық және
қауптілік). Бұл мақсатқа жету үшін нарық портфеліне салу керек , оның
құрамы активтердің нарықтық капитализациясына сәйкес. Бұл жағдай
пассивті деп аталады.
14. жоғары қауіптілікке келісіп, нарық портфелінен көбірек табыс табуға
ұмтылу және қауіптілікті қамтамасыз ете отырып, аз табыс мөлшерін алып
тұруға келісу.Бұндай нәтижеге белгілі бір мемлекетті және бағалы қағаз
түрін таңдау арқылы жетеді. Бұл жағдай пассивті деп аталады.
Халықаралық портфель құрылымының қалыптасуына бірнеше факторлар әсер
етеді: инвесторға қажетті ақпарат, әртүрлі талдау тәсілдерін қолдану.
Пассив тәсіліне байланысты нарық капитализациялау құрылымын тексеру
жеткілікті.
Актив тәсілін таңдаған кезде бағалы қағаздың болашақтағы сапасын
болжау керек. Болашақтағы бағалы қағаздың сапасын болжау үшін мына
негіздерге сүйенуге болады:
15. алдыңғы жылдардағы баға өзгерісі
16. актив бағасын және оған әсер ететін экономикалық факторларды
байланыстыратын теория
17. алдыңғы жылдардағы экономикалық фактор және актив бағасының
корреляциялық статистикалық мәліметтері
18. қор және валюта нарығындағы қазіргі кездегі жағдай
19. қор және валюта нарығындағы жағдайының болашағы туралы мамандардын
болжауы.
Халықаралық инвестициялауға қатысатын инвестор биржалық және
биржадан тыс брокерлер арқылы жұмыс істеу немесе өзі жеке
автоматтандырылған жүйе арқылы халықаралық инвестициялық қор нарығына
қатысу мүмкіншілігі бар.
Шетел қаржылық басылымдарда халықаралық инвестициялық қор туралы
келесі мағлұматтар бар:
20. инвестиция географиясы
21. инвестиция салынатын актив түрлері
22. таза актив туралы мағлұматтын мерзімі
23. қор акциясының валютасы
24. қордағы бір акцияның таза бағасы
Сонымен халықаралық инвестициялаумен айналысу үшін:
1. Халықаралық инвестиция нарығын және валюта нарығымен онда қатысу
тәсілдерін білу керек
2. Бағалы қағаздар айырмашылығын білу керек.
3. Басылымдардағы инвестиция және қаржы нарықтары туралы ақпараттарды
талдау керек.
4. Халықаралық нарықтағы активтер бағасына әсер ететін факторларды және
олардын өзара байланыстығын білу керек.
5. Халықаралық инвестициялау кезіндегі қауіптілікті азайту тәсілдерін
және жабдықтарын білу керек.
6. Халықаралық инвестиция портфелінің табыстылық көрсеткіштерін санай алу
керек.

1.2 Халықаралық инвестициялар түрлері

Қайнар көзіне байланысты дүниежүзі нарығындағы капитал: ресми
(мемлекеттік) және жеке меншіктік.
Ресми (мелекеттік) капитал - шетелде орналасқан мемлекеттік бюджет
қаражаты. Бұл категорияға мемлекет қарыздары, ссудалары, үкіметаралық
мәмлеге байланысты көмек жатады. Ресми капиталдарға тағы да халықаралық
және үкіметаралық мекемелер (Халықаралық валюта қоры, Дүниежүзілік Банк,
Біріккен Ұлттар Ұйымы) қаражаттары кіреді.
Жеке меншіктік капитал - жеке меншік фирмалар және екінші деңгейлі
банктердін шетелге орналастырған қаражаттары. Бұл топтамаға жеке меншіктік
фирмалардың инвестициялайтын қаражаттары, саудалық несиелер, банкаралық
несиелендіру жатады. Бұндай капиталдың көзі мемлекеттік бюджеттен тыс
қаражат. Бірақ өздерінің тәуелсіздігіне қарамастан, халықаралық капитал
қозғалысын реттеуге және бақылауға мемлекет хұқылы.
Қолдану сипатына байланысты:
Кәсіпкерлік капитал - өндіріс орындарына пайда табу мақсатында ақша
қаражатын орналастыру. Кәсіпкерлік капитал ретінде жеке меншіктік капитал
жиі пайдаланылады, бірақ мемлекет немесе мемлекетке тәуелді өндіріс
орындары да өз қаражаттарын орналастыруы мүмкін.
Ссудалық капитал - проценттік табыс алу мақсатында қарыз беру. Дүние
жүзілік тәжірибеде көбінесе ссудалық капитал ретінде мемлекеттік капитал
қолданылады, бірақ ақырғы жылдары жеке меншік капиталының үлесі де өсіп
келеді.
Капиталды салу мақсатына қарай: тікелей және портфелдік инвестициялар.
Портфельдік инвестициялар. 20 ғасырдың 90-шы жылдары бастап
портфелдік инвестициялар көлемі өсіп келеді. Бұрын портфелдік инвестициялар
елдің жалпы ұлттық өнімінің 10%-ін ғана құраса, кейін оның 100%-ін құрайтын
болды.
Портфелдік инвестиция инвесторға инвестиция салған кәсіпорындарды
толық бақылауға хұқық бермейді. Портфелдік инвестициялардың көп бөлігі
кәсіпкерлердің капиталымен байланысты. Портфелдік инвестиция субъектері
көбінесе кәсіпорындар және банктер.
Бағалы қағаздар дамушы елдерге екі бағыт арқылы келеді:
1. Қарыз алушы мемлекеттін әлемдік қаржы нарығына шығу арқылы.
2. Ішкі қор нарығына шетел инвестияларын келтіру арқылы.
Шетел портфелдік инвестициялау себептері. Портфелдік инвестициялаудын
себептері тікелей инвестициялау себептерімен ұқсас. Бірақ сонымен бірге
портфелдік инвестицияларының өтімділік дәрежесі жоғары. Портфелдік
инвестициялаудын ең басты себептері: капиталды максималды пайда әкелетін
мелекетке және бағалы қағазға орналастыру. Портфелдік инвестицияны
спекулятивті пайда табу және инфляциядан қорғау тәсілі ретінде колданады.
Портфелдік инвестициялар көлемін бағалау. Портфелді инвестициялар
көлемі халықаралық мәмле жасаған кездегі ағымдағы нарық бағасымен
есептеледі. Тікелей инвестициялар сияқты портфелдік инвестициялардын 90%-ті
дамыған мемлекеттермен байланысты және даму қарқыны жағынан тікелей
инвестицияларды озып келеді. Дамушы мемлекеттер арасындағы портфелдік
инвестициялар үлесі тұрақсыз. Инвесторлар өздерінің портфелдік
инвестицияларын шетелде орналастырғаннан көрі көбінесе ұлттық бағалы
қағаздарға орналастырады. Американдық инвесторларының портфелдік
инвестицияларының 94%-і американдық бағалы қағаздарда шоғырланған.
Портфелдік инвестициялардын ішкі нарықта шоғырлану себептері: бағалы
қағаздар туралы заңдардын анықтығы, нарық инфрақұрылымының жоғары дәрежеде
дамуы, мәмлелік міндеттемелердің орындалуы жөніндегі кепілдіктер, ұлттық
бағалы қағаздардын өтімділігі, халықаралық мәмлелермен байланысты шығынның
көп болуы. Портфелдік инвестициялардын тек 5-10%-і ғана шетелге
орналастырылады.
Тікелей инвестициялар - капиталды орналастырған мемлекетте ұзақ
мерзімдік қызығушылықты көздеу мақсатында салу және инвестордың капитал
орналастырған объектінің ісіне кірісе алу мүмкіншілігі.
Инвестордың инвестиция орналастырған кәсіпорында 10%-тей акциясы немесе
сол кәсіпорында үлесі болуы керек. Тікелей инвестициялау тауар, жылжымайтын
мүлік, қаржы ресурстары ретінде жүруі мүмкін. Тікелей инвестициялар сауда
балансында келесі түрде классификацияланады: экономикалық мағынасы бар
активтерді шетелге тікелей инвестициялау. Тікелей инвестициялар жаңа
ғимараттарға, құрал - жабдықтарға, тауарларға ұзақ мерзімдік
салым.Портфелдік инвестициялардан айырмашылығы: олардын стратегиялық
мағынасы зор. Тікелей инвестициялау кезінде инвестор тек қаржы ресурстарын
әкелмейді, онымен қоса технологиялық дамуға әрекет жасайды.
Халықаралық валюта қорының анықтамасы бойынша тікелей инвестицияға
инвестордың шетелден сатып алған кәсіпорны және кейін сол кәсіпорынмен
жасалған мәмлелер. Тікелей инвесторлар топтарының ішіндегі ерекше орын
алатындар - қаржылық топ кәсіпорындары (банктер, инвестициялық, сақтандыру
және басқа да кәсіпорындар). Олар қаржы нарығында делдалдық қызмет
көрсетеді. Олардың өздері де қаражаттарын орналастыруы мүмкін.
Шетелдік тікелей инвестициялаудың себептері. Тікелей шетел
инвестициялардын экспорттау және импорттауының себептері әртүрлі. Ең
бастысы - ақша қаражаттарын максималды табыс әкелетін мемлекетке және
салаға салуға ұмтылу, салық салу мөлшерін қысқарту.
Капитал экспорттау себептері:
25. Технологиялық басымшылық. Кәсіпорынның сауда үлесіндегі ғылыми
зерттеуге жұмсаған шығын үлесі көп болған сайын, оның тікелей
инвестиция көлемі де өседі. Керісінше кәсіпорынның сауда сату
үлесіндегі ғылыми зерттеуге жұмсалған шығыны аз болса, онда тікелей
инвестиция көлемі де азырақ болады.
26. Жұмысшы күшінің мамандығының деңгейі. Ол жұмысшылардын еңбекақы
деңгейімен өлшенеді. Кәсіпорынның еңбекақы төлеуге кетірген шығыны
көп болса, онда тікелей инвестиция көлемі де көп болады.
27. Жарнамалық артықшылық. Ол халықаралық маркетингке қатысу тәжірибеге
байланысты. Корпорацияның жарнамаға кетірген қаражат көлемі көбейген
сайын, оның тікелей инвестиция көлемі де өседі.
28. Экономикалық масштабы. Көптеген кәсіпкерлер шетелге капитал шығарудын
алдында ішкі нарықтын экономикалық масштаб мүмкіншілігін толық
қамтиды.
29. Корпорация аумағы. Корпорация аумақтығы үлкен болған сайын тікелей
инвестиция экспорты үлкейеді.
30. Тағы басқа себептер: тұтынушыға тауарды жеткізу үшін транспорт және де
басқадай шығындарды азайту мақсатында сол тұтынушылар территориясында
кәсіпорын ашу; шетелдік импорттық шектеулерді азайту сол мемлекет
территориясында кәсіпорындарды ашу.
Капитал импортының себептері:
Көбінесе капитал импортының себептері мен экспортының себептері ұқсас.
Айырмашылығы келесі себептермен байланысты:
31. Капитал тапшылығы. Кәсіпорынның қаражат қажеттілігі өскен сайын
капитал импорты өседі және керісінше, капиталды аз мөлшерде қажет
етсе, оның импорт көлемі де азаяды.
32. Корпорацияның ұлттық бөлімшелер саны. Корпорацияның мемлекет ішіндегі
бөлімшелер саны неғұрлым көп болса, капитал импорты да соғұрлым көп
болады.
33. Өндірістік шығындар. Инвестиция алушы елдің өндірістік шығын деңгейі
төмен болған сайын, капитал импортының деңгейі жоғарырақ болады.
34. Нарық көлемі. Инвестиция алушы мемлекеттін ішкі нарық көлемінің
мөлшері ұлғайған сайын, тікелей инвестиция импорты өседі.
Тікелей инвестициялар көлемін анықтау. Қазіргі кезде барлық тікелей
шетелдік инвестициялар ағымдағы нарық бағасымен бағаланады. Ол дегеніміз -
актив және пассивтердің бағасы сатып алынған бағасымен салыстырмалы
өзгерістерге ұшырайды. Жыл сайынғы тікелей инвестициялар туралы толық
мәліметтер Халықаралық Валюта Қорының жыл сайынғы дүниежүзі елдерінің сауда
балансында көрсетілген. Бұндай статистикалық мәліметтер 20 ғасырдын 70-ші
жылдары көрсетіле басталды. АҚШ-тын шетелге орналастырған ивнвестициялары
туралы мәліметтерді АҚШ сауда департаменті толығымен келтіреді.
Тікелей инвестициялардың көп бөлігі дамыған мемлекеттердің бір-бірінің
экономикасына орналастыру түрінде жүреді. Ең ірі тікелей инвесторлар - АҚШ,
Жапония, Германия, Ұлыбритания, Франция. Ақырғы жылдары АҚШ-тың тікелей
инвестициялар экспорт және импорт көлемі теңестірілді. Дамушы мемлекеттер
ішіндегі ең ірі инвесторларға - мұнай өндіруші мемлекеттер (Сауд Аравиясы,
Кувейт) және Жаңа индустриалды елдер (Оңтүстік Корея, Сингапур) жатады.
Қалған елдердің арасындағы тікелей инвестициялау онша дамымаған.
Тікелей инвестициялауды мемлекет тарапынан қолдау. Тікелей
инвестициялар мағынасы ақырғы жылдары өсіп бара жатыр, сондықтан тартушы
және беруші мелекеттер үкімет тарапынан инвесторларға көп көңіл бөлуде,
инвесторларға көптеген жеңілдіктер беріледі:
Мемлекет тарапынан кепілдік беру. Кепілдік инвестиция алушы және
беруші елдер үкімет тарапынан беріледі.
Шетел инвестицияларын сақтандыру. Оны жеке және мемлекеттік
агенттіктер жүргізе алады.
2 жақты салық салымдарын болдырмау. Егер инвестор өз инвестицияларын
бірнеше мелекеттерде орналастырса, әр мемлекет инвестор табысына салық
салуы мүмкін. Сондықтан 2 жақты бір-бірінің экономикасына тікелей
инвестиция салатын мемлекеттер, кәсіпорындар шетел инвестицияларынан
түсетін табысқа 2 жақтық салық салымдарын алып тастау туралы келісім
шарттар жасасады.
Әкімшілік және дипломатиялық қолдау. Тікелей инвестиция салушылар өз
елінің үкімет тарапынан қолдау табады. Мемлекет үкіметі инвестиция
салынатын ел үкіметімен қолайлы инвестициялық жағдай жасау жөнінде келісім
шарттар жасасады. Сауда және даму агенттіктері ұлттық инвесторларды тікелей
инвестиция орналастыратын мемлекеттерге сапарды ұйымдастырады. Оның
мақсаты ұлттық инвесторларды инвестиция орналастыратын мемлекеттін
инвестициялық жағдайымен таныстыру.
90-шы жылдардағы тікелей инвестициялар ағымынын өсуіне келесі
факторлар әсер етті:
35. өндірістің интеграциялануы және бәсекелестіктін күшеюі салдарынан,
трансұлттық корпорациялардын дамушы елдердегі арзан бағалы жұмысшы
күшін пайдалануы;
36. мемлекеттердің инвестиция жағдайының жақсаруы және дамуы;
37. бірқатар мемлекеттер экономикалық даму қарқынының жылдамдауы;
38. қор нарығының дамуы. Бұрын инвестициялау тек капиталдық қаржыландыру
арқылы жүрсе, енді қор нарығының дамуына байланысты компаниялар
акцияларын сатып алу арқылы жүреді;
39. көлік және байланыс инфрақұрылымының дамуы тікелей инвестициялардың
дамуына әсерін тигізді.
1997 жылдағы тікелей инвестиция көлемі 1995 жылдағымен бірдей болды.
1997 жылғы валюта - қаржы дағдарысының орталығында болған елдердегі тікелей
инвестициялар көлемі 10%-ке дейін төмендеді. Әртүрлі дағдарыстын тікелей
инвестицияларға портфелді инвестициялардан қарағанда онша әсері етпейді.

1.3 Халықаралық инвестицияларының ұйымдастырылуының дүниежүзілік тәжірибесі

Қазіргі кездегі дамушы елдердегі қарыз дағдарысы және халықаралық
қаржы капиталының қымбаттауының салдарынан көптеген мемлекеттер өздерінің
экономикасын құрылымдық өзгерту және қор көлемін ұлғайту мақсатында
шетелден инвестиция тартуда. Бірақ көп елдер шетел инвестицияларын
тартудағы басқа да көздеген мақсаттары болды. Жоғары технологияны дамыту
және экспортқа бейімделген экономика салаларын ынталандыру. Шетел
инвестицияларын либерализациялау процестері әр мемлекетте әртүрлі жүріп
жатыр. Белгілі бір экономика секторындағы шетел инвесторлардың қатысуына
шектеулерді алып тастау. Мысалы, Мексикада шетел инвесторларына
электротехникалық, көлік, қонақұй кешеңіне және ғылым сфераларына қатысуға
жол ашты. Анд топтарына жататын мемлекеттер банктердегі, сақтандыру
компанияларындағы, ішкі көлік және коммуналдық қызмет көрсету сферасындағы
шетел инвесторлар үлесіне қойылған шектеулерді алып тастады. Венесуэлада
мемлекет тарапынан электроника, ақпарат, биотехнология салаларына шетел
капиталының келуін ынталандырылады. Либерализация саясатына табысты және
инвестициялық капиталдың негізгі сомасын репатриациялау тәртібі жатады.
Көптеген мемлекеттер инвестицияларды тіркеудегі репатриациялау - пайданың
шетелге шығарылу мөлшерін заңда бекітілген нормадан үлкейту, бірақ оны
толық алып тастаған жағдайда сауда баланысының тұрақсыздығы пайда болады
және елдер экономикасынан капиталдың "қашуына" себеп болады. Сыртқы
экономикасы толық либерализацияланған мемлекеттердің өзі (Чили, Аргентина)
оны толығымен алып тастамады. Капитал ағысының толық либерализациялаған
мемлекеттерге сауда баланысы оңтайлы және экономикасы жеткілікті дамыған
мемлекеттер (Оңтүстік Корея, Малазия) жатады.
Шетел инвестицияларын реттеу тәсілінің ең маңыздысы салық саясаты.
Мемлекет тарапынан стратегиялық маңызды өндіріс орындарды
инвестицияландырған инвесторларға жеңілдіктер беріледі. Ең көп таралған
жеңілдіктер түрлері: белгілі бір объектіні пайдалануының алғашқы кезеңінде
салықтан толық босатылады және табыс пен корпоративті салық ставкалары
төмен болады, ағымдағы шығынды кейінге қалтыру, инвестициядан тапқан
пайдаға аз салық салу. Көптеген мемлекеттерде кеден тарифінің және
импорттық квотаның ставкасын төмендету және тағыда басқа жеңілдіктер беру
трансұлттық корпорация филиалдарының және де басқа шетел инвесторлардың
бөлімшелерінің еркін экономикалық зоналарда орналасуымен байланысты. Бұл
зоналарда жергілікті және федералды салық салымынан босатылады (Пакистанда,
Филипинде), жеке меншікке деген салықтан босатылады (Оңтүстік Кореяда),
корпорацияның табысына деген салықтардан толық немесе жартылай босатылады.
Бірақ шетел инвесторлары үшін ең маңыздысы нарық инфрақұрылымының дамуы
(көлік, сауда және ақпараттық жүйе, еңбек күшінің кәсіпкерлік дәрежесі).
Бұлардың дамуы, әсіресе, экспорттық зоналарда ұзақ мерзімді инвестицияларды
қажет етеді.
Дамыған мемлекеттердің инвестициялық саясатының ерекшеліктері
Ғылыми техникалық революция жағдайында инвестициялық ағымдардың өсуіне
ықпал етуші факторларды дамыту белсенді түрде жүргізілуде. 60-80 жылдары
өндіріс пен сыртқы саудаға қарағанда капитал ағымы өте жоғары қарқынмен
дамыды.
Мысалы, егер1960 жылы тікелей шетелдік инвестициялар көлемі 66 млрд.
АҚШ долл. болса, онда 80 жылдары олар 8 есеге өсті[1]. Бұл жиырма жылдық
кезең дамыған елдер экономикасын инвестициялауға дамушы елдер
экономикасынан шығатын шетел капиталының қозғалуы векторларынан түбегейлі
өзгертті.
Бұл бәсекелестік күресті қатаң жүргізудің негізі болып табылады. Осы
мезетте жаңа халықаралық экономикалық жағдайды қалыптастыру бойынша іс-
қимылдар белсенді түрде жүріп жатты. Бұл құбылыс сөзсіз, үйлестіру
императивтерін, экономикалық және саяси ынтымақтастықтың жаңа
мүмкіндіктерін туындатты.
Халықаралық капитал қозғалысының тарихында аталған кезең былайша
ерекшеленеді, яғни капиталды шетке шығарудағы күштердің өзгерісі де
түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Салыстыру үшін төмендегідей мысал келтіруге
болады:
Екінші дүниежүзілік соғыстың алдында Ұлыбритания капиталының ірі
экспортеры болды, оның үлесінде жалпы көлемнің 40%-тен астамы болды, ал АҚШ
үлесі 20%-тен аз ғана асты. 1960 жылдың басында күштердің арақатынасы
сәйкесінше 20% және 55% болды. АҚШ--тың алдыңғы қатарлы рөлі 60 жылдардың
ортасына дейін байқалды, бірақта осы уақытқа дейін АҚШ-тағы шетел
активтерінің барлық түрлері едәуір көп болды.
Сонымен бірге, соғыстан кейінгі жылдары АҚШ-тың инвестицияландыруының
басты формасы ретінде мемлекеттік және жеке меншік саудалық капитал
экспортында АҚШ елеулі үлес алады және олар көп жағдайда дамушы мемлекеттер
әлеміне бағытталады. Бұл жердегі мақсат - сол елдерде американдық ықпал ету
орбитасын енгізу.
Сөссіз түрде мынаны атап өту керек, яғни шетелдік жеке меншік
инвестициялардың ірі формаларының бірі ретінде тікелей шетел инвестициялары
қарастырылды. Бұл кезде статистикалық мәліметтер көрсеткендей, кәсіпорындар
мен тікелей объектілердің акцияларының басым көпшілігі американдық
капиталдың толық меншігінде болады.
Бұл американдық корпорацияларға, бәсекелестерге қарағанда өте жоғары
көрсеткіштерге ие болуға мүмкіндік береді, ал алынатын пайдалардың басым
көпшілігі елдің төлем балансындағы пассивтің белгілі бір үлесінің орнын
толтырады және шетел экспансиясын қаржыландыруға арналған ресурстарды
толықтырады. Енгізілген американдық капитал дамушы елдердің жұмысшылары мен
қызметкерлерінің мынандай санын тұтынады, яғни оның шамасы АҚШ-тағы өңдеу
салаларының жартысына жуығын құрайды.
АҚШ капиталды шетке шығарудан мынандай экономикалық тиімділік алады,
яғни АҚШ-тан шығатын капитал көлемімен салыстырғанда әлемдік нарықтағы
тауарлар қозғалысы 5 есеге көп болады.
Біздің ойымызша, шетелдегі американдық кәсіпорындар кешенін АҚШ-тың
екінші экономикасы деп есептеу өте дұрыс. Елдердің қаржылық ресурстарын
капиталды тартушы елдер үкіметінің басқару және ынталандыру тәжірибесінің
жеткіліксіздігі ықпал етеді.
Импорттық капиталды қабылдау, сонымен бірге оларды тарту стратегиясына
деген мемлекеттердің позитивтік қатынастары мынаған ықпал етті, яғни
американдық капитал халық шаруашылығының жетекші салаларының 25%-нен
астамын құрайды.
Сонымен бірге, Батыс Европадағы АҚШ-тың тікелей инвестицияларының
аймақтық кесіндісі барлық инвестициялардың 40%-не жуық болады. Осы кезде
олар дамыған өндірістік инфрақұрылымы бар, өнеркәсіптік өндірістің жоғары
деңгейі бар және қолайлы инвестициялық климаты бар өнімді өткізудің сыйымды
нарықтарын іздестіреді.
Американдық капиталды қолдану жүйесінің салалық палитрасы сан қырлы:
коммуникация, ауыл шаруашылығы машиналарын жасау, химия, дәрі-дәрмек, мұнай
өндірісі, әскери өнеркәсіптік салалары.
Сонымен бірге айта кететін жайт, американдық капитал негізінде
құрылған көптеген дамушы елдер экономикасы ЖИЕ және мұнайды экспорттаушы
мемлекеттер тобын туындатты, олардың өз елдерінен капиталды шығарудың
маңызды себептері бар.
Капиталдың күшті экспортерларының бірі ретінде Жапония ерекше орын
алады, ол әлемде бұрын болмаған ұзақ мерзімдік салымдар құнын жинақтады.
Егер 1989 жылы тікелей инвестициялардағы Жапонияның үлесі 10-12%-ті құраса,
90 жылдардың аяғында ол 20-23%-ке жетті. Жапонияның өз капиталдарын
орналастырған аймақтарға бірінші ретте дамушы мемлекеттер, соның ішінде ЖИЕ
жатады.
Дамушы елдердің инвестициялық саясаты. 70-ші жылдардын басында-ақ көптеген
экономистер Чили өнеркәсібінің әлемдік денгейден артта қалғандығын
анықтады. Чилидің экономикалық саясатындағы күрт өзгерістер елеулі болды
және жоспарлық моделдін орнына реттелетін модельдер қолданылды.
Осылайша, Чилидегі реформалардын бірінші кезеңі сыртқы саудамен
салыстырғанда капитал нарығын қажетті ырықтандырумен қамтамасыз етпеді.
Мұнын дәлелі ретінде мыналар қарастырылады, 70-жылдары ұсақ кәсіпкерлерге,
инвесторларға, фермерлерге бұрын-сонды жеңілдікпен берілген қарыздар
(преференциялдық заемдар) жүйесі едәуір таралды.
Дегенмен, капитал нарығын ырықтандыру жолындағы кейбір қадамдардын
болып жатқандығын атап өту керек. Оған елдегі масштабты жекешелендіру ықпал
етті, ол коммерциялық банкттердің кезеңдік жекешелендірілуіне өз әсерін
тигізді.
Проценттік мөлшерлемелер, банктік депозиттердің шарттары мемлекеттік
бақылау шеңберінен шыға бастады, ал елде туындап жатқан жаңа қаржылық
институттар іскерлік белсеңділікті күшейтуге мүмкіндік алды.
Шетелдік банктер белгілі бір жеңілдетілген шарттарға ие болды және
шектеулер тізімі едәуір қысқарды. Осы кезде мемлекет ауыл шаруашылығының
кейбір дәстүрлі салаларына іріктелген қолдау жасады. Бірақ бұл кезең елге
келіп жатқан инвестициялық ағым 60-жылдар деңгейіне жетпей тұрды.
Саудалық ырықтандыру бірқатар жағдайлар жасағаннан кейін, реформаның
екінші кезеңінде инвестициялар деңгейінде біртіндеп даму (өсу) байқалды.
Бюджеттік тапшылық белгілі бір деңгейде тұрды, ал инфляция қарқындары
бақылау аймағында болды, инвестиция көлемі маңызды фактор болып табылды.
Бірақ өсіп бара жатқан қарыздық міндеттемелер реформалардын осы
кезеңінде жылына 1 млрд.долларға жетті және 1989 жылы жиынтық қарыз
ағымдағы жылдың жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ) 80%-не жуық болды.
Бұрын айтылғандай, Чилиде елеулі күрделі салымдарды талап етпейтін
модель қолданылған еді және тиісінше, шетел капиталы ағымын белсенді
жүргізу 80-жылдардын аяғында дами бастады. Елдің экспорттық саясаты күрделі
салымдар қажеттілігінің белгілі құрылымын алдын ала анықтады және экспортқа
бағытталған өндіріс саласында жұмыс істейтін инвесторларды марапаттау
(қолдау) жүйесін, яғни қосымша жеңілдіктер мен кепілдемелер беру жүйесін
енгізу қажеттілігіне бағыттады.
Шетел инвесторларды өз капиталын экономиканың кез келген саласына енгізу
мүмкіндігін алды, ал пайданы шетелге аудару белгілі бір дәрежеде шектелді.
Инвесторлар құрылып жатқан валюталық нарықтық толық құқылы субъектісі
болуға мүмкіндік алды, сонымен бірге он жыл ішінде кепілденген тұрақты
салық салу жүйесіне ие болды. Ол елге келетін инвестициялар көлемінің
белгілі бір дәрежеде өсуіне мүмкіндік берді, олар реформаны бірінші
кезеңмен салыстырғанда 2 есеге ұлғайды. Тікелей инвестициялармен қатар
шетел бағалы қағаздар нарығында жұмыс істеуге мүмкіндік алды және олардын
1994 жылғы арақатынасы 2,6 - 2,0 млрд. доллар болды[2].
Ресей экономикасындағы шетел инвестициялары. Ресей экономикасында шетел
инвестициялары 1987 жылдан бастап тартылады. Шетел капитал орналастырылуы
тек біріккен кәсіпорындар түрінде жүрді. Шетел серіптестік үлесі 49%-тен
аспауы тиіс болды. Біріккен кәсіпорындарға көптеген жеңілдіктер берілді
(салық, кеден және тағы басқа). Уақыт өте келе біріккен кәсіпорындар құрылу
тәртібі жетілдірілді, жеңілдіктер көлемі ұлғайтылды. 1990 жылдан бастап
шетел инвесторлары 100% үлесі бар кәсіпорындарды құруға мүмкіншілік алды.
Ресейде шетел инвесторларына ұлттық тәртіп берілуде. Ол дегеніміз оларға
қызмет істеу кезіндегі қойылатын шарттар резиденттер шартымен бірдей.
Ресейдің жер қойнауын өндірген кезде (әсіресе мұнай өндірісі) белгіленген
заң бойынша өнімді бөлу жүйесі қолданылады. Бұл жүйе өнімді инвестор және
жер қойнауының ие-мемлекет арасындағы бөлісу тәртібіне негізделеген. Бұл
жағдайда шетел компаниясы жер қойнауын зерттеп өндіру туралы келісім шарт
жасасқан мердігер болып табылады. Жоба сәтсіз аяқталған жағдайда шығынның
бәрін сол компания көтереді. Ал егер жоба табысты болса, мердігер
өндірілген өнім арқасында шикізат көзіне ие болады. Өндірілген өнімнің бір
бөлігі жер қойнауының ие мемлекетіне арендалық төлем үшін жұмсалады. Қалған
бөлігі сол мемлекет және инвестор арасында бөлінеді. Бұндай жүйе дамушы
мемлекеттерде 60-шы жылдардан бастап қолданылады, және ол инвестиция алушы
және инвестиция беруші жаққа да тиімді. Өйткені мемлекет жер қойнауын
иеленеді, срнымен бірге ол зерттеу және құрылыс салу кезіндегі шығындардан
босатылады. Ал инвестор тұрақты шикізат көзіне ие болады.
Шетел инвесторлары өз капиталын орналастырған кезде мемлкеттің
инвестициялық климатына көңіл бөледі. ол дегеніміз мемлекеттің экономикалық
даму болашағы, макроэкономикалық жағдайы, саяси тұрақтылық, лайықты саяси
және әлеуметтік, экономикалық инфрақұрылымдарының болуы, салық және кеден
тәртібі. Мемлекеттің салыстырмалы артықшылығы болып, бірақ инвестициялық
климатының жағдайы қолайсыз болса шетел инвесторлары үшін тартымсыз болады.
Ресейдегі қалыптасқан инвестициялық климат инвестициялар ағылымына кедергі
келтіреді. Инвестициялардың келуіне кедергі келтіретін факторларға
мемлекеттің тұрақсыздығы, инвесторлар үшін тиімсіз салық және кедендік
жүйелері, бюрократия және коррупция жатады.
1997 жылдан бастап Ресейдің инвестициялық климат жағдайының қолайлы
болуына байланысты инвестициялар көлемі өсті және 6 млрд. АҚШ долл. құрады,
бұл көрсеткіш жағынан Ресей дамушы елдер ішінен 4 орынға ие болды (Қытай,
Бразилия, Мексикадан кейін), тікелей инвестициялар ЖІӨ-нің 2%-ін құрады,
бірақ 1998 жылда тікелей инвестициялар көлемі 2-2,5 млрд. АҚШ долл. дейін
төмендеді[3].
Шетел капиталы көбінесе тез пайда әкелетін және шикізатты өндіріп
өңдеу салаларына тартылады, әсіресе мұнай-газ өндірісіне. Тиімділігі жоғары
салаларға сауда, қаржы сферасы, тамақ өнеркәсібі жатады. Аталған салалар аз
капиталды қажет етеді, бірақ пайда көрсеткіші жоғары болып табылады. Бірақ
инвестицияларды тиімді пайдалануды көздеген мемлекеттер басқа салаларға
көңіл аударады.
Ал егер инвестициялардың аймақтық шоғырлануына келетін болсақ бірінші
орынды Москва қаласы иеленуде -57%, ары қарай Тюмень облысы (мұнай
өнеркәсібінде шоғырланған) - 5%, Санкт-Петербург қаласы - 4%, Москва
облысы - 3%, Татарстан - 2%.
Портфелдік инвестициялар. Ресейде портфелдік инвестицияларға
акционерлік компаниядағы үлесі 10%-тен аспайтын инвесторлар жатады.
Портфелдік инвестициялау үшін ашық типті акционерлік қоғам және қор нарығы
болуы керек. Сондықтан Ресей экономикасындағы портфелдік инвестициялау
тікелей инвестицияларынан кейін қолданыла басталды. Бағалы қағаздар қор
нарығы 1993 жылдан бастап қалыптасты.
Ресйдегі акцияларға деген портфелдік инвестициялау туралы толық
мәліметтер жоқ. Сауда балансында портфелдік инвестициялар тек 1995 жылдан
бастап тіркеледі. 1995-97 жылдар аралығында портфелдік инвестициялар
ағылымы 3,5 млрд. АҚШ долл. құрады. Қаржы дағдарыс қарсанында резидент
еместер үлесі айналымдағы акциялардың 29 бөлігін құрады.
Бұл саналымға тікелей инвестициялар жатпады. Резидент еместердің
корпоративті ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.