Шетел инвестицияларын басқарудың шетел тәжрибесі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..3
І Шетелдік инвестициялар нарығын басқару және
реттеудің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
1.1 Инвестиция түсінігі және оның мазмұны ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Шетелдік инвестицияларды басқару
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... .
1.3 Шетел инвестицияларын басқарудың шетел тәжрибесі ... ... ... ..
ІІ Қазақстандағы инвестициялық қызметтің даму жағдайын талдау ... .
2.1 ҚР-дағы инвестициялық қызметінің бүгінгі тандағы жағдайы ... ...
2.2. Қазақстан Республикасының инвестициялық саясатының
Бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ІІІ Шетелдік инвестицияларды басқару және реттеуді жетілдіру ... ...
3.1 Шетелдік инвестициялардың пайдалану жолдары ... ... ... ..
3.2 Шетел инвестициялық тиімділігі халықаралық тәжрибеде ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . .
Ұсыныстар
Кіріспе
Жаһандану және халықаралық интеграция жағдайында кез-келген елдің
әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан сәтті дамуы, көбіне, ұлттық және шетелдік
инвестициялардың қолданылу және жұмыс істеу тиімділігіне тәуелді болады.
Қазақстан үшін инвестициялар - экономикалық өсуді қамтамасыз ететін негізгі
көздердің бірі ғана емес, сондай-ақ, әлемдік экономикаға енудің өзіндік
алғышарты болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына
жолдауында қоғамның негізгі даму бағыттарының бірі ретінде, шетелдік
инвестициялар мен ішкі сақтаулы қаржы (қор) деңгейі жоғары, ашық нарықтық
экономикаға негізделген экономикалық өсуге баса мән берді. Шетелдік
инвестицияларды тарту саясаты Қазақстанның жалпы экономикалық даму
стратегиясына сүйенеді. Шын мәнісінде, тәуелсіз Қазақстанда инвестициялар
ел экономикасының жаппай дамуына елеулі септігін тигізетін күшті
экономикалық және қаржылық құрал рөлін атқарады. Сондықтан, елімізге ішкі
және сыртқы (шетелдік) инвестицияларды тарту, оларды оңтайлы пайдалану мен
жұмыс істету жөніндегі тиімді мемлекеттік инвестициялық саясатты дайындау
өзекті мәселеге айналып келеді. [1]
Инвестициялар нақты инвестициялар және қаржы инвестициялары болып
бөлінеді. Нақты инвестициялар капиталдың өнеркәсіпке, ауыл шаруашылығына,
құрылыс және т.б. жұмсаламы. Қаржы инвестициялары – мемлекеттен, басқа да
кәсіпорындардан, инвестициялық қорлардан бағалы қағаздар мен акцияларды
сатып алуға бағытталған.
Қазақ халқының тәуелсіздік жолындағы күресі іске асып, 1991 жылы 16
желтоқсанда “Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы”
Конститутциялық заң қабылданып, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік
тәуелсіздігі жарияланды. Қазақстанның тәуелсіздігін шет елдер таныйды,
олардың дипломатиялық органдары ашылып, басқа елдерге үлгі болды.[2]
1995 жылғы 30 тамызда өткізілген республикалық референдумда ”Қазақстан
Республикасының” Конститутциясы қабылданды. Конститутцияның 1 – бабында
“Қазақстан республикасы өзін, демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ” – бекітілді.
Конститутцияның 7 – бабында Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл
болып қазақ тілі бекітілді, ал орыс тілі мемлекеттік ұйымдарда және
жергілікті өзін-өзі органдарында ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылатын
болды. Қазақстан республикасының Мемлекеттік нышандары, Туы, Елтаңбасы және
Гимні бар.[3]
1997 жылы Қазақстан халқына жасалған алғашқы Жолдауында Елбасымыз
Н.Ә.Назарбаев еліміздің 2030 жылға дейінгі дамуының стратегиясы-біздің
қоғамымыздың келешектегі келбеті мен мемлекетіміздің болашақтағы бітімі
баян етілді. Біз бұл ретте қандай қоғам орнатқымыз келетінін, дамуымыздың
шырқау биіктігі қандай болуы керектігін анық білуге, айқын түсінуге тиіс
екенімізді ұғындық. Біз қателескен жоқпыз: Қазақстан өтпелі кезеңнен
ойдағыдай өтіп, әрі өз дамуының сапалық жаңа кезеңіне нық қадам басты.
Н.Ә.Назарбаев Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан жолдауында былай деген:
Саяси жаңғырулардың біз көздейтін басты мақсаты – биліктың қоғам мен
мемлекетті басқарудың барынша ұтымды сомдайтын, сонымен бір мезгілде
еліміздегі саяси тұрақтылықты сақтау мен азаматтарымыздың барлық
конституциялық құқықтарын қамтамасыз ететін осы заманғы демократиялық
нысанына қарай жылжу.
Қуатты мемлекеттік билік пен демократия – бір – бірінін қолдаушы күш.
Демократия тек заңдылықтар қатаң сақталған ғана тұрақты түрде дамиды.
... Жаңа кезеңдегі негізгі міндет – жалпыға танылған демократиялық
құндылықтар мен өзіміздің көпұлтты және көпконфессиялы қоғамымыздың
дәстүрлері үйлесімді ұштасатын ашық, демократиялық және құқықтық
мемлекеттің негіздерін одан әрі нығайта беру. [4]
Диплом жұмысымның мақсаты - тәуелсіз Қазақстан Республикасының
инвестициялық саясаты туралы, олардың мақсаттары жүзеге асыру әдістерін,
мағынасын, оның бағыттарын ашып көрсету болып табылады.
Диплом жұмысының өзектілігі-замана тудырған талаптар мен төндірген
қатерлер әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси қатынастардың барлық
жүйесін серпінді жаңарту мен әлемнің бәсекеге қабілетті және серпінді дамып
келе жатқан елінің біріне айналуы жан-жақты қарастырылып, зерттеледі.
Диплом жұмысы кіріспе бөлімнен, бес тарау мен қорытынды бөлімнен,
пайдаланған әдебиеттер және де сілтемелер тізімінен тұрады.
Әлемдік экономиканың шамалы ғана өсуі салдарынан дүниежүзіндегі
шетелдік инвестициялар көлемі елеулі қарқынмен азайып барады. Халықаралық
инвестицияларға арналған БҰҰ баяндамасында халыкаралық қоғамдастыққа мүше
елдердің жартысынан көбінің инвестициялық дағдарыстан әсерленгендігі, тіпті
бұдан АҚШ пен Ұлыбританияның айтарлықтай зардап шеккендігі айтылады.
Мәселен, 2002 жылы сыртқы инвестициялардың жалпы көлемі 20%, яғни 631 млрд.
долларға төмендеп, дамыған елдерге инвестиция көлемі 23% қысқарды. Баяндама
авторларының пікірінше, сыртқы инвестиция көлемінің азаюына әлемдік
экономиканы сауықтыру жөніндегі бұлыңғыр болжамдар мен экономикалық өсудің
тұрақсыздығы кері әсерін тигізді. Оның ұстіне, корпоративтік бірлескен
құрылымдардың саны да кеміп, инвестициялық ахуалға өзіндік әсерін қалдырды
[8].
Мамандардың пайымдауынша, Қазақстан экономикасының көтерілуі қазіргі
әлемдегі күрделі саяси жағдай мен инвестициялық дағдарыстың жағымсыз
ықпалынан құтылуға мүмкіндік береді.
Республикадағы инвестициялық процесті сараптай келе мынадай негізгі
даму бағыттарын атап көрсетуге болады:
1) инвестициялық ахуалды үздіксіз жетілдіру;
2) инвестициялық іс-әрекеттің құқықтық қамтамасыз етілуін жақсарту;
3) инвестициялық процестегі мемлекет пен ұлттық инвесторлардың іс-әрекетін
жандандыру;
4) даму институттарының (Қазақстан Даму банкі, Инвестициялық қор, Ұлттық
инновациялық қор АҚ, Экспорттық несиелер мен
инвестицияларды сақтандыру жөніндегі мемлекеттік
сақтандыру корпорациясы АҚ рөлін күшейту;
5) банктердің экономиканы инвестициялауға белсене араласуын
қамтамасыз ету;
6) Астана және Астана қалаларында еркін экономикалык аймақтарды құру
арқылы инвестицияларды тарту мен тиімді пайдаланудың әлемдік тәжірибесін
қолдану;
7) инвестициялауға оңтайлы әрі өркениетті жанасудың негізі ретінде жобалық
менеджментті дамыту (жуырда Қазақстанның Жоба менеджерлері одағы құрылды,
Қазақстанда РМІ - РгоJес: Маnаgеmenеt Intitute бөлімшесін ашу жоспарлануда)
және т.б. [9]
Инвестициялық жобалардың тиімділігін анықтау және бағалауды,
материялдық және заңды түрде тікелей жауап беретын инвесторлар жүргізеді.
Қазақстан Республикасында инвестициялық жобалардың тиімділігін анықтаудың
методологиясы мен әдістері, меншік формасына қарамастан, Россияда
жасалынған және 31 март 1994 жылы бекітілген, инвестициялық жобалардың
тиімділігін анықтау және оларды қаржыландыруға таңдап алу жайлы
Методологиялық нұсқаулырды қолдану арқылы негізделеді.
Осы Методологиялық нұсқауларға байланысты инвестициялық жобалардың
экономикалық тиімділігін бағалауда: коммерциялық (қаржылық) тиімділік –
қатысушылар үшін жобаны іске асырудың қаржылық нәтижелерін; Бюджеттік
тиімділік – жобаны іске асырудан түскен қаржылық түсімдердін; экономикалық
тиімділік - жобаны іске асыруға байланысты болған шығындар мен соңғы
нәтижелерді аңықтауда қолданылады.
Инвестициялық жобалардың тиімділігі көрсеткіштер жүйесімен анықталады.
Ондай көрсеткіштерге:
1. Таза дисконтталған (ТДҚ) немесе таза дисконтталған табыс
(ТДТ)
1. Инвестициялардың рентабельдігі (ИР), табыс индексі (ТИ);
1. Табыстың ішкі нормасы (ТІН)
1. Қайтарым уақыты (Т қай)[10]
Осы көрсеткіштермен – пайданың жай нормасы, капитал беру, шығындардың
интегральдық тиімділігі көрсеткіштері де қолданылады.
Инвестициялық жобаның коммерциялық (қаржылық) тиімділігі табыс
нормасын қаржы шығындармен толтыратын нәтижелердің арақатынасымен
анықталады және жоба бойынша толық түрде немесе жобаны инвестициялау
үлесіне байланысты жеке қатысушылар үшін де есептеледі.
Инвестициялық жобаның коммерциялық тиімділігін есептегенде
инвестордың - инвестициялық, операциялық, қаржылық іс-әрекеті қаралып,
есепке алынады. Мұнда нақты ақшалардың ағыны мен сальдосы анықталып,
талданады.
Инвестициялық жобалардың коммерциялық тиімділігіне әсер ететіндер:
1. Жалпы инфляция – экономикадағы өндіріс ресурстарына
(шикізат, капитал, қызмет, еңбек т.б.) және шығарылатын
өнімге бағаның жалпы деңгейінің өсуі;
1. Инфляцияның әртектес болуы (яғни оның әртүрлі көлемі) өнім
түрлері және өндіріс ресурстары бойынша;
1. инфляция деңгейінің шетел валютасының курсынан
жоғары болуы.
Бюджеттік тиімділіктің негізгі көрсеткіштері – жобаны іске
асырудың нәтижелерінің жергілікті және аймақтық бюджеттің кірісі мен
шығысына әсерін анықтайды.
Бюджеттік тиімділіктің негізгі көрсеткіші болып бюджеттік әсер
(эффект) есептеледі.
Интегралдық бюджеттік әсер - жылдық дисконтталған бюджеттік
әсерлердің қосындысы түрінде есептеленеді немесе бюджеттің интегралдық
шығыстарынан асып түсуі түрінде қарастырылады.
Өзіміздің қандай бір дүрыстау бос дағдарысы қаражат болмаған жағдайда
және экономиканың өсу кезінде шетелдік инвестициялар экономикаға
допингтің ролін атқарады, оның өзі мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін
нығайтуға тікелей әсерін тигізеді. Екінші жағынан кейбір сомалар әсіресе
қорғаныс мәні бар, экономикалық қауіпсіздік жағынан шетелдік инвестициялар
үшін жабық болуы тиіс.
Мысалы, Жапонияда, шетелдік осы салаларға жататын кәсіпорындардың
акцияларын да сатып ала алмайды. Басқа батыс елдерде де шетел инвесторлары
үшін лицензия берудің қатаң режимі бар, біздің республикада ол әрине әзірше
жоқ.
Алайда, дүниежізілік алдынғы қатардағылардан айтарлықтай артта қалған
қорғаныс салалары мен өндірістері үшін шетел капиталының тү – суі осы артта
қалушылықты жоюдың және ұлттық қауіпсіздікті нығайтудың жолы болып
табылады.
Шетелдік инвестициялары елдің экономикалық қызығушылығына айтарлықтай
сәйкес келеді.
1.2 Шетелдік инвестицияларды басқару әдістемесі
Тікелей инвестициясы басқару түрінде сыртқа шығарылуы қабылдаушы ел
территориясында экспорттаушының өндірісті ұйымдастыру ретінде көрінеді.
Тікелей инвестициялар бүкіл дүниежүзі экономикасына маңызды әсер етеді,
халықаралық бизнестің дамуына тікелей ықпал жасайды және халықаралық
инвестициялық қызметке кіретін компанияларға келесідей артықшылықтарды
қамтамасыз етеді:
1. өзіне тұрақты нарықты жасауда қамтамасыз ету немесе трамплин
ретінде үшінші бір елдің нарығына шығу;
1. басқа бір елде орналасқан секторлар арқылы өзінің жеке ішкі
нарығын құру;
1. мемлекетаралық қатынастарда өзінің жеке мүддесін аймақтық және
одан кең халықаралық деңгейде кірістіру.
Халықаралық тікелей инвестициялардың маштабтарын бағалау, қазіргі
дүниежүзілік шаруашылықта келесілерді қамтиды:
1. тікелей инвестициялардың жалпы масштабтарының динамикасын;
1. тікелей шетел инвестициялардың жалпы сомасындағы жеке елдер және
аймақтардың қатысу көлемін;
1. жылдық өзгерістердің динамикасын;
1. өзгерістер мен тенденциялардың себептерін.
1914 жылдан бастап екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғанға дейінгі
кезенде, шетелдегі капитал көлемі 13 бөлігіне өсті. Осыдан кеін олар 10
жылдың ішінде екі есеге өсіп, келесі 6-7 жылдың ішінде тағы да екі есеге
көбейді. 60-шы жылдардың ортасынан бастап 25 жыл ішінде олар 4 есеге
көбейді. Ал, 80-ші жылдарға дүнижүзінде шамамен 450 млрд доллар шетел
инвестициялары кірді. 1990 жылы шетел инвестициялары 1,7 трлн. Долларға
дейін жетті, яғни бұл бір 10 жылдықта 4 есе көбейгеннін көрсетеді.
Шетел инвестицияларын бұлай тез өсу қарқыны, тек қана ішкі нарықтын
шектелу салдарынан өзінің пайдалы қолдану орнын іздеген капитал
артықшылығымен ғана емес, сонымен бірге оларды ішкі экономикада жақсы
қолдануға мүмкіндігі жоқтығымен де түсіндіріледі. Сонымен қатар пайда
нормасы биік көрссетушілерге ие елдер бар. Бүкіл дүниежүзі шаруашылығында
қайта құру болды, себебі тарнсұлттық корпарациялар (ТҰК) шетелге енуде,
капиталды бұрынға түрінде шығарудан бас тартып, өндірісті шығаруға көшті.
Бұл жағдайда негізгі мақсат ретінде пайданы тұрақты және ұзақ мерзімді
қамтымысыз ету болып табылады.
1. Жапон үкіметі мен бизнестің қабылдаған тікелей шетел
инвестицияларының төмен көлемі байқауға болады (17831 млн.
доллар). Инвестицияларды белсенді ынталандыру нәтижесінде,
тікелей инвестициялардың экспорты бойынша бұл ел дүние жүзінде
үшінші орынға ие болды.
1. Ірі импортаушылар қатарына Қытай, Испания, Австралия,
Нидерланды, Бельгия, Люксембург кіреді.
Триаданың өз ішіне капитиалдың интенсивтік қатынастарының өсуі
байқалды, яғни өзара сауда, дүниежүзілік саудаға қарағанда тез өсіп жытар.
Осы Триадада өзінің ерекше халықаралық еңбек бөлінісі және аймақтық,
ұлттық деңгейлердегі реттеу механизмдері арқылы дүнижүзілік шарушылық
стандартын анықтайтын жаңа саты пайда болды.
Капиталдың халықаралық қозғалысының негізгі қалыптасушылары нарықтық
процестері белсенді даму үрдісіндегі елдер болып табылатындығын ескере
отырып, тікелей шетел инвестициялары динамикасының себептеріне мыналарды
жатқызуға болады:
1. Бәсекелестік қысымы;
1. Жаңа технологиялар;
1. Жекешелендіру;
1. Мемлекеттік қолдау;
Қазіргі кездегі шетел инвесторларын ойландырып жүрген бірқатар
сұрақтарға, атқарушы органдармен тіркелген заңды актілер арқылы, сондай-ақ
іс-тәжрибедесіне және әкімшілік нормаларына сәйкес нақты жауап алуға
болады. Ірі инвесторлардың жоспарларын талдау келесідей сипаттаманы береді:
инвесторлардың барлығы белсенді шетелдік операцияларды жоспарлайды. Бірақ
мұнда кейбір географиялық нюанстары бар: американдық фирмалар Батыс
Еуропалық нарықты көздейді, бұл әсіресе жаңа технологиялар және тұтынушы
тауарларының өндірісінде қатты байқалады; Еуропалық ТҰК өзінің негізгі
салымдарын Американдық нарықта жасағысы келеді; ал, жапондық ТҰК - Азияны
басымдылық бағыты ретінде көздеп отыр. Ал дамушы елдерге келетін болсақ,
олардың салымдары сол дамушы елдерде орналасады.
1.3 Шетел инвестицияларын басқарудың шетел тәжрибесі
Мемлекеттер экономикасындағы шетел инвестициялары. Инвестициялар
түсінігі - көп қырлы құбылыс, оның бірнеше мағыналық анықтамасы бар:
* ең алдымен, инвестициялау жөнінде сөз еткенде, кұрал-
жабдық, технологиялар жөнінде айтылады. Оларды енгізу арқылы
өндірістік процесс жүзеге асырылады;
* соңғы кездері бағалы қағаздарды, акцияларды сатып алу
жөнінде сөз болады;
• мұндай анықтама бірнеше шектеуші сипатта болады, өйткені кең
мағынада алғанда, ол әр алуан текті операциялардың тізбектеп орындалуы
бар белгілі бір процесс болып табылады;
• осы процестің әлеуметтік^экономикалық салдары бойын-
ша оны экономиканың дамуын қамтамасыз ететін белгілі бір
механизм ретінде бағалауға болады.
Экономикада "капитал" түсінігі синоним ретінде қолданы-лады. Бұл
мағынада, халықаралық экономикалық қатынас-тардың формасы ретінде
халықаралық капитал қозғалысы дина-микалық категория қызметін атқарады.
Халықаралық капитал өз қозғалысында әр түрлі факторлармен және себептермен
байла-нысты, әр түрлі мақсаттарды көздейді. Бұлардың ішінде жоғары пайда
алу ерекше орын алады, ол әр алуан формада болуы мүмкін: өнеркәсіптік,
банктік, ссудалық займдар бойынша про-центтер, жер өсімі және т.б.
Әлемдік аренада капитал әр түрлі институционалдық инвес-торлар арқылы
екі формада болады:
* кәсіпкерлік капитал;
* ссудалық капитал.
Кәсіпкерлік капиталдың өзі халық шаруашылығының кез келген саласына
сапынуы мүмкін, ол мына бағыттар бойынша жүзеге асырылады: багалы
қагаздарды немесе қор қүндылықтарын сатып алу және сату; шетелдерде
өздерінің кәсіпорындарын сату, төл компаниялар мен фшшалдарды құру, аралас
типтегі кәсіпорындарды құру және басқалар.
Салу формалары бағалы қағаздарды немесе мүлікті меншіктену құқығының
болуына байланысты ерекшеленеді. Барлық жағдайларда инвестицияланған
капиталдың қолданы-луына бақылау жүргізудің белгілі дәрежесі айқындалған.
Бақылау қызметін жүзеге асырудың толықтығы дәрежесіне байланысты ол
екіге бөлінеді: тікелей немесе жанама (портфельдік) инвестициялар. Тікелей
инвестициялар ше-телдік кәсіпорындарды тікелей басқаруға құқық береді және
ин-вестор өндірісті басқару процесіне тікелей қатысады.
Екінші жағдайда, шетелдік кәсіпорындарды бақылау құқығы едәуір тарылады
және оның айырықша құзыреті -пайданың белгілі бөлігін алумен шектеледі.
Тікелей және порт-фельдік шетелдік инвестицияларды шектеудің маңызды
әдістемелік мәні бар, алайда олардың арасындағы шекаралар шартты түрде
белгіленген.
Дегенмен, маңызды айырмашылық төмендегі белгілерде айқын көрініс
тапқан: қолданылу мерзімі бойынша портфельдік инвестициялар уақытша болып
есептеледі және алып-сатушылық сипатта болады. Ал тікелей инвестициялар
эконо-миканың дамуын қаржыландыруға ұзақ мерзімде әсер етеді.
Табыс алу ауқымы бойынша, портфельдік инвестициялар банктік проценттен
артық болатын, капиталдың түрақты табы-сын алу мақсатын көздейді. Тікелей
инвестициялар инвесторға табыс алуға мүмкіндік береді. Олар: капиталга
кіретін табыс, толық кәсіпкерлік пайда, қызметтердің барлық багыттары
бойынша фирманы бақылаумен қамтамасыз етілетін барлық пайдалар (сауда,
инвестициялау, қаржыландыру, кооперация, гылыми-техникалық қызмет көрсету
және т.б.).
Пайданы алу ауқымы мен оның тиімділігі бойынша тікелей инвестициялар
жанама инвестициялармен салыстырғанда жоғары тиімділікке қол жеткізумен
ерекшеленеді.
Инвестициялардың экономикадағы рөлі мен орны бойынша тікелей
инвестициялар ішкі нарық жағдайына тікелей түрде әсер етеді, жаңа жұмыс
орындарын қалыптастырады, басқару мен маркетингтің жаңа формаларының жедел
түрде енуін және т.б., сонымен бірге ұлттық экономиканың қүрылымын
өзгертеді.
Елдің ұлттық қауіпсіздігіне төнетін қауіп бойынша ұлттық меншік
шетелдік инвестор полюсіне қарай ығысуын туындата-ды. Дүниежүзілік
шаруашылықтың дамуындағы түбегейлі өзгерістер 80-жылдар аяғында болды.
Бұл әлемдегі миграцияланатын капиталдың теңбе-тең күшеюі арқылы жүріп
отырды. Жиынтық капитал 1995 жылы 1258 млрд. долларға жетті, ол 1990 жыдцың
деңгейімен салы-стырғанда 3 есе көп болды, ал миграцияланатын капитал
құрылымында шетелдік тікелей инвестициялар едәуір ұлғайды. Оның деңгейі
1995 жылы 325 млрд. долларға жетті, яғни 80-жылдармен салыстырғанда 3,5 есе
өсті.
Зерттеулер көрсетіп отырғанындай, инвестициялық ресур-стардың ағымын
екі себеп ынталандырады: жекелеген елдердің дамуының біркелкі еместігі және
индустриалдық елдердің жедел өсуі. Капитал импортының жоғары деңгейі
өндірістік саламен салыстырғанда әлемдік сауданың жедел өсуіне ықпал етті.
Осылайша, 1990-1995 жылдары әлемдік экспорт 1,5 есеге өсті, өзгеріссіз
бағалар бойынша ол ІЖӨ-нің өсу карқынынан 2-3 есе көп болды. Шетелдік
тікелей инвестициялардың сомасы-ның ұлғаюы шетелдік капиталдың қатысуымен
жасалған өнімнің өтуіне зор ықпал етті, ал тармақгалған жүйесі 250 мың
филиалдан тұратын 40 мың трансұлттық корпорациялар әлемдік экспорттың 23-і
қозғалысын басқарды, олардың жартысы ішкі фирмалық жеткізулерді құрады.
Дамыған елдердің инвестициялық саясатының ерекшеліктері.
Ғылыми-техникалық революция жагдайында инвестициялық ағымдардың өсуіне
ықпал етуигі факторларды дамыту белсенді түрде жүргізілуде. 60 - 80-жылдары
өндіріс пен сыртқы саудага қараганда капитал агымы өте жогары қарқынмен
дамы-ды.
Мысалы, егер 1960 жылы тікелей шетелдік инвестициялар көлемі 66 млрд.$
болса, онда 80-жылдары олар 8 есеге өсті. Бұл жиырма жылдық кезең дамыған
елдер экономикасын инвести-циялауға дамушы елдер экономикасынан шыгатын
шетел капи-талының қозғалу векторларын тұбегейлі өзгертгі.
Бұл бәсекелестік күресті қатаң жүргізудін, негізі болып та-былады. Осы
мезетте жаңа халықаралық экономикалық жағдайды қалыптастыру бойынша іс-
кимылдар белсенді тұрде жүріп жатты. Бұл құбылыс сөзсіз, үйяестіру
императивтерін, экономикалық және саяси ынтымактастықтың жаңа мүмкін-
діктерін туындатты.
Халықаралық капитал қозғалысының тарихында аталған ке-зең былайда
ерекшеленеді, яғни капиталды шетке шығарудағы күштердің өзгерісі де
түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Сапы-стыру үшін төмендегідей мысал
келтіруге болады:
Екінші дүние жүзілік соғыстық аддында Ұлыбритания ка-питалының ірі
экспортеры болды, оның үлесінде жалпы көлемнің 40%-тен астамы болды, ал АҚШ
үлесі 20%-тен аз ғана асты. 1960 жылдың басында күштердің арақатынасы
сәйкесінше 20% және 55% болды.
АҚШ-тың алдыңгы қатарлы рөлі 60-жылдардың ортасына дейін байқалды,
бірақ та осы уақытқа дейін АҚШ-тағы шетел активтерінің барлық түрлері
едәуір көп болды.
Сонымен бірге, соғыстан кейінгі жылдары АҚШ-тың инве-стицияландыруының
басты формасы ретінде мемлекетгік және жеке меншік саудалық капитал
экспортында АҚШ елеулі үлес алады және олар көп жағдайда дамушы мемлекеттер
әлеміне бағытталады. Бұл жердегі мақсат - сол елдерде американдық ықпал ету
орбитасын енгізу.
Сөзсіз түрде мынаны атап өту керек, яғни шетелдік жеке меншік
инвестициялардың ірі формаларының бірі ретінде тікелей шетел инвестициялары
қарастырылды. Бұл кезде стати-стикалық мәліметтер көрсеткендей,
кәсіпорындар мен тікелей объектілердің акцияларыньщ басым көпшілігі
американдық ка-питалдың толық меншігінде болады.
Бұл американдық корпорацияларға, бәсекелестерге қарағанда өте жоғары
көрсеткіштерге ие болуға мүмкіндік бе-реді, ал алынатын пайдалардың басым
көпшілігі елдің төлем балансындағы пассивтің белгілі бір үлесінің орнын
толтырады және шетел экспансиясын қаржыландыруға арналған ресурстар-ды
толықтырады.
Енгізілген американдық капитал дамушы елдердің жұмыс-шылары мен
қызметкерлерінің мынандай санын тұтынады, яғни оның шамасы АҚШ-тағы өңдеу
салаларының жартысына жуығын құрайды.
АҚШ капиталды шетке шығарудан мынандай экономика-лық тиімділік алады,
яғни АҚШ-тан шығатын капитал көлемімен салыстырғанда әлемдік нарықтағы
тауарлар қозғалысы 5 есеге көп болады.
Біздің ойымызша, шетелдегі американдық кәсіпорындар кешенін АҚШ-тың
екінші экономикасы деп есептеу ете дұрыс. Елдердің қаржылық ресурстарын
капиталды тартушы елдер үкіметінің басқару және ынталандыру тәжірибесінің
жеткілік-сіздігі ықпал етеді.
Импорттық капиталды қабылдау, сонымен бірге оларды тарту стратегиясына
деген мемлекеттердің позитивтік қатынастары мынаған ықпал етті, яғни
американдық капитал халық шаруашылығының жетекші салаларының 25%-нен аста-
мын құрайды.
Сонымен бірге, Батыс Еуропадағы АҚШ-тың тікелей инве-стицияларының
аймақтық кесіндісі барлық инвестициялардың 40%-не жуық болады. Осы кезде
олар дамыған өндірістік ин-фрақұрылымы бар, өнеркәсіптік өндірістің жоғары
деңгейі бар және қолайлы инвестициялық климаты бар өнімді өткізудің сыйымды
нарықтарын іздестіреді.
Американдық капиталды қолдану жүйесінің салалық палит-расы сан қырлы:
коммуникация, ауыл шаруашылығы машина-ларын жасау, химия, дәрі-дәрмек,
мұнай химиясы, әскери өнеркәсіптік салалары.
Әлемдік аренада 60-жылдардың соңында күштерді орнала-стыру күрт
өзгерді, ол төмендегі сәттермен анықталды.
Көптеген дамыған елдерде энергия ресурстары болмады да, белгілі бір
шикізаттық тәуелділікте болды. Сонымен бірге 60-жылдары доллар бағамының
төмендеуі орын алды, батыс-еуропалық және жапондық кәсіпорындардың
мүмкіндігін арт-тыру жеделдетілді, ол әлемдік аренада американдық
капиталдың жағдайының нашарлауына әкеліп соқты.
70-жылдардың басына қарай көптеген американдық өндірістер Батыс
Еуропадағы өз қызметін тапты және 80-жылдардың ортасына қарай АҚШ-тың
тікелей инвестициялары-ның өсу қарқыны батыс-еуропалық және жапондық
капиталдар ағымынан артта қалды.
Сонымен бірге айта кететін жайт, американдық капитал негізінде
құрылған көптеген дамушы елдер экономикасы ЖИЕ және мұнайды экспорттаушы
мемлекеттер тобын туындатты, олардың өз елдерінен капиталды шығарудың
маңызды себептері бар.
Капиталдың күшті экспортерларының бірі ретінде Жапония ерекше орын
алады, ол әлемде бүрын болмаған ұзақ мерзімдік салымдар құнын жинақтады.
Егер 60-жылдары тікелей инвести-циялардағы Жапонияның үлесі 0,5%-ті құраса,
1985 жылы ол 10-11%-ке жетті.
Соның арасында, Жапонияның өз капиталын орналастыру-дың негізгі
аймақтары - бірінші ретте дамушы елдер, соның ішінде ЖИЕ болып табылды.
Бірақ, дамыған әлемдегі оның үлесінің кеңейгендігін атап өтпеуге болмайды.
1985 жылы Жапония мен АҚШ-тың тікелей инвестицияла-ры 10 млрд.
доллардан асты, ол жалпы көлемнің 14-не тең, Жа-пон капиталының шетке
шығарылуының мұндай қарқыны "АҚШ - Жапония - Батыс Еуропа" үшбұрышында
өткір қақтығыстарды туындатты.
70-жылдардың басына қарай тікелей инвестициялар 725 млрд. $ға жетті,
қазіргі кезде Жапония капиталдың өте белсенді экспортеры бола отырып, шетел
тауарларына "ашық есіктер" саясатын жүргізбей отыр. Өйткені, соғыстан
кейінгі Жапония өзінің даму моделіне АҚШ-қа әскери тәуелділігі жағдайында
жетті, АҚШ пен Батыс Еуропаның ықпалы әсерінен Жапония капитал импортын
ырықтандыруға тырысуда.
1980 жылғы жапондық мысал, ауыл шаруашылығы, мұнай және газ
өнеркәсібіне шетел инвестицияларын енгізуге толық тьійым салуды көрсетіп
отыр. Экспансия құралдарының күрделі байланысуында ТҮК өзінің енгізілу
аймағын едәуір кеңейтті. Бұл тікелей американдық инвестициялардың
интенсивті өсуін көрсетеді.
Шетелдерден капиталдың ағылып келуіндегі түбегейлі өзгеріс 1984 жылы
болды, яғни осы кезде АҚШ-тың күшті ықпалымен шетелдің қаржылық ұйымдарының
енуі үшін жағдайлар жасады. Осылайша, қысқа мерзімдік капиталдың им-ііорты
және үзақ мерзімдік капиталдың экспорты ырықтандырыл ды.
Капиталдың әлемдік экспортында Батыс Еуропа ерекше орынды алған және
алып отыр, оған үіІІ масштабты фактор ьіқпал етті:
- екінші дүние жүзілік соғысты қаржыландыру;
- Ұлыбритания, Франция, Голландия және Бельгия капиталды ұмтылатын
Азия мен Африка территориясында отарлау режимінің болуы;
- Батыс Еуропа интеграциясының күшеюі.
Соғыстьщ аяқталуы және ықпал ету сферасы батыс-еуропалық капиталдың
инвестициялық байланыстарындағы күрделі өзгерістерді туындатты.
Еуропалық Одақ елдеріндегі сыртқы экономикалык қызметті ырықтандыру
процесі еуропалық компаниялардын елеулі қаржылық ресурстарының, сонымен
бірге долларлық ре-зервтердің үлкен сомаларының жинақталу жағдайларында
жүрді.
70-жылдардың ортасынан бастап Еуропаның өнеркәсіптік саясаты бірқатар
құрылымдық проблемаларды шешуге
мүмкіндік берді. Олар өнімнің техникалық деңгейі, ғылыми са-лаларының өсуі
негізінде капитал экспортын интенсификация-лауға мүмкіндік береді.
АҚШ-тың, сонымен бірге Жапонияның экономикасы ба-сымды бағыт болып
табылады. Дегенмен, Еуропа терең энерге-тикалық және шикізаттық
тәуелділікте бола отырып, өз мүдделерінің сферасында үшінші дүние елдерінің
қазба енеркәсібін сақтауы тиіс.
Соғыстан кейінгі Еуропада елдердің дамуы әр түрлі жыл-дамдықтарында
болды. Бұрын топ жарып, алда жүретін Үлыбритания, Франция, Бельгия сйяқты
елдер дамудың жоғары қарқыны бар елдерге, соның ішінде Германияға өз
позициясын ұсынуға мәжбүр болды.
Соғыстан кейін, күйреген Германияға 1948 жылы дамыған мемлекеттердің
қатарына кіру үшін 10 жылдай уақыт қажет болды. Германдьіқ капиталды
талқылау нәтижесі, егер 1946 жы-лы оның бастапқы деңгейі нөлдік капиталмен
анықталса, ал 1985 жыльі тікелей инвестициялар бойынша ол ірі экспортерлар
арасында 4- орынға көтерілгенін көрсетті.
Капиталдың салынған жері бойьгаша Швейцария мен Гол-ландия едәуір
өзгерістерді жүзеге асЫрды.
80 - 90-жылдарда Канада елеулі инвестор болып отыр, ол шетел
инвеСтицйялары ағымыньщ масштабы мен географиясын арттырды. Оның айырықша
белгілерінің бірі мынау: шетелдер-дегі канадалық банктер өз кәсіпорындарына
және капиталды қабылдайтын елдер кәсіпорындарына несиелік қызмет көрсетеді.
Көптеген шетел фирмаларының жарғылық қорларына кана-далық капиталдың
қатысуы айқын көрсетілген.
Осылайша, әлемнің саяси картасының басым бөлігі Жапо-ния, Батыс Еуропа
және Солтүстік Америка банктерінің қатаң бәсекелестіктерімен толықтырылған.
Осы елдердің банктік жүйелері шетелдегі тармақталған жүйені тормен орап
тастады. Тармақталған жүйенің едәуір бөлігі халықаралық валюталық-қаржылық
орталықтарға негізделген.
Олардың дамуының қазіргі таңдағы кезеңінің ерекшелігі мынада: яғни
банктік институттар шетелдегі белгілі бір банк-
терді сатып алуда. Бұл құбылыста араб елдерінің қаржы инсти-туттары ерекше
рөлде.
Бәсекедегі маңызды рөлді 1978 жылғы АҚШ-тың федерал-дық заңы ойнады.
Мынаны зор сенімділікпен атап өтуге болады, яғни осы заңды қабылдау -
барлық шетел банктерінің ынтымақтастығы тенденциясын күшейте отырып,
бәсекелестік күреске жаңа им-пульс берді.
Олардың американдық экономикаға, сонымен қатар, Азия-Тынық мұхиты
(АТМ), Шығыс Еуропа, ТМД елдеріне де белгілі бір дәрежеде алдын-ала
үйлестірлген басып кірулерін жүзеге асырғандарын айырықша атап өткен жөн.
Дамушы елдердің инвестициялық саясаты.
70-жылдардың басында-ақ көптеген экономистер Чили өнеркәсібінің
әлемдік деңгейден артта қалғандығын анықтады. Чилидің экономикалық
саясатындағы күрт өзгерістер елеулі болды және жоспарлық модельдің орнына
реттелетін модельдер қолданылды.
Осылайша, Чилидегі реформалардың бірінші кезеңі сыртқы саудамен
салыстырғанда капитал нарығын қажетті ырықтандырумен қамтамасыз етпеді.
Мұның дәлелі ретінде мы-налар қарастырылады, 70-жылдары ұсақ кәсіпкерлерге,
инве-сторларға, фермерлерге бұрын-соңды жеңілдікпен берілген қарыздар
(преференциалдық заемдар) жүйесі едәуір тарылды.
Дегенмен, капитал нарығын ырықтандыру жолындағы кейбір қадамдардың
болып жатқандығын атап өту керек. Оған елдегі масштабты жекешелендіру ықпал
етті, ол коммерциялық банктердің кезеңдік жекешелендірілуіне өз әсерін
тигізді.
Проценттік мөлшерлемелер, банктік депозиттердің шартта-ры мемлекеттік
бақылау шеңберінен шыға бастады, ал елде туындап жатқан жаңа қаржылық
институттар іскерлік бел-сенділікті күшейтуге мүмкіндік алды.
Шетелдік банктер белгілі бір жеңілдетілген шарттарға ие болды және
шектеулер тізімі едәуір қысқарды. Осы кезде мем-лекет ауыл шаруашылығының
кейбір дәстүрлі салаларына іріктелген қолдау жасады. Бірақ бүл кезең елге
келіп жатқан ин-вестициялық ағым 60-жылдар деңгейіне жетпей тұрды.
Саудалық ырықтандыру бірқатар жағдайлар жасағаннан кейін, реформаның
екінші кезеңінде инвестициялар деңгейінде біртіндеп даму (өсу) байқалды.
Өзіміз білетіндей, бюджеттік тапшылық белгілі бір деңгейде тұрды, ал
инфляция қарқындары бақылау аймағында болды, инвестиция көлемі маңызды
фактор болып табылды.
Бірақ өсіп бара жатқан қарыздық міндеттемелер реформа-лардың осы
кезеңінде жылына 1 млрд. $-ға жетті және 1989 жы-лы жиынтық қарыз ағымдағы
жылдың жалпы үлттық өнімнін (ЖҰӨ) 80%-не жуық болды.
Бұрын айтығандай, Чилиде елеулі күрделі салымдарды та-лап етпейтін
модель қолданылған еді және тиісінше, шетел ка-питалы ағымын белсенді
жүргізу 80-жылдардың аяғында дами бастады.
Елдің экспорттық саясаты күрделі салымдар қажеттілігінің белгілі
құрылымын алдьін ала анықтады және экспортқа бағытталған өндіріс саласында
жұмыс істешін инвесторларды марапаттау (қолдау) жүйесін, яғни қосымша
жеңілдіктер мен кепілдемелер беру жүйесін енгізу қажеттілігіне бағыттады.
Шетел инвесторларды өа каігиталын эшномиканьщ кез кея-ген саласына
енгізу мүмкіндігін алдъг, ал пайданы шетелге ауда-ру белгілі бір дәрежеде
шектелді, Инвесторлар қүрылыга жатқан валюталық нарықтьщ толық ңұқылы
еубъектісі болуға мүмкіндік алды, еонымен бірге 10 жьш йшвде кенщденген
тұрақты салық сзлу жүйееіне ие бешдаі.
Ол елге келетін инвеетицижгар көлешнің белгші бір дәрежеде өсуіне
мүмкіндік берді, одар реформаньщ біріішш; ке^ зеңімен салыетырғшда 2 еееге
ұлғаійды. Тікелей йнвестиіща-лармен қатар шетел ба^алы в^газдар наршыда
жұмыс іст^гге мүмкіндік адды жэне олардың 1994 жылғы арақатынасы; 2;6-2„©
млрд. $ боэды.
Жана индустриялык елдер (ЖИЕ) экоиомикасындағы шетел инвестнцвялары.
Азия елдерінің өнеркәсібін гүлденген елдерге айналдырған факгорлардың бірі
- оларға шетеп капміа-лының құйылуы. ЖИЕ-нің индустрияландыру процесі үш ке-
зеңге бөлінеді және онық өзіндік ерекшеліктері бар.
- импортты алмастыратын стратегияны дамыту
— экспорттық потенциал мен базалық салаларды куру
- тылыми салаларды дамытпу
Импортты алмастыратын салалардьщ даму саясатын жүзеге асыру (50-
жылдардың ортасы мен аяғы) валюталық қаржыларды үнемдеу және ішкі рынокты
тұтыну тауарларымен толтыруды көздейді.
Индустрияландырудың келесі кезеңі (60-жылдар аяғы) ха-лықаралық еңбек
бөлінісіндегі өзгерістермен және дамыған ел-дер экономикасындағы құрылымдық
қайта құрулармен сәйкес келеді. Осы кезеңдегі дамушы елдердің саясаты
жаппай тұтыну өнімдерін шығаратын салаларды дамытуға бағытталған. Бұл
саясат қазіргі таңда халықаралық еңбек бөлінісінде елдердің ма-мандануын
анықтайтын салаларды құруға мүмкіндік береді.
ЖИЕ-ге дамыған елдердің нарықтарын толтыруға арналған жаппай өнімді
өндіруші рөлін бекіту - 70-жылдардың аяғында және 80-жылдардың басында
ғылымды қажет ететін салаларды дамыту мен өзіндік ғылыми-техникалық базаны
құру ісіне өтуді туындатты. Бұл кезеңнің негізгі қасиеті - ғылыми-зерттеу
және тәжірибелік-құрылыстық жұмыстардың дамуына мемлекеттік және жекеменшік
салымдардың өсуі.
1980-1987 жылдар кезеңінде ҒЗТКЖ-ға қажетті шығындар ЖҰӨ-де 0,6%-тен
2,2%-ке өсті, 1991 жылы олар 3%-ке тең бол-ды, ал 2001 жылы оларды ЖҮӨ-де
5%-ке дейін жеткізу жоспар-ланады.
Осы кезеңде электрондық және электротехникалық өнер-кәсіп, металл
өндеу, автомобильдік, химиялық, авиациялық және аэрокосмостық өнеркәсіптер
өте жедел қарқынмен дамыды. Жоғары технологиялық тауарларды өндіруге қайта
бағдарлану жүріп жатыр.
Бұл қайта бағдарлану ЖҮӨ-нің даму қарқынын төмендегі деңгейге
жеткізуге мүмкіндік берді: Малайзия - 9,94%, Таиланд- 10%.
1990 жылы Корея, Сингапур, Гонгконг, Тайвань сияқты "төрт айдаһардың"
жиынтық ЖҮӨ-і 505 млрд. $-ға тең болды.
1960 жылдарға дейін Оңтүстік Корея, АҚШ көмегі есебінен өмір сүрді,
оның көлемі 50-жылдарды ЖӨӨ-нің 6%-нен 14%-не дейін өзгеріп отырды. Бұл
кезеңде өнеркәсіптің дамуы импорт-алмастырушы сипатта болды.
60-жылдардың басынан бастап Оңтүстік Корея дамудың экспортқа
бағыттапған стратегиясын жүзеге асыруға кірісті. Мөлшерлеме дайын
өнеркәсіптік өнімнің экспортына жасалды, бұл күрделі ресурстары жоқ және
ауыл шаруашылығы бар ел-дерге тән құбылыс. Шетел капиталын тарту кезінде
экспорттық өндірісті құру көзделеді.
Шетел капиталын нысаналы және тиімді қолдану "сеулдык экономикалық
ғажайып құпияларының бірі" болып табылады.
Кредитолардың кең пейілділігі стратегиялық ойлармен және еңбек ақының
аздаған шығындарымен түсіндіріледі.
1963-1969 жылдар аралығында шетел капиталы ішкі күрделі салымдардың
44%-ін қамтамасыз етті. 1972-1976 жылдары Оңтүстік Кореядағы мемлекеттік
қарыздар үлесі 3 есе, ал жеке меншік несиелер 2,5 есе ұлғайды. АҚШ пен
Жапониядан алына-тын мемлекеттік қарыздар өте тиімді жағдайларда ұсынылды:
1-3% және жеңілдік мерзімі 9 жылдан жоғары. Жапондық қарыздардың өте
тартымдылығы арқасында, 1967-1978 жылда-ры Жапонияның Оңтүстік Кореяға
ұсынатын қарыздық қаржыларының жалпы сомасындағы мемлекеттік қарыздар 21%-
ке және жеке меншік күрделі қаржылар 21,5% -ке тең үлесті алды.
Уақыт өте шетел капиталының келіп түсуінің белгілі бір формалары
өзгеріп отырады. 80-жылдардың ортасында Жапо-ния, АҚШ және бір қатар қаржы
ұйымдарынан (Даму мен қайта құрудың халықаралық банкі, Дамудың Азиялық
банкі, ХВҚ алынған мемлекеттік қарыздар 13 млрд. $-ға жуық болды, олар-дың
70%-і инфрақұрылымды қаржыландыруға жұмсалады. Же-ке меншік несиелер өте
қысқа мерзімге және қатаң шарттар негізінде берілді, олар өндірісті
кеңейтуге және ағымдағы ұдайы өндірісті қамтамасыз етуге бағытталды.
Несиелік капиталдық экспорт өте маңызды болды және ол күрделі
қаржылардың негізгі формасы болды.
1980-1985 жылдар аралығында қаржылық құралдардың жалпы ағымы 100 млрд.
$-ға жуық болды.
Жинақталудың қайнар көзі ретіндегі тікелей инвестициялар шетелдік
қарыздармен салыстырғанда өте қарапайым орынды алып түрды. Осылайша, 1981
жылы шетел қарыздары 32,500 млн. $-ға жуық, ал тікелей инвестициялар
көлеміг 1758 млн. $-ға тең болды.
1981 жылға дейін тікелей жапондық инвестициялардың жалпы санының 55%-і
Оңтүстік Кореяның үлесінде болды.
1981 жылдың аяғына таман тікелей шетел инвестициялары-ның жалпы
санының 1%-і қазба өнеркәсібіне, 75%-і өңдеуші өнеркәсіпке және 24%-і
қызмет көрсету саласына салынды.
Бұл "сеулдық ғажайыптың" құраушылары инвестициялық саясат
ерекшеліктерінен туындап отыр:
- елдің материалдық құндылықтарының 70%-і сыртқы айырбас
арналарына тартылды, іс жүзінде ол Тайвань мен Ни-дерландыдан кейінгі
үшінші орынды қамтамасыз етеді;
- Оңтүстік Кореядағы өндіріс Батыс технологиясы мен ме-неджметіне
негізделді, оның өзі американдық және жапондық фирмалардың тікелей
бақылауында болды. 30 жыл ішінде Корея экономикасына 10000-ға жуық шетел
технологиясы импорттал-ды, ал өнімнің кореялық үлгілерін жасау шетелдік
"ноу-хауды" және тікелей санкцияланған қарыз алуды қолдану арқылы ақыл-ой
потециалын тартуды талап етті.
- Оңтұстік Кореяның инвестициялық саясаты экономика-ның өте жабық
типін қалыптастырды, жалпы активтегі шетел капиталы бар біріккен
кәсіпорынның үлесі 2% көлемінде тер-беліп отырды, осы көрсеткіш Сингапурда-
25%-ке, ал Гонконг-те- 15%-ке тең болды.
Оңтүстік Кореяға шетелдік салымдардың өте қатаң және шатысқан
регламенттеуі тән.
Тізім саны 100-ден асатын ауыл және орман шаруашылығы, қаржы сферасы,
сақтандыру, көтерме сауда, байланыс және тағы басқалар сияқты салалар өз
күшін сақтап қалды.
1997 жылғы экономиканы ырықтандыру процесіне Сыртқы сауда ұйымының
араласуы салдарынан 67 сала жабық күйінде қалды. Шетел инвесторлары үшін
кореялық компаниялар акция-ларының үлесі (сатып алуға арналған) 15%-тен
аспайды.
Оңтүстік Кореядағы сияқты барлық азиялық ЖИЕ-де неси-елік капиталдың
экспорты мемлекеттік немесе жеке меншік жолдар бойынша жеңілдетілген және
коммерциалық шарттар негізінде жүзеге асырылды. ЖИЕ үшін несиелік
капиталдың ірі доноры - АҚШ пен Жапония болды.
Оңтүстік Кореяда-Американдық көмектің 51%-і, ал Тай-ваньда - 23%-і
шоғырланған.
Барлық жапондық несиелер мен қарыздардың 85%-ке жуығы ЖИЕ-дің
үлесінде, соның ішінде: Таиланд - 44%, Ма-лайзия - 21 %, Оңтүстік Корея -
18%.
1986 жылы азиялық ЖИЕ Үлыбританиядан жалпы сомасы 166 млн. $ қарыз бен
несие алды, олардың 91%-і Малайзияның үлесінде болды.
1986 жылғы халықаралық ұйымдар тарапынан Оңтүстік Ко-рея 8,9 млрд. $,
Таиланд - 6,2 млрд. $, Малайзия - 3,3 млрд. $ болатын несие мен қарыз алды.
ЖИЕ экономикасына кәсіпкерлік капитал салатын жетекші инвестор - АҚШ
болып табылады.
Қазба өнеркәсібі (негізінен мұнай шығару), өңдеуші өнеркәсіп және
қызметтер саласы - американдық капиталды са-лудың басымды салалары болып
табылады.
1981 жылдың аяғында таман барлық ЖИЕ-дегі күрделі қаржылар көлемі 26,5
млрд. $-ға тең болды, олардың 36,2%-і азиялық ЖИЕ-дің үлесінде болды.
Кәсіпкерлік капиталды шығарудың екінші орнын Жапония алды.
1987 жылдың басында ЖИЕ-ге салынған күрделі қаржылар көлемі 11,3
млрд. $-ға тең болды.
Өндеуші және шикізат өнеркәсіптері - жапондық транс-ұлттық
корпорациялар үшін басым салалар болып табылады.
Тікелей инвестициялар көлемі бойына Үлыбритания үшінші орынды алады.
80-жылдардың ортасында күрделі қаржылар 5,3 млрд-қа тең болды, ағылшын
ТҮК-ның күрделі қаржыларының көп бөлігі (52,5%) өңдеуші өнеркәсіпке (химия
өнеркәсібі, жеңіл өнеркәсіп, қызметтер саласы мен сауда) бағытталған.
1987 жылдың аяғында азиялық ЖИЕ экономикасындағы тікелей инвестициялар
көлемі 29,3 млрд. $-ды құрады.
Оңтүстік-Шығыс Азиядағы (ОША) Қытай капиталының рөлін ерекше атап өту
керек. Капитал салу үшін жедел және тиімді қайтарымдылықты беретін
салаларды мұқият тандай отырып, ОШАМА елдерінде ЖҮӨ-нің 60%-ке жуығын Қытай
кәсіпкелері өндіреді.
Бұл кездегі экономикалық дамудың айырықша құбылыстарының бірі -
қытайлық үш этникалық ошақтарының (Гонконг, Синапур, Тайвань) атқарған
рөлі, сонымен бірге, осы
ошақтардан тыс жерлерде өмір сүретін Қытай диаспорасы бо-лып табылады.
Ұлттық экономиканың қытайлыққа қарсы бағытталуына жауап бере отырып,
жеке меншік фирмаларды, акционерлік компанияларды қолдануға мөлшерлеме
жасайды.
Қытайларға тән ерекше қасиет (үнемділік, ұқыптылық, есептілік) Қытай
капиталының орасан ұдайы өндірісін дамытты, ол елдердің бүтіндей өнеркәсіп
салаларын өзіне бағындырды.
Көптеген қытай зертеушілердің айтуынша, жетекшілер эко-номиканы саясаттан
жоғары етіп қойған, ал идеология саясат мүддесіне тәуелді болып келеді.
Қытайлық бизнестің дәстүрлі белгісі - Қытай қауымының өзі. Халықтық
нығаюдың жоғары деңгейі, қауым ішіндегі бай-ланыстар және іскерлік
мүдделердің тоғысуы рулық қауымнан тыс жерлерге таралады. Салынған елдегі
Қытайлық капиталдың қызметіндегі маңызды бағыттардың бірі - жергілікті,
қытайлық емес биліктің іскерлік белсенділігіне әсер ету немесе бағындыру
ниеті (мақсаты) болып табылады.
Тәжірибе көрсеткендей, салынған елдегі қытайлық капитал, мысалы,
Индонезияда үкімет шараларын ашық түрде менсінбейді.
Өйткені капиталдың қызметі бір орталықтың біртүтас басқаруымен
жеңілдетіледі, ол қызметті сауда өнеркәсіптік па-латалар табысты орындайды.
70-жылдардьщ ортасында олардың саны Малайзияда -^479, Филиппинда -
368, Сингапурда - 179, Таиландта - 59.
Оңтүстік-Шығыс Азия нарығындағы өз позициясын нығайту мақсатында
қытайлық компаниялар тікелей мемле-кеттік құрылымдармен және жергілікті
капиталмен ынты-мақтасады.
Экономикасы өтпелі кезендегі елдердің капитал тарту саясаты.
Шығыс Еуропа елдерінің дамудың жаңа моделіне көшу тұжырымдамасы өз
күштеріне сену және шетел капиталын бел-сенді тарту идеяларына сүйену еді.
Соңғы онжылдық тәжірибесі көрсеткендей, оны енгізудің әлеуметтік-
экономикалық салдары сан алуан болып келеді.
Оның позитивті аспектілеріне мыналар жатады:
- экономикалық дамуына ықпал ету;
- жүмыспен қамтамасыз ету;
- жаңа технологиялар базасына көшу;
- білікті мамандарды дайындау.
Өз ресурстарының жеткіліксіздігі әсерінен бүкіл экономи-каны
реформалау үшін Шығыс Еуропа мемлекеттері шетел ка-питалын импорттап алуға
мәжбүр болды. Капиталдың өсуінің жоғары қарқындары 90-жылдардан бастап
белгіленді, 1990 жылға қатысты келесі 5 жылға қойылған инвестициялар көлемі
43 есеге ұлғайды және бірнеше млрд. $-ға жетті.
Инвесторлардың өз капиталын салу мынандай себептерге байланысты болды:
- тауарлар мен қызметтер нарығының толығуы;
- білікті жұмысшы күші, шикізат пен энергия ресурстары-ның төменгі
құны.
Бұл шетел инвесторларына инвестициялар мен тұтыну тау-арларын өткізуді
кеңейтуге мүмкіндік берді, аймақтың ынғайлы географиялық жағдайы елеулі
түрде оның ұйымдастыруы мен техникасын жеңілдетті.
Дамыған елдер халқының қоршаған ортаны қорғау норма-ларын қатаңдатуға
қатысты ұлғайып бара жатқан белсенділігін ескере отырып, дамушы елдер
территориясындағы бірінші реттік қайта жасау өндірістерінің көбін қайта
орналастыру қажет болып отыр.
Қабылдаушы жақтың шарттары есебінен пайданы жоғарылатудың және
технологиялық өндірістер құрылымын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..3
І Шетелдік инвестициялар нарығын басқару және
реттеудің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .
1.1 Инвестиция түсінігі және оның мазмұны ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Шетелдік инвестицияларды басқару
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... .
1.3 Шетел инвестицияларын басқарудың шетел тәжрибесі ... ... ... ..
ІІ Қазақстандағы инвестициялық қызметтің даму жағдайын талдау ... .
2.1 ҚР-дағы инвестициялық қызметінің бүгінгі тандағы жағдайы ... ...
2.2. Қазақстан Республикасының инвестициялық саясатының
Бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ІІІ Шетелдік инвестицияларды басқару және реттеуді жетілдіру ... ...
3.1 Шетелдік инвестициялардың пайдалану жолдары ... ... ... ..
3.2 Шетел инвестициялық тиімділігі халықаралық тәжрибеде ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . .
Ұсыныстар
Кіріспе
Жаһандану және халықаралық интеграция жағдайында кез-келген елдің
әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан сәтті дамуы, көбіне, ұлттық және шетелдік
инвестициялардың қолданылу және жұмыс істеу тиімділігіне тәуелді болады.
Қазақстан үшін инвестициялар - экономикалық өсуді қамтамасыз ететін негізгі
көздердің бірі ғана емес, сондай-ақ, әлемдік экономикаға енудің өзіндік
алғышарты болып табылады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына
жолдауында қоғамның негізгі даму бағыттарының бірі ретінде, шетелдік
инвестициялар мен ішкі сақтаулы қаржы (қор) деңгейі жоғары, ашық нарықтық
экономикаға негізделген экономикалық өсуге баса мән берді. Шетелдік
инвестицияларды тарту саясаты Қазақстанның жалпы экономикалық даму
стратегиясына сүйенеді. Шын мәнісінде, тәуелсіз Қазақстанда инвестициялар
ел экономикасының жаппай дамуына елеулі септігін тигізетін күшті
экономикалық және қаржылық құрал рөлін атқарады. Сондықтан, елімізге ішкі
және сыртқы (шетелдік) инвестицияларды тарту, оларды оңтайлы пайдалану мен
жұмыс істету жөніндегі тиімді мемлекеттік инвестициялық саясатты дайындау
өзекті мәселеге айналып келеді. [1]
Инвестициялар нақты инвестициялар және қаржы инвестициялары болып
бөлінеді. Нақты инвестициялар капиталдың өнеркәсіпке, ауыл шаруашылығына,
құрылыс және т.б. жұмсаламы. Қаржы инвестициялары – мемлекеттен, басқа да
кәсіпорындардан, инвестициялық қорлардан бағалы қағаздар мен акцияларды
сатып алуға бағытталған.
Қазақ халқының тәуелсіздік жолындағы күресі іске асып, 1991 жылы 16
желтоқсанда “Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы”
Конститутциялық заң қабылданып, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік
тәуелсіздігі жарияланды. Қазақстанның тәуелсіздігін шет елдер таныйды,
олардың дипломатиялық органдары ашылып, басқа елдерге үлгі болды.[2]
1995 жылғы 30 тамызда өткізілген республикалық референдумда ”Қазақстан
Республикасының” Конститутциясы қабылданды. Конститутцияның 1 – бабында
“Қазақстан республикасы өзін, демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ” – бекітілді.
Конститутцияның 7 – бабында Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл
болып қазақ тілі бекітілді, ал орыс тілі мемлекеттік ұйымдарда және
жергілікті өзін-өзі органдарында ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылатын
болды. Қазақстан республикасының Мемлекеттік нышандары, Туы, Елтаңбасы және
Гимні бар.[3]
1997 жылы Қазақстан халқына жасалған алғашқы Жолдауында Елбасымыз
Н.Ә.Назарбаев еліміздің 2030 жылға дейінгі дамуының стратегиясы-біздің
қоғамымыздың келешектегі келбеті мен мемлекетіміздің болашақтағы бітімі
баян етілді. Біз бұл ретте қандай қоғам орнатқымыз келетінін, дамуымыздың
шырқау биіктігі қандай болуы керектігін анық білуге, айқын түсінуге тиіс
екенімізді ұғындық. Біз қателескен жоқпыз: Қазақстан өтпелі кезеңнен
ойдағыдай өтіп, әрі өз дамуының сапалық жаңа кезеңіне нық қадам басты.
Н.Ә.Назарбаев Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан жолдауында былай деген:
Саяси жаңғырулардың біз көздейтін басты мақсаты – биліктың қоғам мен
мемлекетті басқарудың барынша ұтымды сомдайтын, сонымен бір мезгілде
еліміздегі саяси тұрақтылықты сақтау мен азаматтарымыздың барлық
конституциялық құқықтарын қамтамасыз ететін осы заманғы демократиялық
нысанына қарай жылжу.
Қуатты мемлекеттік билік пен демократия – бір – бірінін қолдаушы күш.
Демократия тек заңдылықтар қатаң сақталған ғана тұрақты түрде дамиды.
... Жаңа кезеңдегі негізгі міндет – жалпыға танылған демократиялық
құндылықтар мен өзіміздің көпұлтты және көпконфессиялы қоғамымыздың
дәстүрлері үйлесімді ұштасатын ашық, демократиялық және құқықтық
мемлекеттің негіздерін одан әрі нығайта беру. [4]
Диплом жұмысымның мақсаты - тәуелсіз Қазақстан Республикасының
инвестициялық саясаты туралы, олардың мақсаттары жүзеге асыру әдістерін,
мағынасын, оның бағыттарын ашып көрсету болып табылады.
Диплом жұмысының өзектілігі-замана тудырған талаптар мен төндірген
қатерлер әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси қатынастардың барлық
жүйесін серпінді жаңарту мен әлемнің бәсекеге қабілетті және серпінді дамып
келе жатқан елінің біріне айналуы жан-жақты қарастырылып, зерттеледі.
Диплом жұмысы кіріспе бөлімнен, бес тарау мен қорытынды бөлімнен,
пайдаланған әдебиеттер және де сілтемелер тізімінен тұрады.
Әлемдік экономиканың шамалы ғана өсуі салдарынан дүниежүзіндегі
шетелдік инвестициялар көлемі елеулі қарқынмен азайып барады. Халықаралық
инвестицияларға арналған БҰҰ баяндамасында халыкаралық қоғамдастыққа мүше
елдердің жартысынан көбінің инвестициялық дағдарыстан әсерленгендігі, тіпті
бұдан АҚШ пен Ұлыбританияның айтарлықтай зардап шеккендігі айтылады.
Мәселен, 2002 жылы сыртқы инвестициялардың жалпы көлемі 20%, яғни 631 млрд.
долларға төмендеп, дамыған елдерге инвестиция көлемі 23% қысқарды. Баяндама
авторларының пікірінше, сыртқы инвестиция көлемінің азаюына әлемдік
экономиканы сауықтыру жөніндегі бұлыңғыр болжамдар мен экономикалық өсудің
тұрақсыздығы кері әсерін тигізді. Оның ұстіне, корпоративтік бірлескен
құрылымдардың саны да кеміп, инвестициялық ахуалға өзіндік әсерін қалдырды
[8].
Мамандардың пайымдауынша, Қазақстан экономикасының көтерілуі қазіргі
әлемдегі күрделі саяси жағдай мен инвестициялық дағдарыстың жағымсыз
ықпалынан құтылуға мүмкіндік береді.
Республикадағы инвестициялық процесті сараптай келе мынадай негізгі
даму бағыттарын атап көрсетуге болады:
1) инвестициялық ахуалды үздіксіз жетілдіру;
2) инвестициялық іс-әрекеттің құқықтық қамтамасыз етілуін жақсарту;
3) инвестициялық процестегі мемлекет пен ұлттық инвесторлардың іс-әрекетін
жандандыру;
4) даму институттарының (Қазақстан Даму банкі, Инвестициялық қор, Ұлттық
инновациялық қор АҚ, Экспорттық несиелер мен
инвестицияларды сақтандыру жөніндегі мемлекеттік
сақтандыру корпорациясы АҚ рөлін күшейту;
5) банктердің экономиканы инвестициялауға белсене араласуын
қамтамасыз ету;
6) Астана және Астана қалаларында еркін экономикалык аймақтарды құру
арқылы инвестицияларды тарту мен тиімді пайдаланудың әлемдік тәжірибесін
қолдану;
7) инвестициялауға оңтайлы әрі өркениетті жанасудың негізі ретінде жобалық
менеджментті дамыту (жуырда Қазақстанның Жоба менеджерлері одағы құрылды,
Қазақстанда РМІ - РгоJес: Маnаgеmenеt Intitute бөлімшесін ашу жоспарлануда)
және т.б. [9]
Инвестициялық жобалардың тиімділігін анықтау және бағалауды,
материялдық және заңды түрде тікелей жауап беретын инвесторлар жүргізеді.
Қазақстан Республикасында инвестициялық жобалардың тиімділігін анықтаудың
методологиясы мен әдістері, меншік формасына қарамастан, Россияда
жасалынған және 31 март 1994 жылы бекітілген, инвестициялық жобалардың
тиімділігін анықтау және оларды қаржыландыруға таңдап алу жайлы
Методологиялық нұсқаулырды қолдану арқылы негізделеді.
Осы Методологиялық нұсқауларға байланысты инвестициялық жобалардың
экономикалық тиімділігін бағалауда: коммерциялық (қаржылық) тиімділік –
қатысушылар үшін жобаны іске асырудың қаржылық нәтижелерін; Бюджеттік
тиімділік – жобаны іске асырудан түскен қаржылық түсімдердін; экономикалық
тиімділік - жобаны іске асыруға байланысты болған шығындар мен соңғы
нәтижелерді аңықтауда қолданылады.
Инвестициялық жобалардың тиімділігі көрсеткіштер жүйесімен анықталады.
Ондай көрсеткіштерге:
1. Таза дисконтталған (ТДҚ) немесе таза дисконтталған табыс
(ТДТ)
1. Инвестициялардың рентабельдігі (ИР), табыс индексі (ТИ);
1. Табыстың ішкі нормасы (ТІН)
1. Қайтарым уақыты (Т қай)[10]
Осы көрсеткіштермен – пайданың жай нормасы, капитал беру, шығындардың
интегральдық тиімділігі көрсеткіштері де қолданылады.
Инвестициялық жобаның коммерциялық (қаржылық) тиімділігі табыс
нормасын қаржы шығындармен толтыратын нәтижелердің арақатынасымен
анықталады және жоба бойынша толық түрде немесе жобаны инвестициялау
үлесіне байланысты жеке қатысушылар үшін де есептеледі.
Инвестициялық жобаның коммерциялық тиімділігін есептегенде
инвестордың - инвестициялық, операциялық, қаржылық іс-әрекеті қаралып,
есепке алынады. Мұнда нақты ақшалардың ағыны мен сальдосы анықталып,
талданады.
Инвестициялық жобалардың коммерциялық тиімділігіне әсер ететіндер:
1. Жалпы инфляция – экономикадағы өндіріс ресурстарына
(шикізат, капитал, қызмет, еңбек т.б.) және шығарылатын
өнімге бағаның жалпы деңгейінің өсуі;
1. Инфляцияның әртектес болуы (яғни оның әртүрлі көлемі) өнім
түрлері және өндіріс ресурстары бойынша;
1. инфляция деңгейінің шетел валютасының курсынан
жоғары болуы.
Бюджеттік тиімділіктің негізгі көрсеткіштері – жобаны іске
асырудың нәтижелерінің жергілікті және аймақтық бюджеттің кірісі мен
шығысына әсерін анықтайды.
Бюджеттік тиімділіктің негізгі көрсеткіші болып бюджеттік әсер
(эффект) есептеледі.
Интегралдық бюджеттік әсер - жылдық дисконтталған бюджеттік
әсерлердің қосындысы түрінде есептеленеді немесе бюджеттің интегралдық
шығыстарынан асып түсуі түрінде қарастырылады.
Өзіміздің қандай бір дүрыстау бос дағдарысы қаражат болмаған жағдайда
және экономиканың өсу кезінде шетелдік инвестициялар экономикаға
допингтің ролін атқарады, оның өзі мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін
нығайтуға тікелей әсерін тигізеді. Екінші жағынан кейбір сомалар әсіресе
қорғаныс мәні бар, экономикалық қауіпсіздік жағынан шетелдік инвестициялар
үшін жабық болуы тиіс.
Мысалы, Жапонияда, шетелдік осы салаларға жататын кәсіпорындардың
акцияларын да сатып ала алмайды. Басқа батыс елдерде де шетел инвесторлары
үшін лицензия берудің қатаң режимі бар, біздің республикада ол әрине әзірше
жоқ.
Алайда, дүниежізілік алдынғы қатардағылардан айтарлықтай артта қалған
қорғаныс салалары мен өндірістері үшін шетел капиталының тү – суі осы артта
қалушылықты жоюдың және ұлттық қауіпсіздікті нығайтудың жолы болып
табылады.
Шетелдік инвестициялары елдің экономикалық қызығушылығына айтарлықтай
сәйкес келеді.
1.2 Шетелдік инвестицияларды басқару әдістемесі
Тікелей инвестициясы басқару түрінде сыртқа шығарылуы қабылдаушы ел
территориясында экспорттаушының өндірісті ұйымдастыру ретінде көрінеді.
Тікелей инвестициялар бүкіл дүниежүзі экономикасына маңызды әсер етеді,
халықаралық бизнестің дамуына тікелей ықпал жасайды және халықаралық
инвестициялық қызметке кіретін компанияларға келесідей артықшылықтарды
қамтамасыз етеді:
1. өзіне тұрақты нарықты жасауда қамтамасыз ету немесе трамплин
ретінде үшінші бір елдің нарығына шығу;
1. басқа бір елде орналасқан секторлар арқылы өзінің жеке ішкі
нарығын құру;
1. мемлекетаралық қатынастарда өзінің жеке мүддесін аймақтық және
одан кең халықаралық деңгейде кірістіру.
Халықаралық тікелей инвестициялардың маштабтарын бағалау, қазіргі
дүниежүзілік шаруашылықта келесілерді қамтиды:
1. тікелей инвестициялардың жалпы масштабтарының динамикасын;
1. тікелей шетел инвестициялардың жалпы сомасындағы жеке елдер және
аймақтардың қатысу көлемін;
1. жылдық өзгерістердің динамикасын;
1. өзгерістер мен тенденциялардың себептерін.
1914 жылдан бастап екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғанға дейінгі
кезенде, шетелдегі капитал көлемі 13 бөлігіне өсті. Осыдан кеін олар 10
жылдың ішінде екі есеге өсіп, келесі 6-7 жылдың ішінде тағы да екі есеге
көбейді. 60-шы жылдардың ортасынан бастап 25 жыл ішінде олар 4 есеге
көбейді. Ал, 80-ші жылдарға дүнижүзінде шамамен 450 млрд доллар шетел
инвестициялары кірді. 1990 жылы шетел инвестициялары 1,7 трлн. Долларға
дейін жетті, яғни бұл бір 10 жылдықта 4 есе көбейгеннін көрсетеді.
Шетел инвестицияларын бұлай тез өсу қарқыны, тек қана ішкі нарықтын
шектелу салдарынан өзінің пайдалы қолдану орнын іздеген капитал
артықшылығымен ғана емес, сонымен бірге оларды ішкі экономикада жақсы
қолдануға мүмкіндігі жоқтығымен де түсіндіріледі. Сонымен қатар пайда
нормасы биік көрссетушілерге ие елдер бар. Бүкіл дүниежүзі шаруашылығында
қайта құру болды, себебі тарнсұлттық корпарациялар (ТҰК) шетелге енуде,
капиталды бұрынға түрінде шығарудан бас тартып, өндірісті шығаруға көшті.
Бұл жағдайда негізгі мақсат ретінде пайданы тұрақты және ұзақ мерзімді
қамтымысыз ету болып табылады.
1. Жапон үкіметі мен бизнестің қабылдаған тікелей шетел
инвестицияларының төмен көлемі байқауға болады (17831 млн.
доллар). Инвестицияларды белсенді ынталандыру нәтижесінде,
тікелей инвестициялардың экспорты бойынша бұл ел дүние жүзінде
үшінші орынға ие болды.
1. Ірі импортаушылар қатарына Қытай, Испания, Австралия,
Нидерланды, Бельгия, Люксембург кіреді.
Триаданың өз ішіне капитиалдың интенсивтік қатынастарының өсуі
байқалды, яғни өзара сауда, дүниежүзілік саудаға қарағанда тез өсіп жытар.
Осы Триадада өзінің ерекше халықаралық еңбек бөлінісі және аймақтық,
ұлттық деңгейлердегі реттеу механизмдері арқылы дүнижүзілік шарушылық
стандартын анықтайтын жаңа саты пайда болды.
Капиталдың халықаралық қозғалысының негізгі қалыптасушылары нарықтық
процестері белсенді даму үрдісіндегі елдер болып табылатындығын ескере
отырып, тікелей шетел инвестициялары динамикасының себептеріне мыналарды
жатқызуға болады:
1. Бәсекелестік қысымы;
1. Жаңа технологиялар;
1. Жекешелендіру;
1. Мемлекеттік қолдау;
Қазіргі кездегі шетел инвесторларын ойландырып жүрген бірқатар
сұрақтарға, атқарушы органдармен тіркелген заңды актілер арқылы, сондай-ақ
іс-тәжрибедесіне және әкімшілік нормаларына сәйкес нақты жауап алуға
болады. Ірі инвесторлардың жоспарларын талдау келесідей сипаттаманы береді:
инвесторлардың барлығы белсенді шетелдік операцияларды жоспарлайды. Бірақ
мұнда кейбір географиялық нюанстары бар: американдық фирмалар Батыс
Еуропалық нарықты көздейді, бұл әсіресе жаңа технологиялар және тұтынушы
тауарларының өндірісінде қатты байқалады; Еуропалық ТҰК өзінің негізгі
салымдарын Американдық нарықта жасағысы келеді; ал, жапондық ТҰК - Азияны
басымдылық бағыты ретінде көздеп отыр. Ал дамушы елдерге келетін болсақ,
олардың салымдары сол дамушы елдерде орналасады.
1.3 Шетел инвестицияларын басқарудың шетел тәжрибесі
Мемлекеттер экономикасындағы шетел инвестициялары. Инвестициялар
түсінігі - көп қырлы құбылыс, оның бірнеше мағыналық анықтамасы бар:
* ең алдымен, инвестициялау жөнінде сөз еткенде, кұрал-
жабдық, технологиялар жөнінде айтылады. Оларды енгізу арқылы
өндірістік процесс жүзеге асырылады;
* соңғы кездері бағалы қағаздарды, акцияларды сатып алу
жөнінде сөз болады;
• мұндай анықтама бірнеше шектеуші сипатта болады, өйткені кең
мағынада алғанда, ол әр алуан текті операциялардың тізбектеп орындалуы
бар белгілі бір процесс болып табылады;
• осы процестің әлеуметтік^экономикалық салдары бойын-
ша оны экономиканың дамуын қамтамасыз ететін белгілі бір
механизм ретінде бағалауға болады.
Экономикада "капитал" түсінігі синоним ретінде қолданы-лады. Бұл
мағынада, халықаралық экономикалық қатынас-тардың формасы ретінде
халықаралық капитал қозғалысы дина-микалық категория қызметін атқарады.
Халықаралық капитал өз қозғалысында әр түрлі факторлармен және себептермен
байла-нысты, әр түрлі мақсаттарды көздейді. Бұлардың ішінде жоғары пайда
алу ерекше орын алады, ол әр алуан формада болуы мүмкін: өнеркәсіптік,
банктік, ссудалық займдар бойынша про-центтер, жер өсімі және т.б.
Әлемдік аренада капитал әр түрлі институционалдық инвес-торлар арқылы
екі формада болады:
* кәсіпкерлік капитал;
* ссудалық капитал.
Кәсіпкерлік капиталдың өзі халық шаруашылығының кез келген саласына
сапынуы мүмкін, ол мына бағыттар бойынша жүзеге асырылады: багалы
қагаздарды немесе қор қүндылықтарын сатып алу және сату; шетелдерде
өздерінің кәсіпорындарын сату, төл компаниялар мен фшшалдарды құру, аралас
типтегі кәсіпорындарды құру және басқалар.
Салу формалары бағалы қағаздарды немесе мүлікті меншіктену құқығының
болуына байланысты ерекшеленеді. Барлық жағдайларда инвестицияланған
капиталдың қолданы-луына бақылау жүргізудің белгілі дәрежесі айқындалған.
Бақылау қызметін жүзеге асырудың толықтығы дәрежесіне байланысты ол
екіге бөлінеді: тікелей немесе жанама (портфельдік) инвестициялар. Тікелей
инвестициялар ше-телдік кәсіпорындарды тікелей басқаруға құқық береді және
ин-вестор өндірісті басқару процесіне тікелей қатысады.
Екінші жағдайда, шетелдік кәсіпорындарды бақылау құқығы едәуір тарылады
және оның айырықша құзыреті -пайданың белгілі бөлігін алумен шектеледі.
Тікелей және порт-фельдік шетелдік инвестицияларды шектеудің маңызды
әдістемелік мәні бар, алайда олардың арасындағы шекаралар шартты түрде
белгіленген.
Дегенмен, маңызды айырмашылық төмендегі белгілерде айқын көрініс
тапқан: қолданылу мерзімі бойынша портфельдік инвестициялар уақытша болып
есептеледі және алып-сатушылық сипатта болады. Ал тікелей инвестициялар
эконо-миканың дамуын қаржыландыруға ұзақ мерзімде әсер етеді.
Табыс алу ауқымы бойынша, портфельдік инвестициялар банктік проценттен
артық болатын, капиталдың түрақты табы-сын алу мақсатын көздейді. Тікелей
инвестициялар инвесторға табыс алуға мүмкіндік береді. Олар: капиталга
кіретін табыс, толық кәсіпкерлік пайда, қызметтердің барлық багыттары
бойынша фирманы бақылаумен қамтамасыз етілетін барлық пайдалар (сауда,
инвестициялау, қаржыландыру, кооперация, гылыми-техникалық қызмет көрсету
және т.б.).
Пайданы алу ауқымы мен оның тиімділігі бойынша тікелей инвестициялар
жанама инвестициялармен салыстырғанда жоғары тиімділікке қол жеткізумен
ерекшеленеді.
Инвестициялардың экономикадағы рөлі мен орны бойынша тікелей
инвестициялар ішкі нарық жағдайына тікелей түрде әсер етеді, жаңа жұмыс
орындарын қалыптастырады, басқару мен маркетингтің жаңа формаларының жедел
түрде енуін және т.б., сонымен бірге ұлттық экономиканың қүрылымын
өзгертеді.
Елдің ұлттық қауіпсіздігіне төнетін қауіп бойынша ұлттық меншік
шетелдік инвестор полюсіне қарай ығысуын туындата-ды. Дүниежүзілік
шаруашылықтың дамуындағы түбегейлі өзгерістер 80-жылдар аяғында болды.
Бұл әлемдегі миграцияланатын капиталдың теңбе-тең күшеюі арқылы жүріп
отырды. Жиынтық капитал 1995 жылы 1258 млрд. долларға жетті, ол 1990 жыдцың
деңгейімен салы-стырғанда 3 есе көп болды, ал миграцияланатын капитал
құрылымында шетелдік тікелей инвестициялар едәуір ұлғайды. Оның деңгейі
1995 жылы 325 млрд. долларға жетті, яғни 80-жылдармен салыстырғанда 3,5 есе
өсті.
Зерттеулер көрсетіп отырғанындай, инвестициялық ресур-стардың ағымын
екі себеп ынталандырады: жекелеген елдердің дамуының біркелкі еместігі және
индустриалдық елдердің жедел өсуі. Капитал импортының жоғары деңгейі
өндірістік саламен салыстырғанда әлемдік сауданың жедел өсуіне ықпал етті.
Осылайша, 1990-1995 жылдары әлемдік экспорт 1,5 есеге өсті, өзгеріссіз
бағалар бойынша ол ІЖӨ-нің өсу карқынынан 2-3 есе көп болды. Шетелдік
тікелей инвестициялардың сомасы-ның ұлғаюы шетелдік капиталдың қатысуымен
жасалған өнімнің өтуіне зор ықпал етті, ал тармақгалған жүйесі 250 мың
филиалдан тұратын 40 мың трансұлттық корпорациялар әлемдік экспорттың 23-і
қозғалысын басқарды, олардың жартысы ішкі фирмалық жеткізулерді құрады.
Дамыған елдердің инвестициялық саясатының ерекшеліктері.
Ғылыми-техникалық революция жагдайында инвестициялық ағымдардың өсуіне
ықпал етуигі факторларды дамыту белсенді түрде жүргізілуде. 60 - 80-жылдары
өндіріс пен сыртқы саудага қараганда капитал агымы өте жогары қарқынмен
дамы-ды.
Мысалы, егер 1960 жылы тікелей шетелдік инвестициялар көлемі 66 млрд.$
болса, онда 80-жылдары олар 8 есеге өсті. Бұл жиырма жылдық кезең дамыған
елдер экономикасын инвести-циялауға дамушы елдер экономикасынан шыгатын
шетел капи-талының қозғалу векторларын тұбегейлі өзгертгі.
Бұл бәсекелестік күресті қатаң жүргізудін, негізі болып та-былады. Осы
мезетте жаңа халықаралық экономикалық жағдайды қалыптастыру бойынша іс-
кимылдар белсенді тұрде жүріп жатты. Бұл құбылыс сөзсіз, үйяестіру
императивтерін, экономикалық және саяси ынтымактастықтың жаңа мүмкін-
діктерін туындатты.
Халықаралық капитал қозғалысының тарихында аталған ке-зең былайда
ерекшеленеді, яғни капиталды шетке шығарудағы күштердің өзгерісі де
түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Сапы-стыру үшін төмендегідей мысал
келтіруге болады:
Екінші дүние жүзілік соғыстық аддында Ұлыбритания ка-питалының ірі
экспортеры болды, оның үлесінде жалпы көлемнің 40%-тен астамы болды, ал АҚШ
үлесі 20%-тен аз ғана асты. 1960 жылдың басында күштердің арақатынасы
сәйкесінше 20% және 55% болды.
АҚШ-тың алдыңгы қатарлы рөлі 60-жылдардың ортасына дейін байқалды,
бірақ та осы уақытқа дейін АҚШ-тағы шетел активтерінің барлық түрлері
едәуір көп болды.
Сонымен бірге, соғыстан кейінгі жылдары АҚШ-тың инве-стицияландыруының
басты формасы ретінде мемлекетгік және жеке меншік саудалық капитал
экспортында АҚШ елеулі үлес алады және олар көп жағдайда дамушы мемлекеттер
әлеміне бағытталады. Бұл жердегі мақсат - сол елдерде американдық ықпал ету
орбитасын енгізу.
Сөзсіз түрде мынаны атап өту керек, яғни шетелдік жеке меншік
инвестициялардың ірі формаларының бірі ретінде тікелей шетел инвестициялары
қарастырылды. Бұл кезде стати-стикалық мәліметтер көрсеткендей,
кәсіпорындар мен тікелей объектілердің акцияларыньщ басым көпшілігі
американдық ка-питалдың толық меншігінде болады.
Бұл американдық корпорацияларға, бәсекелестерге қарағанда өте жоғары
көрсеткіштерге ие болуға мүмкіндік бе-реді, ал алынатын пайдалардың басым
көпшілігі елдің төлем балансындағы пассивтің белгілі бір үлесінің орнын
толтырады және шетел экспансиясын қаржыландыруға арналған ресурстар-ды
толықтырады.
Енгізілген американдық капитал дамушы елдердің жұмыс-шылары мен
қызметкерлерінің мынандай санын тұтынады, яғни оның шамасы АҚШ-тағы өңдеу
салаларының жартысына жуығын құрайды.
АҚШ капиталды шетке шығарудан мынандай экономика-лық тиімділік алады,
яғни АҚШ-тан шығатын капитал көлемімен салыстырғанда әлемдік нарықтағы
тауарлар қозғалысы 5 есеге көп болады.
Біздің ойымызша, шетелдегі американдық кәсіпорындар кешенін АҚШ-тың
екінші экономикасы деп есептеу ете дұрыс. Елдердің қаржылық ресурстарын
капиталды тартушы елдер үкіметінің басқару және ынталандыру тәжірибесінің
жеткілік-сіздігі ықпал етеді.
Импорттық капиталды қабылдау, сонымен бірге оларды тарту стратегиясына
деген мемлекеттердің позитивтік қатынастары мынаған ықпал етті, яғни
американдық капитал халық шаруашылығының жетекші салаларының 25%-нен аста-
мын құрайды.
Сонымен бірге, Батыс Еуропадағы АҚШ-тың тікелей инве-стицияларының
аймақтық кесіндісі барлық инвестициялардың 40%-не жуық болады. Осы кезде
олар дамыған өндірістік ин-фрақұрылымы бар, өнеркәсіптік өндірістің жоғары
деңгейі бар және қолайлы инвестициялық климаты бар өнімді өткізудің сыйымды
нарықтарын іздестіреді.
Американдық капиталды қолдану жүйесінің салалық палит-расы сан қырлы:
коммуникация, ауыл шаруашылығы машина-ларын жасау, химия, дәрі-дәрмек,
мұнай химиясы, әскери өнеркәсіптік салалары.
Әлемдік аренада 60-жылдардың соңында күштерді орнала-стыру күрт
өзгерді, ол төмендегі сәттермен анықталды.
Көптеген дамыған елдерде энергия ресурстары болмады да, белгілі бір
шикізаттық тәуелділікте болды. Сонымен бірге 60-жылдары доллар бағамының
төмендеуі орын алды, батыс-еуропалық және жапондық кәсіпорындардың
мүмкіндігін арт-тыру жеделдетілді, ол әлемдік аренада американдық
капиталдың жағдайының нашарлауына әкеліп соқты.
70-жылдардың басына қарай көптеген американдық өндірістер Батыс
Еуропадағы өз қызметін тапты және 80-жылдардың ортасына қарай АҚШ-тың
тікелей инвестициялары-ның өсу қарқыны батыс-еуропалық және жапондық
капиталдар ағымынан артта қалды.
Сонымен бірге айта кететін жайт, американдық капитал негізінде
құрылған көптеген дамушы елдер экономикасы ЖИЕ және мұнайды экспорттаушы
мемлекеттер тобын туындатты, олардың өз елдерінен капиталды шығарудың
маңызды себептері бар.
Капиталдың күшті экспортерларының бірі ретінде Жапония ерекше орын
алады, ол әлемде бүрын болмаған ұзақ мерзімдік салымдар құнын жинақтады.
Егер 60-жылдары тікелей инвести-циялардағы Жапонияның үлесі 0,5%-ті құраса,
1985 жылы ол 10-11%-ке жетті.
Соның арасында, Жапонияның өз капиталын орналастыру-дың негізгі
аймақтары - бірінші ретте дамушы елдер, соның ішінде ЖИЕ болып табылды.
Бірақ, дамыған әлемдегі оның үлесінің кеңейгендігін атап өтпеуге болмайды.
1985 жылы Жапония мен АҚШ-тың тікелей инвестицияла-ры 10 млрд.
доллардан асты, ол жалпы көлемнің 14-не тең, Жа-пон капиталының шетке
шығарылуының мұндай қарқыны "АҚШ - Жапония - Батыс Еуропа" үшбұрышында
өткір қақтығыстарды туындатты.
70-жылдардың басына қарай тікелей инвестициялар 725 млрд. $ға жетті,
қазіргі кезде Жапония капиталдың өте белсенді экспортеры бола отырып, шетел
тауарларына "ашық есіктер" саясатын жүргізбей отыр. Өйткені, соғыстан
кейінгі Жапония өзінің даму моделіне АҚШ-қа әскери тәуелділігі жағдайында
жетті, АҚШ пен Батыс Еуропаның ықпалы әсерінен Жапония капитал импортын
ырықтандыруға тырысуда.
1980 жылғы жапондық мысал, ауыл шаруашылығы, мұнай және газ
өнеркәсібіне шетел инвестицияларын енгізуге толық тьійым салуды көрсетіп
отыр. Экспансия құралдарының күрделі байланысуында ТҮК өзінің енгізілу
аймағын едәуір кеңейтті. Бұл тікелей американдық инвестициялардың
интенсивті өсуін көрсетеді.
Шетелдерден капиталдың ағылып келуіндегі түбегейлі өзгеріс 1984 жылы
болды, яғни осы кезде АҚШ-тың күшті ықпалымен шетелдің қаржылық ұйымдарының
енуі үшін жағдайлар жасады. Осылайша, қысқа мерзімдік капиталдың им-ііорты
және үзақ мерзімдік капиталдың экспорты ырықтандырыл ды.
Капиталдың әлемдік экспортында Батыс Еуропа ерекше орынды алған және
алып отыр, оған үіІІ масштабты фактор ьіқпал етті:
- екінші дүние жүзілік соғысты қаржыландыру;
- Ұлыбритания, Франция, Голландия және Бельгия капиталды ұмтылатын
Азия мен Африка территориясында отарлау режимінің болуы;
- Батыс Еуропа интеграциясының күшеюі.
Соғыстьщ аяқталуы және ықпал ету сферасы батыс-еуропалық капиталдың
инвестициялық байланыстарындағы күрделі өзгерістерді туындатты.
Еуропалық Одақ елдеріндегі сыртқы экономикалык қызметті ырықтандыру
процесі еуропалық компаниялардын елеулі қаржылық ресурстарының, сонымен
бірге долларлық ре-зервтердің үлкен сомаларының жинақталу жағдайларында
жүрді.
70-жылдардың ортасынан бастап Еуропаның өнеркәсіптік саясаты бірқатар
құрылымдық проблемаларды шешуге
мүмкіндік берді. Олар өнімнің техникалық деңгейі, ғылыми са-лаларының өсуі
негізінде капитал экспортын интенсификация-лауға мүмкіндік береді.
АҚШ-тың, сонымен бірге Жапонияның экономикасы ба-сымды бағыт болып
табылады. Дегенмен, Еуропа терең энерге-тикалық және шикізаттық
тәуелділікте бола отырып, өз мүдделерінің сферасында үшінші дүние елдерінің
қазба енеркәсібін сақтауы тиіс.
Соғыстан кейінгі Еуропада елдердің дамуы әр түрлі жыл-дамдықтарында
болды. Бұрын топ жарып, алда жүретін Үлыбритания, Франция, Бельгия сйяқты
елдер дамудың жоғары қарқыны бар елдерге, соның ішінде Германияға өз
позициясын ұсынуға мәжбүр болды.
Соғыстан кейін, күйреген Германияға 1948 жылы дамыған мемлекеттердің
қатарына кіру үшін 10 жылдай уақыт қажет болды. Германдьіқ капиталды
талқылау нәтижесі, егер 1946 жы-лы оның бастапқы деңгейі нөлдік капиталмен
анықталса, ал 1985 жыльі тікелей инвестициялар бойынша ол ірі экспортерлар
арасында 4- орынға көтерілгенін көрсетті.
Капиталдың салынған жері бойьгаша Швейцария мен Гол-ландия едәуір
өзгерістерді жүзеге асЫрды.
80 - 90-жылдарда Канада елеулі инвестор болып отыр, ол шетел
инвеСтицйялары ағымыньщ масштабы мен географиясын арттырды. Оның айырықша
белгілерінің бірі мынау: шетелдер-дегі канадалық банктер өз кәсіпорындарына
және капиталды қабылдайтын елдер кәсіпорындарына несиелік қызмет көрсетеді.
Көптеген шетел фирмаларының жарғылық қорларына кана-далық капиталдың
қатысуы айқын көрсетілген.
Осылайша, әлемнің саяси картасының басым бөлігі Жапо-ния, Батыс Еуропа
және Солтүстік Америка банктерінің қатаң бәсекелестіктерімен толықтырылған.
Осы елдердің банктік жүйелері шетелдегі тармақталған жүйені тормен орап
тастады. Тармақталған жүйенің едәуір бөлігі халықаралық валюталық-қаржылық
орталықтарға негізделген.
Олардың дамуының қазіргі таңдағы кезеңінің ерекшелігі мынада: яғни
банктік институттар шетелдегі белгілі бір банк-
терді сатып алуда. Бұл құбылыста араб елдерінің қаржы инсти-туттары ерекше
рөлде.
Бәсекедегі маңызды рөлді 1978 жылғы АҚШ-тың федерал-дық заңы ойнады.
Мынаны зор сенімділікпен атап өтуге болады, яғни осы заңды қабылдау -
барлық шетел банктерінің ынтымақтастығы тенденциясын күшейте отырып,
бәсекелестік күреске жаңа им-пульс берді.
Олардың американдық экономикаға, сонымен қатар, Азия-Тынық мұхиты
(АТМ), Шығыс Еуропа, ТМД елдеріне де белгілі бір дәрежеде алдын-ала
үйлестірлген басып кірулерін жүзеге асырғандарын айырықша атап өткен жөн.
Дамушы елдердің инвестициялық саясаты.
70-жылдардың басында-ақ көптеген экономистер Чили өнеркәсібінің
әлемдік деңгейден артта қалғандығын анықтады. Чилидің экономикалық
саясатындағы күрт өзгерістер елеулі болды және жоспарлық модельдің орнына
реттелетін модельдер қолданылды.
Осылайша, Чилидегі реформалардың бірінші кезеңі сыртқы саудамен
салыстырғанда капитал нарығын қажетті ырықтандырумен қамтамасыз етпеді.
Мұның дәлелі ретінде мы-налар қарастырылады, 70-жылдары ұсақ кәсіпкерлерге,
инве-сторларға, фермерлерге бұрын-соңды жеңілдікпен берілген қарыздар
(преференциалдық заемдар) жүйесі едәуір тарылды.
Дегенмен, капитал нарығын ырықтандыру жолындағы кейбір қадамдардың
болып жатқандығын атап өту керек. Оған елдегі масштабты жекешелендіру ықпал
етті, ол коммерциялық банктердің кезеңдік жекешелендірілуіне өз әсерін
тигізді.
Проценттік мөлшерлемелер, банктік депозиттердің шартта-ры мемлекеттік
бақылау шеңберінен шыға бастады, ал елде туындап жатқан жаңа қаржылық
институттар іскерлік бел-сенділікті күшейтуге мүмкіндік алды.
Шетелдік банктер белгілі бір жеңілдетілген шарттарға ие болды және
шектеулер тізімі едәуір қысқарды. Осы кезде мем-лекет ауыл шаруашылығының
кейбір дәстүрлі салаларына іріктелген қолдау жасады. Бірақ бүл кезең елге
келіп жатқан ин-вестициялық ағым 60-жылдар деңгейіне жетпей тұрды.
Саудалық ырықтандыру бірқатар жағдайлар жасағаннан кейін, реформаның
екінші кезеңінде инвестициялар деңгейінде біртіндеп даму (өсу) байқалды.
Өзіміз білетіндей, бюджеттік тапшылық белгілі бір деңгейде тұрды, ал
инфляция қарқындары бақылау аймағында болды, инвестиция көлемі маңызды
фактор болып табылды.
Бірақ өсіп бара жатқан қарыздық міндеттемелер реформа-лардың осы
кезеңінде жылына 1 млрд. $-ға жетті және 1989 жы-лы жиынтық қарыз ағымдағы
жылдың жалпы үлттық өнімнін (ЖҰӨ) 80%-не жуық болды.
Бұрын айтығандай, Чилиде елеулі күрделі салымдарды та-лап етпейтін
модель қолданылған еді және тиісінше, шетел ка-питалы ағымын белсенді
жүргізу 80-жылдардың аяғында дами бастады.
Елдің экспорттық саясаты күрделі салымдар қажеттілігінің белгілі
құрылымын алдьін ала анықтады және экспортқа бағытталған өндіріс саласында
жұмыс істешін инвесторларды марапаттау (қолдау) жүйесін, яғни қосымша
жеңілдіктер мен кепілдемелер беру жүйесін енгізу қажеттілігіне бағыттады.
Шетел инвесторларды өа каігиталын эшномиканьщ кез кея-ген саласына
енгізу мүмкіндігін алдъг, ал пайданы шетелге ауда-ру белгілі бір дәрежеде
шектелді, Инвесторлар қүрылыга жатқан валюталық нарықтьщ толық ңұқылы
еубъектісі болуға мүмкіндік алды, еонымен бірге 10 жьш йшвде кенщденген
тұрақты салық сзлу жүйееіне ие бешдаі.
Ол елге келетін инвеетицижгар көлешнің белгші бір дәрежеде өсуіне
мүмкіндік берді, одар реформаньщ біріішш; ке^ зеңімен салыетырғшда 2 еееге
ұлғаійды. Тікелей йнвестиіща-лармен қатар шетел ба^алы в^газдар наршыда
жұмыс іст^гге мүмкіндік адды жэне олардың 1994 жылғы арақатынасы; 2;6-2„©
млрд. $ боэды.
Жана индустриялык елдер (ЖИЕ) экоиомикасындағы шетел инвестнцвялары.
Азия елдерінің өнеркәсібін гүлденген елдерге айналдырған факгорлардың бірі
- оларға шетеп капміа-лының құйылуы. ЖИЕ-нің индустрияландыру процесі үш ке-
зеңге бөлінеді және онық өзіндік ерекшеліктері бар.
- импортты алмастыратын стратегияны дамыту
— экспорттық потенциал мен базалық салаларды куру
- тылыми салаларды дамытпу
Импортты алмастыратын салалардьщ даму саясатын жүзеге асыру (50-
жылдардың ортасы мен аяғы) валюталық қаржыларды үнемдеу және ішкі рынокты
тұтыну тауарларымен толтыруды көздейді.
Индустрияландырудың келесі кезеңі (60-жылдар аяғы) ха-лықаралық еңбек
бөлінісіндегі өзгерістермен және дамыған ел-дер экономикасындағы құрылымдық
қайта құрулармен сәйкес келеді. Осы кезеңдегі дамушы елдердің саясаты
жаппай тұтыну өнімдерін шығаратын салаларды дамытуға бағытталған. Бұл
саясат қазіргі таңда халықаралық еңбек бөлінісінде елдердің ма-мандануын
анықтайтын салаларды құруға мүмкіндік береді.
ЖИЕ-ге дамыған елдердің нарықтарын толтыруға арналған жаппай өнімді
өндіруші рөлін бекіту - 70-жылдардың аяғында және 80-жылдардың басында
ғылымды қажет ететін салаларды дамыту мен өзіндік ғылыми-техникалық базаны
құру ісіне өтуді туындатты. Бұл кезеңнің негізгі қасиеті - ғылыми-зерттеу
және тәжірибелік-құрылыстық жұмыстардың дамуына мемлекеттік және жекеменшік
салымдардың өсуі.
1980-1987 жылдар кезеңінде ҒЗТКЖ-ға қажетті шығындар ЖҰӨ-де 0,6%-тен
2,2%-ке өсті, 1991 жылы олар 3%-ке тең бол-ды, ал 2001 жылы оларды ЖҮӨ-де
5%-ке дейін жеткізу жоспар-ланады.
Осы кезеңде электрондық және электротехникалық өнер-кәсіп, металл
өндеу, автомобильдік, химиялық, авиациялық және аэрокосмостық өнеркәсіптер
өте жедел қарқынмен дамыды. Жоғары технологиялық тауарларды өндіруге қайта
бағдарлану жүріп жатыр.
Бұл қайта бағдарлану ЖҮӨ-нің даму қарқынын төмендегі деңгейге
жеткізуге мүмкіндік берді: Малайзия - 9,94%, Таиланд- 10%.
1990 жылы Корея, Сингапур, Гонгконг, Тайвань сияқты "төрт айдаһардың"
жиынтық ЖҮӨ-і 505 млрд. $-ға тең болды.
1960 жылдарға дейін Оңтүстік Корея, АҚШ көмегі есебінен өмір сүрді,
оның көлемі 50-жылдарды ЖӨӨ-нің 6%-нен 14%-не дейін өзгеріп отырды. Бұл
кезеңде өнеркәсіптің дамуы импорт-алмастырушы сипатта болды.
60-жылдардың басынан бастап Оңтүстік Корея дамудың экспортқа
бағыттапған стратегиясын жүзеге асыруға кірісті. Мөлшерлеме дайын
өнеркәсіптік өнімнің экспортына жасалды, бұл күрделі ресурстары жоқ және
ауыл шаруашылығы бар ел-дерге тән құбылыс. Шетел капиталын тарту кезінде
экспорттық өндірісті құру көзделеді.
Шетел капиталын нысаналы және тиімді қолдану "сеулдык экономикалық
ғажайып құпияларының бірі" болып табылады.
Кредитолардың кең пейілділігі стратегиялық ойлармен және еңбек ақының
аздаған шығындарымен түсіндіріледі.
1963-1969 жылдар аралығында шетел капиталы ішкі күрделі салымдардың
44%-ін қамтамасыз етті. 1972-1976 жылдары Оңтүстік Кореядағы мемлекеттік
қарыздар үлесі 3 есе, ал жеке меншік несиелер 2,5 есе ұлғайды. АҚШ пен
Жапониядан алына-тын мемлекеттік қарыздар өте тиімді жағдайларда ұсынылды:
1-3% және жеңілдік мерзімі 9 жылдан жоғары. Жапондық қарыздардың өте
тартымдылығы арқасында, 1967-1978 жылда-ры Жапонияның Оңтүстік Кореяға
ұсынатын қарыздық қаржыларының жалпы сомасындағы мемлекеттік қарыздар 21%-
ке және жеке меншік күрделі қаржылар 21,5% -ке тең үлесті алды.
Уақыт өте шетел капиталының келіп түсуінің белгілі бір формалары
өзгеріп отырады. 80-жылдардың ортасында Жапо-ния, АҚШ және бір қатар қаржы
ұйымдарынан (Даму мен қайта құрудың халықаралық банкі, Дамудың Азиялық
банкі, ХВҚ алынған мемлекеттік қарыздар 13 млрд. $-ға жуық болды, олар-дың
70%-і инфрақұрылымды қаржыландыруға жұмсалады. Же-ке меншік несиелер өте
қысқа мерзімге және қатаң шарттар негізінде берілді, олар өндірісті
кеңейтуге және ағымдағы ұдайы өндірісті қамтамасыз етуге бағытталды.
Несиелік капиталдық экспорт өте маңызды болды және ол күрделі
қаржылардың негізгі формасы болды.
1980-1985 жылдар аралығында қаржылық құралдардың жалпы ағымы 100 млрд.
$-ға жуық болды.
Жинақталудың қайнар көзі ретіндегі тікелей инвестициялар шетелдік
қарыздармен салыстырғанда өте қарапайым орынды алып түрды. Осылайша, 1981
жылы шетел қарыздары 32,500 млн. $-ға жуық, ал тікелей инвестициялар
көлеміг 1758 млн. $-ға тең болды.
1981 жылға дейін тікелей жапондық инвестициялардың жалпы санының 55%-і
Оңтүстік Кореяның үлесінде болды.
1981 жылдың аяғына таман тікелей шетел инвестициялары-ның жалпы
санының 1%-і қазба өнеркәсібіне, 75%-і өңдеуші өнеркәсіпке және 24%-і
қызмет көрсету саласына салынды.
Бұл "сеулдық ғажайыптың" құраушылары инвестициялық саясат
ерекшеліктерінен туындап отыр:
- елдің материалдық құндылықтарының 70%-і сыртқы айырбас
арналарына тартылды, іс жүзінде ол Тайвань мен Ни-дерландыдан кейінгі
үшінші орынды қамтамасыз етеді;
- Оңтүстік Кореядағы өндіріс Батыс технологиясы мен ме-неджметіне
негізделді, оның өзі американдық және жапондық фирмалардың тікелей
бақылауында болды. 30 жыл ішінде Корея экономикасына 10000-ға жуық шетел
технологиясы импорттал-ды, ал өнімнің кореялық үлгілерін жасау шетелдік
"ноу-хауды" және тікелей санкцияланған қарыз алуды қолдану арқылы ақыл-ой
потециалын тартуды талап етті.
- Оңтұстік Кореяның инвестициялық саясаты экономика-ның өте жабық
типін қалыптастырды, жалпы активтегі шетел капиталы бар біріккен
кәсіпорынның үлесі 2% көлемінде тер-беліп отырды, осы көрсеткіш Сингапурда-
25%-ке, ал Гонконг-те- 15%-ке тең болды.
Оңтүстік Кореяға шетелдік салымдардың өте қатаң және шатысқан
регламенттеуі тән.
Тізім саны 100-ден асатын ауыл және орман шаруашылығы, қаржы сферасы,
сақтандыру, көтерме сауда, байланыс және тағы басқалар сияқты салалар өз
күшін сақтап қалды.
1997 жылғы экономиканы ырықтандыру процесіне Сыртқы сауда ұйымының
араласуы салдарынан 67 сала жабық күйінде қалды. Шетел инвесторлары үшін
кореялық компаниялар акция-ларының үлесі (сатып алуға арналған) 15%-тен
аспайды.
Оңтүстік Кореядағы сияқты барлық азиялық ЖИЕ-де неси-елік капиталдың
экспорты мемлекеттік немесе жеке меншік жолдар бойынша жеңілдетілген және
коммерциалық шарттар негізінде жүзеге асырылды. ЖИЕ үшін несиелік
капиталдың ірі доноры - АҚШ пен Жапония болды.
Оңтүстік Кореяда-Американдық көмектің 51%-і, ал Тай-ваньда - 23%-і
шоғырланған.
Барлық жапондық несиелер мен қарыздардың 85%-ке жуығы ЖИЕ-дің
үлесінде, соның ішінде: Таиланд - 44%, Ма-лайзия - 21 %, Оңтүстік Корея -
18%.
1986 жылы азиялық ЖИЕ Үлыбританиядан жалпы сомасы 166 млн. $ қарыз бен
несие алды, олардың 91%-і Малайзияның үлесінде болды.
1986 жылғы халықаралық ұйымдар тарапынан Оңтүстік Ко-рея 8,9 млрд. $,
Таиланд - 6,2 млрд. $, Малайзия - 3,3 млрд. $ болатын несие мен қарыз алды.
ЖИЕ экономикасына кәсіпкерлік капитал салатын жетекші инвестор - АҚШ
болып табылады.
Қазба өнеркәсібі (негізінен мұнай шығару), өңдеуші өнеркәсіп және
қызметтер саласы - американдық капиталды са-лудың басымды салалары болып
табылады.
1981 жылдың аяғында таман барлық ЖИЕ-дегі күрделі қаржылар көлемі 26,5
млрд. $-ға тең болды, олардың 36,2%-і азиялық ЖИЕ-дің үлесінде болды.
Кәсіпкерлік капиталды шығарудың екінші орнын Жапония алды.
1987 жылдың басында ЖИЕ-ге салынған күрделі қаржылар көлемі 11,3
млрд. $-ға тең болды.
Өндеуші және шикізат өнеркәсіптері - жапондық транс-ұлттық
корпорациялар үшін басым салалар болып табылады.
Тікелей инвестициялар көлемі бойына Үлыбритания үшінші орынды алады.
80-жылдардың ортасында күрделі қаржылар 5,3 млрд-қа тең болды, ағылшын
ТҮК-ның күрделі қаржыларының көп бөлігі (52,5%) өңдеуші өнеркәсіпке (химия
өнеркәсібі, жеңіл өнеркәсіп, қызметтер саласы мен сауда) бағытталған.
1987 жылдың аяғында азиялық ЖИЕ экономикасындағы тікелей инвестициялар
көлемі 29,3 млрд. $-ды құрады.
Оңтүстік-Шығыс Азиядағы (ОША) Қытай капиталының рөлін ерекше атап өту
керек. Капитал салу үшін жедел және тиімді қайтарымдылықты беретін
салаларды мұқият тандай отырып, ОШАМА елдерінде ЖҮӨ-нің 60%-ке жуығын Қытай
кәсіпкелері өндіреді.
Бұл кездегі экономикалық дамудың айырықша құбылыстарының бірі -
қытайлық үш этникалық ошақтарының (Гонконг, Синапур, Тайвань) атқарған
рөлі, сонымен бірге, осы
ошақтардан тыс жерлерде өмір сүретін Қытай диаспорасы бо-лып табылады.
Ұлттық экономиканың қытайлыққа қарсы бағытталуына жауап бере отырып,
жеке меншік фирмаларды, акционерлік компанияларды қолдануға мөлшерлеме
жасайды.
Қытайларға тән ерекше қасиет (үнемділік, ұқыптылық, есептілік) Қытай
капиталының орасан ұдайы өндірісін дамытты, ол елдердің бүтіндей өнеркәсіп
салаларын өзіне бағындырды.
Көптеген қытай зертеушілердің айтуынша, жетекшілер эко-номиканы саясаттан
жоғары етіп қойған, ал идеология саясат мүддесіне тәуелді болып келеді.
Қытайлық бизнестің дәстүрлі белгісі - Қытай қауымының өзі. Халықтық
нығаюдың жоғары деңгейі, қауым ішіндегі бай-ланыстар және іскерлік
мүдделердің тоғысуы рулық қауымнан тыс жерлерге таралады. Салынған елдегі
Қытайлық капиталдың қызметіндегі маңызды бағыттардың бірі - жергілікті,
қытайлық емес биліктің іскерлік белсенділігіне әсер ету немесе бағындыру
ниеті (мақсаты) болып табылады.
Тәжірибе көрсеткендей, салынған елдегі қытайлық капитал, мысалы,
Индонезияда үкімет шараларын ашық түрде менсінбейді.
Өйткені капиталдың қызметі бір орталықтың біртүтас басқаруымен
жеңілдетіледі, ол қызметті сауда өнеркәсіптік па-латалар табысты орындайды.
70-жылдардьщ ортасында олардың саны Малайзияда -^479, Филиппинда -
368, Сингапурда - 179, Таиландта - 59.
Оңтүстік-Шығыс Азия нарығындағы өз позициясын нығайту мақсатында
қытайлық компаниялар тікелей мемле-кеттік құрылымдармен және жергілікті
капиталмен ынты-мақтасады.
Экономикасы өтпелі кезендегі елдердің капитал тарту саясаты.
Шығыс Еуропа елдерінің дамудың жаңа моделіне көшу тұжырымдамасы өз
күштеріне сену және шетел капиталын бел-сенді тарту идеяларына сүйену еді.
Соңғы онжылдық тәжірибесі көрсеткендей, оны енгізудің әлеуметтік-
экономикалық салдары сан алуан болып келеді.
Оның позитивті аспектілеріне мыналар жатады:
- экономикалық дамуына ықпал ету;
- жүмыспен қамтамасыз ету;
- жаңа технологиялар базасына көшу;
- білікті мамандарды дайындау.
Өз ресурстарының жеткіліксіздігі әсерінен бүкіл экономи-каны
реформалау үшін Шығыс Еуропа мемлекеттері шетел ка-питалын импорттап алуға
мәжбүр болды. Капиталдың өсуінің жоғары қарқындары 90-жылдардан бастап
белгіленді, 1990 жылға қатысты келесі 5 жылға қойылған инвестициялар көлемі
43 есеге ұлғайды және бірнеше млрд. $-ға жетті.
Инвесторлардың өз капиталын салу мынандай себептерге байланысты болды:
- тауарлар мен қызметтер нарығының толығуы;
- білікті жұмысшы күші, шикізат пен энергия ресурстары-ның төменгі
құны.
Бұл шетел инвесторларына инвестициялар мен тұтыну тау-арларын өткізуді
кеңейтуге мүмкіндік берді, аймақтың ынғайлы географиялық жағдайы елеулі
түрде оның ұйымдастыруы мен техникасын жеңілдетті.
Дамыған елдер халқының қоршаған ортаны қорғау норма-ларын қатаңдатуға
қатысты ұлғайып бара жатқан белсенділігін ескере отырып, дамушы елдер
территориясындағы бірінші реттік қайта жасау өндірістерінің көбін қайта
орналастыру қажет болып отыр.
Қабылдаушы жақтың шарттары есебінен пайданы жоғарылатудың және
технологиялық өндірістер құрылымын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz