Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығының көрсеткіштері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ТАЛДАУДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Кәсіпорындарда инвестицияның мәні, мазмұны және инвестициялық қызмет
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 -7
1.2 Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығының
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7-11
2 АТАМЕКЕН АҚ-НЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘЛЕУЕТІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
2.1 Атамекен АҚ-ның экономикалық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ...12 -16
2.2 Атамекен АҚ-ның қаржы экономикалық тұрғыдан талдау жасау ...17-22
2.3 Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын
бағалау ... ... ... ... ... ..20-22
3 ӨНЕРКӘСІПТІК КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ТАРТЫЛЫМДЫЛЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Қазақстан Республикасында инвестициялық ахуал және инвестициялық
саясатты жүйелі түрде
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
23-31
3.2 Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын арттырудың негізгі бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық процесс
әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып,
еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр.
Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры
болып саналады. Инвестициялық жобаларды іске асыру өндірісті жетілдіріп,
сатылатын тауарлардың сапасын арттыру онымен қоса жұмыс орындарының
көбейіп, тұрғындарды еңбекпен толығымен қамтамасыз етуге, сөйтіп
халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік береді. Сонымен, елімізде
жүргізіліп жатқан инвестициялық процесті экономикалық пайда кіргізіп,
әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай жасайтын қызмет деп қарастыруымыз
керек. Осыған орай, инвестициялық іс - әрекетті талдауда оның тиімділігіне
экономикалық шаралармен бірдей әсер ететін әлеуметтік шараларды
ерекшелеудің маңызы зор.
Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығы мәселелерін зерттеу туралы
көптеген авторлар [3,6,12,20,23] еңбектерін арнады. Әсіресе А.С. Пелих
инвестицияларды зерттеп, белгілейді, инвестициялар деп кәсіпкерлік
қызметпен айналысатын объектілерге салынатын иелік және интеллектуалдық
құндылықтардың барлық түрлері саналады. Ондай құндылықтарға келесілер
жатады:
1) Жылжитын және жылжымайтын мүлік (ғимараттар,үймереттер,
машиналар,жабыдықтар, басқа да маетриалды құндылықтар);
2) иелік ету құқытары: ноу-хау, басқада интеллектуалды құндылықтар;
3) жерді иемдену құқығы және де басқа табиғи ресурстармен;
4) ақшалай қаражаттар, мақсатты банктік салымдар; пайлар, акциялар және
басқадай құнды қағаздар, жекешелендіру чектері;
Менің бұл курстық жұмысты таңдаған себебім: Кез-келген істі бастау үшін
міндетті түрде қаражат керек. Сондықтан қаржыландырудың көздерін анықтап
және оларды қалай басқарудың амалдарын саралап және де Қазақстан
Республикасындағы банктердің, қаржылық институттардың, кәсіпкерліктердің,
ұйымдардың ұзақ мерзімді қаржыландыру көздерінің басқарылуын жан-жақты
талдап, зерттеп білу. Онда кездесетін кемшіліктерді ескеріп, оңтайландыру
шаралары мен бағыттарын ұсыну.
Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылыған талдау шаруашылық жүргізу
субъектісіне қатысты үлкен рөлді атқарады, себебі потенциалды инвесторлар
кәсіпорынға қаражат салу алдында, оның бір жылғы емес, ең азы дегенде 3-5
жыл ішіндегі қаржылық көрсеткіштерді салыстырып таңдайды. Сонымен қоса
инвестициялық тартымдылықты дұрысты таңдау мақсатында инвесторлар
кәсіпорынды жеке бір шаруашылық субъект ретінде емес бір саланың бөлігі
ретінде қарастырады және де осы саланың ішіндегі басқа да кәсіпорындармен
салыстырып талдайды.
Осы курстық жұмыстың зерттеу мақсаты "Атаменкен" АҚ кәсіпорынның
инвестициялық тартымдылығы қаншалықты сыртқы субъектілер (потенциалды
инвесторлар) үшін тартымды болатыны "Атамекен" АҚ инвестициялық
тартымдылығын нақты көрсету мақсатымен осы кәсіпорынның 2001-2003
жылдардағы көрсеткіштері салыстырылады.
Осы жұмыста кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығы оның инвестициялық
тартымдылығы мен экономикалық әлеуетін талдау көрсеткіштері негізінде
қарастырылады.
Берілген тақырып өте кең масштабты болғанмен және осы тақырып
шекаралары шеңберінде толығымен қамтыла алмау мүмкіндігінен , негізгі назар
"Атамекен" АҚ кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын талдауға көп назар
аударылады. Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығы инвесторлар үшін өте
маңызды, себебі кәсіпорынның анализі мен инвестициялық тартымдылығын
дұрысты таңдау, инвестицияларға салынатын салымдар бойынша тәуекелді
минимализациялауға мүмкіндік береді.
Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде кәсіпорынның жалпы инвестициялық
талдауына сипаттамасы беріледі. Онда кәсіпорынның инвестициялық
тартымдылығы қандай критерийлербойынша жүргізіледі, қандай көрсеткіштер
негізінде бағаланады деген сұрақтар қарастырылған
Курстық жұмыстың екінші бөлімінде Атамекен АҚ инвестициялық және
экономикалық әлеуетін талдау, сонымен қоса инвестициялық тартымдылығын
талдау мен бағалау анализі жүргізілді. Инвестициялық тартымдылықты бағалау
үшін кәсіпорынның қызметінің ағымдағы бір ғана жылы жеткілікті емес,
сондықтан Атамекен АҚ-ның 200-200 жылдардағы көрсеткіштері негізінде
талдау жасалынды. Ең басты берілген кәсіпорынның ҚР қандай
заңнамалықактілеріне сүйеніп жұмыс істеуі мен қандай қызметтер көрсетулерді
жүзеге асыратыны туралы толық сипаттама беріледі. Инвестициялық
тартымдылықпенқоса, экономикалық әлеует те талданған соң, кәсіпорынның
ұйымдық құрылымын, техника-экономикалық көрсеткіштерін анықтадым.
Инвестициялық тартымдылықты бағалаған кезде, кәсіпорынның сырттан
кірістірілетін инвестициялардың қайнар көздері, олардың жұмсалуы, қандай
салаларға жұмсалғаны көрсетілген.
Үшінші бөлімде өнеркәсіптік кәсіпорындардың инвестициялық тартымдылығын
жетілдіру жолдары мен арттыру жолдарының негізгібағыттары қарастырылады.
Қазақстанның инвестициялық ахуалын бағалағанда ең алдымен елдiң табиғи
байлығы, аграрлық және өнеркәсiптiк әлеуетi, қолайлы орналасуы, саяси
тұрақтылығы ескерiледi. Ал соңғы жылдары инфляциялық процестердiң
тұрақталуы, кәсiпорындардың қаржылық жағдайының жақсаруы отандық және
шетелiк инвесторлардың инвестициялық белсендiлiгiнiң артуына ықпал етедi.
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ТАЛДАУДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Кәсіпорындарда инвестицияның мәні, мазмұны және инвестициялық қызмет
түсінігі.
Инвестициялар бұл – кәсіпорынның активтеріне жаңа өнімді шығару
мақсатымен, оның сапасые жоғарлатумен, табыс пен сатудың мөлшерін жоғарлату
мақсатында салымдар салу. Кәсіпорынның инвестициялары қарапайым және кең
ауқымды капиталдың ұдайы өндірісінің, жаңа жұмыс орындарының құрылуын,
халықтың сатып алу қабілеттілігінің жоғарлату, жергілікті және мемлекеттік
бюджетке салықтардың түсуін қамтамассыз етеді. Инвестициялар мен тәуекел
түсінігі бірге жүреді. Егер табыстылық жобасы ақталмаса, онда ол өндіріске
салынған қаражаттарды жоғалту дегенді білдіреді.
Инвестициялардың сыныпталуын 1 кестеден көруге болады.
1.материалды-заттай түрдегі - материалдық;
инвестициялар - материалдық емес;
- қаржылық.
2. тағайындалуына байланысты - тікелей;
- айналым және негізгі қаражаттарды
сатып алуға арналған;
- портфелдік (бағалы қағаздарды
сатып алуға арналған).
3. қаржыландыру көздері бойынша - меншікті (амортизация, мүлікті
жалға беруден түскен табыс);
- қарыздық (несие, лизинг және т.б).
4. пайда болуына байланысты - ұлттық;
- шетелдік.
5. мақсаттары бойынша - пайда табу мақсаты;
- әлеуметтік немесе экологиялық
нәтижелер үшін.
6. жүзеге асыру мерзімдері бойынша - қысқы мерзімді;
- орта мерзімді;
- ұзақ мерзімді.
7. объекті бойынша - өндірістік;
- өндірістік емес.
8. өндірістік инвестициялардың - негізгі капиталды жаңғырту үшін;
бағыттары бойынша -айналым капиталды ұлғайту үшін;
- жаңа жоғарғы сапалы өнім шығару
үшін
Сурет 1. Кәсіпорындағы нвестициялар түрлері
Венчурлық капитал - бұл тәуекелділік күрделі қаржыны салуды білдіруде
қолданылатын термин. Венчурлық капитал үлкен тәуекелділікпен жаңа іс-әрекет
саласына салынатын инвестиция. Мысалы, жаңа акцияларды шығару түрінде.
Венчурлық капитал өзара байланыстары жоқ жобаларға салынады да, салынатын
қаржының тез арада орнына келуіне есептеледі.
Күрделі қаржының жүзеге асуы, кәсіпорның клиенттердің акцияларының
бір бөлігін сатып алу арқылы немесе оған қарыз беріп, оның ішінде ол
қарыздарын акцияға айналдыруымен жүргізіледі. Капиталды тәуекелділікпен
салу жаңа технологияны енгізген ұсақ инновациялық фирмаларды қаржыландыру
қажеттілігінен туады. Тәуекелділік капиталға әртүрлі капитал түрлерін
үйлестіре береді: қарыздық, акционерлік, кәсіпкерлік. Ол сондай-ақ ғылыми-
өнертапқыштық фирмалардың-венчурлық деп аталатын құрылуына деддалдық
жасайды.
Тікелей инвестициялар - бұл шаруашылық субъектісіне табыс алу үшін
және осы шаруашылық субъектісінің басқару органдарына қатынасуға құқыққа ие
болу үшін, жарғылық капиталға өзінің салымын салу.
Портфельдік инвестиция - бұл өзінің портфелін құрап алумен байланысты
және бағалы қағаздар мен басқадай активтерді сатып алу болады. Портфель -
бұл әртүрлі инвестициялық құндылықтардың бірігіп жыйнақталғаны болады да,
салым иесінің нақтылы инвестициялық мақсатқа жетуіне қызмет көрсететін
құралы. Портфельге бағалы қағаздардың бір түрі немесе әртүрлі
инвестициялық бағалылықтар: акциялар, облигациялар, жыйнақ және депозиттік
сертификаттар, аманаттық куәліктер, сақтандыру полистер және басқалары
кіреді.
Аннуитет - жеке адамның салған инвестициясы. Бұл зейнеткер болып
кеткеннен кейін, кейбір аралықтарда оған үнемі белгілі кіріс әкеліп тұратын
салымы. Бұл - негізінен сақтандыру және зейнетақы қорына салынатын қаржы.
Сақтандыру компаииялары және зейнетақы қоры қарыздық міндеттемелер шығарады
да, оның иелері келешекте оны аяқ астынан болып қалған шығындарын жабуға
пайдалана алады. Өзін-өзі сақтандыру арқылы, мезгілсіз қайтыс болған
жағдайда, қаржылық қыйыншылыққа ұрынбайды. Зейнетақылық қор өз клиенттерін
зейнеткерлікке шыққаннан кейін ақшалай қормен қамтамасыз етеді.
Сақтандыру компаниялары өмірін қамсыздандырғандарға сақтандыру полисі
бойынша бір уақытта алғысы келгендерге ақша немесе ануитетті беруі
мүмкін.[5;184]
Кәсіпорында инвестициялық жобалар мен қаржылық мүмкіндіктерді
уақытымен ұйқастыру жөн.[11 c.581]
Сурет 2 Кәсіпорынның инвестициялық қызметтерінің сыныптамасы.
Инвестициялық қызмет бұл – инвестицияларды салып және инвестицияларды
жүзеге асыру бойынша тәжірибелік әрекеттер жиынтығы.
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық
процесс әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып,
еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр.
Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры
болып саналады. Инвестициялық жобаларды іске асыру өндірісті жетілдіріп,
сатылатын тауарлардың сапасын арттыру онымен қоса жұмыс орындарының
көбейіп, тұрғындарды еңбекпен толығымен қамтамасыз етуге, сөйтіп
халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік береді. Сонымен, елімізде
жүргізіліп жатқан инвестициялық процесті экономикалық пайда кіргізіп,
әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай жасайтын қызмет деп қарастыруымыз
керек. Осыған орай, инвестициялық іс - әрекетті талдауда оның тиімділігіне
экономикалық шаралармен бірдей әсер ететін әлеуметтік шараларды
ерекшелеудің маңызы зор. Бұл тұрғыдан инвестициялық іс - әрекетті екі
құрамдас бөлікке жіктеуге болады. Экономикалық құрылым мынадай
элементтерден және инвестициялық іс-әрекеттің нәтижесінен тұрады:
1. Пайда табу. Түскен пайданың өзі екі аспектіні қамтиды:
экономикалық, яғни инвесторлар пайда тауып оны қайта
өндіріске жұмсайды – реинвестирование және әлеуметтік,
тапқан пайданының белгілі бір бөлігі инвестордың әлеуметтік
қажеттілігіне жұмсалады.
2. Жоғарыда көрсетілген пайданың негізінде жұмыскерлер де табыс
тауып, соның негізінде өздерінің, жанұяларының әлеуметтік
қажеттілігін өтейді.
3. Пайдадан түскен салық пен өтелімдер мынадай мақсаттарға
жұмсалады:
• Міндетті медициналық қамсыздандыру қорына;
• Мемлекеттік зейнетақы қорына;
• Аймақтық бюджетке;
• Республикалық бюджетке;
4. Өнеркәсіптік әлеуметтік даму қорын құру.
Инвестициялық жобалар техникалық-экономикалық негіздеу түрде немесе
бизнес-жоспар ретінде көрсетіле алады. Техникалық-базалық негіздеу бұл –
берілген рентабельділікпен техникалық, экономикалық, экологиялық және
қаржылық жағдайларды зерттеу. Техникалық-базалық негіздеу өзіне
геологиялық зерттеулерді, ғимараттардың техникалық жобалардың зерттеуін,
өндірістің техникалық дайындығын, қоршаған ортаға мүмкін келтірілетін
зиянды, маркетингтік зерттеулерді, қаржылық-экономикалық көрсеткіштердің
есептемесін қосады. Инвестициялық жобаның бизнес-жобасы бұл инвестицияларды
көрсетудің стандарты формасы, дамыған елдерде кеңтаралған.
Инвестициялық жобалардың жоспарлау мен тиімділігін бағалау
критерийлері бұл экономикалық іскерлік сұхбаттасу және ол иелік етушілердің
қарама-қатынасын, кәсіпкерлердің, инвесторлардың, банк жұмыскерлерінің,
мемлекеттік органдар қызметкерлерінің және халықаралық қаржылық ұйымдардың
арасындағы қарым-қатынасты камтамассыз етеді.
Жобалар талдауының тиімділігін талдау үшбөлімдерден тұрады:
жалпыэкономикалық, техникалық-экономикалық және қаржылық.[11 c.583].
1.2 Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығының көрсеткіштері
Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығы деп - кәсіпорынға белгілі бір
мақсатты түрде бос ақша қаражаттарын салу болып табылады. Әлемдік және
отандық тәжірибеде кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын анықтау үшін
бухгалтерлік қаржылық қорытындылардың берілгендері бойынша анықтау
әдістемесі болып табылады. Ол өзіне инвестор өз алдына мақсаттарды
таңдаудан болатын көрткіштер топтарының есептемесін қосады.
Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын анықтаудағы негізгі ақпарат
көздері болып кәсіпорынның күнтізбелік екі ақырғы жылдар ішіндегі
қорытындылары мен ақырғы есеп мерзімі кезіндегі бухгалтерлік (қаржылық)
есептілік болып табылады.
Инвестициялық тартымдылық өзіне келесілерді қосады:
- кәсіпорынның жалпы техникалық базасының сипатттамсы - технологиялар
сипаты; жаңа заманға сай технологиялардың бар болуы; меншік көлі құралдары;
географиялық орналасу; көлік коммуникацияларына жақындығы.
- техникалық база сипаттамасы - технологиялар жағдайы; негізгі қорлар
құны, негізгі қорлардың физикалық және моралдік тозу көрсеткіштері.
- өндірілетін тауар номенклатурасы.
- өндірістік қуат - жоспарда белгіленген ассортиментте және
номенклатураға сай уақыт бірлігіндегі өнімді өндірудің максималды мөлшері,
өндірістік құралдарды толығымен қолдану, технологияларды қолданумен,
өндіріс пен еңбектің ұйымдастыруын жаңғыртумен және өніммнің жоғарғы
дәрежелі сапасымен қамтамассыз етумен байланысты. Өндірістік қуат негізгі
қорлардың потенциалды мүмкіндіктерді қолдану жағдайындағы жұмысын
сипаттайды. Өндірістік қуат белгіленгендей берілген өнімді өндірудің
натуралды көрсетілуінде сияқты (тонна, зат, метр) бірліктерімен өлшенеді.
Мысалға металлургия кәсіпорындарының өндірістік қуаты металлдарды балқыту
мен прокаттарды өндіру тоннамен анықталынады. Ешер кәсіпорын әртүрлі өнім
шығаратын болса, онда өндірістік қуаттылық әр өнім үшін жеке тағайындалады.
-
- кәсіпорынның саладағы, нарықтағы орын және оның монополия дәрежесі.
- басқару жүйесінің сипаттамасы. Кәсіпорынның ұйымдастырушылық
құрылымы, кәсіпорынның құрылымына сай болады. Өнімді өндіру үшін көп
еңбекті қажет ететін кәсіпорындар, негізінен ондаған цехтерден,
зертханалардан, бөлімдрден тұрады. Олардың қызметін дұрысты қадағалау үшін
келесідей иерархиялық басқару құрылымы құрылады (сурет 1).
Сурет 3. Кәсіпорынды басқару мүшелерінің құрылымы
Кәсіпорынды басқару барысында келесідей басқару құрылымдары бар:
o сызықтық - ең қарапайым жүйе, ол біртұтастылықты ескереді;
o сызықтық - штабты - орта масштабты кәсіпорындарда қолданылады, сонымен
қоса ірі кәсіпорындарда - цехтар мен бөлімдерді басқару кезінде.
o функционалдық - кәсіпорынның жетекшісі өзінің міндеттерінің бөлігін
функционалды бөлімдердің жетекшілері мен орынбасарларына жүктейді.
o матрицалық - мысалға, жаңа өнімді ұйымдастыру бойынша директор жаңа
өнімді меңгеру құзыреті жүктелетін тұлға тағайындалады.
аралас - ол жоғарыда айтылағ 4 формалардың қарапайым қосылуы.
Жарғылық қор, кәсіпорынның иелері. Жарғылық қор бұл кәсіпорынның жұмыс
қабілеттілігін қамтамассыз ету мақсатымен шаруашылық субъект
құрылтайшылардың салған салымдар мөлшері деп танылады. Жарғылық қор
соммасы, құрылтай шартында белгіленген соммамен сәйкес болады және де
өзгертілмейтін болып табылады. Жарғылық қордың азаюу мен көбеюі белгіленген
тәртіппен жүзеге асырылады (мысалы, жалп жиналыстың шешімімен) бірақ
шаруашылық субъектінің қайта тіркеуден өткен кезде ғана. Жарғылық қорға
жарна ретінде ғимараттар, құрылыстар, құрал-жабдықтар, басқа да материалдық
құндылықтар, бағалы қағаздар, жерге,суға басқа да табиғи
ресурстарға,ғимараттарға, құралдарға иелік ету құжаттары, басқа да иелік
ету құқықтары (сонымен қоса интеллектуалды меншік: "ноу-хау", оайлап
табылған құралдарды қолдану құқығы), грвналар мен валюталардағы акша
құралдарды салуға болады.
Салымдардың құны шаруашылық субъектінің қатысушыларымен гривналармен
бағаланады және олардың жарғылық қордағы үлесін анықтайды.
Өндіріске кеткен шығындар құрамы. Өндіріс шығындары бұл - берілген
кәсіпорындағы өндірілетін өнімнің құнын көрсететін материалдық
қаражаттардың және қажеттілікті еңбектің кеткен шығындарының жиынтығы. Осы
шығындардың мөлшері ақшалай шығындарды анықтайды, ол шикізатты, отында,
энергияны қолданумен байланысты болады. Өндірістегң шығындарға келесілер
жатады:
▪ негізгі материалдар мен шикізат
▪ қосымша материалдар
▪ отын
▪ энергия
▪ еңбекақы
▪ әлеуметтік және медициналық сақтандыруға бөлінетін ақшалар
▪ кейбір қолма-қол төлемдер
▪ кейбір салықтық төлемдер
▪ амортизация.
Олардың мөлшерінен өнімнің минималды бағасы тәуелді болады, сол уақытта
максималды баға сұраныспен анықталады. Құрылым өндіріс пен өндірудің
салалры арқылы айырылады. Өнімді өндіруге кететін барлық шығындар
келесілерге жіктелінеді:
• жалпы шығындар - белгілі бір мерзім ішіндегі барлық өнім көлеміне
жұмсалған шығындар, оның соммасы өндірістің ұзақтығы мен мөлшеріне
қатысты болады;
• өнімнің бір бірлігіне кеткен шығындар - белгілі бір мерзім ішіндегі
орташа ретінде есептелінеді, егер өнім әрдайым немесе сериялармен
өндірілсе.
Өнімді өндіруге кетеін шығындарды келесідей сыныпай аламыз:
➢ шығындардың пайда болу жері;
➢ өнім, жұмыс пен қызмет көрстетулердің түрлері;
➢ шығындардың біркелігі (қарапайым – шкізатқа, материалдарға және
жұмыскерлерге еңбек ақы төлеу шығындары; комплексті – бірнеше шығындар
элементтерін қосады);
➢ шығыдардың түрлері – экономикалық элементтер мен калькулаяция
баптарыдағы элементтер бойынша шығындар;
➢ өнімге кеткен шығындарды шығындарға жатқызу бойынша шығындар тікелей -
белгілі әртүрлі өнімнің шығаруымен байланысты шығындар; тікелей емес -
олардың млшерін бір өнім бірлігіне есептеу мүмкіндігі жоқ, себебі олар
әртүрлі шығындарды анқтаумен байланысты (қызмет көрсету персоналы мен
басқару персоналының еңбек ақылары, ғимараттар мен үймереттерді ұстау
мен эксплуатациясы);
➢ өндіріс көлемінен шығындардың тәуелді болуы бойынша қалыпты - уақыт
функциясы, өнім көлемі функциясы емес; және өзгеретін шығындар -
белгілі бір уақыт ішіндегі олардың жалпы соммасы өндірілеген өнім
көлеміне байланысты болады; олар пропорционалды және пропорционалды
емес болып бөлінеді;
➢ күнтізбелік мерзім – олар ағымдағы шығындар (әрдайым ай сайын
жасалынатын), ұзақмерзімді шығындар (өнімді өндіруге кеткен шығындар,
мерзімі бір айдан асатын), бір мерзімгі (ұзақ мерзімді уақыт ішіндегі
өндірістің жұмыс істеуін қамтамассыз етеуге бағытталады, әр ай сайын
жасалынбайды);
➢ қолданудың мақсаттылығы – өнімдік (өндірістің технологиялары мен
ұйымдастыруымен қарастырылған) жіне өнімдік емес (міндетті емес,
өндірістегі белгілі бір жетіспеушіліктер пайда болғанда пайда болады,
технологиялардың бұзылуы);
➢ өнімнің өзіндік құнға қатынасы – өнімге кеткен шығындар (барлық
шығындар, өнімді өндіру функциясымен байланысты; өнімнің өндірісті
өзіндік құнын жасайды (жұмыстар мен қызмет көрсетулер)) және период
шығындары (өндірістік өзіндік құнға қосылмайды,олар қосылған периодтағы
шығындар ретінде есептелінеді;бұл басқару шығындары, өнімді өткізу және
де басқа операциондық шығындар).
Табыс көлемі және оны қолдану бағыттары. Табыс шаруашылық кәсіпорынның
қорытынды қаржылық нәтижесін көрсетеді.
Өнімді (тауар мен қызмет көрсетулер) өткізуден түскен табыс (шығын),
өнімді өткізумен байланысты қосылған құн салығынсыз, акциздерсіз және
тауарды өткізумен байланысты шығындарсы өнімді (тауарлар мен қызмет
көрсетулер) өткізуден пайда арасындағы қатынас арқылы анықталынады.
Табысты анықтау кәсіпорынның өнімді өткізуден (тауар мен қызмет
көрсетулер) бағалар бойынша сұраныс пен ұсыныс негізінде құрылатын түскен
жиынтық табыс алумен байланысты. Осы жағдайда кәспорынның жиынтық табысы -
материалдық шығындарды алып тастап өнімді өткізуден (тауар мен қызмет
көрсетулер) түскен табыстан тұрады,ол өзіне еңбекақыны төлеу мен пайданы
қосады. Нарықтық қатынастар жағдайларында кәсіпорын макисмалды пайданы
алмастан да, кәсіпорын шығаратын тауарларының ұсыныс нарығындағы өз
позицияларын ұстауға қажетті табыс көлемі мен бәсекелес аяда өз өндірісін
динамикалық тұрғыдан дамуын қамтамассыз етуге тырысады. Ол үшін табыстың
құрылу көздері туралы білу мен оларды қолданудың әдістерін білу қажет.
Әлемдік тәжірибеге сай, нарықты қатынастар жағдайында пайда табудың
негізгі үш қайнар көзі белгілі:
біріншісі - табысты кәсіпорынның қандай да бір өнім шығаруы мен өнімнің
уникалдылығына, монополиялық жайына байланысты алу;
екінші қайнар көзі өндірістік және кәсіпкерлік іс-әрекетпен байланысты;
үшінші қайнар көз кәсіпорынның инновациялық әрекетімен байланысты.
Таза пайда кәсіпорынның ағымдағы мерзімі ішіндегі пайда мен шығындар
түрлерінің арасындағы қатынас арқылы анықталады. Таза пайданы
қайтаорналастыру кәсіпорынға өзінің қаржыландыру көздері көмегімен қызметін
кеңйтуге мүмкіндік береді. Таза пайданы қолданудың танымал келесідей
жолдары бар:
▪ пайданы қатысушылар арасында бөлу (дивидедтер және
басқадай төлемдер);
▪ жарығылық қорды ұлғайту;
▪ резервтік капиталды ұлғайту.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау.
Қаржылық жағдай бұл көрсеткішетр жиынтығы, олар қаржылық ресурстардың
мөлшері, олардың қолдануымен орналастыру туралы ақпараттарды көрсетеді.
Қаржылық жағдайдың анализі, қандай бағыттарда белгіленген жұмысты атқару
керектіген, ең маңызды аспектілерді көрсетуге және кәсіпорынның қаржылық
жағдайындағы ең әлсіз позицияларды анықтауға мүмкіндік береді.
2 Атамекен Ақ-ның инвестициялық жӘне экономикалық Әлеуетін талдау
1. Атамекен АҚ-ның экономикалық қызметін талдау.
Атамекен АҚ-ның өз қызметін Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Азаматтық кодекс, Салық және бюджет төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы ҚР кодексі (Салық кодексі), кәсіпорынның жарғысы, ұйымдастырушы
құжаттар және басқа да заң актілері негізінде жүзеге асырады. Акционерлік
қоғамның жеке фирмалық атауы, көрсетілген мөр таңбасы, арнайы мүлкі бар. Ол
Қазақастан Республикасының заңына сәйкес өзінің барлық мүлкімен өз
міндеттемелері бойынша жауап береді. Кәсіпорынды құру мен қызметтің басты
мақсаты – тұрғындардың қажеттіліктерін қанағаттандыру, шетел және отандық
бәсекелестеріне орын бермейтін сапалы жиһаз өнімдерін шығару оны өткізу
арқылы табыс табу болып саналады. Табыс табу негізінде кәсіпорын
қатысушыларының экономикалық және әлеуметтік мүдделерін жүзеге асыру.
Өз қызметтерін жүзеге асыру үшін кәсіпорын келесі қызмет түрін орындайды:
- жиһаз жасауға арналған материалдарды өңдеп, дайындау;
- жиһаз бұйымдарын бөлшектеп сату;
- жиһаз бұйымдарын дайын тауар ретінде құрастырып оны нарыққа шғару;
- көтерме және бөлшек сауда;
- сыртқы экономикалық қызмет;
және басқа да қосалқы қызметтер.
Атамекен АҚ 1997 жылы ЖШС болып құрылған. Кәсіпорын нарық жағдайына
икемделіп тұрақты жұмыс жасау салдарынан және өндірісі активтер айналымының
жоғарлауына байланысты 2000 жылы акционерлік қоғам болып мемлекеттік
тіркеуден өтеді. Алдағы кезеңде де компания өндірістік орындарын кеңейтіп,
Қазақстанның басқа да өңірлерінде өндірістік цехтар ашуды көздеп отыр.
4 сурет Атамекен АҚ-ның ұйымдық құрылымы.
Компанияның негізгі өндірісі әртүрлі жиһаз өнімдерін шығару болғандықтан
өз маман кадрларына жіте назар аударып отырады. 1 суретте кәсіпорынның
ұйымдық құрылымы көрсетілген.
Атамекен АҚ-ның негізгі органдары:
- жоғарғы орган – Акционерлердің жалпы жиналысы.
- басқару органы – Басқармалар кеңесі.
- атқарушы оргпн – Басқарма
- бақылау органы – Ревизиялық комиссия.
4- суреттен көргеніміздей атқарушы орган өз жұмысын бөлімдер арқылы
жүзеге асырады. Әр бөлім өз ішінде жеке функционалды бөлімшелерге бөлінеді
және әрқайсының өзінің орны мен қызметтері белгіленген.
Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын арттыру үшін жұмыс нақты өнім
мен тұтынушыға жұмсалу керек.
Ұйым құрылымы бөлімдердің өзара жақсы байланыста болуын, жауапкершілік
пен құқықтардың дұрыс бөлінуін қалайды. Алайда бұл мақсаттар кәсіпорынның
басқару жүйесінің дамытылғанына да байланысты. Кәсіпорындағы қызметті
ұйымдастырудың мәліметтері 1 кестеде келтірілген.
2 кесте – Атамекен АҚ-ның жұмыскерлерінің ұйымдастырушылық құрылымы.
№ Көрсеткіштер 2008 ж 2009 ж
адам саны % адам саны %
1 Басшылар 5 1 9 1
2 Мамандар 46 5,5 47 5,2
3 Қызметкерлер 4 0,5 9 0,3
4 Жұмысшылар 777 93 831 93,4
5 Барлығы: 832 100 896 100
2 кестеден 2005 жылы жалпы жұмыскерлер 55 адамға көбейсе, соның ішінде
пайыздық мөлшерде жұмысшылар саны 93,4 деңгейін көрсетеді. Өйткені
кәсіпорын жұмысы жақсарып, өндірістік қуат ұлғайып, жаңа жұмыс орындары
туындау салдарынан болып отыр. Кәсіпорын жекеменшік нысанында бола
жұмыскерлердің орташа жалақысының жылдан жылға өсуіне куә болып отырмыз.
Еңбекақы негізгі және қосымша бөлімдерден тұрады. Негізгі бөлім тұрақты
болса, қосымша- үстемақы мен сыйақыдан тұрады. Атамекен АҚ-да
жұмыскерлердің материалды қызығушылығын арттыру мақсатында кәсіпқойлық
шеберлігіне, басқа персоналдарды үйреткені үшін, жоғары біліктілігі үшін
және тағы басқа қосымша үстемақылар мен сыйақылар төленеді. Шаруашылық
субъектілердің эконосмикалық қызметін талдаудың көмегімен кәсіпкерлік
қызметтің жоспары жасалады, өндірістің даму қорлары анықталып, кәсіпорын
бөлімшелерінің, жұмысшыларының қызметтері нәтижесін бағалауға болды. Бұл –
кәсіпорынның инвестициялық қызметінің тартымдылығына үлкен септігін тигізуі
мүмкін.
Атамекен АҚ-да жұмысшылардың еңбек ету өнімділігін кәсіпорын басшылығы
еңбекақы төлеу мәселесін екі тұрғыдан қарастырады. Жұмысшылардың жұмыс
істеу қабілетіне байланысты негізгі және қосымша жалақысын төлейді, соның
ішінде әлеуметтік жағдайларына байланысты жұмысшыларға жеңілдік пайызбен үй
алуға көмектеседі сондай-ақ жұмысшыларына тікелей сыйақыларды беріп тұрады.
Осы мәселе бойынша кәсіпорынның жұмысшылардың кәсіподағы жұмыс берушіге
әлеуметтік әріптестік жүйесіндегі келісімнің Қазақстан Республикасындағы
2004 жылғы мемлекет, жұмыс берушілер және жұмысшылардың мүддесін қорғайтын
кәсіподақтың Республикадағы ұйымдары ат салысып еңбек қатынастарын реттеуге
үлкен үлес қосу керек.
Атамекен АҚ-ның экономикалық жағдайын талдау үшін кәсіпорынның техника-
экономикалық көрсеткіштерін анықтаймыз. Оны 2 кестеден көруге болады. 3
кесте - Атамекен АҚ-ның қызметін техника-экономикалық талдау. Қосымша А.
Кәсіпорын инвестициялық тартымдылығын артыруда инвеисторлар көптеген
экономикалық-қаржылық көрсеткіштеріне мән беретіні анық. Атамекен АҚ-ның
техника-экономикалық жағдайы қанағаттандырарлық.
1) Өткізілген өнімнен түскен табыс көрсеткіші бойынша :
Әрине өнімді өткізу ол кәсіпорынның шығарылған өнімінің ең соңғы кезеңі
деп айтсақ болды және ол кәсіпорын үшін өте маңызды. Бұл - өнім өткізу
жұмысшының әсері оның цехтарының, түскен табыстарының талдауында және тағы
басқа қаржы көрсеткіштерінде көрінеді, талдау кезеңі 2009 жылы 2008 жылға
қарағанда 654442 мың тг. болып, пайыз түрінде 360% артты. Бұл жалпы
Қазақстан тұрғындарының төлем қабілеттілігін және кәсіпорын тауарларына
сұраныстың бар екендігін аңғарады. (3,6 есеге сатудан түскен табыс артты.)
2) Өткізілген өнімнің өзіндік құны көрсеткіші бойынша:
Бұл кәсіпорынның басқару есебі қалай жүргізіліп жатқанын аңғартатын
көрсеткіш. Басқару есебінде шығындар мәселесі бірінші орында болғандықтан,
өндірістегі шығындарды есептеу, қаржылық жұмыс, нақты субъектідегі басқару,
ұйымдастыру мәселесі тікелей осы деңгейді көрсетеді. Өнімнің өзіндік құны
2009 жылы 4,1 есеге төмендегенін көрміз. Бұл бұйымдарды өңдеу мәселесін
кәсіпорын деңгейінде атқаруға бағытталған шешімнің көрсеткіші.
3) Жалпы табыс көрсеткіші бойынша:
Жалпы табыс кәсіпорынның нақты нәтижелігін көрсетуге неғайбіл көрсеткіш.
Ол 2009 жылы 572305 мың теңгеге, яғни 2 есеге өсті.
4) Кезең шығындары көрсеткіші бойынша:
Бұл көптеген кәсіпорындардың шығыстар бөлігіндегі қомақты үлестерді
алатын бөлігі. Атамекен АҚ-дағы кезең шығындарын басқару аппаратың
үнемдеуін және оңтайлы шешімдер қабылдауынан болуы мүмкін. Мәселен 2005
жылы жалпы табыс 2,9 есеге өскенімен, кезең шығындарын басқару мүмкінділігі
басқармаға тәуелсіз болады. Кезең шығындары көптеген бухгалтерлік сатыларды
қосатындықтан, жалпы-бағаның барлық салаларда өсіуі 2009 жылы
кәсіпорындардың тиімділігін сонымен қоса кезең шығындарын да өсірді.
5) Негізгі қызметтен түскен табыс көрсеткіші бойынша:
2009 жылы негізгі қызметтен түскен табыс 13770 мың тг. төмендеді. Бұл –
кәсіпорынның инвестициялық және экономикалық тартымдылығын, сондай-ақ
басқару есебін қайта қарастыруды талап етеді.
6) Негізгі емес қызметтен түскен табыс көрсеткіші бойынша:
Негізгі емес қызметтен түскен табыс 2009 жылы 2901 мың тг. артып отыр.
7) Салық салғанға дейінгі табыс көрсеткіші бойынша:
Бұл көрсеткіш табыстың 2008 жылмен салыстырғанда –10859 төмендегенін
көрсетуде.
8) Таза табыс көрсеткіші бойынша:
Таза табыс көрсеткіші 6453 мың тг. төмендеуде. Осының салдарынан
кәсіпорын инвестиция тарту мәселесін мәселесін алға шығаруда. Ол – мәселе
талданып бағаланады.
9) Жұмысшылардың тізімдік саны көрсеткіші бойынша:
Жұмысшылардың тізімдік саны сәйкесінше 54 адамға артып отыр.
10) Жұмысшылардың жылдық еңбек ақы қоры көрсеткіші бойынша:
Еңбек ақы қоры Қазақстан Республикасының Заң, нормативті актілері, сондай-
ақ тұтыну себебі мен еңбек өнімділігіне сәйкес 1,2 есеге өсті.
11) Жұмысшылардың орташа айлық еңбек ақысы көрсеткіші бойынша:
Жұмысшылардың орташа айлық еңбек ақасы инфляция деңгейі және кәсіпорынның
ынталындыру шеңбері есебін өскенін көреміз.
12) Өндірістегі негізгі қордың жылдық орташа құны көрсеткіші бойынша:
Негізгі қордың орташа жылдық өсімі біріншіден, негізгі қорларды қайта
бағалау есебінен, (нақты бағамен) екіншіден, құрылтайшылардың негізгі қор
есебінен жарналарын көбейтулерінен және негізгі қорларды реконструкциялау
және тағы басқа көздерден.
13) Қор сыймдылығы көрсеткіші бойынша:
Қор сыйымдылығы 2009 жылы өндірілген өнімнің 1 теңгесіне 0,01 теңге
өндірістік негізгі құралдар келгенін көрсетеді.
14) Қор қайтарымдылығы көрсеткіші бойынша:
Қор қайтарымдылығы кері көрсеткіш, сондықтан әрбір негізгі құралдардың
бір теңгесіне 2009 жылы 2,5 есеге өнім өндірілгенін көрсетеді.
15) Жұмысшылардың қормен қарулануы көрсеткіші бойынша:
Бұл - әрбір жұмысшыға қанша өндірістік негізгі қордың деңгейін көрсетеді.
2009 жылы 1 жұмысшы 2004 жылға қарағанда 3161 теңгеге артық қаруланған.
Осының салдары кәсіпорынға шығындар статьясын көбейтіп отырғанын көреміз.
16) Өнімнің 1 теңгесіне кететін шығыны көрсеткіші бойынша:
Кәсіпорынды шығындар есебін жақсы білетін мамандар қарастырмайынша,
кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын арттыру жолдары мүмкінге ие
болмайды. Атамекен АҚ-да 2008 жылы өнімнің 1 теңгесіне 0,73 тг. болса
2009 жылы 0,84 тг. болып отыр. Бұл дегеніміз - әрбір теңгеге 2005 жылы 11
тиын артық жұмсауды көрсетеді.
Атамекен АҚ-ның башылығының алға қойған міндеттері бойынша - сырттан
инвестиция тарту мәселесі алға шығуда. Инвестицияны кәсіпорынға тарту
мәселесі бірнеше көрсеткіштер мен анықталады. Өнеркәсіптік кәсіпорынның
инвестициялық тартымдылығын көрсететін тиімділіктің негізгі көрсеткіші
ретінде шығындарды басқару стратегиясы инвестордың алғы шарттары болатыны
анық.
2. Атамекен АҚ-ның қаржы экономикалық тұрғыдан талдау жасау.
Нарық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржы-экономикалық талдау үлкен
мәнге ие. Сондықтан қарастырып, талдап, зерттеп отырған кәсіпорынның қаржы
жағдайын талдау өте маңызды.
Себебі – бұл кәсіпорынның тәуелсіздігі, меншік иелерінің пайызы,
жұмыскерлер мен басқа да инвесторлардың алдында өзінің өндірістік-қаржылық
қызметінің толық түрде мағлұматтар, деректер беретін көздері болып
сакналады.
Кәсіпорынның қаржы-экономикалық жағдайына көптеген факторлар әсер етеді.
Оларды келесідей жіктеуге болады:
- ішкі және сыртқы ортаға байланысты;
- маңыздылығына қарай – басыңқы және басыңқы емес;
- қарапайым (жәй) және күрделі;
- тұрақты және уақытша;
Кәсіпорындағы ішкі факторлар өзінің қызметіне байланысты болады. Қаржылық
– экономикалық талдау нәтижесі сондай-ақ сыртқы факторларға да байланысты
болатыны анық. Кәсіпорында өндірілетін өнім және өндірістік технологиясымен
тығыз байланысты. Кәсіпорынның қаржы-экономикалық тұрақтылығының маңызды
факторы болып – активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ қаржылық
стратегияның негізінде инвестиция тарту мәселесі болжап білу болып
табылады.
Инвестициялық тартымдылықтың маңызды факторларының бірі – кәсіпорындағы
қаражат құрамы және құрылымы. Инвестициялық бағыт, оны ұйымдастыру мен
басқару стратегиясы және қысқа мерзімді болжаулардың дұрыс таңдалынып
алынуы.
Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығына қарыздық міндеттемелер
нарығының үлкен әсер етуі мүмкін. Сондықтан да Атамекен АҚ-ның
активтерінің қорлану көздерін талдау негізінде оларды бағалау қажет.
Активтердің қорлану көздерін талдау кезінде меншікті және тартылған
капиталдың көрсетілген көлемі белгіленіп, есеп беру кезеңіндегі олардың
өзгеру себептері анықталып, оларға баға беріледі. Бұл кезде өз меншігіндегі
капиталға назар аударылады, себебі өз қаражаттарының қоры болуы оның
қаржылық тұрақтылығының бар екендігін көрсетеді.
Тәуелсіздік коэффиценттің мәні – кәсіпорын сырттан тартылған қаржыдан
қаншалықты тәуелсіз екендігін және өз қаражаттарын қаншалықты жұмсай
алатынын көруге болады. Батыс экономистері тәуелсіздік коэфицентінің
неғұрлым жоғары деңгейде болғаны дұрыс деп санайды. Себебі бұл қаржы
көздрінің тұрақты құрылымын сақтау мүмкіндік береді. Ивесторлар, несие
берушілер дәл осындай құрылымды бақылайды. Себебі, осы жағдайларды
кәсіпорынның қоржындық пайын иемденуге болады деп есептейді.
Тәуелсіздік коэффиценттін мешікті капиталды барлық авансталған капиталдан
бөлумен анықталады.
Ктәуелсіздік =МкБв
КТ (2004 ж) = 127908 2882565 = 0,4
КТ (2005 ж) = 1297247 4103471 = 0,3
Бұл деректерден, кәсіпорынның меншікті капиталының шоғырлануы 0,1
позицияға төмендегенін аңғартады. Дегенмен, кәсіпорын инвестиция тартуға
мүмкіншілігі бар бар екенін көрсетеді.
Жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасындағы келісім-шарттық міндеттемелер
қатаң сақталатын және кәсіпорынның атағына үлкен мән берілетін нарықтық
экономкасы дамыған елдерде тәуелсіздік коэфицентіне жоғары талап
қойылмайды. Мәселен, Ұлыбританияда оны 0,27 дейін темендетуге дейін болады.
Қосымша Б.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын келесі көрсеткіші
тартылған капиталдың меншікті капиталға қатынасымен анықталатын қарыз және
меншікті капиталдың қатынасының коэфиценті:
Кқ ш = Тк Мк ;
Тк – тартылған капитал
Мк – меншікті капитал
Кқ ш 2004 = 1603484 1279081 = 1,2
Кқ ш 2005 = 2806224 1297247 = 2,2
Бұл коэффиццент кәсіпорынның меншікті қаражаттарының әрбір теңгесіне
қанша қарыз қаражаттарын тартқанын көрсетеді. Қарастырылып отырған
кәсіпорында әрбір меншікті қаражатқа 2009 жылы 1 теңге 20 тиын келетін
көрсетіп отыр. Демек, кәсіпорынға қарық қаражаттарын пайдалануын
жақсартуға көңіл бөлуі керек. Тәжірибеде Кқ ш 1 теңге . Егер оның мәні
1-ден асып кетсе, онда кәсіпорынға қаржылық тәуелсіздігі мен тұрақтылығына
қауіп төнуі мүмкінділігі айтылдған, бірақ жауап әр уақытта бір жақты бола
бермейді. Қарыз және меншікті капитал қатынасының коэффиценті салалық
ерекшіліктерге, кәсіпорынның шарушылық қызметінің сипатына және айналым
қаражаттарының айналу жылдамдылығына да байланысты болады. Материалдық
айналым капиталының айналымдылығының жоғарғы көрсеткіштері және дебиторлық
борыштардың одан да жоғары айналымдылығы кезінде коэффиценттің қауіпті мәні
бірден де асып кетуі мүмкін, ол сонда да кәсіпорынның қаржылық
дербестілігіне ешқандай әсерін тигізбейді.
Келесі, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын меншікті
капиталдың тартылған капиталға қатынасын көрсететін қаржыландыру
коэффиценті болып табылады.
Кқ = Мк Тк ;
Мк – меншікті капитал
Тк – тартылған капитал
Кқ 2004 = 1279081 1603484 = 0,8
Кқ 2005 = 1297247 2806224 = 0,5
Бұл коэффицент жоғары болған сайын, соғұрлым банктер мен инвесторлар
қаржыландыруға сенімді кіріседі. Қаржыландыру коэффиценті 1 болатын
жағдай (кәсіпорынның меншікті капитал бөлігі қарыз қаражаттармен
қалыптасқан) төлем қабілеттілігінің кауіпті жағдайға жеткендігін және несие
алуды қиындататын көрсетеді. Атамекен АҚ-ның бұл көрсеткіші 2009 жылы 0,3
пунке төмендеген, сондықтан кәсіпорын басшылығы осы бағытта белсенді жұмыс
жасау керекігі алға шығады.
Әдетте кәсіпорындар кезеңдегі және жылдық бухгалтерлік есеп беру
көрсеткіштеріне талдау жүргізіп, өтімділік көрсеткіштеріне талдау
жүргізеді. Баланс өтімділігін талдаудың мәні – активтегі өтімділік дәрежесі
бойынша топталған қаражаттарды пассивтегі міндеттемелер мен салыстыруда.
Актив пен пассив баптары белгілі бір тәртіп пен топталады. Өтімділік
дәрежесіне, яғни ақша қаражаттарына айналу жылдамдылығына байланысты
кәсіпорын активтері келесідей топтарға бөлінеді: абсалютті өтімділік
коэффиценті, аралық өтеу коэффиценті, ағымдағы өтімділік коэффиценті.
Атамекен АҚ-ның өтімділігін талдау барысы:
Абсалютті өтімділік коэффиценті.
Кабс = ақша қаражаты ағымдағы міндеттемелер
Кабс 2004 = 68957 689498 = 0,1
Кабс 2005 = 267971 1487298 = 0,18
Кәсіпорынның абсалютті өтімділігі 2005 жылы 1,8 есе өскен. Бұл мәннің
ұсынылатын мәні 0,2 болғанымен, мөлшерін белгілеу көбіне дұрыс болмайды.
Себебі әр кәсіпорын банктегі шоттары мен кассадағы ақша көлемін өз көз
қарастарымен шектеледі.
Аралық өтеу коэффиценті:
Кар. өтеу = ағымдағы активтер - ТМЗ ағымдағы міндеттемелер
Кар. өтеу 2004 = 620548 689498 = 0,89
Кар. өтеу 2005 =1070854 1487298 = 0,72
Бұл мәннің төмендеуі “Атамекен” АҚ-ның ақша қаражаттарының түсуін
қамтамасыз ететін дебиторлармен дұрыс жұмыс жасалмағандарын көрсетеді. Бұл
өз кезегінде жеткізушілермен есептесуге көмектесетіні белгілі. Нәтижесінде
аралық өтеу коэффиценті 0,16 пунктке төмендеп отыр. Кәсіпорын ағымдағы
активтер мен ағымдағы пассивтердің арақатынасының тұрақтылығына үлкен мән
беру қажет. Ағымдғы өтімділік коэффиценті:
Кағымдылық = ағымдағы активтер ағымдағы міндеттемелер
Кағымдылық 2004 = 1241096 689498 = 1,7
Кағымдылық 2005 = 2825866 1487298 = 1,89
Бұл көрсеткіштердің ұсынылатын мәні 2 ≥ 1 болғандықтан, 2-ден асуы
кәсіпорынның өз қаржы-қаражаттарын тиімсіз пайдаланылатын көрсетеді !.
Тауарлы – материалдық запастарының үлесі жоғары кәсіпорын ТМЗ-ның есептік
құны ағымдағы құнмен қаншалықты алшақтайтынын есептеу қажет. Ол дегеніміз
кәсіпорында тауарды-материалдық запастар қандай әдістермен бағаланатынын
анықтау. Атамекен АҚ-ның тауарлы-материалдық запастарды ЛИФО әдісімен,
яғни кезең аяғында соңғы сатып алу бағасымен есептелуі мүмкін.
3. Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын бағалау
Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығының жауапты кезеңі инвестициялық
жобаны экономикалық негіздеу болып табылады. Нарық экономика жүйесінде
қызмет ететін субъектілердің ерекшілігі олардың мақсаттарының
айырмашылығынан көрінеді. Жобаның қаржылық негіздеушісі белгілі бір
табыстылық мөлшерімен оның қатысушыларын қанағаттандыру негізінде
анықталады. Инвестициялық жобаның тиімділігін негіздеуде ең жоғары
табыстылық, ең төменгі еңбек шығындары, өтелу уақыты, залалсыздық, өнім
сапасы, нарықтағы үлесі сияқты тағы да басқа көрсеткіштер болуы мүмкін.
Жобаны іске асыруда шығындарды дұрыс есептеу өте маңызжы сондай-ақ инфляция
мен тәуекелділікті мөлшерін жіте бақылау алға шығады.
Ұзақ мерзімдегі инвестиция салуда өнімнің өміршеңділігі есепке алынады.
Дүние жүзінде инвестициялық жобалар оң сипаты болса да қоғам үшін
экономикалық және әлеуметтік әсері болуы қажет. Тиімділігін бағалауда
көбіне өтелу мерзімін қамтамасыз етуде табыс және инвестициялық
рентабельділігі қарастырылады.
Атамекен АҚ-ның қаржы көрсеткіштерінің құрамына:
- құрылыс алаңын дайындау, жобалық-зерттеу және жобалық-конструкторлық
жұмыстар, технологиялық құрал-жабдықтар алу оны монтаждау сияқты бір
кезеңдік шығындары;
- жобаны іске асыру кезеңіндегі ақша қаражаттарының түсу көлемі мен
мерзімдері енген;
- негізгі эклномикалық көрсеткіштер;
- инвестициялық шығындар және қаржыландырудың жоспары;
- өндіру мен өткізудің бағдарламасы;
- жабдықтардың күтілуі мен жөнделуі;
- әкімшілік және үстеме шығындар;
- айналым капиталдың қажеттілігі;
- амортизациялық аударымдар;
- ақша қаражаттарының қозғалысы;
Атамекен АҚ-ның қызметкерлері кеңсе жиһаз шығарудағы қызметінен жаңа
өнім түрін өндіруді ұйғарды. Осы мақсатта 50000 мың теңге көлемінде жаңа
технология жемісін Италиядан сатып алуды қарастырған. Осы жоба бойынша
банктер 2 жылға 25 пайыздық мөлшерде, үш жылы 18,4, төрт жылы 12,6, бесінші
жылы 6,2 мөлшерінде кредит алу қажет. Сонымен бірге айналым капиталын 10000
мың тенгеге өсіру керек. Бірінші жылы жұмысшылардың еңбең ақысы 20000 мың
теңгеге қарастырылса, ол келесі жылдарға 100 мың теңгеге көтеріледі. Жаңа
өнімді өндіруге қажетті материалды сатып алу құны бірінші жылы 2500мың
теңге, ол келесі жылдарда шығындар жылында 2500 мың теңгеге өсіп отырады.
Сондай-ақ басқа да шығында жылына 1000 мың теңге көлемінде болатыны
қарастырылды. 4 - кестеден кәсіпорынның инвестицияны динамикалық бағалау
әдістері келтірілген. Инвестициялаудың сомасын банкке қайтару екінші жылдан
бірдей үлесте қайтару көзделген. Кәсіпорынның табыс салығы 30 пайызында
есептелінген.
5 кесте - Атамекен АҚ-ның инвестициялық қызметі.
№ Көрсеткіштер Жылдар
1-ші 2-ші 3-ші 4-ші 5-ші
Инвестициялық қызмет
1 Технологиялық желістің 50000 - - - -
құны, мың теңге
2 Айналым капиталынының 10000 - - - -
өсімі, мың теңге
3 Инвестицияның барлығы, мың 60000 - - - -
теңге
5 - кестеден кәсіпорынның инвестициялық қызметіне барлығы 60000 мың теңге
қаражат жұмсайтынын көреміз. Технологияны 50000 мың теңгеге алса, айналым
капиталын 10000 мың теңгеге өсіру көзделіп отыр.
Атамекен АҚ-ны негізгі құралдарын жаңарту мақсатында кәсіпорын
акционерлернің шешімі бойынша жаңа өнім шығаруға шешім қабылдады.
Басшылықтың шешімі бойынша жаңа технологины игеруді шешті. Қосымша Б.
Бұл кестеден көптеген мағлұмат алуға болады. Соның ішінде жобалық таза
табысты атап өтетін болсақ бірінші жылы 4550 мың теңгеден жоспарланған таза
табыс бесінші жылы 22330 мың теңгеге дейін өсетінін көреміз. 17780 мың
теңге өсіп, пайыздық көрсеткіште 490-ға бес жыл ішінде жоспарланып отыр.
Бұл жоспарланған жоба әрине, Қазақстан Республикасының ішкі және сыртқы
әлеуметтік-экономикалық факторларына тікелей байланысты екені белгілі.
Қосымша В.
7 кестенің нақты инвесторлардың зерделеп, қарастыратын позициясы. Нақты
қаражаттар түсімі сәйкесінше алғашқы жылы теріс мән береді. Ал екінші
жылдан бастап 21200 мың теңгеден жобаның бесінші жылы 32330 мың теңгеге
өседі. Бұл 11130 мың теңге айырмашылығы. “Атамекен” АҚ-ның есебі бойынша
жинақталған нақты қаражаттар 14550 мың теңгеден 41270 мың теңгесі, банк
несиесін қайтаруға сатылып алынатын жиһазды шығарушы технологияның бір
қалыпты амортизациялық жылдық аударымдыр сомасымен қоса есептелінген
қаражаттар.пайыздық көрсеткіште бұл бап әр жылы 10000 мың теңгені құрайды.
“Атамекен” басшылығының есептік саясаты бойынша бұл технологияға, сондай-ақ
еліміздің қазіргі экономикалық-тұтұнушылық қабілетін талдау жасай отыра,
инвестицияның несиелік жүйесін таңдағандылығын көреміз.
Жобаның тиімділігінің негізгі көрсеткіштері 8 кестеден
көреміз.
№ Көрсеткіштер Жылдар
1-ші 2-ші 3-ші 4-ші 5-ші
1 Инвестициялық - 60000 - - - 3575
қызметтің әсері
(тиімділігі) мың тг.
2 Нақты ақшалай - 45450 21200 30720 33940 32330
қаражаттардың түсімі,
мың тг.
3 Операциялық қызметтің14550 21200 30720 33940 32330
әсері (тиімділігі)
мың тг. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ТАЛДАУДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Кәсіпорындарда инвестицияның мәні, мазмұны және инвестициялық қызмет
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4 -7
1.2 Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығының
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7-11
2 АТАМЕКЕН АҚ-НЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӘЛЕУЕТІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
2.1 Атамекен АҚ-ның экономикалық қызметін
талдау ... ... ... ... ... ... ...12 -16
2.2 Атамекен АҚ-ның қаржы экономикалық тұрғыдан талдау жасау ...17-22
2.3 Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын
бағалау ... ... ... ... ... ..20-22
3 ӨНЕРКӘСІПТІК КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ТАРТЫЛЫМДЫЛЫҒЫН ЖЕТІЛДІРУ
ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Қазақстан Республикасында инвестициялық ахуал және инвестициялық
саясатты жүйелі түрде
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
23-31
3.2 Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын арттырудың негізгі бағыттары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық процесс
әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып,
еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр.
Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры
болып саналады. Инвестициялық жобаларды іске асыру өндірісті жетілдіріп,
сатылатын тауарлардың сапасын арттыру онымен қоса жұмыс орындарының
көбейіп, тұрғындарды еңбекпен толығымен қамтамасыз етуге, сөйтіп
халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік береді. Сонымен, елімізде
жүргізіліп жатқан инвестициялық процесті экономикалық пайда кіргізіп,
әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай жасайтын қызмет деп қарастыруымыз
керек. Осыған орай, инвестициялық іс - әрекетті талдауда оның тиімділігіне
экономикалық шаралармен бірдей әсер ететін әлеуметтік шараларды
ерекшелеудің маңызы зор.
Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығы мәселелерін зерттеу туралы
көптеген авторлар [3,6,12,20,23] еңбектерін арнады. Әсіресе А.С. Пелих
инвестицияларды зерттеп, белгілейді, инвестициялар деп кәсіпкерлік
қызметпен айналысатын объектілерге салынатын иелік және интеллектуалдық
құндылықтардың барлық түрлері саналады. Ондай құндылықтарға келесілер
жатады:
1) Жылжитын және жылжымайтын мүлік (ғимараттар,үймереттер,
машиналар,жабыдықтар, басқа да маетриалды құндылықтар);
2) иелік ету құқытары: ноу-хау, басқада интеллектуалды құндылықтар;
3) жерді иемдену құқығы және де басқа табиғи ресурстармен;
4) ақшалай қаражаттар, мақсатты банктік салымдар; пайлар, акциялар және
басқадай құнды қағаздар, жекешелендіру чектері;
Менің бұл курстық жұмысты таңдаған себебім: Кез-келген істі бастау үшін
міндетті түрде қаражат керек. Сондықтан қаржыландырудың көздерін анықтап
және оларды қалай басқарудың амалдарын саралап және де Қазақстан
Республикасындағы банктердің, қаржылық институттардың, кәсіпкерліктердің,
ұйымдардың ұзақ мерзімді қаржыландыру көздерінің басқарылуын жан-жақты
талдап, зерттеп білу. Онда кездесетін кемшіліктерді ескеріп, оңтайландыру
шаралары мен бағыттарын ұсыну.
Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылыған талдау шаруашылық жүргізу
субъектісіне қатысты үлкен рөлді атқарады, себебі потенциалды инвесторлар
кәсіпорынға қаражат салу алдында, оның бір жылғы емес, ең азы дегенде 3-5
жыл ішіндегі қаржылық көрсеткіштерді салыстырып таңдайды. Сонымен қоса
инвестициялық тартымдылықты дұрысты таңдау мақсатында инвесторлар
кәсіпорынды жеке бір шаруашылық субъект ретінде емес бір саланың бөлігі
ретінде қарастырады және де осы саланың ішіндегі басқа да кәсіпорындармен
салыстырып талдайды.
Осы курстық жұмыстың зерттеу мақсаты "Атаменкен" АҚ кәсіпорынның
инвестициялық тартымдылығы қаншалықты сыртқы субъектілер (потенциалды
инвесторлар) үшін тартымды болатыны "Атамекен" АҚ инвестициялық
тартымдылығын нақты көрсету мақсатымен осы кәсіпорынның 2001-2003
жылдардағы көрсеткіштері салыстырылады.
Осы жұмыста кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығы оның инвестициялық
тартымдылығы мен экономикалық әлеуетін талдау көрсеткіштері негізінде
қарастырылады.
Берілген тақырып өте кең масштабты болғанмен және осы тақырып
шекаралары шеңберінде толығымен қамтыла алмау мүмкіндігінен , негізгі назар
"Атамекен" АҚ кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын талдауға көп назар
аударылады. Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығы инвесторлар үшін өте
маңызды, себебі кәсіпорынның анализі мен инвестициялық тартымдылығын
дұрысты таңдау, инвестицияларға салынатын салымдар бойынша тәуекелді
минимализациялауға мүмкіндік береді.
Курстық жұмыстың бірінші бөлімінде кәсіпорынның жалпы инвестициялық
талдауына сипаттамасы беріледі. Онда кәсіпорынның инвестициялық
тартымдылығы қандай критерийлербойынша жүргізіледі, қандай көрсеткіштер
негізінде бағаланады деген сұрақтар қарастырылған
Курстық жұмыстың екінші бөлімінде Атамекен АҚ инвестициялық және
экономикалық әлеуетін талдау, сонымен қоса инвестициялық тартымдылығын
талдау мен бағалау анализі жүргізілді. Инвестициялық тартымдылықты бағалау
үшін кәсіпорынның қызметінің ағымдағы бір ғана жылы жеткілікті емес,
сондықтан Атамекен АҚ-ның 200-200 жылдардағы көрсеткіштері негізінде
талдау жасалынды. Ең басты берілген кәсіпорынның ҚР қандай
заңнамалықактілеріне сүйеніп жұмыс істеуі мен қандай қызметтер көрсетулерді
жүзеге асыратыны туралы толық сипаттама беріледі. Инвестициялық
тартымдылықпенқоса, экономикалық әлеует те талданған соң, кәсіпорынның
ұйымдық құрылымын, техника-экономикалық көрсеткіштерін анықтадым.
Инвестициялық тартымдылықты бағалаған кезде, кәсіпорынның сырттан
кірістірілетін инвестициялардың қайнар көздері, олардың жұмсалуы, қандай
салаларға жұмсалғаны көрсетілген.
Үшінші бөлімде өнеркәсіптік кәсіпорындардың инвестициялық тартымдылығын
жетілдіру жолдары мен арттыру жолдарының негізгібағыттары қарастырылады.
Қазақстанның инвестициялық ахуалын бағалағанда ең алдымен елдiң табиғи
байлығы, аграрлық және өнеркәсiптiк әлеуетi, қолайлы орналасуы, саяси
тұрақтылығы ескерiледi. Ал соңғы жылдары инфляциялық процестердiң
тұрақталуы, кәсiпорындардың қаржылық жағдайының жақсаруы отандық және
шетелiк инвесторлардың инвестициялық белсендiлiгiнiң артуына ықпал етедi.
1 КӘСІПОРЫННЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ТАЛДАУДЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Кәсіпорындарда инвестицияның мәні, мазмұны және инвестициялық қызмет
түсінігі.
Инвестициялар бұл – кәсіпорынның активтеріне жаңа өнімді шығару
мақсатымен, оның сапасые жоғарлатумен, табыс пен сатудың мөлшерін жоғарлату
мақсатында салымдар салу. Кәсіпорынның инвестициялары қарапайым және кең
ауқымды капиталдың ұдайы өндірісінің, жаңа жұмыс орындарының құрылуын,
халықтың сатып алу қабілеттілігінің жоғарлату, жергілікті және мемлекеттік
бюджетке салықтардың түсуін қамтамассыз етеді. Инвестициялар мен тәуекел
түсінігі бірге жүреді. Егер табыстылық жобасы ақталмаса, онда ол өндіріске
салынған қаражаттарды жоғалту дегенді білдіреді.
Инвестициялардың сыныпталуын 1 кестеден көруге болады.
1.материалды-заттай түрдегі - материалдық;
инвестициялар - материалдық емес;
- қаржылық.
2. тағайындалуына байланысты - тікелей;
- айналым және негізгі қаражаттарды
сатып алуға арналған;
- портфелдік (бағалы қағаздарды
сатып алуға арналған).
3. қаржыландыру көздері бойынша - меншікті (амортизация, мүлікті
жалға беруден түскен табыс);
- қарыздық (несие, лизинг және т.б).
4. пайда болуына байланысты - ұлттық;
- шетелдік.
5. мақсаттары бойынша - пайда табу мақсаты;
- әлеуметтік немесе экологиялық
нәтижелер үшін.
6. жүзеге асыру мерзімдері бойынша - қысқы мерзімді;
- орта мерзімді;
- ұзақ мерзімді.
7. объекті бойынша - өндірістік;
- өндірістік емес.
8. өндірістік инвестициялардың - негізгі капиталды жаңғырту үшін;
бағыттары бойынша -айналым капиталды ұлғайту үшін;
- жаңа жоғарғы сапалы өнім шығару
үшін
Сурет 1. Кәсіпорындағы нвестициялар түрлері
Венчурлық капитал - бұл тәуекелділік күрделі қаржыны салуды білдіруде
қолданылатын термин. Венчурлық капитал үлкен тәуекелділікпен жаңа іс-әрекет
саласына салынатын инвестиция. Мысалы, жаңа акцияларды шығару түрінде.
Венчурлық капитал өзара байланыстары жоқ жобаларға салынады да, салынатын
қаржының тез арада орнына келуіне есептеледі.
Күрделі қаржының жүзеге асуы, кәсіпорның клиенттердің акцияларының
бір бөлігін сатып алу арқылы немесе оған қарыз беріп, оның ішінде ол
қарыздарын акцияға айналдыруымен жүргізіледі. Капиталды тәуекелділікпен
салу жаңа технологияны енгізген ұсақ инновациялық фирмаларды қаржыландыру
қажеттілігінен туады. Тәуекелділік капиталға әртүрлі капитал түрлерін
үйлестіре береді: қарыздық, акционерлік, кәсіпкерлік. Ол сондай-ақ ғылыми-
өнертапқыштық фирмалардың-венчурлық деп аталатын құрылуына деддалдық
жасайды.
Тікелей инвестициялар - бұл шаруашылық субъектісіне табыс алу үшін
және осы шаруашылық субъектісінің басқару органдарына қатынасуға құқыққа ие
болу үшін, жарғылық капиталға өзінің салымын салу.
Портфельдік инвестиция - бұл өзінің портфелін құрап алумен байланысты
және бағалы қағаздар мен басқадай активтерді сатып алу болады. Портфель -
бұл әртүрлі инвестициялық құндылықтардың бірігіп жыйнақталғаны болады да,
салым иесінің нақтылы инвестициялық мақсатқа жетуіне қызмет көрсететін
құралы. Портфельге бағалы қағаздардың бір түрі немесе әртүрлі
инвестициялық бағалылықтар: акциялар, облигациялар, жыйнақ және депозиттік
сертификаттар, аманаттық куәліктер, сақтандыру полистер және басқалары
кіреді.
Аннуитет - жеке адамның салған инвестициясы. Бұл зейнеткер болып
кеткеннен кейін, кейбір аралықтарда оған үнемі белгілі кіріс әкеліп тұратын
салымы. Бұл - негізінен сақтандыру және зейнетақы қорына салынатын қаржы.
Сақтандыру компаииялары және зейнетақы қоры қарыздық міндеттемелер шығарады
да, оның иелері келешекте оны аяқ астынан болып қалған шығындарын жабуға
пайдалана алады. Өзін-өзі сақтандыру арқылы, мезгілсіз қайтыс болған
жағдайда, қаржылық қыйыншылыққа ұрынбайды. Зейнетақылық қор өз клиенттерін
зейнеткерлікке шыққаннан кейін ақшалай қормен қамтамасыз етеді.
Сақтандыру компаниялары өмірін қамсыздандырғандарға сақтандыру полисі
бойынша бір уақытта алғысы келгендерге ақша немесе ануитетті беруі
мүмкін.[5;184]
Кәсіпорында инвестициялық жобалар мен қаржылық мүмкіндіктерді
уақытымен ұйқастыру жөн.[11 c.581]
Сурет 2 Кәсіпорынның инвестициялық қызметтерінің сыныптамасы.
Инвестициялық қызмет бұл – инвестицияларды салып және инвестицияларды
жүзеге асыру бойынша тәжірибелік әрекеттер жиынтығы.
Қазіргі кезде Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан инвестициялық
процесс әлеуметтік – экономикалық дамуымыздың негізгі алғы шартына айналып,
еліміздегі реформаларды табысты іске асырудың басты себебі болып отыр.
Инвестициялар кез – келген ұлттық экономиканың маңызды да қажетті қоры
болып саналады. Инвестициялық жобаларды іске асыру өндірісті жетілдіріп,
сатылатын тауарлардың сапасын арттыру онымен қоса жұмыс орындарының
көбейіп, тұрғындарды еңбекпен толығымен қамтамасыз етуге, сөйтіп
халқымыздың өмір деңгейінің өсуіне мүмкіндік береді. Сонымен, елімізде
жүргізіліп жатқан инвестициялық процесті экономикалық пайда кіргізіп,
әлеуметтік саланың өркендеуіне жағдай жасайтын қызмет деп қарастыруымыз
керек. Осыған орай, инвестициялық іс - әрекетті талдауда оның тиімділігіне
экономикалық шаралармен бірдей әсер ететін әлеуметтік шараларды
ерекшелеудің маңызы зор. Бұл тұрғыдан инвестициялық іс - әрекетті екі
құрамдас бөлікке жіктеуге болады. Экономикалық құрылым мынадай
элементтерден және инвестициялық іс-әрекеттің нәтижесінен тұрады:
1. Пайда табу. Түскен пайданың өзі екі аспектіні қамтиды:
экономикалық, яғни инвесторлар пайда тауып оны қайта
өндіріске жұмсайды – реинвестирование және әлеуметтік,
тапқан пайданының белгілі бір бөлігі инвестордың әлеуметтік
қажеттілігіне жұмсалады.
2. Жоғарыда көрсетілген пайданың негізінде жұмыскерлер де табыс
тауып, соның негізінде өздерінің, жанұяларының әлеуметтік
қажеттілігін өтейді.
3. Пайдадан түскен салық пен өтелімдер мынадай мақсаттарға
жұмсалады:
• Міндетті медициналық қамсыздандыру қорына;
• Мемлекеттік зейнетақы қорына;
• Аймақтық бюджетке;
• Республикалық бюджетке;
4. Өнеркәсіптік әлеуметтік даму қорын құру.
Инвестициялық жобалар техникалық-экономикалық негіздеу түрде немесе
бизнес-жоспар ретінде көрсетіле алады. Техникалық-базалық негіздеу бұл –
берілген рентабельділікпен техникалық, экономикалық, экологиялық және
қаржылық жағдайларды зерттеу. Техникалық-базалық негіздеу өзіне
геологиялық зерттеулерді, ғимараттардың техникалық жобалардың зерттеуін,
өндірістің техникалық дайындығын, қоршаған ортаға мүмкін келтірілетін
зиянды, маркетингтік зерттеулерді, қаржылық-экономикалық көрсеткіштердің
есептемесін қосады. Инвестициялық жобаның бизнес-жобасы бұл инвестицияларды
көрсетудің стандарты формасы, дамыған елдерде кеңтаралған.
Инвестициялық жобалардың жоспарлау мен тиімділігін бағалау
критерийлері бұл экономикалық іскерлік сұхбаттасу және ол иелік етушілердің
қарама-қатынасын, кәсіпкерлердің, инвесторлардың, банк жұмыскерлерінің,
мемлекеттік органдар қызметкерлерінің және халықаралық қаржылық ұйымдардың
арасындағы қарым-қатынасты камтамассыз етеді.
Жобалар талдауының тиімділігін талдау үшбөлімдерден тұрады:
жалпыэкономикалық, техникалық-экономикалық және қаржылық.[11 c.583].
1.2 Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығының көрсеткіштері
Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығы деп - кәсіпорынға белгілі бір
мақсатты түрде бос ақша қаражаттарын салу болып табылады. Әлемдік және
отандық тәжірибеде кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын анықтау үшін
бухгалтерлік қаржылық қорытындылардың берілгендері бойынша анықтау
әдістемесі болып табылады. Ол өзіне инвестор өз алдына мақсаттарды
таңдаудан болатын көрткіштер топтарының есептемесін қосады.
Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын анықтаудағы негізгі ақпарат
көздері болып кәсіпорынның күнтізбелік екі ақырғы жылдар ішіндегі
қорытындылары мен ақырғы есеп мерзімі кезіндегі бухгалтерлік (қаржылық)
есептілік болып табылады.
Инвестициялық тартымдылық өзіне келесілерді қосады:
- кәсіпорынның жалпы техникалық базасының сипатттамсы - технологиялар
сипаты; жаңа заманға сай технологиялардың бар болуы; меншік көлі құралдары;
географиялық орналасу; көлік коммуникацияларына жақындығы.
- техникалық база сипаттамасы - технологиялар жағдайы; негізгі қорлар
құны, негізгі қорлардың физикалық және моралдік тозу көрсеткіштері.
- өндірілетін тауар номенклатурасы.
- өндірістік қуат - жоспарда белгіленген ассортиментте және
номенклатураға сай уақыт бірлігіндегі өнімді өндірудің максималды мөлшері,
өндірістік құралдарды толығымен қолдану, технологияларды қолданумен,
өндіріс пен еңбектің ұйымдастыруын жаңғыртумен және өніммнің жоғарғы
дәрежелі сапасымен қамтамассыз етумен байланысты. Өндірістік қуат негізгі
қорлардың потенциалды мүмкіндіктерді қолдану жағдайындағы жұмысын
сипаттайды. Өндірістік қуат белгіленгендей берілген өнімді өндірудің
натуралды көрсетілуінде сияқты (тонна, зат, метр) бірліктерімен өлшенеді.
Мысалға металлургия кәсіпорындарының өндірістік қуаты металлдарды балқыту
мен прокаттарды өндіру тоннамен анықталынады. Ешер кәсіпорын әртүрлі өнім
шығаратын болса, онда өндірістік қуаттылық әр өнім үшін жеке тағайындалады.
-
- кәсіпорынның саладағы, нарықтағы орын және оның монополия дәрежесі.
- басқару жүйесінің сипаттамасы. Кәсіпорынның ұйымдастырушылық
құрылымы, кәсіпорынның құрылымына сай болады. Өнімді өндіру үшін көп
еңбекті қажет ететін кәсіпорындар, негізінен ондаған цехтерден,
зертханалардан, бөлімдрден тұрады. Олардың қызметін дұрысты қадағалау үшін
келесідей иерархиялық басқару құрылымы құрылады (сурет 1).
Сурет 3. Кәсіпорынды басқару мүшелерінің құрылымы
Кәсіпорынды басқару барысында келесідей басқару құрылымдары бар:
o сызықтық - ең қарапайым жүйе, ол біртұтастылықты ескереді;
o сызықтық - штабты - орта масштабты кәсіпорындарда қолданылады, сонымен
қоса ірі кәсіпорындарда - цехтар мен бөлімдерді басқару кезінде.
o функционалдық - кәсіпорынның жетекшісі өзінің міндеттерінің бөлігін
функционалды бөлімдердің жетекшілері мен орынбасарларына жүктейді.
o матрицалық - мысалға, жаңа өнімді ұйымдастыру бойынша директор жаңа
өнімді меңгеру құзыреті жүктелетін тұлға тағайындалады.
аралас - ол жоғарыда айтылағ 4 формалардың қарапайым қосылуы.
Жарғылық қор, кәсіпорынның иелері. Жарғылық қор бұл кәсіпорынның жұмыс
қабілеттілігін қамтамассыз ету мақсатымен шаруашылық субъект
құрылтайшылардың салған салымдар мөлшері деп танылады. Жарғылық қор
соммасы, құрылтай шартында белгіленген соммамен сәйкес болады және де
өзгертілмейтін болып табылады. Жарғылық қордың азаюу мен көбеюі белгіленген
тәртіппен жүзеге асырылады (мысалы, жалп жиналыстың шешімімен) бірақ
шаруашылық субъектінің қайта тіркеуден өткен кезде ғана. Жарғылық қорға
жарна ретінде ғимараттар, құрылыстар, құрал-жабдықтар, басқа да материалдық
құндылықтар, бағалы қағаздар, жерге,суға басқа да табиғи
ресурстарға,ғимараттарға, құралдарға иелік ету құжаттары, басқа да иелік
ету құқықтары (сонымен қоса интеллектуалды меншік: "ноу-хау", оайлап
табылған құралдарды қолдану құқығы), грвналар мен валюталардағы акша
құралдарды салуға болады.
Салымдардың құны шаруашылық субъектінің қатысушыларымен гривналармен
бағаланады және олардың жарғылық қордағы үлесін анықтайды.
Өндіріске кеткен шығындар құрамы. Өндіріс шығындары бұл - берілген
кәсіпорындағы өндірілетін өнімнің құнын көрсететін материалдық
қаражаттардың және қажеттілікті еңбектің кеткен шығындарының жиынтығы. Осы
шығындардың мөлшері ақшалай шығындарды анықтайды, ол шикізатты, отында,
энергияны қолданумен байланысты болады. Өндірістегң шығындарға келесілер
жатады:
▪ негізгі материалдар мен шикізат
▪ қосымша материалдар
▪ отын
▪ энергия
▪ еңбекақы
▪ әлеуметтік және медициналық сақтандыруға бөлінетін ақшалар
▪ кейбір қолма-қол төлемдер
▪ кейбір салықтық төлемдер
▪ амортизация.
Олардың мөлшерінен өнімнің минималды бағасы тәуелді болады, сол уақытта
максималды баға сұраныспен анықталады. Құрылым өндіріс пен өндірудің
салалры арқылы айырылады. Өнімді өндіруге кететін барлық шығындар
келесілерге жіктелінеді:
• жалпы шығындар - белгілі бір мерзім ішіндегі барлық өнім көлеміне
жұмсалған шығындар, оның соммасы өндірістің ұзақтығы мен мөлшеріне
қатысты болады;
• өнімнің бір бірлігіне кеткен шығындар - белгілі бір мерзім ішіндегі
орташа ретінде есептелінеді, егер өнім әрдайым немесе сериялармен
өндірілсе.
Өнімді өндіруге кетеін шығындарды келесідей сыныпай аламыз:
➢ шығындардың пайда болу жері;
➢ өнім, жұмыс пен қызмет көрстетулердің түрлері;
➢ шығындардың біркелігі (қарапайым – шкізатқа, материалдарға және
жұмыскерлерге еңбек ақы төлеу шығындары; комплексті – бірнеше шығындар
элементтерін қосады);
➢ шығыдардың түрлері – экономикалық элементтер мен калькулаяция
баптарыдағы элементтер бойынша шығындар;
➢ өнімге кеткен шығындарды шығындарға жатқызу бойынша шығындар тікелей -
белгілі әртүрлі өнімнің шығаруымен байланысты шығындар; тікелей емес -
олардың млшерін бір өнім бірлігіне есептеу мүмкіндігі жоқ, себебі олар
әртүрлі шығындарды анқтаумен байланысты (қызмет көрсету персоналы мен
басқару персоналының еңбек ақылары, ғимараттар мен үймереттерді ұстау
мен эксплуатациясы);
➢ өндіріс көлемінен шығындардың тәуелді болуы бойынша қалыпты - уақыт
функциясы, өнім көлемі функциясы емес; және өзгеретін шығындар -
белгілі бір уақыт ішіндегі олардың жалпы соммасы өндірілеген өнім
көлеміне байланысты болады; олар пропорционалды және пропорционалды
емес болып бөлінеді;
➢ күнтізбелік мерзім – олар ағымдағы шығындар (әрдайым ай сайын
жасалынатын), ұзақмерзімді шығындар (өнімді өндіруге кеткен шығындар,
мерзімі бір айдан асатын), бір мерзімгі (ұзақ мерзімді уақыт ішіндегі
өндірістің жұмыс істеуін қамтамассыз етеуге бағытталады, әр ай сайын
жасалынбайды);
➢ қолданудың мақсаттылығы – өнімдік (өндірістің технологиялары мен
ұйымдастыруымен қарастырылған) жіне өнімдік емес (міндетті емес,
өндірістегі белгілі бір жетіспеушіліктер пайда болғанда пайда болады,
технологиялардың бұзылуы);
➢ өнімнің өзіндік құнға қатынасы – өнімге кеткен шығындар (барлық
шығындар, өнімді өндіру функциясымен байланысты; өнімнің өндірісті
өзіндік құнын жасайды (жұмыстар мен қызмет көрсетулер)) және период
шығындары (өндірістік өзіндік құнға қосылмайды,олар қосылған периодтағы
шығындар ретінде есептелінеді;бұл басқару шығындары, өнімді өткізу және
де басқа операциондық шығындар).
Табыс көлемі және оны қолдану бағыттары. Табыс шаруашылық кәсіпорынның
қорытынды қаржылық нәтижесін көрсетеді.
Өнімді (тауар мен қызмет көрсетулер) өткізуден түскен табыс (шығын),
өнімді өткізумен байланысты қосылған құн салығынсыз, акциздерсіз және
тауарды өткізумен байланысты шығындарсы өнімді (тауарлар мен қызмет
көрсетулер) өткізуден пайда арасындағы қатынас арқылы анықталынады.
Табысты анықтау кәсіпорынның өнімді өткізуден (тауар мен қызмет
көрсетулер) бағалар бойынша сұраныс пен ұсыныс негізінде құрылатын түскен
жиынтық табыс алумен байланысты. Осы жағдайда кәспорынның жиынтық табысы -
материалдық шығындарды алып тастап өнімді өткізуден (тауар мен қызмет
көрсетулер) түскен табыстан тұрады,ол өзіне еңбекақыны төлеу мен пайданы
қосады. Нарықтық қатынастар жағдайларында кәсіпорын макисмалды пайданы
алмастан да, кәсіпорын шығаратын тауарларының ұсыныс нарығындағы өз
позицияларын ұстауға қажетті табыс көлемі мен бәсекелес аяда өз өндірісін
динамикалық тұрғыдан дамуын қамтамассыз етуге тырысады. Ол үшін табыстың
құрылу көздері туралы білу мен оларды қолданудың әдістерін білу қажет.
Әлемдік тәжірибеге сай, нарықты қатынастар жағдайында пайда табудың
негізгі үш қайнар көзі белгілі:
біріншісі - табысты кәсіпорынның қандай да бір өнім шығаруы мен өнімнің
уникалдылығына, монополиялық жайына байланысты алу;
екінші қайнар көзі өндірістік және кәсіпкерлік іс-әрекетпен байланысты;
үшінші қайнар көз кәсіпорынның инновациялық әрекетімен байланысты.
Таза пайда кәсіпорынның ағымдағы мерзімі ішіндегі пайда мен шығындар
түрлерінің арасындағы қатынас арқылы анықталады. Таза пайданы
қайтаорналастыру кәсіпорынға өзінің қаржыландыру көздері көмегімен қызметін
кеңйтуге мүмкіндік береді. Таза пайданы қолданудың танымал келесідей
жолдары бар:
▪ пайданы қатысушылар арасында бөлу (дивидедтер және
басқадай төлемдер);
▪ жарығылық қорды ұлғайту;
▪ резервтік капиталды ұлғайту.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау.
Қаржылық жағдай бұл көрсеткішетр жиынтығы, олар қаржылық ресурстардың
мөлшері, олардың қолдануымен орналастыру туралы ақпараттарды көрсетеді.
Қаржылық жағдайдың анализі, қандай бағыттарда белгіленген жұмысты атқару
керектіген, ең маңызды аспектілерді көрсетуге және кәсіпорынның қаржылық
жағдайындағы ең әлсіз позицияларды анықтауға мүмкіндік береді.
2 Атамекен Ақ-ның инвестициялық жӘне экономикалық Әлеуетін талдау
1. Атамекен АҚ-ның экономикалық қызметін талдау.
Атамекен АҚ-ның өз қызметін Қазақстан Республикасының Конституциясы,
Азаматтық кодекс, Салық және бюджет төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы ҚР кодексі (Салық кодексі), кәсіпорынның жарғысы, ұйымдастырушы
құжаттар және басқа да заң актілері негізінде жүзеге асырады. Акционерлік
қоғамның жеке фирмалық атауы, көрсетілген мөр таңбасы, арнайы мүлкі бар. Ол
Қазақастан Республикасының заңына сәйкес өзінің барлық мүлкімен өз
міндеттемелері бойынша жауап береді. Кәсіпорынды құру мен қызметтің басты
мақсаты – тұрғындардың қажеттіліктерін қанағаттандыру, шетел және отандық
бәсекелестеріне орын бермейтін сапалы жиһаз өнімдерін шығару оны өткізу
арқылы табыс табу болып саналады. Табыс табу негізінде кәсіпорын
қатысушыларының экономикалық және әлеуметтік мүдделерін жүзеге асыру.
Өз қызметтерін жүзеге асыру үшін кәсіпорын келесі қызмет түрін орындайды:
- жиһаз жасауға арналған материалдарды өңдеп, дайындау;
- жиһаз бұйымдарын бөлшектеп сату;
- жиһаз бұйымдарын дайын тауар ретінде құрастырып оны нарыққа шғару;
- көтерме және бөлшек сауда;
- сыртқы экономикалық қызмет;
және басқа да қосалқы қызметтер.
Атамекен АҚ 1997 жылы ЖШС болып құрылған. Кәсіпорын нарық жағдайына
икемделіп тұрақты жұмыс жасау салдарынан және өндірісі активтер айналымының
жоғарлауына байланысты 2000 жылы акционерлік қоғам болып мемлекеттік
тіркеуден өтеді. Алдағы кезеңде де компания өндірістік орындарын кеңейтіп,
Қазақстанның басқа да өңірлерінде өндірістік цехтар ашуды көздеп отыр.
4 сурет Атамекен АҚ-ның ұйымдық құрылымы.
Компанияның негізгі өндірісі әртүрлі жиһаз өнімдерін шығару болғандықтан
өз маман кадрларына жіте назар аударып отырады. 1 суретте кәсіпорынның
ұйымдық құрылымы көрсетілген.
Атамекен АҚ-ның негізгі органдары:
- жоғарғы орган – Акционерлердің жалпы жиналысы.
- басқару органы – Басқармалар кеңесі.
- атқарушы оргпн – Басқарма
- бақылау органы – Ревизиялық комиссия.
4- суреттен көргеніміздей атқарушы орган өз жұмысын бөлімдер арқылы
жүзеге асырады. Әр бөлім өз ішінде жеке функционалды бөлімшелерге бөлінеді
және әрқайсының өзінің орны мен қызметтері белгіленген.
Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын арттыру үшін жұмыс нақты өнім
мен тұтынушыға жұмсалу керек.
Ұйым құрылымы бөлімдердің өзара жақсы байланыста болуын, жауапкершілік
пен құқықтардың дұрыс бөлінуін қалайды. Алайда бұл мақсаттар кәсіпорынның
басқару жүйесінің дамытылғанына да байланысты. Кәсіпорындағы қызметті
ұйымдастырудың мәліметтері 1 кестеде келтірілген.
2 кесте – Атамекен АҚ-ның жұмыскерлерінің ұйымдастырушылық құрылымы.
№ Көрсеткіштер 2008 ж 2009 ж
адам саны % адам саны %
1 Басшылар 5 1 9 1
2 Мамандар 46 5,5 47 5,2
3 Қызметкерлер 4 0,5 9 0,3
4 Жұмысшылар 777 93 831 93,4
5 Барлығы: 832 100 896 100
2 кестеден 2005 жылы жалпы жұмыскерлер 55 адамға көбейсе, соның ішінде
пайыздық мөлшерде жұмысшылар саны 93,4 деңгейін көрсетеді. Өйткені
кәсіпорын жұмысы жақсарып, өндірістік қуат ұлғайып, жаңа жұмыс орындары
туындау салдарынан болып отыр. Кәсіпорын жекеменшік нысанында бола
жұмыскерлердің орташа жалақысының жылдан жылға өсуіне куә болып отырмыз.
Еңбекақы негізгі және қосымша бөлімдерден тұрады. Негізгі бөлім тұрақты
болса, қосымша- үстемақы мен сыйақыдан тұрады. Атамекен АҚ-да
жұмыскерлердің материалды қызығушылығын арттыру мақсатында кәсіпқойлық
шеберлігіне, басқа персоналдарды үйреткені үшін, жоғары біліктілігі үшін
және тағы басқа қосымша үстемақылар мен сыйақылар төленеді. Шаруашылық
субъектілердің эконосмикалық қызметін талдаудың көмегімен кәсіпкерлік
қызметтің жоспары жасалады, өндірістің даму қорлары анықталып, кәсіпорын
бөлімшелерінің, жұмысшыларының қызметтері нәтижесін бағалауға болды. Бұл –
кәсіпорынның инвестициялық қызметінің тартымдылығына үлкен септігін тигізуі
мүмкін.
Атамекен АҚ-да жұмысшылардың еңбек ету өнімділігін кәсіпорын басшылығы
еңбекақы төлеу мәселесін екі тұрғыдан қарастырады. Жұмысшылардың жұмыс
істеу қабілетіне байланысты негізгі және қосымша жалақысын төлейді, соның
ішінде әлеуметтік жағдайларына байланысты жұмысшыларға жеңілдік пайызбен үй
алуға көмектеседі сондай-ақ жұмысшыларына тікелей сыйақыларды беріп тұрады.
Осы мәселе бойынша кәсіпорынның жұмысшылардың кәсіподағы жұмыс берушіге
әлеуметтік әріптестік жүйесіндегі келісімнің Қазақстан Республикасындағы
2004 жылғы мемлекет, жұмыс берушілер және жұмысшылардың мүддесін қорғайтын
кәсіподақтың Республикадағы ұйымдары ат салысып еңбек қатынастарын реттеуге
үлкен үлес қосу керек.
Атамекен АҚ-ның экономикалық жағдайын талдау үшін кәсіпорынның техника-
экономикалық көрсеткіштерін анықтаймыз. Оны 2 кестеден көруге болады. 3
кесте - Атамекен АҚ-ның қызметін техника-экономикалық талдау. Қосымша А.
Кәсіпорын инвестициялық тартымдылығын артыруда инвеисторлар көптеген
экономикалық-қаржылық көрсеткіштеріне мән беретіні анық. Атамекен АҚ-ның
техника-экономикалық жағдайы қанағаттандырарлық.
1) Өткізілген өнімнен түскен табыс көрсеткіші бойынша :
Әрине өнімді өткізу ол кәсіпорынның шығарылған өнімінің ең соңғы кезеңі
деп айтсақ болды және ол кәсіпорын үшін өте маңызды. Бұл - өнім өткізу
жұмысшының әсері оның цехтарының, түскен табыстарының талдауында және тағы
басқа қаржы көрсеткіштерінде көрінеді, талдау кезеңі 2009 жылы 2008 жылға
қарағанда 654442 мың тг. болып, пайыз түрінде 360% артты. Бұл жалпы
Қазақстан тұрғындарының төлем қабілеттілігін және кәсіпорын тауарларына
сұраныстың бар екендігін аңғарады. (3,6 есеге сатудан түскен табыс артты.)
2) Өткізілген өнімнің өзіндік құны көрсеткіші бойынша:
Бұл кәсіпорынның басқару есебі қалай жүргізіліп жатқанын аңғартатын
көрсеткіш. Басқару есебінде шығындар мәселесі бірінші орында болғандықтан,
өндірістегі шығындарды есептеу, қаржылық жұмыс, нақты субъектідегі басқару,
ұйымдастыру мәселесі тікелей осы деңгейді көрсетеді. Өнімнің өзіндік құны
2009 жылы 4,1 есеге төмендегенін көрміз. Бұл бұйымдарды өңдеу мәселесін
кәсіпорын деңгейінде атқаруға бағытталған шешімнің көрсеткіші.
3) Жалпы табыс көрсеткіші бойынша:
Жалпы табыс кәсіпорынның нақты нәтижелігін көрсетуге неғайбіл көрсеткіш.
Ол 2009 жылы 572305 мың теңгеге, яғни 2 есеге өсті.
4) Кезең шығындары көрсеткіші бойынша:
Бұл көптеген кәсіпорындардың шығыстар бөлігіндегі қомақты үлестерді
алатын бөлігі. Атамекен АҚ-дағы кезең шығындарын басқару аппаратың
үнемдеуін және оңтайлы шешімдер қабылдауынан болуы мүмкін. Мәселен 2005
жылы жалпы табыс 2,9 есеге өскенімен, кезең шығындарын басқару мүмкінділігі
басқармаға тәуелсіз болады. Кезең шығындары көптеген бухгалтерлік сатыларды
қосатындықтан, жалпы-бағаның барлық салаларда өсіуі 2009 жылы
кәсіпорындардың тиімділігін сонымен қоса кезең шығындарын да өсірді.
5) Негізгі қызметтен түскен табыс көрсеткіші бойынша:
2009 жылы негізгі қызметтен түскен табыс 13770 мың тг. төмендеді. Бұл –
кәсіпорынның инвестициялық және экономикалық тартымдылығын, сондай-ақ
басқару есебін қайта қарастыруды талап етеді.
6) Негізгі емес қызметтен түскен табыс көрсеткіші бойынша:
Негізгі емес қызметтен түскен табыс 2009 жылы 2901 мың тг. артып отыр.
7) Салық салғанға дейінгі табыс көрсеткіші бойынша:
Бұл көрсеткіш табыстың 2008 жылмен салыстырғанда –10859 төмендегенін
көрсетуде.
8) Таза табыс көрсеткіші бойынша:
Таза табыс көрсеткіші 6453 мың тг. төмендеуде. Осының салдарынан
кәсіпорын инвестиция тарту мәселесін мәселесін алға шығаруда. Ол – мәселе
талданып бағаланады.
9) Жұмысшылардың тізімдік саны көрсеткіші бойынша:
Жұмысшылардың тізімдік саны сәйкесінше 54 адамға артып отыр.
10) Жұмысшылардың жылдық еңбек ақы қоры көрсеткіші бойынша:
Еңбек ақы қоры Қазақстан Республикасының Заң, нормативті актілері, сондай-
ақ тұтыну себебі мен еңбек өнімділігіне сәйкес 1,2 есеге өсті.
11) Жұмысшылардың орташа айлық еңбек ақысы көрсеткіші бойынша:
Жұмысшылардың орташа айлық еңбек ақасы инфляция деңгейі және кәсіпорынның
ынталындыру шеңбері есебін өскенін көреміз.
12) Өндірістегі негізгі қордың жылдық орташа құны көрсеткіші бойынша:
Негізгі қордың орташа жылдық өсімі біріншіден, негізгі қорларды қайта
бағалау есебінен, (нақты бағамен) екіншіден, құрылтайшылардың негізгі қор
есебінен жарналарын көбейтулерінен және негізгі қорларды реконструкциялау
және тағы басқа көздерден.
13) Қор сыймдылығы көрсеткіші бойынша:
Қор сыйымдылығы 2009 жылы өндірілген өнімнің 1 теңгесіне 0,01 теңге
өндірістік негізгі құралдар келгенін көрсетеді.
14) Қор қайтарымдылығы көрсеткіші бойынша:
Қор қайтарымдылығы кері көрсеткіш, сондықтан әрбір негізгі құралдардың
бір теңгесіне 2009 жылы 2,5 есеге өнім өндірілгенін көрсетеді.
15) Жұмысшылардың қормен қарулануы көрсеткіші бойынша:
Бұл - әрбір жұмысшыға қанша өндірістік негізгі қордың деңгейін көрсетеді.
2009 жылы 1 жұмысшы 2004 жылға қарағанда 3161 теңгеге артық қаруланған.
Осының салдары кәсіпорынға шығындар статьясын көбейтіп отырғанын көреміз.
16) Өнімнің 1 теңгесіне кететін шығыны көрсеткіші бойынша:
Кәсіпорынды шығындар есебін жақсы білетін мамандар қарастырмайынша,
кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын арттыру жолдары мүмкінге ие
болмайды. Атамекен АҚ-да 2008 жылы өнімнің 1 теңгесіне 0,73 тг. болса
2009 жылы 0,84 тг. болып отыр. Бұл дегеніміз - әрбір теңгеге 2005 жылы 11
тиын артық жұмсауды көрсетеді.
Атамекен АҚ-ның башылығының алға қойған міндеттері бойынша - сырттан
инвестиция тарту мәселесі алға шығуда. Инвестицияны кәсіпорынға тарту
мәселесі бірнеше көрсеткіштер мен анықталады. Өнеркәсіптік кәсіпорынның
инвестициялық тартымдылығын көрсететін тиімділіктің негізгі көрсеткіші
ретінде шығындарды басқару стратегиясы инвестордың алғы шарттары болатыны
анық.
2. Атамекен АҚ-ның қаржы экономикалық тұрғыдан талдау жасау.
Нарық қатынастары жағдайында кәсіпорынның қаржы-экономикалық талдау үлкен
мәнге ие. Сондықтан қарастырып, талдап, зерттеп отырған кәсіпорынның қаржы
жағдайын талдау өте маңызды.
Себебі – бұл кәсіпорынның тәуелсіздігі, меншік иелерінің пайызы,
жұмыскерлер мен басқа да инвесторлардың алдында өзінің өндірістік-қаржылық
қызметінің толық түрде мағлұматтар, деректер беретін көздері болып
сакналады.
Кәсіпорынның қаржы-экономикалық жағдайына көптеген факторлар әсер етеді.
Оларды келесідей жіктеуге болады:
- ішкі және сыртқы ортаға байланысты;
- маңыздылығына қарай – басыңқы және басыңқы емес;
- қарапайым (жәй) және күрделі;
- тұрақты және уақытша;
Кәсіпорындағы ішкі факторлар өзінің қызметіне байланысты болады. Қаржылық
– экономикалық талдау нәтижесі сондай-ақ сыртқы факторларға да байланысты
болатыны анық. Кәсіпорында өндірілетін өнім және өндірістік технологиясымен
тығыз байланысты. Кәсіпорынның қаржы-экономикалық тұрақтылығының маңызды
факторы болып – активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ қаржылық
стратегияның негізінде инвестиция тарту мәселесі болжап білу болып
табылады.
Инвестициялық тартымдылықтың маңызды факторларының бірі – кәсіпорындағы
қаражат құрамы және құрылымы. Инвестициялық бағыт, оны ұйымдастыру мен
басқару стратегиясы және қысқа мерзімді болжаулардың дұрыс таңдалынып
алынуы.
Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығына қарыздық міндеттемелер
нарығының үлкен әсер етуі мүмкін. Сондықтан да Атамекен АҚ-ның
активтерінің қорлану көздерін талдау негізінде оларды бағалау қажет.
Активтердің қорлану көздерін талдау кезінде меншікті және тартылған
капиталдың көрсетілген көлемі белгіленіп, есеп беру кезеңіндегі олардың
өзгеру себептері анықталып, оларға баға беріледі. Бұл кезде өз меншігіндегі
капиталға назар аударылады, себебі өз қаражаттарының қоры болуы оның
қаржылық тұрақтылығының бар екендігін көрсетеді.
Тәуелсіздік коэффиценттің мәні – кәсіпорын сырттан тартылған қаржыдан
қаншалықты тәуелсіз екендігін және өз қаражаттарын қаншалықты жұмсай
алатынын көруге болады. Батыс экономистері тәуелсіздік коэфицентінің
неғұрлым жоғары деңгейде болғаны дұрыс деп санайды. Себебі бұл қаржы
көздрінің тұрақты құрылымын сақтау мүмкіндік береді. Ивесторлар, несие
берушілер дәл осындай құрылымды бақылайды. Себебі, осы жағдайларды
кәсіпорынның қоржындық пайын иемденуге болады деп есептейді.
Тәуелсіздік коэффиценттін мешікті капиталды барлық авансталған капиталдан
бөлумен анықталады.
Ктәуелсіздік =МкБв
КТ (2004 ж) = 127908 2882565 = 0,4
КТ (2005 ж) = 1297247 4103471 = 0,3
Бұл деректерден, кәсіпорынның меншікті капиталының шоғырлануы 0,1
позицияға төмендегенін аңғартады. Дегенмен, кәсіпорын инвестиция тартуға
мүмкіншілігі бар бар екенін көрсетеді.
Жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасындағы келісім-шарттық міндеттемелер
қатаң сақталатын және кәсіпорынның атағына үлкен мән берілетін нарықтық
экономкасы дамыған елдерде тәуелсіздік коэфицентіне жоғары талап
қойылмайды. Мәселен, Ұлыбританияда оны 0,27 дейін темендетуге дейін болады.
Қосымша Б.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын келесі көрсеткіші
тартылған капиталдың меншікті капиталға қатынасымен анықталатын қарыз және
меншікті капиталдың қатынасының коэфиценті:
Кқ ш = Тк Мк ;
Тк – тартылған капитал
Мк – меншікті капитал
Кқ ш 2004 = 1603484 1279081 = 1,2
Кқ ш 2005 = 2806224 1297247 = 2,2
Бұл коэффиццент кәсіпорынның меншікті қаражаттарының әрбір теңгесіне
қанша қарыз қаражаттарын тартқанын көрсетеді. Қарастырылып отырған
кәсіпорында әрбір меншікті қаражатқа 2009 жылы 1 теңге 20 тиын келетін
көрсетіп отыр. Демек, кәсіпорынға қарық қаражаттарын пайдалануын
жақсартуға көңіл бөлуі керек. Тәжірибеде Кқ ш 1 теңге . Егер оның мәні
1-ден асып кетсе, онда кәсіпорынға қаржылық тәуелсіздігі мен тұрақтылығына
қауіп төнуі мүмкінділігі айтылдған, бірақ жауап әр уақытта бір жақты бола
бермейді. Қарыз және меншікті капитал қатынасының коэффиценті салалық
ерекшіліктерге, кәсіпорынның шарушылық қызметінің сипатына және айналым
қаражаттарының айналу жылдамдылығына да байланысты болады. Материалдық
айналым капиталының айналымдылығының жоғарғы көрсеткіштері және дебиторлық
борыштардың одан да жоғары айналымдылығы кезінде коэффиценттің қауіпті мәні
бірден де асып кетуі мүмкін, ол сонда да кәсіпорынның қаржылық
дербестілігіне ешқандай әсерін тигізбейді.
Келесі, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын меншікті
капиталдың тартылған капиталға қатынасын көрсететін қаржыландыру
коэффиценті болып табылады.
Кқ = Мк Тк ;
Мк – меншікті капитал
Тк – тартылған капитал
Кқ 2004 = 1279081 1603484 = 0,8
Кқ 2005 = 1297247 2806224 = 0,5
Бұл коэффицент жоғары болған сайын, соғұрлым банктер мен инвесторлар
қаржыландыруға сенімді кіріседі. Қаржыландыру коэффиценті 1 болатын
жағдай (кәсіпорынның меншікті капитал бөлігі қарыз қаражаттармен
қалыптасқан) төлем қабілеттілігінің кауіпті жағдайға жеткендігін және несие
алуды қиындататын көрсетеді. Атамекен АҚ-ның бұл көрсеткіші 2009 жылы 0,3
пунке төмендеген, сондықтан кәсіпорын басшылығы осы бағытта белсенді жұмыс
жасау керекігі алға шығады.
Әдетте кәсіпорындар кезеңдегі және жылдық бухгалтерлік есеп беру
көрсеткіштеріне талдау жүргізіп, өтімділік көрсеткіштеріне талдау
жүргізеді. Баланс өтімділігін талдаудың мәні – активтегі өтімділік дәрежесі
бойынша топталған қаражаттарды пассивтегі міндеттемелер мен салыстыруда.
Актив пен пассив баптары белгілі бір тәртіп пен топталады. Өтімділік
дәрежесіне, яғни ақша қаражаттарына айналу жылдамдылығына байланысты
кәсіпорын активтері келесідей топтарға бөлінеді: абсалютті өтімділік
коэффиценті, аралық өтеу коэффиценті, ағымдағы өтімділік коэффиценті.
Атамекен АҚ-ның өтімділігін талдау барысы:
Абсалютті өтімділік коэффиценті.
Кабс = ақша қаражаты ағымдағы міндеттемелер
Кабс 2004 = 68957 689498 = 0,1
Кабс 2005 = 267971 1487298 = 0,18
Кәсіпорынның абсалютті өтімділігі 2005 жылы 1,8 есе өскен. Бұл мәннің
ұсынылатын мәні 0,2 болғанымен, мөлшерін белгілеу көбіне дұрыс болмайды.
Себебі әр кәсіпорын банктегі шоттары мен кассадағы ақша көлемін өз көз
қарастарымен шектеледі.
Аралық өтеу коэффиценті:
Кар. өтеу = ағымдағы активтер - ТМЗ ағымдағы міндеттемелер
Кар. өтеу 2004 = 620548 689498 = 0,89
Кар. өтеу 2005 =1070854 1487298 = 0,72
Бұл мәннің төмендеуі “Атамекен” АҚ-ның ақша қаражаттарының түсуін
қамтамасыз ететін дебиторлармен дұрыс жұмыс жасалмағандарын көрсетеді. Бұл
өз кезегінде жеткізушілермен есептесуге көмектесетіні белгілі. Нәтижесінде
аралық өтеу коэффиценті 0,16 пунктке төмендеп отыр. Кәсіпорын ағымдағы
активтер мен ағымдағы пассивтердің арақатынасының тұрақтылығына үлкен мән
беру қажет. Ағымдғы өтімділік коэффиценті:
Кағымдылық = ағымдағы активтер ағымдағы міндеттемелер
Кағымдылық 2004 = 1241096 689498 = 1,7
Кағымдылық 2005 = 2825866 1487298 = 1,89
Бұл көрсеткіштердің ұсынылатын мәні 2 ≥ 1 болғандықтан, 2-ден асуы
кәсіпорынның өз қаржы-қаражаттарын тиімсіз пайдаланылатын көрсетеді !.
Тауарлы – материалдық запастарының үлесі жоғары кәсіпорын ТМЗ-ның есептік
құны ағымдағы құнмен қаншалықты алшақтайтынын есептеу қажет. Ол дегеніміз
кәсіпорында тауарды-материалдық запастар қандай әдістермен бағаланатынын
анықтау. Атамекен АҚ-ның тауарлы-материалдық запастарды ЛИФО әдісімен,
яғни кезең аяғында соңғы сатып алу бағасымен есептелуі мүмкін.
3. Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығын бағалау
Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығының жауапты кезеңі инвестициялық
жобаны экономикалық негіздеу болып табылады. Нарық экономика жүйесінде
қызмет ететін субъектілердің ерекшілігі олардың мақсаттарының
айырмашылығынан көрінеді. Жобаның қаржылық негіздеушісі белгілі бір
табыстылық мөлшерімен оның қатысушыларын қанағаттандыру негізінде
анықталады. Инвестициялық жобаның тиімділігін негіздеуде ең жоғары
табыстылық, ең төменгі еңбек шығындары, өтелу уақыты, залалсыздық, өнім
сапасы, нарықтағы үлесі сияқты тағы да басқа көрсеткіштер болуы мүмкін.
Жобаны іске асыруда шығындарды дұрыс есептеу өте маңызжы сондай-ақ инфляция
мен тәуекелділікті мөлшерін жіте бақылау алға шығады.
Ұзақ мерзімдегі инвестиция салуда өнімнің өміршеңділігі есепке алынады.
Дүние жүзінде инвестициялық жобалар оң сипаты болса да қоғам үшін
экономикалық және әлеуметтік әсері болуы қажет. Тиімділігін бағалауда
көбіне өтелу мерзімін қамтамасыз етуде табыс және инвестициялық
рентабельділігі қарастырылады.
Атамекен АҚ-ның қаржы көрсеткіштерінің құрамына:
- құрылыс алаңын дайындау, жобалық-зерттеу және жобалық-конструкторлық
жұмыстар, технологиялық құрал-жабдықтар алу оны монтаждау сияқты бір
кезеңдік шығындары;
- жобаны іске асыру кезеңіндегі ақша қаражаттарының түсу көлемі мен
мерзімдері енген;
- негізгі эклномикалық көрсеткіштер;
- инвестициялық шығындар және қаржыландырудың жоспары;
- өндіру мен өткізудің бағдарламасы;
- жабдықтардың күтілуі мен жөнделуі;
- әкімшілік және үстеме шығындар;
- айналым капиталдың қажеттілігі;
- амортизациялық аударымдар;
- ақша қаражаттарының қозғалысы;
Атамекен АҚ-ның қызметкерлері кеңсе жиһаз шығарудағы қызметінен жаңа
өнім түрін өндіруді ұйғарды. Осы мақсатта 50000 мың теңге көлемінде жаңа
технология жемісін Италиядан сатып алуды қарастырған. Осы жоба бойынша
банктер 2 жылға 25 пайыздық мөлшерде, үш жылы 18,4, төрт жылы 12,6, бесінші
жылы 6,2 мөлшерінде кредит алу қажет. Сонымен бірге айналым капиталын 10000
мың тенгеге өсіру керек. Бірінші жылы жұмысшылардың еңбең ақысы 20000 мың
теңгеге қарастырылса, ол келесі жылдарға 100 мың теңгеге көтеріледі. Жаңа
өнімді өндіруге қажетті материалды сатып алу құны бірінші жылы 2500мың
теңге, ол келесі жылдарда шығындар жылында 2500 мың теңгеге өсіп отырады.
Сондай-ақ басқа да шығында жылына 1000 мың теңге көлемінде болатыны
қарастырылды. 4 - кестеден кәсіпорынның инвестицияны динамикалық бағалау
әдістері келтірілген. Инвестициялаудың сомасын банкке қайтару екінші жылдан
бірдей үлесте қайтару көзделген. Кәсіпорынның табыс салығы 30 пайызында
есептелінген.
5 кесте - Атамекен АҚ-ның инвестициялық қызметі.
№ Көрсеткіштер Жылдар
1-ші 2-ші 3-ші 4-ші 5-ші
Инвестициялық қызмет
1 Технологиялық желістің 50000 - - - -
құны, мың теңге
2 Айналым капиталынының 10000 - - - -
өсімі, мың теңге
3 Инвестицияның барлығы, мың 60000 - - - -
теңге
5 - кестеден кәсіпорынның инвестициялық қызметіне барлығы 60000 мың теңге
қаражат жұмсайтынын көреміз. Технологияны 50000 мың теңгеге алса, айналым
капиталын 10000 мың теңгеге өсіру көзделіп отыр.
Атамекен АҚ-ны негізгі құралдарын жаңарту мақсатында кәсіпорын
акционерлернің шешімі бойынша жаңа өнім шығаруға шешім қабылдады.
Басшылықтың шешімі бойынша жаңа технологины игеруді шешті. Қосымша Б.
Бұл кестеден көптеген мағлұмат алуға болады. Соның ішінде жобалық таза
табысты атап өтетін болсақ бірінші жылы 4550 мың теңгеден жоспарланған таза
табыс бесінші жылы 22330 мың теңгеге дейін өсетінін көреміз. 17780 мың
теңге өсіп, пайыздық көрсеткіште 490-ға бес жыл ішінде жоспарланып отыр.
Бұл жоспарланған жоба әрине, Қазақстан Республикасының ішкі және сыртқы
әлеуметтік-экономикалық факторларына тікелей байланысты екені белгілі.
Қосымша В.
7 кестенің нақты инвесторлардың зерделеп, қарастыратын позициясы. Нақты
қаражаттар түсімі сәйкесінше алғашқы жылы теріс мән береді. Ал екінші
жылдан бастап 21200 мың теңгеден жобаның бесінші жылы 32330 мың теңгеге
өседі. Бұл 11130 мың теңге айырмашылығы. “Атамекен” АҚ-ның есебі бойынша
жинақталған нақты қаражаттар 14550 мың теңгеден 41270 мың теңгесі, банк
несиесін қайтаруға сатылып алынатын жиһазды шығарушы технологияның бір
қалыпты амортизациялық жылдық аударымдыр сомасымен қоса есептелінген
қаражаттар.пайыздық көрсеткіште бұл бап әр жылы 10000 мың теңгені құрайды.
“Атамекен” басшылығының есептік саясаты бойынша бұл технологияға, сондай-ақ
еліміздің қазіргі экономикалық-тұтұнушылық қабілетін талдау жасай отыра,
инвестицияның несиелік жүйесін таңдағандылығын көреміз.
Жобаның тиімділігінің негізгі көрсеткіштері 8 кестеден
көреміз.
№ Көрсеткіштер Жылдар
1-ші 2-ші 3-ші 4-ші 5-ші
1 Инвестициялық - 60000 - - - 3575
қызметтің әсері
(тиімділігі) мың тг.
2 Нақты ақшалай - 45450 21200 30720 33940 32330
қаражаттардың түсімі,
мың тг.
3 Операциялық қызметтің14550 21200 30720 33940 32330
әсері (тиімділігі)
мың тг. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz