Тікелей шетел инвестициялары
Шетел және отандық инвестицияларды тарту мен оларды пайдаланудың тиімділігі
ЖОСПАР
Кipiспе 1
I ТАРАУ. ИНВЕСТИЦИЯ – ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАНЫ
ДАМЫТУДАҒЫ РОЛІ 7
1.1. Қазақстан экономикасының инвестиция тартудың теориялық және
тәжірибелік негіздері 7
1.2 Инвестицияның тартудың негізгі формалары 16
1.З. Қазақстан экономикасына инвестиция тартудың объективті қажеттілігі 28
2 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТI: НАҚТЫ ЖАҒДАЙЫ
МЕН КЕЛЕШЕГІ 34
II. 1. Қазақстан экономикасының инвестиция ахуалы 34
2.2. Шетел инвестицияларын тартудың негізгі мәселесі 43
Қорытынды 57
ҚОСЫМША 60
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 65
Кipiспе
Қазіргі заманғы экономика жүйесін ауыстыру кезеңінде, ішкі
қаржыландырудың мүмкіндіктерінің шектеулі жағдайында, үкіметтің іс-әрекет
бағдарламасы негізінде құрылымдық қайта қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін,
сыртқы капиталды тарту және пайдалану проблемалары өте маңызды орын алады.
Республика экономикасының дағдарысын жеңу тек мемлекет иелігінен алу
ғана емес, сонымен қатар, құрылымдық инвестициялық өзгерістермен де тығыз
байланысты, оның ірі және маңызды субъектісі мемлекет болып табылады.
Осыған байланысты үкімет органдары алдында ұзақ мерзімдік инвестициялық
бағдарлама жасау мәселесі туындайды.
Макроэкономикалық реттеудің монетаристік тәсілдерге сүйенген жолдары
көрнекті эффект бермеді, қатаң қаржылық шектеулер, бағаның жоғарылауы ғана
емес, өндірістің құлдырауына, өзара төлем қабілетсіздігі жүйесінен
туындайтын коммерциялық несие берудің ұлғаюына әкеліп соқтырды. Мемлекеттік
кәсіпорындар тарапынан бөлінген қаржылы өндіріс қуатын күшейтуге емес, ең
әуелі тұтынуға жұмсау орын алды.
Өндірісті құлдырау қарқынына қатысты жұмыссыздықтың біртіндеп өсуі бой
көрсетті, ал бұл өз кезегінде инфляцияны көбейтті.
Сондықтан Қазақстан Республикасындағы дағдарысқа әсер ететін
факторларды жою үшін, үкіметтің өндірістің потенциалдық құрылымдық және
аймақтың диапропорциалды түзету, оның қызметін тиімді ету, жұмыссыздық
мәселесін шешу, әлеуметтік шығындарды қамтамасыз ету мен қоршаған ортаны
қорғауға бағытталған дағдарысқа қарсы саналы іс-әрекеті жүргізілуі тиіс.
Осыған орай инвестицияларды тарту мен пайдалану нарықтық қатынастарға өту
кезеңіндегі саяси және экономикалық реформаларды жүзеге асырудың маңызды
және қажетті шарттарының бірі болып табылады.
Монетаристік тәсілдердің тиімділік аясының тарлығына байланысты, оған
альтернатива ретінде инфляциялық көздерге иек артатын құрылымдық
өзгерістерге бағытталған мемлекеттік инвестициялық бағдарлама қажет болды.
Инвестициялық құрылымдардың барынша шектелу жағдайына байланысты, оны
жүзеге асыруда ұлттық приоритеттерді таңдаудың дәстүрлі мәселесі туындайды.
Сондықтан, инвестициялық ресурстардың белгіленген приоритета буындарға
дұрыс жетуін және олардың тиімді пайдалануына жауапкершілікті қамтамасыз
ететін механизм қажет. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісі
ортақтандырылған ресурстар көзінен үкімет бекіткен приоритета мемлекеттік
бағдарламаларды қаржыландыру үшін жеңілдік процентпен несиелер бергені
дұрыс болар еді. Мұндай несиелер ел аумағының ішінде бөлімшелері кең
таралған ірі коммерциялық банктерге беріледі. Өз кезегінде, осы банктер
өздеріне шамалы үлес алып мөлшерде маржа (мәселен 3%) тиісті еткізе отырып,
шаруашылық субъектілеріне берілсе коммерциялық банктер берілген несиелердің
орынды жұмсалуы мен уақтылы қайтарылуына тікелей жауапкершілік алады.
Сондықтан, халық шаруашылығын қаржыландыруға қажетті
орталықтандырылған несие ресурстарының бөліну қарқының төмендету
инвестициялық бағдарламаларды жүзеге асыруға орасан зор нұқсан келтірмек.
Құрылымдық-инвестициялық өзгеріс — орасан зор күш пен ауқымды қаржыны,
ресурстарды талап ететін аса күрделі де маңызды міндет, сондықтан оның
шешілуі де елеулі уақыт мөлшерін қамтиды. Алайда, макроэкономикалық тепе-
теңдікті орнатуға бағытталған мемлекеттік инвестициялық бағдарламаны жасау
мен жүзеге асыруды кейінге қалдыра бермеу қажет.
Экономика ғылымында әлі күнге дейін түпкілікті шетелдік инвестициялық
капиталды тиімді пайдалану және оны тарту туралы әлемдік тәжірибеде жүйелі
талдау жасалмаған, бұл жүйеде мемлекеттік саяси принцип мемлекеттік
реттеудің жүйелі механизмі қалыптасқан. Шетелдік инвестицияларды ел игілігі
үшін пайдалану принциптерін, алатын орнын, табиғатын ғылыми тұрғыдан
қарастыру көкейтесті мәселе.
Қандай да болмасын жағдайларда, қазіргі уақыттағы шикізат алу
салаларын дамытуға назар ғылыми сыйымды өндірісті жандандыруға қажетті
экспорттық ресурстарды қорландырудың тек уақытша құралы екендігі белгілі.
Осы жағдайда ішкі және сыртқы инвестицияларды ынталандыруға
бағытталған құқықтық-экономикалық механизмдерді жасақтау мен оны пайдалану,
инвестициялық жобалардың тиімді жүзеге асырылуына қолайлы нарықтық
инфрақұрылымды жасақтау маңызды мәнге ие болды.
Сонымен қатар нақты тақырыптың өзектілігі Қазақстан Республикасының
экономикасына тән ерекшеліктер негізінде мемлекеттік инвестициялық
саясаттың тарапынан болатын реттеушілерінің спецификалық сипатқа ие
екендігімен байланысты. Қазақстан экономикасының рыноктық қатынастарға көшу
мемлекеттік инвестициялық саясат алдында реттеу жүйелерін құру тұрғысында
белгілі міндеттер қояды. Осы жүйелердің қалыптасу процесінің өзі экономика
жағдайын әлемдік тәжірибені ескере отырып, терең талдауды талап етеді.
Жұмыстың мақсаты инвестицияларды пайдалану мәліметтеріне талдау жасап,
Қазақстанның шетел инвестициялары үшін инвестициялық тартымдылығы мәселесін
қарастырып, инвестицияның ішкі көздерінің жүзеге асырылуындағы жаңа
әдістерге баға беру болып табылады. Жұмыстың міндеттеріне:
- Қазақстан Республикасының шетелдік инвестицияларды тартудағы
мүмкіндіктерін айқындау;
- Қазақстанның инвестициялық саясатының қазіргі жағдайы мен оны
жетілдірудің басты бағыттарын анықтay;
- Негізгі стратегиялық міндеттер, оның ішінде ең алдымен Қазақстан
Республикасының өндірісі секторын инвестициялау мәселесін толық қамтамасыз
ететін инвестициялық саясаттың жүзеге асыру механизмін жасақтауға талпыныс
жасау;
- Қазақстан экономикасындағы инвестициялық ахуалын зерттеу;
- Шетел инвестицияларын тарту үшін экономикадағы ұйымдық-экономикалық
және құқықтық жағдайларды қарастыру;
- Қазақстан экономикасындағы шетел инвестицияларын ынталандыру мен
реттеу мемлекеттік жүйесін қалыптастырудағы бағыттарды айқындау.
- Шетел капиталын пайдаланудағы кері жағдайлары мен салдарын жоюдағы
нақты қадамдарды қарастыру кіреді.
Шетелдік инвестицияларды тарту мәселесіне, олардың методологиясы мен
теориясына экономикалық әдебиетте үлкен назар аударылған. Олардың қатарына
Вельяминовтің Г.М., Кириченконың В.Э., Люсовтің А.Н., Малыгиннің А.В.,
Обминскийдің Е.Э., Пессельдің М.А., Пяткиннің А.В., Сабельковтің Л.В.,
Столыровтің И.И., Фольцманнің М., Фоминскийдің И.П., Фридманнің Ц.Л.,
Хруцкойдың В.Б. және т.б. ғалымдардың еңбектері жатады. Біздің елдің
ерекшеліктерін ескере отырып, шетелдік тәжірибені пайдалануға негізделген
шетелдік инвестицияларды тартудың нақты формалары мен әдістерін қарастыруға
тікелей қатысты ғылыми еңбектер де аз емес. Оларға Ихдановтың Ж.О.,
Мамыровтың Н.К., Оспановтың М.Т., Мухамбетовтің Т.И., Кенжегузиннің М.Б.,
Есентүгеловтің А.Е., Кирееваның К.А. және т.б. ғалымдардың еңбектері
жатады. Нақты мәселелер бұл жерде терең методологиялық және теориялық
негізде ашылып көрсетілген.
Батыс елдерде инвестициялық саясат процестерін зерттеумен көптеген
экономистер айналысқан. Солардың ішінен бірінші кезекте Бригхан Е.,
Гиттинджер Д., Говен М., Долан Э., Дорнбуш Р., Джек У., Котлер Ф., Линдерт
П., Линдсей Д., Маккалой М., Кейнс Дж.М., Самуэльсон П., Фридман С.,
Кэлкелл К., Фишер С., Хейне П., Джекисон Т., Кламер А., Хан Ф., Гриш X.,
Нойман М., Райп X., Ризе X., Фельс Г., Шнан X., Штрайт М., Вланес А., Сапир
Ж., Фламант М., Лоренс Дж.Гитман, Майкл.Д.Джок, Уильям.Ф. Шарм есімді
ғалымдарды айтуға болады.
Бітіру жұмысы кіріспе, 2 тарау, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарау инвестициялардың экономикалық мәнін зерттеу мен оларды
тарту мен пайдаланудың объективті қажеттілігін негіздеуге арналған.
Екінші тарауда Қазақстан Республикасының инвестициялық ахуалы
талданып, шетел капиталын тиімді пайдалану мен ішкі инвестициялардың
қолданудағы мәселелер қарастырылады.
Қорытындыда зерттеу тақырыбы бойынша негізгі қорытындылар жасалады.
"Біздің экономикалық өсу стратегиямыз күшті нарықтық экономика,
мемлекеттің белсенді орны мен ауқымды шетел капиталын тартуға негізделген"
(Қазақстан Президентінің сөзінен).
I ТАРАУ. ИНВЕСТИЦИЯ – ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАНЫ
ДАМЫТУДАҒЫ РОЛІ
1.1. Қазақстан экономикасының инвестиция тартудың теориялық және
тәжірибелік негіздері
Қазіргі кезде жүзеге асырылып жатқан инвестициялық саясат моделі оның
негізгі көзі шетел инвестицияларына негізделгені, зерттеулер анықтағандай,
күтілген нәтижелерге әкелген жоқ. Осы жағдайларда ұлттық экономиканы
көтеруге бағытталған ғылыми негізделген инвестициялық, саясатты жүзеге
асыру концепциясын жасақтау қажет.
Соған байланысты, жүргізілген зерттеулер, инвестициялық іс-әрекетте
мемлекет орнының күшейтумен қатар, инвестициялардың ішке және сыртқы
көздерін кешенді пайдалануға негізделген инвестициялық саясатты жүзеге
асыру механизмінің концептуалды моделін ұсынуға мүмкіндік берді.
Бұл модель, біріншіден, шетел инвестицияларын пайдалануда оның сапалы
және тиімді пайдалануға бағытталу; екіншіден мемлекеттің экономикалық
реттеу құралдарын инвестициялардың нақты экономика секторына құйылуын
қамтамасыз ету мақсатында белсенді қолдану; үшіншіден, инвестициялардың
ішкі көздерін қалыптастыру мен пайдалану процесін жандандыруды қажет етеді.
Қарастырылатын мәселенің шешілуіне бұл концептуалды модель кешенді
жолы болып, экономикалық өсу факторы ретіндегі инвестициялық саясат
тиімділігін жоғарылатуға кешенді шараларды қамтиды.
Қазіргі кезде ішкі инвестицияларды қалыптастыру мен белсенділігін
арттырудың объективті қажеттілігі туындады. Бұл бірқатар факторларға
байланысты болды.
Біріншіден, Оңтүстік Шығыс Азия, Ресей мен Латын Америка елдеріндегі
қаржы дағдарысының шиеленісуі, шикізатқа әлемдік сұраныстың төмендеуі мен
инвестестициялардың дамушы нарықтарға күдіктерінің жоғарылауымен қатар
жүріп, дамушы елдерге валюта ағымдары мен шетел инвестицияларын келуін
азайтып, бұл мемлекеттердің несиелеу жағдайларын нашарлатты. Бұл жағдайды
Қазақстан толық өз басынан кешті. Шикізатқа әлемдік сұраныстың төмендеуі
өндіріс құлдырауына ғана емес, экономиканың нақты секторына келетін
инвестициялардың негізгі көлемін пайдаланылатын өндіруші салалардың
өндірістік қуатының азаюымен сипатталды.
Екіншіден, халықаралық капитал нарықтарындағы ақшалай ағымдар
қозғалысының әлемдік тәжірибесі көрсеткендей, елдегі қорлану көлемі мен
тартылатын шетел инвестициялар көлемі арасында тұрақты өзара тәуелділік
барын көрсетеді. Қорланудың төмен деңгейі сыртқы инвестициялар ағымын
шектеуші фактор болып табылады. Сондықтан, қысқа және орта мерзімде шетел
инвестициялар ағымын ұлғайту үшін, инвестицияның ішкі көздерін қалыптастыру
мен белсенділігін арттыру мәселесі басты болып табылады. Инвестициялық іс-
әрекеттің өткен мерзімінде ішкі инвестициялар көзін қалыптастыру мен
пайдалану мәселесі саясаткерлер, ғалым-экономистер назарынан тыс қалып
қойды. Бұл Қазақстан инвестицияның ішкі көздері жоқ деген кең тараған және
ресми қалыптасқан көзқарасқа байланысты болды.
Сонымен қатар кейбір алдыңғы қатарлы экономист-ғалымдар ішкі
инвестиция мәселесі бойынша басқа пікірлерді ұсынғанын да айтуымыз қажет.
Профессор О.Сабденовтің пікірінше: "Кейбір жоғары лауазымды қызметкерлер
мен экономистер инвестицияның ішкі көздері жоғы мен эмиссия жүргізу мүмкін
еместігі туралы жария етуі шындық емес. Бюджеттен басқа инвестицияның ішкі
көздерінің потенциалы бар". Осыған ұқсас пікірді академик М.Кенжегузин де
білдірген. Қорлану мен инвестицияны ынталандыру механизмін бастау
қажеттігін айтқанда, автор: "Депрессия жағдайында және дағдарыс құбылыстары
бар болғанда қорлану мүмкін?" Одан кейінгі мақаласында осы сұраққа оң жауап
беруге мүмкіндік беретін объективті көрсеткіштер келтірілген.
Академик М.Кенжегузин мен шетел және жергілікті эксперттер келтірілген
мәліметтер, инвестицияның ішкі көздері бойынша қөзқарастың түбегейлі
өзгеруі үшін негіз бола алады.
Кеңес заманында экономика дамуының инвестициялық ішкі негізгі көздері
болып:
1) бюджет қаржылары;
2) кәсіпорындардың өз қаржылары;
3) халықтың қаржылары.
Қазақстанның тәуелсіздігін жариялаған күннен бастап республика
экономикасында күрделі, бұрын-соңды болмаған өзгерістер болды. Реформа
экономикада әлеуметтік жағдайға бағыт алуды өзінің мақсаты етіп қойды, ал
оған жету, бұрын республикада қалыптасқан экономикалық қатынастардың барлық
жүйесін өзгертуді қажет етеді, оны жүзеге асыру, күрделі де ауыр процесс
екені белгілі.
ҚСРО құрамында Қазақстан негізінен аграрлы — шикізаттық жүйеге
мамандандырылған да жаңа технология жағынан артта қалған, экологиясы
қолайсыз, өз алдына қажетті өндіріс салалары қалыптасты, басқа
республикаларға, ең алдымен Ресей Федерациясына тәуелді ел болды.
Әлемдік тәжірибе негізінде дәлелденгеніндей, капиталдың халықаралық
миграциясы, шаруашылық өмір (интернационалды) барлық ұлттардың қарым-
қатынасының тереңдеуіне келтіреді. Капиталдардың өзара қозғалысының дамуы,
әсіресе өндірісі дамыған елдер арасындағы қатынастарға жақсы белгілі.
Капиталдың табиғатына орай ол бір елде қозғалмай жата алмайды,
өнеркәсібі дамыған елдердің ірі компаниялары ұлттық шеңберден өтіп,
трансұлттық сипат алады. Әртүрлі елдерде кәсіпорындары бар ірі трансұлттық
компаниялардың қалыптасуы халықаралық мамандану мен кооперацияның
қалыптасуының жеделдеуіне әкеліп соқтырды. Сондықтан, трансұлттық компания
капитал қозғалысы негізінде елдердің экономикалық өзара байланысын
тереңдететін фактор болады.
Қазіргі жағдайда Қазақстан Республикасының шетелдік капиталдың көптеп
келуіне бірнеше факторлар қолайсыз әсер етуде. Олардың ішінде:
кәсіпорындарға салық салудың дүние жүзіндегі ең үлкен дәрежесі; жүріп
жатқан жалпы экономикалық дағдарыс; рынок инфрақұрылымының толық
қалыптаспауы; инфляцияның көтеріңкілігі және айырбастау курсының
тұрақсыздығы.
Дегенмен де, бұл жалпы себептерден бөлек ҚР-на шетелдік капитал
құйылуына бір жақты субъективті себептер де кедергі жасауда: шетелдік
инвесторлар инвестиция жасауға қажетті мағлұматтармен қамтамасыз етілмейді;
шетелдік инвестиция құжатын дайындау, орындау тәртібінің жетілмегендігі; ҚР-
ғы меншік құқығының дамымағандығы (жер туралы, жекешелендірілетін
объектілерге, жергілікті серікке қатысты қорлар туралы); жергілікті несие
пен қор қызметтеріне кірудегі (байланысуға) қиындықтар; инвестициялық
жеңілдіктердің жеткіліксіздігі; саяси және экономикалық тәуелділіктен
қорғаудың жеткіліксіздігі; интеллектуалды меншікті қорғаудың төменгі
дәрежесі. Сондықтан, шетелдік кәсіпкерлік капиталды тарту мен реттеудің
әлемдік тәжірибесін меңгеру өте қажет. Рыноктық экономикасы дамыған елдерде
қалыптасқан шетелдік инвесторлар үшін ұлттық ереже принциптерімен санасу
қажет.
Батыс елдерінде шетелдік инвесторлар қызметі, негізінен барлық
жергілікті ұлттық заңдармен, қаулылармен, әкімшілік істі орындау тәртібімен
реттеледі. Ұлттық заң шығару жүйесі шаруашылық қызметінің көптеген
бөліктерінде ұлттық және шетелдік компаниялар қызметтерін бөліп қарамайды.
Олар үшін өздерінің тең дәрежедегі азаматтық және сауда құқығы, нақты
айтқанда акционерлік заң ретінде қолданылады
Сондықтан, батыс елдердің көбісінде шетелдік инвестиция туралы арнаулы
кодекстер мен заңдар жоқ, оның орнына бірсыпыра әкімшілік қаулылар мен оған
қатысты заңдардың баптары ғана бар, арнаулы заңдар мен кодекстер тек бірер
Жерорта теңізі елдерінде және бұрын Британия отарында болған елдерде ғана
бар.
Ұлттық ереже шетелдік инвесторларға көптеген ыңғайлы жағдайлар
жасайды: шетелдік кәсіпкерлер өздерінің компаниясының негізін құруда және
шаруашылық жүргізуде, жергілікті ұлттық товар өндірушілермен тең жағдайда
қызмет атқарады және олармен бәсекеге түседі; оларға шаруашылық қызметін
жүргізудің сол елдегі кез келген ұйымдастырушылық құқықтық түрін жүргізуге
болады; жергілікті жеңілдіктердің көпшілігін пайдаланады; жергілікті қаржы,
еңбек, ғылыми-техникалық, табиғат ресурстарын пайдалануға, қолдануға
мүмкіндіктері бар.
Рыноктық экономикадағы әртүрлі елдерде шетелдік инвесторлардың құқығы
мен мүддесін мемлекеттік қауіпсіздендіру үш деңгейде дайындалған: а) осы
елдің Конститутциясы негізінде; б) шетелдік инвестицияны екі жақты
мемлекеттік өзара қорғау мен сыйлық беруге келісімдер жасау; в) мемлекет
пен шетелдік азаматтар арасындағы инвестиция туралы келіспеушілікті реттеу
конвенциясына (арнаулы мәселе жөніндегі халықаралық шарт) қатысу.
Батыс елдерінде шетелдік елдермен, көбінесе дамушы елдермен
инвестицияны өзара қорғау және дәріптеп сыйлау келісімдері бар. Жалпы бұған
мынадай негізгі міндеттемелер кіреді: әрбір келісімге келген жақтар басқа
жағының қаржылық мүдделеріне ыңғайлы жағдай жасауға міндеттенеді, сонымен
қатар: соған байланысты қызметтерге, шетелдік меншікті қорғауды қамтамасыз
ету; күрделі қаржыдан түскен табысты ешқандай кедергісіз аударуға мүмкіндік
жасау; өзара күрделі қаржы мәселелеріндегі келіспеушілікті халықаралық
сотта қарау.
1991-2000 жылдары экономикаға инвестиция көлемі 10 есе азайып кетті.
Тек 1998 жылы алдыңғы жылға қарағанда 20% көбейген еді.
Сөйтіп, қазіргі кезде бюджеттік қаржылар өз мәнін жоғалтып, бюджеттік
дефицитке байланысты, салық төлемдерінің азаюынан дағдарысты жағдаймен
сипатталуда. 1999 жылы бюджет 60 млрд.теңгеге азайтылды. 2000 жылы секвестр
үш рет өзгертілген болатын. Бюджеттік дефицитті өтеу сыртқы және ішкі қарыз
алумен қаржыландырылды. Басқаша айтқанда бізде мемлекеттік бюджет ішкі
инвестиция көзінен инвестиция үшін бәсекелес болды. Оның көлемі өсе
түскенімен ғана емес, алыну жағдайында үстемдік жағдайларымен сипатталған.
Соңғы бірнеше жылдарда бюджет экономиканың нақты секторын
инвестициялауды болдырмауда. Біріншіден, ол сыртқы қарыздарды инвестициялау
мақсатында емес пайдаланып, екіншіден бағалы қағаздардың нарығын ұлғайтумен
сипатталуда. Ал ішкі инвестициялар көзінің негізгі бола алатын корпоративті
бағалы қағаздар нарығын шектеуде. Сондықтан бюджет қаржылары қазіргі кезде
ішкі инвестиции көзі ауқымды мөлшерде жүзеге асырыла алатыны түсінікті. Бұл
жағдай кәсіпорындардың өз қаржылары туралы да айтуымызға болады. Қазіргі
дағдарысты жағдайларда көптеген кәсіпорындар шығынды болып, ал табыс
алғандары салық төлегеннен кейін қалған пайдасы тұтыну мен айналым қорларын
толтыруынан аспауда. Сөйтіп бұрыннан келе жатқан ішкі инвестиция көздерінен
тек халықтың қаражаттары ғана мүмкіндіктері барын айтуымыз қажет.
Халықтың инвестициялық белсенділігін тек оның банктік жүйеге сенімін
арттыру арқылы ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Ол үшін теңгелік банк
депозиттеріне пайыздың қойылуын жоғарылату арқылы ынталандырылуы қажет.
Сонымен қатар депозит салымшыларына кепілдеме қоры Қазақстанда құрылғанын
атап кету жөн.
Экономикалық реформаларды жүргізу жылдарында ішкі инвестиция көздер
құрылымы өзгергенін де айтуымыз керек.
Қазіргі кезде басты салмақ мемлекеттік бюджеттік инвестициялаудан ақша-
несие нарығына түсті. Сондықтан қазіргі кезеңде ішкі инвестиция көздері
болып:
1) Бағалы қағаздардың қор нарығы;
2) Қор қаражаттары (зейнеткерлік, инвестициялық);
3) Коммерциялық банктер несиелері;
4) Отандық инвесторлардың жеке меншік капиталы;
5) Халықтың қаражаттары.
Міне осы көздерді, үкімет мемлекеттік реттеудегі негізгі экономикалық
құралдары-бюджеттік — несие және қаржы — салық саясаттарын қолданып,
қалыптастыруға және пайдалануға күш-жігерін жұмылдыруы қажет.
Отандық инвесторлардың инвестициялық іс-әрекетін белсендендіре түсу
үшін:
1) Жеке меншік пен кәсіпкерлікті мемлекеттік қорғауды күшейту;
2) Салықтық, кедендік салалардағы жеңілдіктерді шетел инвесторларымен
бірдей жасау;
3) Ақпараттық саланы дамыту;
4) Тез қайтарымды инвестициялық жобаларды несиелеудің жүйесін
жетілдіру, жүзеге асыру қажет. Қазақстан Республикасындағы қалыптасқан
инвестициялық жағдайдың негізгі белгілерін сипаттамас бұрын экономикалық
әдебиеттерде әр түрлі дәрежеде қаралатын негізгі категория, шетелдік
инвестиция туралы ұғымды, анықтап алған дұрыс. Әлемдік тәжірибе
көрсеткендей, шаруашылық ісінде бұл терминді пайдаланудың ұқсас еместігі
әртүрлі айтыс-тартысты жағдайға соқтырады, соның кесірінен оны реттеуге көп
уақыт пен ақша жұмсауға тура келеді. Қазақстан Республикасының 1991 жылғы
Шетелдік инвестиция туралы заңына сәйкес, шетелдік инвесторлар товар
өндіруге және басқа қызметтерге әкелген мүліктердің барлық түрлері мен
валюталық қаржылары шетелдік инвестицияға жатады. Арнаулы қаржы
мекемелерінің (мысалға МВФ, МБРР) берген несиесі бұл заңда қаралмаған және
капитал мен келісімге келу категориясына жатады. Бұл заңды түсіндіре
отырып, шетелдік сарапшылардың айтуынша, шетелдік инвестиция реинвестиция
(инвестиция бойынша табыс түрінде алынған қаржыны инвестициялау) және
шетелдік кредиттерді шетелдік серіктестіктердің өндіріске жұмсалғандығын
білдіреді.
Бұл категорияны кеңінен талдағанда бұған қаржы салудың мынадай түрлері
жатады: а) материалды-заттай — яғни, түрліше өндіріс салаларында тауар
өндіруге қолданылатын құрал-саймандар, станоктар, механизмдер; б) қаржылық
- бұған несие-қаржылық қызмет және бағалы қағаздармен жұмыс жатады; в) ой
еңбегінің өндірісті басқару тәжірибесін, мамандар дайындау, лицензиялау,
біріккен ғылыми еңбектерді жасау ноу-хау және бұған бүкіл шетелден
әкелінген капитал жатады.
Дж.М.Кейнс өзінің Жұмыспен қамту, процент және ақша туралы жалпы
теория атты еңбегінде инвестицияны бағалы капиталды мүліктің негізгі,
айналмалы, өнімді капиталдан құрылуына қарамастан оның өсуі деп анықтама
берді.
Э.Дж.Долан және Д.Е.Линдсей өздерінің Рыноктың микроэкономикалық
үлгісі деген кітабында инвестицияны экономикалық жүйедегі қызмет атқарып
жатқан капиталдың, яғни адамдардың жасаған өндіріс құрал-жабдықтарының
ұсынылған санының көлемінің көбейіп өсуі деп анықтама береді.
Ворсей И. және Ровентлу Д. инвестиция терминін өте кең қарастырған.
Тұрмыстық дәрежеде инвестицияны үй, көркемөнер еңбектерін, асыл-әсемдік
бұйымдарды сатып алу ретінде түсіндіреді. Сонымен қатар, инвестиция деп
акция, облигация салынған затқа берілетін қағаздарды айтады.
В.Фельзенбаумның айтуынша, инвестиция түсінігі нақты инвестиция
аталатын мәні бойынша күрделі қаржы салу, қаржылықты (портфельді
инвестиции яғни акцияға, облигацияға және басқа бағалы қағаздарды меншіктің
тікелей табыс алуға байланысы бар бөлігіне қаржы бөлуді қамтиды).
В.В.Бочаровтың пікірінше Инвестицияны белгілі бір кезең ішінде
инвестициялық қызметтің соңғы өнімінің және меншік түрінің өзгеру процесін
тек тіркеп есептеу ғана емес оның өсіп дамуы ретінде түсінген дұрыс дейді.
Демек пайдалануға болмайтын бөлігін атайды. Инвестицияның анықтамасы ғылыми
әдебиеттерде сан-алуан. Жекешелендіру және инвестициялау еңбектерінің
жиынтығы жұмысының авторлары инвестицияны әртүрлі (материалдық және
материалдық емес) активтерге, бухгалтерлік баланстың сол жағына қаржы
ресурстарын салу ретінде қарайды. Инвестициялық-қаржылық жинағы кітабында
инвестиция деп ұлғаймалы ұдайы өндіріске жұмсалған ақша қаржысын, яғни
күрделі қаржыны ұлғайтуды біледі.
Р.Кареновтың терминдік сөздігінде инвестицияға мүлікзаттардың барлық
түрлері, кәсіпкерлік объектілері және басқа қызметтерге жұмсалған
нәтижесінде табыс қалыптасатын немесе әлеуметтік тиімділікке жеткізетін
ойды көздеген құндылықтар жатады. Құндылыққа автор ақшаны, құнды
қағаздарды, мүліктерді, мүлікке құқықты, авторлық құқықты ноу-хау және
өндірістік тәжірибе тұрғысында әзірленген техникалық және технологиялық,
сауда, коммерциялық т.б. бөлімдер жиынтығы және басқа ой-көзқарастағы
құндылықтарды және құқықты жатқызады.
Біздің ойымызша инвестиция туралы кең тараған ұғым күрделі қаржы салу.
Мысалға Экономикалық теория негізінің авторлары қор жинау процесі тек
инвестиция немесе күрделі қаржы арқылы жүзеге асады деп есептейді.
Инвестиция дегеніміз жаңадан жасауға және бұрынғы кәсіпорындарды қайта
жаңартуға жұмсалған шығындар жиынтығы. Бұл категорияны белгілі Экономикс
кітабының авторлары К.Р.Макконелл және С.Р.Брю анықтамасы бойынша
инвестиция дегеніміз - өндіріске жұмсалған шығын, өндіріске қор жинау және
материалдық қорды ұлғайту, яғни шын мәнінде өндірістің барлық шығыны мен
қор бөлігі деп түсінуімізге болады.
Ғалымдардың көпшілігі тек инвестицияның мәніне және оның мақсаты мен
бағытына көңіл бөлген. Мысалы, К.Бочаров инвестиция деп тұтынуға жарамаған
және пайдалануға болмайтын табыстың бөлігін айтады. Инвестициялық ресурстар
инвестициялық қызметінің нақты объектілеріне жұмсалады, сондықтан күрделі
құндылықтар табыс және әлеуметтік тиімділік ретінде қаралады.
Рузавин Г.И. және Мартынов В.Т. инвестиция күрделі қаржының
қалыптасуымен байланысты, ақша капиталына қарағанда, капиталдың табиғи
ұлғаюы деп көрсетеді.
Шетелдік инвестиция түсінігі туралы бірыңғай пікірдің болмағандығын
ескере отырып, инвестициялық қарым-қатынаста әртүрлі жақтар өзара
келісімдерге қол қойып бекіту кезінде әуелі инвестицияға не жататынын
анықтап алады.
Біздің ойымызша инвестицияны анықтауда тек оның мәнінің сипаттамасы
ғана емес, сонымен қатар оның бағытының мақсатын да қарастыру керек.
1.2 Инвестицияның тартудың негізгі формалары
Экономикалық әдебиетте инвестиция түсінігіне жалпылама анықтама жоқ.
Көбінесе инвестиция деп — пайда, табыс пен әлеуметтік қажеттіліктерді алу
мақсатындағы кәсіпкерлік іс-әрекет пен әртүрлі экономика салаларының
объектілеріне салынатын мүліктік және интеллектуалды құндылықтардың барлық
түрлері түсіндіріледі инвестиция құрамына ақшалай қаржылар, мақсатты банк
несиелері, акциялар мен басқадай құнды қағаздар, қозғалмалы және
қозғалмайтын (ғимараттар, құрал-жабдықтар және т.б.) мүлік, жерді пайдалану
құқығы, табиғи ресурстар, мүліктін құқықтар және тағы басқалары кіреді.
Инвестициялық іс-әрекеттің басты нысаны болып, инвестициялық жобаларды
жүзеге асыру болып табылады. Бұл жерде инвестициялау процесін қаржыландыру
процесінен ерекшелеуді қажет етеді. Егер инвестициялау көрсетілген
жобаларға ресурстарды орналастыруды көрсетсе, қаржыландыру осы ресурстардың
көздерін қамтамасыз етеді.
Инвестициялық процестің құрылымын қарастырғанда, біз ең алдымен
инвестициялық процестің түсінігін білуміз қажет. Инвестициялық процесс —бұл
ақшаны ұсынатын және ақшаға сұранысы барларды қосатын механизм. Көбінесе
екі жақ қаржы нарықтарында немесе қаржы институттарында кездеседі. Кейде,
мысалға мүліктік құндылықтарға (қозғалмайтын мүлік) байланысты мәмілелерде
сатушылар мен сатып алушылар келісімді тікелей жүзеге асыра алады.
Қаржы институттары — бұл мысалға банктер, қарыз жинақтау ұйымдары
сияқты ұйымдар, - олар көбінесе салымдарды жинап, оны ақшалай түрде несие
немесе басқадай түрлерде беріп, мүмкін болатын инвесторлар мен оны
тұтынушылар арасындағы делдалы болады. Қаржы нарығы - қаржы ресурстарын
ұсынушылар мен оны қажет ететіндерді түйістіретін механизм болып, оны қор
биржалары сияқты делдалдар көмегімен келісімдер жасалады. Қаржы нарығының
бірнеше түрі бар: акциялар нарығы, облигациялар нарығы, опциондар нарығы
және т.б.
Кестеден көріп отырғанымыздай, ақшалай қаражаттарды ұсынушылар, оны
тұтынушыларға қаржы институттары, қаржы нарығы арқылы немесе тікелей бере
алады. Қаржы институттары қаржы нарығының жұмысында ұсыныс немесе сұраныс
жағында қатыса алады. Қаржы нарығының қысқа мерзімді бөлігі ақша нарығы, ал
ұзақ мерзімді бөлігі қор биржалары орын алған капиталдар нарығы деп
аталады. Қосымшаларда көрсетілгсн кестслсрде инвестициялық процестің
құрылымы; көрсетілген.
Инвестициялық процестің басты қатысушылары — мемлекет, компаниялар мен
жеке тұлғалар инвестициялық процестің ұсыныс немесе сұраныс бөлігінде де
қатысуы мүмкін.
Инвестициялар туралы шешім қабылдау мен оны жүзеге асыру барысында,
жобаны қаржыландыру туралы, оны жүзеге асыру әдістері туралы шешім
қабылдауды қажет етеді.
Әдебиетте инвестицияларды кейде капиталды салымдар ретінде
қарастырады. Осындай қате түсінік инвестициялық ресурстарды пайдалану
объектілері толық анықталмағандықтан туындаған. Егер де олар тек жай және
ұлғаймалы ұдайы өндірістің негізгі қорларына бағытталса, инвестиция
түріндегі капитал салымдары құрылыс-монтаж жұмыстары, сатып алынған құрал-
жабдықтар және тағы басқадай шығындар құны енеді. Сондықтан инвестиция
түсінігі капиталды салымдар мәнінен кең ұғым болып табылады. Бұл түзетудің
маңыздылығы "заңды тұлғалар, азаматтар мен мемлекеттің инвестицияларды
жүзеге асырудағы практикалық іс-әрекеттер жиынтығы" түсінігіндегі
инвестициялық іс-әрекет мәнін түсінуге қажет. Оларды жүзеге асыру
инвестициялық сфералардың:
- инновациялық,
- капиталды құрылыс,
- қаржы капиталын әр түрлі формада қолдануда іске асады.
Капиталды салымдарға қарағанда инвестициялар материалды емес
активтерді (жер учаскелерін пайдалану құқығы, табиғатты пайдалану
нысандары, патенттер, авторлық құқықтар, тауар белгілері, сауда маркалары,
лицензия және т.б.). ұлғайтуға да пайдалануы мүмкін. Материалды емес
активтерді өсіру немесе жасақтауды қаржыландыру үшін негізгі көздері болып
амортизациялық төлем, таза пайда, коммерциялық және басқадай банктер
несиелері, қор нарығынан келген түсімдер болып табылады.
Бөлінген инвестициялар және оны іс жүзінде игерудегі қызметтер
жиынтығы инвестициялық қызметті білдіреді. Инвестициялық қызметтің
субъектілері болып белгілі қабілеті бар адам мен заңды тұлғалар, соның
ішінде шетелдік азаматтар, мемлекет және халықаралық ұйымдар саналады
Инвестициялық қызметке қатысушылар болып, инвесторлар, тапсырыс берушілер,
жұмыс пайдаланушылар, инвестициялық қызмет объектілерін пайдаланушылар,
сонымен қатар жабдықтаушылар, банктік, сақтандыру және делдалдық мекемелер,
инвестициялық биржалар және инвестициялық процеске қатысушылар жатады.
Біздің ойымызша, инвестициялық қызмет мынадай негізгі принциптерге
сәйкес жүзеге асырылуы қажет:
- қоғамдық ұйымдардың басқармалары мен мемлекеттік билік мекемелері
кедергі жасап араласпауы қажет;
- инвестициялаудың өз еркімен болуы;
- меншік және қызмет түрлеріне қарамастан инвестициялық қызметке
қатысушылардың тең құқығы;
- инвестицияның қорғалуы;
- инвестициялық қызметті жүзеге асыру жолдарын еркін таңдауға,
инвестициялық қызметті жүзеге асырудағы азаматтар мүддесі мен құқығын
бұзбай сақтау.
Инвестициялық қызмет анық бағытта қаржылық сипат алуы мүмкін. Бұндай
жағдайда қаржылық инвестиция акцияға, облигацияға және басқа құнды
қағаздармен қатар банктік депозиттерге салынған түрінде жүзеге асырылады.
Инвестициялық қызмет инвесторлар арқылы жүзеге асады. Инвестор
объектілерін, бағыттарын, инвестицияның көлемі мен тиімділігін өз еркімен
анықтайды. Сонымен қатар инвестицияны жүзеге асыруда өзіне қажетті,
қабілетті, занды тұлғаларды шартты немесе көбінесе конкурсты әдіспен
қызметке алуға құқығы бар. Инвестор өзінің инвестицияға өкілдігі мен оның
нәтижесін шарт арқылы жеке занды тұлғаға және де мемлекеттік және
жергілікті мекемелерге заңды белгіленген тәртіп бойынша бере алады.
Сөйтіп, инвестицияның тар мағынадағы анықтамасын — капитал құнын
сақтау мен оны өсіруді қамтамасыз ететін, пайда, басқаша айтқанда оң табыс
көлемін әкелетін капитал орналастыруын айтуға болады. Бос ақшалай
қаражаттар инвестиция емес, өйткені ақшаның құндылығын инфляция азайтуы
мүмкін және ол ешқандай табыс әкелуді қамтамасыз ете алмайды. Егер осы
соманы жинақтау банкісіне салынса, оны инвестиция ретінде қарастыруға
болады, өйткені осы салым кепілденген табыс береді. Макроэкономикалық
мағынадағы инвестициялық саясат туралы айтқанда, оның үш бағытта жүзеге
асырылуын атау қажет:
1) Мемлекеттің бюджеттік қорларын пайдалану;
2) Жеке тұлғалар мен заңды тұлғаларды ішкі несиелер мен өз қорларын
тиімді пайдалануын ынталандыру;
3) Шетел инвестицияларын тарту мен тиімді пайдалану механизмі:
Бірқатар объективті себептерге байланысты біздің елімізде шетел
инвестициялары көбірек пайдалануда.
Сондықтан жергілікті және шетел кәсіпкерлеріне инвестициялық іс -
әрекеттің негізгі принциптері тұрақты болғаны өте маңызды болуда. Оның
ішінде шетел инвесторлары қатысқан инвестициялық жобаларды жүзеге асырудан
кейін, республиканың алатын экономикалық және әлеуметтік тиімділік принципі
ең басты болуы тиіс. Осы принципке негізделу-инвестициялық жобаның жоғары
табыстылығы, несиелеудің, тікелей инвестицияның қолайлы жағдайы мен
бәсекелестігінің жоғары болуын қамтамасыз етеді.
Шетел инвесторларын тартудың ең маңызды қағидасы мынадай:
инвестициялар екі жаққа да пайдалы болуы тиіс. Халықаралық тәжірибе
көрсеткендей, қарым-қатынастарда тек бір жақты пайда алуға бағытталған
қадамдар, екі жақтың да ұтылысына әкеледі.
Біздің жағдайымызда шетел инвестицияларын пайдаланудың басты принципі
болып, еліміздің экономикалық, саяси және экологиялық қауіпсіздігін сақтау
мен нығайтуға ынта берілуі тиіс. Осыған орай республикамыздағы "өзекті"
салалардағы кәсіпорындарды шетел инвесторларына жекешелендіру арқылы
сатылуы көп ой туындатады. Тәжірибе көрсеткендей кейбіреулері инвестициялау
шарттарын толық сақтамай, еліміздің мүдделері, әсіресе экология
қауіпсіздігімізді елемеуі мысал бола алады. Оған қоса шетел инвесторларының
өндірістің табиғи ресурстарды өндіруге көп көңіл бөлу тенденциясы
республика халық шаруашылық құрылымының диспропорциясын сақтау, тіпті
күшейтуге әкелуде. Ал негізгі міндет инвестициялық жобалардың импорт орнын
басу өндірісін дамыту мен тұтынуға дайын сапалы өнімді өндіруге бағытталған
экспорттық мүмкіншілігімізді ұлғайту тұрғысынан баға берілуін қажет етеді.
Сонымен қатар республикамыз шетелдерде экологиялық таза өндірістерге
қажетті шикізаттарды өндіретін салалардың даму полигонына айналуын
болдырмау қажет.
Және тағы бір маңызды принцип болып, инвестициялық жобалар мен
инвестициялық келісімдердің анықтығы болып табылады. Инвестициялық
жобалардың негізгі көрсеткіштері мен жүзеге асыру механизмдері мүдделі
жақтарға алдын-ала мәлім болып, жариялануы тиіс. Әрине де бұл, мемлекеттік
құпияға жататын объектілер туралы сөз емес. Шетел инвестицияларын тартудың
негізгі формаларына:
1) Тікелей шетел инвестициялары;
2) Концессиялық келісімдер;
3) Несиелер мен қарыздар;
кіреді.
1) Қазақстан экономикасының нарықтық өзгерістеріндегі шетел
капиталының қатысуы республикамыз үшін бірлескен және шетел кәсіпорындарын
құруға бағытталған тікелей шетел инвестицияларды тарту тиімді болады. Бұл
оның тек капитал салымдарының көзі ретінде ғана емес, әлемдік шapуашылыққа
интеграциялануға қажеттті технологиялар, "ноу-хау", басқарудың алдыңғы
қатарлы әдістерінің келуін қамтамасыз ететіндігімен байланысты. Бірлескен
инвестициялық жобадағы тікелей шетел инвестицияларының тиімділігі шетел
инвесторының өз капитал салымдарының максималды пайдалылығына ынталы болып,
өндірістің кеңеюіне, өнімнің бәсекелі болуына ұмтылуымен сипатталады.
Сонымен қатар шетел инвесторы тәуекелділікті ұлттық инвестормен бірге
бөлісетіні бар; тікелей шетел инвестицияларының Қазақстан экономикасына
келуінің шетел несиелерімен салыстырғанда тағы бірнеше артықшылықтары бар.
Шетел кәсіпкерлік капиталды тарту ішкі нарықта монополиялармен күресу мен
бәсекелестікті жоғарылатудың белсенді құралы ретінде пайдалануға болады. Ол
елдегі қаржы жетіспеушілігін ғана жоймай, ұлттық өндіргіш күштерін
пайдаланудың тиімділігін түзетуге, жоғарлатуға ықпал етуге өте ыңғайлы
тікелей шетел инвестицияларын орынды пайдалану экспортты диверсификациялау,
қосымша жұмыс орындарын жасақтауға әкеліп, шетел несиелеріне қарағанда
мемлекет борышын ұлғайтпай, шетелге валюта ағымын а айтады.
Тікелей шетел инвестицияларды тартудың негізгі түрі болып, бірлескен
кәсіпорындар мен шетел инвесторларының меншігіндегі кәсіпорындарды құру
болып табылады. Бірлескен кәсіпорындардың ерекшелігіне ортақ капитал,
бірлескен басқару, пайданы бөлісу болады. "Бірлескен кәсіпорындарды құру
өте қарқынды өтуде — 1997 жылдың өзінде оның саны 2905 жетіп, оның ішінде
шетел компанияларына 100% иелігіндегі кәсіпорында 253 болды. Бірақ жұмыс
істеп жатқан бірлескен кәсіпорын саны тек 567 болып, қалған 2011 тіркелген
кәсіпорындар өндіріс пен қызмет көрсетуге ешқандай салымдар жүзеге
асырылмаған".
Осы форманың бір түрі болып қабылдаушы елде шетел кәсіпорнын жаңа
құрылыс негізінде немесе сатып алу арқылы жекешелендіру негізінде құру.
Бірақ тікелей шетел инвестициялардың осындай тарту жолы, халық
шаруашылығының салалық құрылымын тиімді өзгертуге мақсатты бағытталғанымен
ерекшеленуі тиіс. Ол аса маңызды экономика мен өндіріс салаларының
шикізатқа бағытталғандығы мен техникалық қайта қаруландыруды жүзеге
асырылуын меңзеуі керек.
Сонымен бірге жұмыстың бір бөлігін немесе кешенді байланысқан
жұмыстарды орындау туралы келісім жасау, өнімділігі жоғарылау құрал-
жабдықты және таза экологиялық технологияларды жалға (лизинг операциялары)
алу сияқты қарапайым мемлекет аралық экономикалық қарым-қатынастар өз орнын
табуда. Экономикалық және әлеуметтік пайдалылықтан басқа, мұндай сервистік
және лизингтік операциялар қабылдаушы ел ғылыми-техникалық прогресті
жеделдетуде маңызды орын алады. Қазақстанда соңғы уақытта шетел капиталы
мен шетел басқару тәжірибесін тартуда кәсіпорындарды басқаруға беру формасы
кең қолдануда.
2) Республиканың экспорттық потенциалын ұлғайтудың ең тиімді
жолдарының бірі концессия болып, ол шетел кәсіпкерлеріне толатын және
толмайтын табиғи ресурстарды өндіру құқығын беру және басқадай шаруашылық
іс-әрекетті ұзақ мерзімді жалға алу жағдайында жүзеге асыру болып табылады.
3) Портфельді инвестициялар шетел инвесторлардың үлестерді, акция мен
басқадай бағалы қағаздарды сатып алып, капитал салымы еліндегі меншікке ие
болуын көрсетеді. Бұл caлымдар мемлекетте нарықтық инфрақұрылым
элементтерінің дамыған жағдайында ғана тиімді болып, қор биржаларының
әлемдік қаржы нарығымен операциондық байланыстары, оның құқықтық және
халықаралық стандарттарға сай болуы қажет. Мемлекеттік кәсіпорындарының
акцияларын сату мемлекетке валюталық қаржыларды әкеліп, ол оны сыртқы
борышты өтеуге немесе жоғары тиімді капитал салымдарын қаржыландыруға
мүмкіндік береді.
Қазіргі еліміздің экономикасына шетел капиталын тартуда сыртқы
несиелер формасы болуда. Оны пайдалану ішкі инвестициялық ресурстардың
жетіспеушілігі мен тікелей шетел инвестицияларды тарту мүмкіндіктерінің
төмендігіне байланысты болуда. Қаржыландыру көздері, тартудың көлемі мен
мақсатына байланысты сыртқы несиелер:
•Жеңілдіктері бар несиелер немесе ресми көмек;
• Банк несиелері;
• Коммерциялық несиелер;
• Экспорттық немесе "байланысқан" несиелер;
• Субсидиялар, гранттар мен гуманитарлық көмек;
түрінде болады.
Шетел капиталын тартуда мемлекеттік стратегияны анықтауда тікелей
инвестиция мен несиелеу арқылы инвестициялау арасындағы айырмашылықты
есепке алу өте маңызды. Ең алдымен тікелей шетел инвестициялар өндіріске
капитал салымдарының көзі ғана болмай, технология, "ноу-хау", басқару мен
маркетингтің алдыңғы қатарлы әдістерін әкелуін қамтамасыз етіп, ұлттық
экономиканың әлемдік шаруашылыққа интеграциялануына әсер ететінін
ұмытпауымыз қажет.
- Тікелей шетел инвестициялары салынған қаражаттарды толығымен
қайтарылуы бір уақыт мезгілінен кейін ғана өтсе де, пайыздарымен бірге
алғашқы сомалардан артық мөлшерді әкелуі мүмкін.
- Ал шетел инвесторының алынған пайдасы қолайлы инвестиция ахуалы мен
пайда нормасының жеткілікті мөлшерінде қабылдаушы мемлекетте қайта
инвестициялануы мүмкін.
- Кәсіпкерлік шетел капиталының импорты банк несиелеріне қарағанда
мемлекеттің борышының ұлғаюына әкелмегендіктен, елдің төлем балансының
теріс сальдосына тікелей әсер етпейді.
- Бірлескен жобаның шетел қатысушысы шетел банк несиелеушіге қарағанда
инвестициялардың максималды пайда әкелуіне мүдделі болғандықтан, өндірістің
тиімділігін арттыруға, оның көлемін ұлғайтуға, өндіріс аппаратын жаңарту
мен шығарылатын өнім бәсекелестігін жоғарылатуға ұмтылады.
- Шетел инвесторы күш-жігерін өндіріс стадиясында ғана емес, оң
нәтижеге әкелетін зерттеу жұмыстарына, жобалық-конструкторлық дайындық,
маркетингке жұмылдыруға тырысады.
Жоғарыда көрсетілген ерекшеліктер шетелдік нақты және қарыз капитал
ағымдарының сәйкестігін қатаң бақылауды қажет етіп, оны ұлттық
экономикасына ашу мәселесінің стратегиясына байланысты және мақсаттарға
сәйкес шетел капиталын тарту мен пайдалануға әртүрлі жолдарды пайдалануды
қажет етеді.
Қысқа мерзімді мақсаттарды орындау, мысалға республиканың ішкі нарығын
толтыру үшін сыртқы қарыздарды пайдалануға болады, ал ұзақ мерзімді
мақсаттарды — нарықтық өзгерістер мен өндірістің қайта құруды жүзеге асыру
- тікелей шетел инвестицияларын тарту тиімді. Сонымен бірге ұлттық
экономикалық қауіпсіздігіне әсер ететін салалар мен аймақтарды анықтап,
оған шетел инвестицияларын толық немесе жартылай шектеу қоюды анықтау өте
маңызды.
Инвесторлардың екі түрі бар: институтционалды және жекеленген.
Институтционалды - бұл басқа біреудің қаражатын басқарғаны үшін ақша алып
отырған мамандар. Оларды қаржы мекемелері жалдайды, мысалға банктер,
сақтандыру компаниялары, зейнеткерлік қорлар және ірі қаржылық емес
корпорациялар, жекеленген жағдайларда жеке тұлғалар болып табылады.
Жекеленген инвестор - өз қаражаттарын қаржылық мүдделерге байланысты
пайдаланады. Олар тек бос қаражаттары пайда әкелуіне мүдделі.
Институционалды және жекеленген мүдделердің жұмыс істеу принциптері
бірдей.
Кез келген инвестициялық бағдарлама инвестициялық саясатты жүргізу
сатыларында қолайлы жағдайларға байланысты әртүрлі инвестициялық құралдарды
есепке ала жүргізілуі тиіс. Инвестиция деп ақшалай қаражаттарды құнының
өсуі мен оң пайда алу мақсатында әр түрлі қаржы құралдарына орналастыру
болып табылады. Толыққанды және дамытылған инвестициялық бағдарлама
инвестициялық көздерінің барлық ауқымын енгізуі қажет. Инвестициялық көздер
мен экономикалық даму арасындағы өзара байланысты келесідей кестемен
көрсетуге болады:
1-сурет. Инвестиция мен экономикалық өсу арасындағы өзара байланыс.
Инвестициялық көздер болып амортизациялық қорлар, халық шаруашылығының
жиналымдары (кәсіпорын пайдасы, тікелей бюджет табыстары), халықтың
қаражаттары, резервтік, сақтандыру және сол сияқты қорлар, қарыз құралдары
(банк несиелері, қаржы-инвестициялық құрылымдар қарыздары, кәсіпорындардың
бағалы қағаздарды орналастыру қаражаттары), орталықтандырылған қорлар мен
шетел банкілер және халықаралық қаржы ұйымдар несиелерін қоса алғандағы
шетел инвестициялары болып табылады.
Инвестициялардың экономикалық орны
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, инвестициялар мемлекеттің экономикалық
жүйесіне қарамастан, экономикалық дамуының кемелденуінің маңызды факторы
болатынын көрсетті. Қазақстан Республикасының Президентінің елге арналған
сөзінде, мемлекетіміздің экономикасына инвестицияны тартудың стратегиялық
міндет ретінде қарастырылуы бекер емес. Бірақ оны жүзеге асыру үшін
бірқатар жағдайларды жасақтау қажет. Өйткені елде инфляцияның жоғары
деңгейі, болып саяси және экономикалық тұрақтылығы жоқ, инвесторлар
меншігін қорғайтын құқықтық негіздері болмай, валютаны еркін айырбастау мен
алынған пайда мен өнімді еркін шығару мүмкіндігі жоқ мемлекеттен капиталдың
"қашатынын" білеміз.
Инвестициялық процестердің талдауы, таза инвестициялар өсімі жалпы
ұлттық өнімнің мультипликативті өсіміне әкеледі. Басқаша айтқанда,
инвестицияланған ақшалар — "өте күшті" ақша болып табылады. Осындай әсерге
мемлекеттік шығындар өсуі де әкеледі. Инвестиция мен мемлекет шығындарының
күшті әсері экономикалық теорияда мультипликативті эффект атауына ие болды.
Көрсетілген өзара байланыстар мен эффекттер кез келген мемлекет
экономикасындағы инвестициялық сферасындағы негізгі болып, мемлекеттің
экономикалық өсуін анықтайды. Инвестициялық саясат болса, экономикалық
саясаттың басты сферасы болып табылады. Оған дәлел ретінде әлемдік тәжірибе
бола алады. Мысалға. Жалпы ішкі өнімнің 1% өсуіне ЖУӨ - көлемінің 3%
инвестициялар бөлінуін қажет етеді.
Егер де өндірісі дамыған АҚШ, ГФР, Жапония, Франция мен Ұлыбритания
мемлекеттерінің экономикалық өсу этаптарына талдау жасап, экономикалық
өсудің жоғары қарқыны барлық - жағдайларда да бұл мемлекеттердегі
инвестициялық белсенділік кезеңдерімен сәйкес келгенін көре аламыз.
Бұл жағдай, әсіресе 20 ғасырдың 60-жылдары айқын көрініп,
инвестициялық белсенділіктің жоғары деңгейі экономикалық өсудің интегралды
көрсеткіші ретіндегі ЖҰӨ-нің өте қарқынды өсу қарқынымен қатар жүрді.
Мысалы, Жапонияда 1966-1970 жылдары инвестиция көлемін екі есе арттыру
кезінде, өткен бесжылдықпен салыстырғанда ЖҮӨ 70% -аса өскен. Осы жылдарда
АҚШ, ГФР, Францияда ЖҰӨ өсімі 25-30% көлемінде болды. Экономикалық өсудің
жоғары қарқыны дамыған елдерге 60-жылдардың өзінде-ақ постиндустриалды
қоғам экономикасын қалыптастыру мен экономикалық өсудің жаңа кезеңіне өтуге
және әлеуметтік-экономикалық дамуды қамтамасыз ететін материалды-техникалық
негізін қалауға мүмкіндік берді. Сөйтіп, толық экономикалық тұрақтандыру,
әсіресе стагнациядан экономикалық өсуге өту көбінесе инвестициялық саясатты
түбегейлі өзгертуден, инвесторлар функцияларын өзгерту мен оны ынталандыру
өте маңызды орын алады. Бұл бағдарламаларда экономикалық депрессиядан өсу
стадиясына өткен мемлекеттердің тәжірибесі толық есепке алынуы қажет.
1.З. Қазақстан экономикасына инвестиция тартудың объективті қажеттілігі
1992 жылдан ТМД елдерінде мемлекеттік меншік формаларының жеке
меншікке өту мен нарықтық қатынастарға көшуге байланысты ауқымды
институтционалды өзгерістер процессі басталды. Бұл кезеңде басқа орта және
Шығыс Еуропа мемлекеттеріндегідей, Қазақстанда ЖҰӨ өндірісінің күрт
төмендеуімен сипатталған еді. Өнеркәсіптік өндіріс 1991 жылмен
салыстырғанда 2 есе төмен болып, өндіріс дағдарысы 1992-1994 жылдары елеулі
болды.
Осыған байланысты инвестициялар маңыздылығы арта түскені түсінікті.
Бірақ оның қажеттілігін түсіндіру барысында оның негізгі себептерін атап
кету қажет:
• Сол жағдайларда инвестициялардың ішкі ресурстар есебінен жүзеге
асырудың шектеулілігі.
• Бұл тұрақтандыру, қатты ақша-несие мен гиперинфляция жағдайында қала
береді.
• Ішкі нарықты дефицитті өніммен толтыруға ұмтылысы.
Әлемдік шаруашылық байланыстарына енудің объективті қажеттігі.
Инфляцияны аз деңгейге түсірген Қазақстан, өзінің стратегиялық
басымдылықтарын мол капитал салымдарынсыз жүзеге аспайтын экономикалық
өсуге бағыттады.
Инвестициялар орта және төмен экономикалық даму деңгейдегі елдерде
жеке кәсіпкерліктің тұрақтануы мен дамуына ықпал етіп, күрделі жобаларды
жүзеге асыру үшін капитал шоғырландырып, бірлескен кәсіпорын құруға қарыз
капитал нарығының тұрақтануына әкеледі.
Қазақстанның нарықтық шаруашылыққа бет бұруы, шетел инвсстицияларға
қажеттілігін күрт өсірді. Олар мұнай, газ, көмір, қара және түсті
рудаларды, минералды шикізаттарды табу мен оны өңдеу үшін өте қажет.
Еуропалық типтегі экономикалық жүйелерде мемлекет 50% табысын өңдеуші және
өндіруші кәсіпорындарынан алатынын атап кетуге болады. Ал экспортқа
бағытталған дайын өнім өндіруші салаларға инвестиция жасау елге шетел
валютасының келуін көбейтеді. Шетел капиталы жергілікті бюджетке де
түсімдерді ұлғайтады, өйткені инвестор жұмысқа жергілікті тұрғындарды
қабылдап, шарға еңбек ақы төлейді, ал олар одан салық төлейді. Одан Ы қа,
қоғамда және сатып алу қабілетінің пайда болуы, тауар мен қызмет көрсетyге
сұранысты ұлғайтады. Сондықтан шетел инвесторы инвестицияны орналастыратын
елде халықтың әл-ауқаты мен байлығына тікелей немесе жанама әсер етеді.
Қазақстанға экономикалық, әлеуметтік, саяси, мәдени жағдайды дамытуда
жандандыруы қажет. Оны жүзеге асыруда инвестицияларды тарту нақты келешегі
зор болуда. Өйткені оның біздің экономикаға енуінің бірқатар
артықшылықтарын атайық:
• Шетелдік инвестициялар елдің ғылыми-техникалық потенциалын алдыңғы
қатарлы технологиялары мен басқару тәжірибесін әкелу арқылы жоғарылатып, ол
экономиканың қайта құрылуына дүмпу беріп, нарықтық құрылымды жасақтауға
әсер етеді.
• Шетел капиталының импорты ұлттық экономикада жаңа жұмыс орындарын
жасақтап, мемлекетке әлеуметтік төлемдерді қысқарту арқылы қаражат
үнемдеуге мүмкіндік береді. Жаңа жұмыс орындарының жағдайлары жаңа дағды
мен білікті қажет еткендіктен, оларды қайта оқытуды жүзеге асырады. Осының
бәрі жергілікті жұмыс күшінің сапасын жоғарылатады.
• Шетел инвестициялары жергілікті кәсіпорындарының нарықтық қаржы -
экономикалық қатынастарына енуін жеделдетеді.
• Шетел капиталы экспорт пен бәсекелестікті жоғарылатып, жергілікті
кәсіпорындардың әлемдік нарыққа шығуын жеделдетеді.
• Шетел инвестициялары жаңа салаларды сақтау мен оны дамыту үшін
негіздерді жасайды. Шетел инвестициялары жасақтаған жаңа өндіріс салалары
басқадай салалардың құрылуына тікелей әсер бере алады. Ал өз инвестиция
нәтижелерімен қанағаттанған шетел инвесторы бұл туралы басқаларға айта
бастайды. Осы елде әрекет етіп жатқан инвестор пікірі жаңа шетел инвесторы
үшін өте беделді болады. Кейде шетел инвесторының инвестициялық жобасы
салааралық және салалар дамуына негіз бола алады. Мысалға, мемлекет немесе
аймақ микросхема жасайтын трансұлттық компанияны тарта алса, бұл сала ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОСПАР
Кipiспе 1
I ТАРАУ. ИНВЕСТИЦИЯ – ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАНЫ
ДАМЫТУДАҒЫ РОЛІ 7
1.1. Қазақстан экономикасының инвестиция тартудың теориялық және
тәжірибелік негіздері 7
1.2 Инвестицияның тартудың негізгі формалары 16
1.З. Қазақстан экономикасына инвестиция тартудың объективті қажеттілігі 28
2 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТI: НАҚТЫ ЖАҒДАЙЫ
МЕН КЕЛЕШЕГІ 34
II. 1. Қазақстан экономикасының инвестиция ахуалы 34
2.2. Шетел инвестицияларын тартудың негізгі мәселесі 43
Қорытынды 57
ҚОСЫМША 60
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 65
Кipiспе
Қазіргі заманғы экономика жүйесін ауыстыру кезеңінде, ішкі
қаржыландырудың мүмкіндіктерінің шектеулі жағдайында, үкіметтің іс-әрекет
бағдарламасы негізінде құрылымдық қайта қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін,
сыртқы капиталды тарту және пайдалану проблемалары өте маңызды орын алады.
Республика экономикасының дағдарысын жеңу тек мемлекет иелігінен алу
ғана емес, сонымен қатар, құрылымдық инвестициялық өзгерістермен де тығыз
байланысты, оның ірі және маңызды субъектісі мемлекет болып табылады.
Осыған байланысты үкімет органдары алдында ұзақ мерзімдік инвестициялық
бағдарлама жасау мәселесі туындайды.
Макроэкономикалық реттеудің монетаристік тәсілдерге сүйенген жолдары
көрнекті эффект бермеді, қатаң қаржылық шектеулер, бағаның жоғарылауы ғана
емес, өндірістің құлдырауына, өзара төлем қабілетсіздігі жүйесінен
туындайтын коммерциялық несие берудің ұлғаюына әкеліп соқтырды. Мемлекеттік
кәсіпорындар тарапынан бөлінген қаржылы өндіріс қуатын күшейтуге емес, ең
әуелі тұтынуға жұмсау орын алды.
Өндірісті құлдырау қарқынына қатысты жұмыссыздықтың біртіндеп өсуі бой
көрсетті, ал бұл өз кезегінде инфляцияны көбейтті.
Сондықтан Қазақстан Республикасындағы дағдарысқа әсер ететін
факторларды жою үшін, үкіметтің өндірістің потенциалдық құрылымдық және
аймақтың диапропорциалды түзету, оның қызметін тиімді ету, жұмыссыздық
мәселесін шешу, әлеуметтік шығындарды қамтамасыз ету мен қоршаған ортаны
қорғауға бағытталған дағдарысқа қарсы саналы іс-әрекеті жүргізілуі тиіс.
Осыған орай инвестицияларды тарту мен пайдалану нарықтық қатынастарға өту
кезеңіндегі саяси және экономикалық реформаларды жүзеге асырудың маңызды
және қажетті шарттарының бірі болып табылады.
Монетаристік тәсілдердің тиімділік аясының тарлығына байланысты, оған
альтернатива ретінде инфляциялық көздерге иек артатын құрылымдық
өзгерістерге бағытталған мемлекеттік инвестициялық бағдарлама қажет болды.
Инвестициялық құрылымдардың барынша шектелу жағдайына байланысты, оны
жүзеге асыруда ұлттық приоритеттерді таңдаудың дәстүрлі мәселесі туындайды.
Сондықтан, инвестициялық ресурстардың белгіленген приоритета буындарға
дұрыс жетуін және олардың тиімді пайдалануына жауапкершілікті қамтамасыз
ететін механизм қажет. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісі
ортақтандырылған ресурстар көзінен үкімет бекіткен приоритета мемлекеттік
бағдарламаларды қаржыландыру үшін жеңілдік процентпен несиелер бергені
дұрыс болар еді. Мұндай несиелер ел аумағының ішінде бөлімшелері кең
таралған ірі коммерциялық банктерге беріледі. Өз кезегінде, осы банктер
өздеріне шамалы үлес алып мөлшерде маржа (мәселен 3%) тиісті еткізе отырып,
шаруашылық субъектілеріне берілсе коммерциялық банктер берілген несиелердің
орынды жұмсалуы мен уақтылы қайтарылуына тікелей жауапкершілік алады.
Сондықтан, халық шаруашылығын қаржыландыруға қажетті
орталықтандырылған несие ресурстарының бөліну қарқының төмендету
инвестициялық бағдарламаларды жүзеге асыруға орасан зор нұқсан келтірмек.
Құрылымдық-инвестициялық өзгеріс — орасан зор күш пен ауқымды қаржыны,
ресурстарды талап ететін аса күрделі де маңызды міндет, сондықтан оның
шешілуі де елеулі уақыт мөлшерін қамтиды. Алайда, макроэкономикалық тепе-
теңдікті орнатуға бағытталған мемлекеттік инвестициялық бағдарламаны жасау
мен жүзеге асыруды кейінге қалдыра бермеу қажет.
Экономика ғылымында әлі күнге дейін түпкілікті шетелдік инвестициялық
капиталды тиімді пайдалану және оны тарту туралы әлемдік тәжірибеде жүйелі
талдау жасалмаған, бұл жүйеде мемлекеттік саяси принцип мемлекеттік
реттеудің жүйелі механизмі қалыптасқан. Шетелдік инвестицияларды ел игілігі
үшін пайдалану принциптерін, алатын орнын, табиғатын ғылыми тұрғыдан
қарастыру көкейтесті мәселе.
Қандай да болмасын жағдайларда, қазіргі уақыттағы шикізат алу
салаларын дамытуға назар ғылыми сыйымды өндірісті жандандыруға қажетті
экспорттық ресурстарды қорландырудың тек уақытша құралы екендігі белгілі.
Осы жағдайда ішкі және сыртқы инвестицияларды ынталандыруға
бағытталған құқықтық-экономикалық механизмдерді жасақтау мен оны пайдалану,
инвестициялық жобалардың тиімді жүзеге асырылуына қолайлы нарықтық
инфрақұрылымды жасақтау маңызды мәнге ие болды.
Сонымен қатар нақты тақырыптың өзектілігі Қазақстан Республикасының
экономикасына тән ерекшеліктер негізінде мемлекеттік инвестициялық
саясаттың тарапынан болатын реттеушілерінің спецификалық сипатқа ие
екендігімен байланысты. Қазақстан экономикасының рыноктық қатынастарға көшу
мемлекеттік инвестициялық саясат алдында реттеу жүйелерін құру тұрғысында
белгілі міндеттер қояды. Осы жүйелердің қалыптасу процесінің өзі экономика
жағдайын әлемдік тәжірибені ескере отырып, терең талдауды талап етеді.
Жұмыстың мақсаты инвестицияларды пайдалану мәліметтеріне талдау жасап,
Қазақстанның шетел инвестициялары үшін инвестициялық тартымдылығы мәселесін
қарастырып, инвестицияның ішкі көздерінің жүзеге асырылуындағы жаңа
әдістерге баға беру болып табылады. Жұмыстың міндеттеріне:
- Қазақстан Республикасының шетелдік инвестицияларды тартудағы
мүмкіндіктерін айқындау;
- Қазақстанның инвестициялық саясатының қазіргі жағдайы мен оны
жетілдірудің басты бағыттарын анықтay;
- Негізгі стратегиялық міндеттер, оның ішінде ең алдымен Қазақстан
Республикасының өндірісі секторын инвестициялау мәселесін толық қамтамасыз
ететін инвестициялық саясаттың жүзеге асыру механизмін жасақтауға талпыныс
жасау;
- Қазақстан экономикасындағы инвестициялық ахуалын зерттеу;
- Шетел инвестицияларын тарту үшін экономикадағы ұйымдық-экономикалық
және құқықтық жағдайларды қарастыру;
- Қазақстан экономикасындағы шетел инвестицияларын ынталандыру мен
реттеу мемлекеттік жүйесін қалыптастырудағы бағыттарды айқындау.
- Шетел капиталын пайдаланудағы кері жағдайлары мен салдарын жоюдағы
нақты қадамдарды қарастыру кіреді.
Шетелдік инвестицияларды тарту мәселесіне, олардың методологиясы мен
теориясына экономикалық әдебиетте үлкен назар аударылған. Олардың қатарына
Вельяминовтің Г.М., Кириченконың В.Э., Люсовтің А.Н., Малыгиннің А.В.,
Обминскийдің Е.Э., Пессельдің М.А., Пяткиннің А.В., Сабельковтің Л.В.,
Столыровтің И.И., Фольцманнің М., Фоминскийдің И.П., Фридманнің Ц.Л.,
Хруцкойдың В.Б. және т.б. ғалымдардың еңбектері жатады. Біздің елдің
ерекшеліктерін ескере отырып, шетелдік тәжірибені пайдалануға негізделген
шетелдік инвестицияларды тартудың нақты формалары мен әдістерін қарастыруға
тікелей қатысты ғылыми еңбектер де аз емес. Оларға Ихдановтың Ж.О.,
Мамыровтың Н.К., Оспановтың М.Т., Мухамбетовтің Т.И., Кенжегузиннің М.Б.,
Есентүгеловтің А.Е., Кирееваның К.А. және т.б. ғалымдардың еңбектері
жатады. Нақты мәселелер бұл жерде терең методологиялық және теориялық
негізде ашылып көрсетілген.
Батыс елдерде инвестициялық саясат процестерін зерттеумен көптеген
экономистер айналысқан. Солардың ішінен бірінші кезекте Бригхан Е.,
Гиттинджер Д., Говен М., Долан Э., Дорнбуш Р., Джек У., Котлер Ф., Линдерт
П., Линдсей Д., Маккалой М., Кейнс Дж.М., Самуэльсон П., Фридман С.,
Кэлкелл К., Фишер С., Хейне П., Джекисон Т., Кламер А., Хан Ф., Гриш X.,
Нойман М., Райп X., Ризе X., Фельс Г., Шнан X., Штрайт М., Вланес А., Сапир
Ж., Фламант М., Лоренс Дж.Гитман, Майкл.Д.Джок, Уильям.Ф. Шарм есімді
ғалымдарды айтуға болады.
Бітіру жұмысы кіріспе, 2 тарау, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарау инвестициялардың экономикалық мәнін зерттеу мен оларды
тарту мен пайдаланудың объективті қажеттілігін негіздеуге арналған.
Екінші тарауда Қазақстан Республикасының инвестициялық ахуалы
талданып, шетел капиталын тиімді пайдалану мен ішкі инвестициялардың
қолданудағы мәселелер қарастырылады.
Қорытындыда зерттеу тақырыбы бойынша негізгі қорытындылар жасалады.
"Біздің экономикалық өсу стратегиямыз күшті нарықтық экономика,
мемлекеттің белсенді орны мен ауқымды шетел капиталын тартуға негізделген"
(Қазақстан Президентінің сөзінен).
I ТАРАУ. ИНВЕСТИЦИЯ – ЭКОНОМИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАНЫ
ДАМЫТУДАҒЫ РОЛІ
1.1. Қазақстан экономикасының инвестиция тартудың теориялық және
тәжірибелік негіздері
Қазіргі кезде жүзеге асырылып жатқан инвестициялық саясат моделі оның
негізгі көзі шетел инвестицияларына негізделгені, зерттеулер анықтағандай,
күтілген нәтижелерге әкелген жоқ. Осы жағдайларда ұлттық экономиканы
көтеруге бағытталған ғылыми негізделген инвестициялық, саясатты жүзеге
асыру концепциясын жасақтау қажет.
Соған байланысты, жүргізілген зерттеулер, инвестициялық іс-әрекетте
мемлекет орнының күшейтумен қатар, инвестициялардың ішке және сыртқы
көздерін кешенді пайдалануға негізделген инвестициялық саясатты жүзеге
асыру механизмінің концептуалды моделін ұсынуға мүмкіндік берді.
Бұл модель, біріншіден, шетел инвестицияларын пайдалануда оның сапалы
және тиімді пайдалануға бағытталу; екіншіден мемлекеттің экономикалық
реттеу құралдарын инвестициялардың нақты экономика секторына құйылуын
қамтамасыз ету мақсатында белсенді қолдану; үшіншіден, инвестициялардың
ішкі көздерін қалыптастыру мен пайдалану процесін жандандыруды қажет етеді.
Қарастырылатын мәселенің шешілуіне бұл концептуалды модель кешенді
жолы болып, экономикалық өсу факторы ретіндегі инвестициялық саясат
тиімділігін жоғарылатуға кешенді шараларды қамтиды.
Қазіргі кезде ішкі инвестицияларды қалыптастыру мен белсенділігін
арттырудың объективті қажеттілігі туындады. Бұл бірқатар факторларға
байланысты болды.
Біріншіден, Оңтүстік Шығыс Азия, Ресей мен Латын Америка елдеріндегі
қаржы дағдарысының шиеленісуі, шикізатқа әлемдік сұраныстың төмендеуі мен
инвестестициялардың дамушы нарықтарға күдіктерінің жоғарылауымен қатар
жүріп, дамушы елдерге валюта ағымдары мен шетел инвестицияларын келуін
азайтып, бұл мемлекеттердің несиелеу жағдайларын нашарлатты. Бұл жағдайды
Қазақстан толық өз басынан кешті. Шикізатқа әлемдік сұраныстың төмендеуі
өндіріс құлдырауына ғана емес, экономиканың нақты секторына келетін
инвестициялардың негізгі көлемін пайдаланылатын өндіруші салалардың
өндірістік қуатының азаюымен сипатталды.
Екіншіден, халықаралық капитал нарықтарындағы ақшалай ағымдар
қозғалысының әлемдік тәжірибесі көрсеткендей, елдегі қорлану көлемі мен
тартылатын шетел инвестициялар көлемі арасында тұрақты өзара тәуелділік
барын көрсетеді. Қорланудың төмен деңгейі сыртқы инвестициялар ағымын
шектеуші фактор болып табылады. Сондықтан, қысқа және орта мерзімде шетел
инвестициялар ағымын ұлғайту үшін, инвестицияның ішкі көздерін қалыптастыру
мен белсенділігін арттыру мәселесі басты болып табылады. Инвестициялық іс-
әрекеттің өткен мерзімінде ішкі инвестициялар көзін қалыптастыру мен
пайдалану мәселесі саясаткерлер, ғалым-экономистер назарынан тыс қалып
қойды. Бұл Қазақстан инвестицияның ішкі көздері жоқ деген кең тараған және
ресми қалыптасқан көзқарасқа байланысты болды.
Сонымен қатар кейбір алдыңғы қатарлы экономист-ғалымдар ішкі
инвестиция мәселесі бойынша басқа пікірлерді ұсынғанын да айтуымыз қажет.
Профессор О.Сабденовтің пікірінше: "Кейбір жоғары лауазымды қызметкерлер
мен экономистер инвестицияның ішкі көздері жоғы мен эмиссия жүргізу мүмкін
еместігі туралы жария етуі шындық емес. Бюджеттен басқа инвестицияның ішкі
көздерінің потенциалы бар". Осыған ұқсас пікірді академик М.Кенжегузин де
білдірген. Қорлану мен инвестицияны ынталандыру механизмін бастау
қажеттігін айтқанда, автор: "Депрессия жағдайында және дағдарыс құбылыстары
бар болғанда қорлану мүмкін?" Одан кейінгі мақаласында осы сұраққа оң жауап
беруге мүмкіндік беретін объективті көрсеткіштер келтірілген.
Академик М.Кенжегузин мен шетел және жергілікті эксперттер келтірілген
мәліметтер, инвестицияның ішкі көздері бойынша қөзқарастың түбегейлі
өзгеруі үшін негіз бола алады.
Кеңес заманында экономика дамуының инвестициялық ішкі негізгі көздері
болып:
1) бюджет қаржылары;
2) кәсіпорындардың өз қаржылары;
3) халықтың қаржылары.
Қазақстанның тәуелсіздігін жариялаған күннен бастап республика
экономикасында күрделі, бұрын-соңды болмаған өзгерістер болды. Реформа
экономикада әлеуметтік жағдайға бағыт алуды өзінің мақсаты етіп қойды, ал
оған жету, бұрын республикада қалыптасқан экономикалық қатынастардың барлық
жүйесін өзгертуді қажет етеді, оны жүзеге асыру, күрделі де ауыр процесс
екені белгілі.
ҚСРО құрамында Қазақстан негізінен аграрлы — шикізаттық жүйеге
мамандандырылған да жаңа технология жағынан артта қалған, экологиясы
қолайсыз, өз алдына қажетті өндіріс салалары қалыптасты, басқа
республикаларға, ең алдымен Ресей Федерациясына тәуелді ел болды.
Әлемдік тәжірибе негізінде дәлелденгеніндей, капиталдың халықаралық
миграциясы, шаруашылық өмір (интернационалды) барлық ұлттардың қарым-
қатынасының тереңдеуіне келтіреді. Капиталдардың өзара қозғалысының дамуы,
әсіресе өндірісі дамыған елдер арасындағы қатынастарға жақсы белгілі.
Капиталдың табиғатына орай ол бір елде қозғалмай жата алмайды,
өнеркәсібі дамыған елдердің ірі компаниялары ұлттық шеңберден өтіп,
трансұлттық сипат алады. Әртүрлі елдерде кәсіпорындары бар ірі трансұлттық
компаниялардың қалыптасуы халықаралық мамандану мен кооперацияның
қалыптасуының жеделдеуіне әкеліп соқтырды. Сондықтан, трансұлттық компания
капитал қозғалысы негізінде елдердің экономикалық өзара байланысын
тереңдететін фактор болады.
Қазіргі жағдайда Қазақстан Республикасының шетелдік капиталдың көптеп
келуіне бірнеше факторлар қолайсыз әсер етуде. Олардың ішінде:
кәсіпорындарға салық салудың дүние жүзіндегі ең үлкен дәрежесі; жүріп
жатқан жалпы экономикалық дағдарыс; рынок инфрақұрылымының толық
қалыптаспауы; инфляцияның көтеріңкілігі және айырбастау курсының
тұрақсыздығы.
Дегенмен де, бұл жалпы себептерден бөлек ҚР-на шетелдік капитал
құйылуына бір жақты субъективті себептер де кедергі жасауда: шетелдік
инвесторлар инвестиция жасауға қажетті мағлұматтармен қамтамасыз етілмейді;
шетелдік инвестиция құжатын дайындау, орындау тәртібінің жетілмегендігі; ҚР-
ғы меншік құқығының дамымағандығы (жер туралы, жекешелендірілетін
объектілерге, жергілікті серікке қатысты қорлар туралы); жергілікті несие
пен қор қызметтеріне кірудегі (байланысуға) қиындықтар; инвестициялық
жеңілдіктердің жеткіліксіздігі; саяси және экономикалық тәуелділіктен
қорғаудың жеткіліксіздігі; интеллектуалды меншікті қорғаудың төменгі
дәрежесі. Сондықтан, шетелдік кәсіпкерлік капиталды тарту мен реттеудің
әлемдік тәжірибесін меңгеру өте қажет. Рыноктық экономикасы дамыған елдерде
қалыптасқан шетелдік инвесторлар үшін ұлттық ереже принциптерімен санасу
қажет.
Батыс елдерінде шетелдік инвесторлар қызметі, негізінен барлық
жергілікті ұлттық заңдармен, қаулылармен, әкімшілік істі орындау тәртібімен
реттеледі. Ұлттық заң шығару жүйесі шаруашылық қызметінің көптеген
бөліктерінде ұлттық және шетелдік компаниялар қызметтерін бөліп қарамайды.
Олар үшін өздерінің тең дәрежедегі азаматтық және сауда құқығы, нақты
айтқанда акционерлік заң ретінде қолданылады
Сондықтан, батыс елдердің көбісінде шетелдік инвестиция туралы арнаулы
кодекстер мен заңдар жоқ, оның орнына бірсыпыра әкімшілік қаулылар мен оған
қатысты заңдардың баптары ғана бар, арнаулы заңдар мен кодекстер тек бірер
Жерорта теңізі елдерінде және бұрын Британия отарында болған елдерде ғана
бар.
Ұлттық ереже шетелдік инвесторларға көптеген ыңғайлы жағдайлар
жасайды: шетелдік кәсіпкерлер өздерінің компаниясының негізін құруда және
шаруашылық жүргізуде, жергілікті ұлттық товар өндірушілермен тең жағдайда
қызмет атқарады және олармен бәсекеге түседі; оларға шаруашылық қызметін
жүргізудің сол елдегі кез келген ұйымдастырушылық құқықтық түрін жүргізуге
болады; жергілікті жеңілдіктердің көпшілігін пайдаланады; жергілікті қаржы,
еңбек, ғылыми-техникалық, табиғат ресурстарын пайдалануға, қолдануға
мүмкіндіктері бар.
Рыноктық экономикадағы әртүрлі елдерде шетелдік инвесторлардың құқығы
мен мүддесін мемлекеттік қауіпсіздендіру үш деңгейде дайындалған: а) осы
елдің Конститутциясы негізінде; б) шетелдік инвестицияны екі жақты
мемлекеттік өзара қорғау мен сыйлық беруге келісімдер жасау; в) мемлекет
пен шетелдік азаматтар арасындағы инвестиция туралы келіспеушілікті реттеу
конвенциясына (арнаулы мәселе жөніндегі халықаралық шарт) қатысу.
Батыс елдерінде шетелдік елдермен, көбінесе дамушы елдермен
инвестицияны өзара қорғау және дәріптеп сыйлау келісімдері бар. Жалпы бұған
мынадай негізгі міндеттемелер кіреді: әрбір келісімге келген жақтар басқа
жағының қаржылық мүдделеріне ыңғайлы жағдай жасауға міндеттенеді, сонымен
қатар: соған байланысты қызметтерге, шетелдік меншікті қорғауды қамтамасыз
ету; күрделі қаржыдан түскен табысты ешқандай кедергісіз аударуға мүмкіндік
жасау; өзара күрделі қаржы мәселелеріндегі келіспеушілікті халықаралық
сотта қарау.
1991-2000 жылдары экономикаға инвестиция көлемі 10 есе азайып кетті.
Тек 1998 жылы алдыңғы жылға қарағанда 20% көбейген еді.
Сөйтіп, қазіргі кезде бюджеттік қаржылар өз мәнін жоғалтып, бюджеттік
дефицитке байланысты, салық төлемдерінің азаюынан дағдарысты жағдаймен
сипатталуда. 1999 жылы бюджет 60 млрд.теңгеге азайтылды. 2000 жылы секвестр
үш рет өзгертілген болатын. Бюджеттік дефицитті өтеу сыртқы және ішкі қарыз
алумен қаржыландырылды. Басқаша айтқанда бізде мемлекеттік бюджет ішкі
инвестиция көзінен инвестиция үшін бәсекелес болды. Оның көлемі өсе
түскенімен ғана емес, алыну жағдайында үстемдік жағдайларымен сипатталған.
Соңғы бірнеше жылдарда бюджет экономиканың нақты секторын
инвестициялауды болдырмауда. Біріншіден, ол сыртқы қарыздарды инвестициялау
мақсатында емес пайдаланып, екіншіден бағалы қағаздардың нарығын ұлғайтумен
сипатталуда. Ал ішкі инвестициялар көзінің негізгі бола алатын корпоративті
бағалы қағаздар нарығын шектеуде. Сондықтан бюджет қаржылары қазіргі кезде
ішкі инвестиции көзі ауқымды мөлшерде жүзеге асырыла алатыны түсінікті. Бұл
жағдай кәсіпорындардың өз қаржылары туралы да айтуымызға болады. Қазіргі
дағдарысты жағдайларда көптеген кәсіпорындар шығынды болып, ал табыс
алғандары салық төлегеннен кейін қалған пайдасы тұтыну мен айналым қорларын
толтыруынан аспауда. Сөйтіп бұрыннан келе жатқан ішкі инвестиция көздерінен
тек халықтың қаражаттары ғана мүмкіндіктері барын айтуымыз қажет.
Халықтың инвестициялық белсенділігін тек оның банктік жүйеге сенімін
арттыру арқылы ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Ол үшін теңгелік банк
депозиттеріне пайыздың қойылуын жоғарылату арқылы ынталандырылуы қажет.
Сонымен қатар депозит салымшыларына кепілдеме қоры Қазақстанда құрылғанын
атап кету жөн.
Экономикалық реформаларды жүргізу жылдарында ішкі инвестиция көздер
құрылымы өзгергенін де айтуымыз керек.
Қазіргі кезде басты салмақ мемлекеттік бюджеттік инвестициялаудан ақша-
несие нарығына түсті. Сондықтан қазіргі кезеңде ішкі инвестиция көздері
болып:
1) Бағалы қағаздардың қор нарығы;
2) Қор қаражаттары (зейнеткерлік, инвестициялық);
3) Коммерциялық банктер несиелері;
4) Отандық инвесторлардың жеке меншік капиталы;
5) Халықтың қаражаттары.
Міне осы көздерді, үкімет мемлекеттік реттеудегі негізгі экономикалық
құралдары-бюджеттік — несие және қаржы — салық саясаттарын қолданып,
қалыптастыруға және пайдалануға күш-жігерін жұмылдыруы қажет.
Отандық инвесторлардың инвестициялық іс-әрекетін белсендендіре түсу
үшін:
1) Жеке меншік пен кәсіпкерлікті мемлекеттік қорғауды күшейту;
2) Салықтық, кедендік салалардағы жеңілдіктерді шетел инвесторларымен
бірдей жасау;
3) Ақпараттық саланы дамыту;
4) Тез қайтарымды инвестициялық жобаларды несиелеудің жүйесін
жетілдіру, жүзеге асыру қажет. Қазақстан Республикасындағы қалыптасқан
инвестициялық жағдайдың негізгі белгілерін сипаттамас бұрын экономикалық
әдебиеттерде әр түрлі дәрежеде қаралатын негізгі категория, шетелдік
инвестиция туралы ұғымды, анықтап алған дұрыс. Әлемдік тәжірибе
көрсеткендей, шаруашылық ісінде бұл терминді пайдаланудың ұқсас еместігі
әртүрлі айтыс-тартысты жағдайға соқтырады, соның кесірінен оны реттеуге көп
уақыт пен ақша жұмсауға тура келеді. Қазақстан Республикасының 1991 жылғы
Шетелдік инвестиция туралы заңына сәйкес, шетелдік инвесторлар товар
өндіруге және басқа қызметтерге әкелген мүліктердің барлық түрлері мен
валюталық қаржылары шетелдік инвестицияға жатады. Арнаулы қаржы
мекемелерінің (мысалға МВФ, МБРР) берген несиесі бұл заңда қаралмаған және
капитал мен келісімге келу категориясына жатады. Бұл заңды түсіндіре
отырып, шетелдік сарапшылардың айтуынша, шетелдік инвестиция реинвестиция
(инвестиция бойынша табыс түрінде алынған қаржыны инвестициялау) және
шетелдік кредиттерді шетелдік серіктестіктердің өндіріске жұмсалғандығын
білдіреді.
Бұл категорияны кеңінен талдағанда бұған қаржы салудың мынадай түрлері
жатады: а) материалды-заттай — яғни, түрліше өндіріс салаларында тауар
өндіруге қолданылатын құрал-саймандар, станоктар, механизмдер; б) қаржылық
- бұған несие-қаржылық қызмет және бағалы қағаздармен жұмыс жатады; в) ой
еңбегінің өндірісті басқару тәжірибесін, мамандар дайындау, лицензиялау,
біріккен ғылыми еңбектерді жасау ноу-хау және бұған бүкіл шетелден
әкелінген капитал жатады.
Дж.М.Кейнс өзінің Жұмыспен қамту, процент және ақша туралы жалпы
теория атты еңбегінде инвестицияны бағалы капиталды мүліктің негізгі,
айналмалы, өнімді капиталдан құрылуына қарамастан оның өсуі деп анықтама
берді.
Э.Дж.Долан және Д.Е.Линдсей өздерінің Рыноктың микроэкономикалық
үлгісі деген кітабында инвестицияны экономикалық жүйедегі қызмет атқарып
жатқан капиталдың, яғни адамдардың жасаған өндіріс құрал-жабдықтарының
ұсынылған санының көлемінің көбейіп өсуі деп анықтама береді.
Ворсей И. және Ровентлу Д. инвестиция терминін өте кең қарастырған.
Тұрмыстық дәрежеде инвестицияны үй, көркемөнер еңбектерін, асыл-әсемдік
бұйымдарды сатып алу ретінде түсіндіреді. Сонымен қатар, инвестиция деп
акция, облигация салынған затқа берілетін қағаздарды айтады.
В.Фельзенбаумның айтуынша, инвестиция түсінігі нақты инвестиция
аталатын мәні бойынша күрделі қаржы салу, қаржылықты (портфельді
инвестиции яғни акцияға, облигацияға және басқа бағалы қағаздарды меншіктің
тікелей табыс алуға байланысы бар бөлігіне қаржы бөлуді қамтиды).
В.В.Бочаровтың пікірінше Инвестицияны белгілі бір кезең ішінде
инвестициялық қызметтің соңғы өнімінің және меншік түрінің өзгеру процесін
тек тіркеп есептеу ғана емес оның өсіп дамуы ретінде түсінген дұрыс дейді.
Демек пайдалануға болмайтын бөлігін атайды. Инвестицияның анықтамасы ғылыми
әдебиеттерде сан-алуан. Жекешелендіру және инвестициялау еңбектерінің
жиынтығы жұмысының авторлары инвестицияны әртүрлі (материалдық және
материалдық емес) активтерге, бухгалтерлік баланстың сол жағына қаржы
ресурстарын салу ретінде қарайды. Инвестициялық-қаржылық жинағы кітабында
инвестиция деп ұлғаймалы ұдайы өндіріске жұмсалған ақша қаржысын, яғни
күрделі қаржыны ұлғайтуды біледі.
Р.Кареновтың терминдік сөздігінде инвестицияға мүлікзаттардың барлық
түрлері, кәсіпкерлік объектілері және басқа қызметтерге жұмсалған
нәтижесінде табыс қалыптасатын немесе әлеуметтік тиімділікке жеткізетін
ойды көздеген құндылықтар жатады. Құндылыққа автор ақшаны, құнды
қағаздарды, мүліктерді, мүлікке құқықты, авторлық құқықты ноу-хау және
өндірістік тәжірибе тұрғысында әзірленген техникалық және технологиялық,
сауда, коммерциялық т.б. бөлімдер жиынтығы және басқа ой-көзқарастағы
құндылықтарды және құқықты жатқызады.
Біздің ойымызша инвестиция туралы кең тараған ұғым күрделі қаржы салу.
Мысалға Экономикалық теория негізінің авторлары қор жинау процесі тек
инвестиция немесе күрделі қаржы арқылы жүзеге асады деп есептейді.
Инвестиция дегеніміз жаңадан жасауға және бұрынғы кәсіпорындарды қайта
жаңартуға жұмсалған шығындар жиынтығы. Бұл категорияны белгілі Экономикс
кітабының авторлары К.Р.Макконелл және С.Р.Брю анықтамасы бойынша
инвестиция дегеніміз - өндіріске жұмсалған шығын, өндіріске қор жинау және
материалдық қорды ұлғайту, яғни шын мәнінде өндірістің барлық шығыны мен
қор бөлігі деп түсінуімізге болады.
Ғалымдардың көпшілігі тек инвестицияның мәніне және оның мақсаты мен
бағытына көңіл бөлген. Мысалы, К.Бочаров инвестиция деп тұтынуға жарамаған
және пайдалануға болмайтын табыстың бөлігін айтады. Инвестициялық ресурстар
инвестициялық қызметінің нақты объектілеріне жұмсалады, сондықтан күрделі
құндылықтар табыс және әлеуметтік тиімділік ретінде қаралады.
Рузавин Г.И. және Мартынов В.Т. инвестиция күрделі қаржының
қалыптасуымен байланысты, ақша капиталына қарағанда, капиталдың табиғи
ұлғаюы деп көрсетеді.
Шетелдік инвестиция түсінігі туралы бірыңғай пікірдің болмағандығын
ескере отырып, инвестициялық қарым-қатынаста әртүрлі жақтар өзара
келісімдерге қол қойып бекіту кезінде әуелі инвестицияға не жататынын
анықтап алады.
Біздің ойымызша инвестицияны анықтауда тек оның мәнінің сипаттамасы
ғана емес, сонымен қатар оның бағытының мақсатын да қарастыру керек.
1.2 Инвестицияның тартудың негізгі формалары
Экономикалық әдебиетте инвестиция түсінігіне жалпылама анықтама жоқ.
Көбінесе инвестиция деп — пайда, табыс пен әлеуметтік қажеттіліктерді алу
мақсатындағы кәсіпкерлік іс-әрекет пен әртүрлі экономика салаларының
объектілеріне салынатын мүліктік және интеллектуалды құндылықтардың барлық
түрлері түсіндіріледі инвестиция құрамына ақшалай қаржылар, мақсатты банк
несиелері, акциялар мен басқадай құнды қағаздар, қозғалмалы және
қозғалмайтын (ғимараттар, құрал-жабдықтар және т.б.) мүлік, жерді пайдалану
құқығы, табиғи ресурстар, мүліктін құқықтар және тағы басқалары кіреді.
Инвестициялық іс-әрекеттің басты нысаны болып, инвестициялық жобаларды
жүзеге асыру болып табылады. Бұл жерде инвестициялау процесін қаржыландыру
процесінен ерекшелеуді қажет етеді. Егер инвестициялау көрсетілген
жобаларға ресурстарды орналастыруды көрсетсе, қаржыландыру осы ресурстардың
көздерін қамтамасыз етеді.
Инвестициялық процестің құрылымын қарастырғанда, біз ең алдымен
инвестициялық процестің түсінігін білуміз қажет. Инвестициялық процесс —бұл
ақшаны ұсынатын және ақшаға сұранысы барларды қосатын механизм. Көбінесе
екі жақ қаржы нарықтарында немесе қаржы институттарында кездеседі. Кейде,
мысалға мүліктік құндылықтарға (қозғалмайтын мүлік) байланысты мәмілелерде
сатушылар мен сатып алушылар келісімді тікелей жүзеге асыра алады.
Қаржы институттары — бұл мысалға банктер, қарыз жинақтау ұйымдары
сияқты ұйымдар, - олар көбінесе салымдарды жинап, оны ақшалай түрде несие
немесе басқадай түрлерде беріп, мүмкін болатын инвесторлар мен оны
тұтынушылар арасындағы делдалы болады. Қаржы нарығы - қаржы ресурстарын
ұсынушылар мен оны қажет ететіндерді түйістіретін механизм болып, оны қор
биржалары сияқты делдалдар көмегімен келісімдер жасалады. Қаржы нарығының
бірнеше түрі бар: акциялар нарығы, облигациялар нарығы, опциондар нарығы
және т.б.
Кестеден көріп отырғанымыздай, ақшалай қаражаттарды ұсынушылар, оны
тұтынушыларға қаржы институттары, қаржы нарығы арқылы немесе тікелей бере
алады. Қаржы институттары қаржы нарығының жұмысында ұсыныс немесе сұраныс
жағында қатыса алады. Қаржы нарығының қысқа мерзімді бөлігі ақша нарығы, ал
ұзақ мерзімді бөлігі қор биржалары орын алған капиталдар нарығы деп
аталады. Қосымшаларда көрсетілгсн кестслсрде инвестициялық процестің
құрылымы; көрсетілген.
Инвестициялық процестің басты қатысушылары — мемлекет, компаниялар мен
жеке тұлғалар инвестициялық процестің ұсыныс немесе сұраныс бөлігінде де
қатысуы мүмкін.
Инвестициялар туралы шешім қабылдау мен оны жүзеге асыру барысында,
жобаны қаржыландыру туралы, оны жүзеге асыру әдістері туралы шешім
қабылдауды қажет етеді.
Әдебиетте инвестицияларды кейде капиталды салымдар ретінде
қарастырады. Осындай қате түсінік инвестициялық ресурстарды пайдалану
объектілері толық анықталмағандықтан туындаған. Егер де олар тек жай және
ұлғаймалы ұдайы өндірістің негізгі қорларына бағытталса, инвестиция
түріндегі капитал салымдары құрылыс-монтаж жұмыстары, сатып алынған құрал-
жабдықтар және тағы басқадай шығындар құны енеді. Сондықтан инвестиция
түсінігі капиталды салымдар мәнінен кең ұғым болып табылады. Бұл түзетудің
маңыздылығы "заңды тұлғалар, азаматтар мен мемлекеттің инвестицияларды
жүзеге асырудағы практикалық іс-әрекеттер жиынтығы" түсінігіндегі
инвестициялық іс-әрекет мәнін түсінуге қажет. Оларды жүзеге асыру
инвестициялық сфералардың:
- инновациялық,
- капиталды құрылыс,
- қаржы капиталын әр түрлі формада қолдануда іске асады.
Капиталды салымдарға қарағанда инвестициялар материалды емес
активтерді (жер учаскелерін пайдалану құқығы, табиғатты пайдалану
нысандары, патенттер, авторлық құқықтар, тауар белгілері, сауда маркалары,
лицензия және т.б.). ұлғайтуға да пайдалануы мүмкін. Материалды емес
активтерді өсіру немесе жасақтауды қаржыландыру үшін негізгі көздері болып
амортизациялық төлем, таза пайда, коммерциялық және басқадай банктер
несиелері, қор нарығынан келген түсімдер болып табылады.
Бөлінген инвестициялар және оны іс жүзінде игерудегі қызметтер
жиынтығы инвестициялық қызметті білдіреді. Инвестициялық қызметтің
субъектілері болып белгілі қабілеті бар адам мен заңды тұлғалар, соның
ішінде шетелдік азаматтар, мемлекет және халықаралық ұйымдар саналады
Инвестициялық қызметке қатысушылар болып, инвесторлар, тапсырыс берушілер,
жұмыс пайдаланушылар, инвестициялық қызмет объектілерін пайдаланушылар,
сонымен қатар жабдықтаушылар, банктік, сақтандыру және делдалдық мекемелер,
инвестициялық биржалар және инвестициялық процеске қатысушылар жатады.
Біздің ойымызша, инвестициялық қызмет мынадай негізгі принциптерге
сәйкес жүзеге асырылуы қажет:
- қоғамдық ұйымдардың басқармалары мен мемлекеттік билік мекемелері
кедергі жасап араласпауы қажет;
- инвестициялаудың өз еркімен болуы;
- меншік және қызмет түрлеріне қарамастан инвестициялық қызметке
қатысушылардың тең құқығы;
- инвестицияның қорғалуы;
- инвестициялық қызметті жүзеге асыру жолдарын еркін таңдауға,
инвестициялық қызметті жүзеге асырудағы азаматтар мүддесі мен құқығын
бұзбай сақтау.
Инвестициялық қызмет анық бағытта қаржылық сипат алуы мүмкін. Бұндай
жағдайда қаржылық инвестиция акцияға, облигацияға және басқа құнды
қағаздармен қатар банктік депозиттерге салынған түрінде жүзеге асырылады.
Инвестициялық қызмет инвесторлар арқылы жүзеге асады. Инвестор
объектілерін, бағыттарын, инвестицияның көлемі мен тиімділігін өз еркімен
анықтайды. Сонымен қатар инвестицияны жүзеге асыруда өзіне қажетті,
қабілетті, занды тұлғаларды шартты немесе көбінесе конкурсты әдіспен
қызметке алуға құқығы бар. Инвестор өзінің инвестицияға өкілдігі мен оның
нәтижесін шарт арқылы жеке занды тұлғаға және де мемлекеттік және
жергілікті мекемелерге заңды белгіленген тәртіп бойынша бере алады.
Сөйтіп, инвестицияның тар мағынадағы анықтамасын — капитал құнын
сақтау мен оны өсіруді қамтамасыз ететін, пайда, басқаша айтқанда оң табыс
көлемін әкелетін капитал орналастыруын айтуға болады. Бос ақшалай
қаражаттар инвестиция емес, өйткені ақшаның құндылығын инфляция азайтуы
мүмкін және ол ешқандай табыс әкелуді қамтамасыз ете алмайды. Егер осы
соманы жинақтау банкісіне салынса, оны инвестиция ретінде қарастыруға
болады, өйткені осы салым кепілденген табыс береді. Макроэкономикалық
мағынадағы инвестициялық саясат туралы айтқанда, оның үш бағытта жүзеге
асырылуын атау қажет:
1) Мемлекеттің бюджеттік қорларын пайдалану;
2) Жеке тұлғалар мен заңды тұлғаларды ішкі несиелер мен өз қорларын
тиімді пайдалануын ынталандыру;
3) Шетел инвестицияларын тарту мен тиімді пайдалану механизмі:
Бірқатар объективті себептерге байланысты біздің елімізде шетел
инвестициялары көбірек пайдалануда.
Сондықтан жергілікті және шетел кәсіпкерлеріне инвестициялық іс -
әрекеттің негізгі принциптері тұрақты болғаны өте маңызды болуда. Оның
ішінде шетел инвесторлары қатысқан инвестициялық жобаларды жүзеге асырудан
кейін, республиканың алатын экономикалық және әлеуметтік тиімділік принципі
ең басты болуы тиіс. Осы принципке негізделу-инвестициялық жобаның жоғары
табыстылығы, несиелеудің, тікелей инвестицияның қолайлы жағдайы мен
бәсекелестігінің жоғары болуын қамтамасыз етеді.
Шетел инвесторларын тартудың ең маңызды қағидасы мынадай:
инвестициялар екі жаққа да пайдалы болуы тиіс. Халықаралық тәжірибе
көрсеткендей, қарым-қатынастарда тек бір жақты пайда алуға бағытталған
қадамдар, екі жақтың да ұтылысына әкеледі.
Біздің жағдайымызда шетел инвестицияларын пайдаланудың басты принципі
болып, еліміздің экономикалық, саяси және экологиялық қауіпсіздігін сақтау
мен нығайтуға ынта берілуі тиіс. Осыған орай республикамыздағы "өзекті"
салалардағы кәсіпорындарды шетел инвесторларына жекешелендіру арқылы
сатылуы көп ой туындатады. Тәжірибе көрсеткендей кейбіреулері инвестициялау
шарттарын толық сақтамай, еліміздің мүдделері, әсіресе экология
қауіпсіздігімізді елемеуі мысал бола алады. Оған қоса шетел инвесторларының
өндірістің табиғи ресурстарды өндіруге көп көңіл бөлу тенденциясы
республика халық шаруашылық құрылымының диспропорциясын сақтау, тіпті
күшейтуге әкелуде. Ал негізгі міндет инвестициялық жобалардың импорт орнын
басу өндірісін дамыту мен тұтынуға дайын сапалы өнімді өндіруге бағытталған
экспорттық мүмкіншілігімізді ұлғайту тұрғысынан баға берілуін қажет етеді.
Сонымен қатар республикамыз шетелдерде экологиялық таза өндірістерге
қажетті шикізаттарды өндіретін салалардың даму полигонына айналуын
болдырмау қажет.
Және тағы бір маңызды принцип болып, инвестициялық жобалар мен
инвестициялық келісімдердің анықтығы болып табылады. Инвестициялық
жобалардың негізгі көрсеткіштері мен жүзеге асыру механизмдері мүдделі
жақтарға алдын-ала мәлім болып, жариялануы тиіс. Әрине де бұл, мемлекеттік
құпияға жататын объектілер туралы сөз емес. Шетел инвестицияларын тартудың
негізгі формаларына:
1) Тікелей шетел инвестициялары;
2) Концессиялық келісімдер;
3) Несиелер мен қарыздар;
кіреді.
1) Қазақстан экономикасының нарықтық өзгерістеріндегі шетел
капиталының қатысуы республикамыз үшін бірлескен және шетел кәсіпорындарын
құруға бағытталған тікелей шетел инвестицияларды тарту тиімді болады. Бұл
оның тек капитал салымдарының көзі ретінде ғана емес, әлемдік шapуашылыққа
интеграциялануға қажеттті технологиялар, "ноу-хау", басқарудың алдыңғы
қатарлы әдістерінің келуін қамтамасыз ететіндігімен байланысты. Бірлескен
инвестициялық жобадағы тікелей шетел инвестицияларының тиімділігі шетел
инвесторының өз капитал салымдарының максималды пайдалылығына ынталы болып,
өндірістің кеңеюіне, өнімнің бәсекелі болуына ұмтылуымен сипатталады.
Сонымен қатар шетел инвесторы тәуекелділікті ұлттық инвестормен бірге
бөлісетіні бар; тікелей шетел инвестицияларының Қазақстан экономикасына
келуінің шетел несиелерімен салыстырғанда тағы бірнеше артықшылықтары бар.
Шетел кәсіпкерлік капиталды тарту ішкі нарықта монополиялармен күресу мен
бәсекелестікті жоғарылатудың белсенді құралы ретінде пайдалануға болады. Ол
елдегі қаржы жетіспеушілігін ғана жоймай, ұлттық өндіргіш күштерін
пайдаланудың тиімділігін түзетуге, жоғарлатуға ықпал етуге өте ыңғайлы
тікелей шетел инвестицияларын орынды пайдалану экспортты диверсификациялау,
қосымша жұмыс орындарын жасақтауға әкеліп, шетел несиелеріне қарағанда
мемлекет борышын ұлғайтпай, шетелге валюта ағымын а айтады.
Тікелей шетел инвестицияларды тартудың негізгі түрі болып, бірлескен
кәсіпорындар мен шетел инвесторларының меншігіндегі кәсіпорындарды құру
болып табылады. Бірлескен кәсіпорындардың ерекшелігіне ортақ капитал,
бірлескен басқару, пайданы бөлісу болады. "Бірлескен кәсіпорындарды құру
өте қарқынды өтуде — 1997 жылдың өзінде оның саны 2905 жетіп, оның ішінде
шетел компанияларына 100% иелігіндегі кәсіпорында 253 болды. Бірақ жұмыс
істеп жатқан бірлескен кәсіпорын саны тек 567 болып, қалған 2011 тіркелген
кәсіпорындар өндіріс пен қызмет көрсетуге ешқандай салымдар жүзеге
асырылмаған".
Осы форманың бір түрі болып қабылдаушы елде шетел кәсіпорнын жаңа
құрылыс негізінде немесе сатып алу арқылы жекешелендіру негізінде құру.
Бірақ тікелей шетел инвестициялардың осындай тарту жолы, халық
шаруашылығының салалық құрылымын тиімді өзгертуге мақсатты бағытталғанымен
ерекшеленуі тиіс. Ол аса маңызды экономика мен өндіріс салаларының
шикізатқа бағытталғандығы мен техникалық қайта қаруландыруды жүзеге
асырылуын меңзеуі керек.
Сонымен бірге жұмыстың бір бөлігін немесе кешенді байланысқан
жұмыстарды орындау туралы келісім жасау, өнімділігі жоғарылау құрал-
жабдықты және таза экологиялық технологияларды жалға (лизинг операциялары)
алу сияқты қарапайым мемлекет аралық экономикалық қарым-қатынастар өз орнын
табуда. Экономикалық және әлеуметтік пайдалылықтан басқа, мұндай сервистік
және лизингтік операциялар қабылдаушы ел ғылыми-техникалық прогресті
жеделдетуде маңызды орын алады. Қазақстанда соңғы уақытта шетел капиталы
мен шетел басқару тәжірибесін тартуда кәсіпорындарды басқаруға беру формасы
кең қолдануда.
2) Республиканың экспорттық потенциалын ұлғайтудың ең тиімді
жолдарының бірі концессия болып, ол шетел кәсіпкерлеріне толатын және
толмайтын табиғи ресурстарды өндіру құқығын беру және басқадай шаруашылық
іс-әрекетті ұзақ мерзімді жалға алу жағдайында жүзеге асыру болып табылады.
3) Портфельді инвестициялар шетел инвесторлардың үлестерді, акция мен
басқадай бағалы қағаздарды сатып алып, капитал салымы еліндегі меншікке ие
болуын көрсетеді. Бұл caлымдар мемлекетте нарықтық инфрақұрылым
элементтерінің дамыған жағдайында ғана тиімді болып, қор биржаларының
әлемдік қаржы нарығымен операциондық байланыстары, оның құқықтық және
халықаралық стандарттарға сай болуы қажет. Мемлекеттік кәсіпорындарының
акцияларын сату мемлекетке валюталық қаржыларды әкеліп, ол оны сыртқы
борышты өтеуге немесе жоғары тиімді капитал салымдарын қаржыландыруға
мүмкіндік береді.
Қазіргі еліміздің экономикасына шетел капиталын тартуда сыртқы
несиелер формасы болуда. Оны пайдалану ішкі инвестициялық ресурстардың
жетіспеушілігі мен тікелей шетел инвестицияларды тарту мүмкіндіктерінің
төмендігіне байланысты болуда. Қаржыландыру көздері, тартудың көлемі мен
мақсатына байланысты сыртқы несиелер:
•Жеңілдіктері бар несиелер немесе ресми көмек;
• Банк несиелері;
• Коммерциялық несиелер;
• Экспорттық немесе "байланысқан" несиелер;
• Субсидиялар, гранттар мен гуманитарлық көмек;
түрінде болады.
Шетел капиталын тартуда мемлекеттік стратегияны анықтауда тікелей
инвестиция мен несиелеу арқылы инвестициялау арасындағы айырмашылықты
есепке алу өте маңызды. Ең алдымен тікелей шетел инвестициялар өндіріске
капитал салымдарының көзі ғана болмай, технология, "ноу-хау", басқару мен
маркетингтің алдыңғы қатарлы әдістерін әкелуін қамтамасыз етіп, ұлттық
экономиканың әлемдік шаруашылыққа интеграциялануына әсер ететінін
ұмытпауымыз қажет.
- Тікелей шетел инвестициялары салынған қаражаттарды толығымен
қайтарылуы бір уақыт мезгілінен кейін ғана өтсе де, пайыздарымен бірге
алғашқы сомалардан артық мөлшерді әкелуі мүмкін.
- Ал шетел инвесторының алынған пайдасы қолайлы инвестиция ахуалы мен
пайда нормасының жеткілікті мөлшерінде қабылдаушы мемлекетте қайта
инвестициялануы мүмкін.
- Кәсіпкерлік шетел капиталының импорты банк несиелеріне қарағанда
мемлекеттің борышының ұлғаюына әкелмегендіктен, елдің төлем балансының
теріс сальдосына тікелей әсер етпейді.
- Бірлескен жобаның шетел қатысушысы шетел банк несиелеушіге қарағанда
инвестициялардың максималды пайда әкелуіне мүдделі болғандықтан, өндірістің
тиімділігін арттыруға, оның көлемін ұлғайтуға, өндіріс аппаратын жаңарту
мен шығарылатын өнім бәсекелестігін жоғарылатуға ұмтылады.
- Шетел инвесторы күш-жігерін өндіріс стадиясында ғана емес, оң
нәтижеге әкелетін зерттеу жұмыстарына, жобалық-конструкторлық дайындық,
маркетингке жұмылдыруға тырысады.
Жоғарыда көрсетілген ерекшеліктер шетелдік нақты және қарыз капитал
ағымдарының сәйкестігін қатаң бақылауды қажет етіп, оны ұлттық
экономикасына ашу мәселесінің стратегиясына байланысты және мақсаттарға
сәйкес шетел капиталын тарту мен пайдалануға әртүрлі жолдарды пайдалануды
қажет етеді.
Қысқа мерзімді мақсаттарды орындау, мысалға республиканың ішкі нарығын
толтыру үшін сыртқы қарыздарды пайдалануға болады, ал ұзақ мерзімді
мақсаттарды — нарықтық өзгерістер мен өндірістің қайта құруды жүзеге асыру
- тікелей шетел инвестицияларын тарту тиімді. Сонымен бірге ұлттық
экономикалық қауіпсіздігіне әсер ететін салалар мен аймақтарды анықтап,
оған шетел инвестицияларын толық немесе жартылай шектеу қоюды анықтау өте
маңызды.
Инвесторлардың екі түрі бар: институтционалды және жекеленген.
Институтционалды - бұл басқа біреудің қаражатын басқарғаны үшін ақша алып
отырған мамандар. Оларды қаржы мекемелері жалдайды, мысалға банктер,
сақтандыру компаниялары, зейнеткерлік қорлар және ірі қаржылық емес
корпорациялар, жекеленген жағдайларда жеке тұлғалар болып табылады.
Жекеленген инвестор - өз қаражаттарын қаржылық мүдделерге байланысты
пайдаланады. Олар тек бос қаражаттары пайда әкелуіне мүдделі.
Институционалды және жекеленген мүдделердің жұмыс істеу принциптері
бірдей.
Кез келген инвестициялық бағдарлама инвестициялық саясатты жүргізу
сатыларында қолайлы жағдайларға байланысты әртүрлі инвестициялық құралдарды
есепке ала жүргізілуі тиіс. Инвестиция деп ақшалай қаражаттарды құнының
өсуі мен оң пайда алу мақсатында әр түрлі қаржы құралдарына орналастыру
болып табылады. Толыққанды және дамытылған инвестициялық бағдарлама
инвестициялық көздерінің барлық ауқымын енгізуі қажет. Инвестициялық көздер
мен экономикалық даму арасындағы өзара байланысты келесідей кестемен
көрсетуге болады:
1-сурет. Инвестиция мен экономикалық өсу арасындағы өзара байланыс.
Инвестициялық көздер болып амортизациялық қорлар, халық шаруашылығының
жиналымдары (кәсіпорын пайдасы, тікелей бюджет табыстары), халықтың
қаражаттары, резервтік, сақтандыру және сол сияқты қорлар, қарыз құралдары
(банк несиелері, қаржы-инвестициялық құрылымдар қарыздары, кәсіпорындардың
бағалы қағаздарды орналастыру қаражаттары), орталықтандырылған қорлар мен
шетел банкілер және халықаралық қаржы ұйымдар несиелерін қоса алғандағы
шетел инвестициялары болып табылады.
Инвестициялардың экономикалық орны
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, инвестициялар мемлекеттің экономикалық
жүйесіне қарамастан, экономикалық дамуының кемелденуінің маңызды факторы
болатынын көрсетті. Қазақстан Республикасының Президентінің елге арналған
сөзінде, мемлекетіміздің экономикасына инвестицияны тартудың стратегиялық
міндет ретінде қарастырылуы бекер емес. Бірақ оны жүзеге асыру үшін
бірқатар жағдайларды жасақтау қажет. Өйткені елде инфляцияның жоғары
деңгейі, болып саяси және экономикалық тұрақтылығы жоқ, инвесторлар
меншігін қорғайтын құқықтық негіздері болмай, валютаны еркін айырбастау мен
алынған пайда мен өнімді еркін шығару мүмкіндігі жоқ мемлекеттен капиталдың
"қашатынын" білеміз.
Инвестициялық процестердің талдауы, таза инвестициялар өсімі жалпы
ұлттық өнімнің мультипликативті өсіміне әкеледі. Басқаша айтқанда,
инвестицияланған ақшалар — "өте күшті" ақша болып табылады. Осындай әсерге
мемлекеттік шығындар өсуі де әкеледі. Инвестиция мен мемлекет шығындарының
күшті әсері экономикалық теорияда мультипликативті эффект атауына ие болды.
Көрсетілген өзара байланыстар мен эффекттер кез келген мемлекет
экономикасындағы инвестициялық сферасындағы негізгі болып, мемлекеттің
экономикалық өсуін анықтайды. Инвестициялық саясат болса, экономикалық
саясаттың басты сферасы болып табылады. Оған дәлел ретінде әлемдік тәжірибе
бола алады. Мысалға. Жалпы ішкі өнімнің 1% өсуіне ЖУӨ - көлемінің 3%
инвестициялар бөлінуін қажет етеді.
Егер де өндірісі дамыған АҚШ, ГФР, Жапония, Франция мен Ұлыбритания
мемлекеттерінің экономикалық өсу этаптарына талдау жасап, экономикалық
өсудің жоғары қарқыны барлық - жағдайларда да бұл мемлекеттердегі
инвестициялық белсенділік кезеңдерімен сәйкес келгенін көре аламыз.
Бұл жағдай, әсіресе 20 ғасырдың 60-жылдары айқын көрініп,
инвестициялық белсенділіктің жоғары деңгейі экономикалық өсудің интегралды
көрсеткіші ретіндегі ЖҰӨ-нің өте қарқынды өсу қарқынымен қатар жүрді.
Мысалы, Жапонияда 1966-1970 жылдары инвестиция көлемін екі есе арттыру
кезінде, өткен бесжылдықпен салыстырғанда ЖҮӨ 70% -аса өскен. Осы жылдарда
АҚШ, ГФР, Францияда ЖҰӨ өсімі 25-30% көлемінде болды. Экономикалық өсудің
жоғары қарқыны дамыған елдерге 60-жылдардың өзінде-ақ постиндустриалды
қоғам экономикасын қалыптастыру мен экономикалық өсудің жаңа кезеңіне өтуге
және әлеуметтік-экономикалық дамуды қамтамасыз ететін материалды-техникалық
негізін қалауға мүмкіндік берді. Сөйтіп, толық экономикалық тұрақтандыру,
әсіресе стагнациядан экономикалық өсуге өту көбінесе инвестициялық саясатты
түбегейлі өзгертуден, инвесторлар функцияларын өзгерту мен оны ынталандыру
өте маңызды орын алады. Бұл бағдарламаларда экономикалық депрессиядан өсу
стадиясына өткен мемлекеттердің тәжірибесі толық есепке алынуы қажет.
1.З. Қазақстан экономикасына инвестиция тартудың объективті қажеттілігі
1992 жылдан ТМД елдерінде мемлекеттік меншік формаларының жеке
меншікке өту мен нарықтық қатынастарға көшуге байланысты ауқымды
институтционалды өзгерістер процессі басталды. Бұл кезеңде басқа орта және
Шығыс Еуропа мемлекеттеріндегідей, Қазақстанда ЖҰӨ өндірісінің күрт
төмендеуімен сипатталған еді. Өнеркәсіптік өндіріс 1991 жылмен
салыстырғанда 2 есе төмен болып, өндіріс дағдарысы 1992-1994 жылдары елеулі
болды.
Осыған байланысты инвестициялар маңыздылығы арта түскені түсінікті.
Бірақ оның қажеттілігін түсіндіру барысында оның негізгі себептерін атап
кету қажет:
• Сол жағдайларда инвестициялардың ішкі ресурстар есебінен жүзеге
асырудың шектеулілігі.
• Бұл тұрақтандыру, қатты ақша-несие мен гиперинфляция жағдайында қала
береді.
• Ішкі нарықты дефицитті өніммен толтыруға ұмтылысы.
Әлемдік шаруашылық байланыстарына енудің объективті қажеттігі.
Инфляцияны аз деңгейге түсірген Қазақстан, өзінің стратегиялық
басымдылықтарын мол капитал салымдарынсыз жүзеге аспайтын экономикалық
өсуге бағыттады.
Инвестициялар орта және төмен экономикалық даму деңгейдегі елдерде
жеке кәсіпкерліктің тұрақтануы мен дамуына ықпал етіп, күрделі жобаларды
жүзеге асыру үшін капитал шоғырландырып, бірлескен кәсіпорын құруға қарыз
капитал нарығының тұрақтануына әкеледі.
Қазақстанның нарықтық шаруашылыққа бет бұруы, шетел инвсстицияларға
қажеттілігін күрт өсірді. Олар мұнай, газ, көмір, қара және түсті
рудаларды, минералды шикізаттарды табу мен оны өңдеу үшін өте қажет.
Еуропалық типтегі экономикалық жүйелерде мемлекет 50% табысын өңдеуші және
өндіруші кәсіпорындарынан алатынын атап кетуге болады. Ал экспортқа
бағытталған дайын өнім өндіруші салаларға инвестиция жасау елге шетел
валютасының келуін көбейтеді. Шетел капиталы жергілікті бюджетке де
түсімдерді ұлғайтады, өйткені инвестор жұмысқа жергілікті тұрғындарды
қабылдап, шарға еңбек ақы төлейді, ал олар одан салық төлейді. Одан Ы қа,
қоғамда және сатып алу қабілетінің пайда болуы, тауар мен қызмет көрсетyге
сұранысты ұлғайтады. Сондықтан шетел инвесторы инвестицияны орналастыратын
елде халықтың әл-ауқаты мен байлығына тікелей немесе жанама әсер етеді.
Қазақстанға экономикалық, әлеуметтік, саяси, мәдени жағдайды дамытуда
жандандыруы қажет. Оны жүзеге асыруда инвестицияларды тарту нақты келешегі
зор болуда. Өйткені оның біздің экономикаға енуінің бірқатар
артықшылықтарын атайық:
• Шетелдік инвестициялар елдің ғылыми-техникалық потенциалын алдыңғы
қатарлы технологиялары мен басқару тәжірибесін әкелу арқылы жоғарылатып, ол
экономиканың қайта құрылуына дүмпу беріп, нарықтық құрылымды жасақтауға
әсер етеді.
• Шетел капиталының импорты ұлттық экономикада жаңа жұмыс орындарын
жасақтап, мемлекетке әлеуметтік төлемдерді қысқарту арқылы қаражат
үнемдеуге мүмкіндік береді. Жаңа жұмыс орындарының жағдайлары жаңа дағды
мен білікті қажет еткендіктен, оларды қайта оқытуды жүзеге асырады. Осының
бәрі жергілікті жұмыс күшінің сапасын жоғарылатады.
• Шетел инвестициялары жергілікті кәсіпорындарының нарықтық қаржы -
экономикалық қатынастарына енуін жеделдетеді.
• Шетел капиталы экспорт пен бәсекелестікті жоғарылатып, жергілікті
кәсіпорындардың әлемдік нарыққа шығуын жеделдетеді.
• Шетел инвестициялары жаңа салаларды сақтау мен оны дамыту үшін
негіздерді жасайды. Шетел инвестициялары жасақтаған жаңа өндіріс салалары
басқадай салалардың құрылуына тікелей әсер бере алады. Ал өз инвестиция
нәтижелерімен қанағаттанған шетел инвесторы бұл туралы басқаларға айта
бастайды. Осы елде әрекет етіп жатқан инвестор пікірі жаңа шетел инвесторы
үшін өте беделді болады. Кейде шетел инвесторының инвестициялық жобасы
салааралық және салалар дамуына негіз бола алады. Мысалға, мемлекет немесе
аймақ микросхема жасайтын трансұлттық компанияны тарта алса, бұл сала ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz