Экономикада бәсекеге қабілеттілікті артырудың және бағаны ырықтандырудың бағыттарын талдау
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 баға саясатының теориялық мазмұны
1.1 Баға ұғымы мәні және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Мемлекеттің баға және бәсекеніі реттеу саласындағы
саясаты ... ... ... ... ..11
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНда баға саясатын қалыптастыру механизмдері
2.1 Қазақстан Республикасында баға саясатына әсер ететін
факторлар ... ... ... .24
2.2 Экономикада бәсекеге қабілеттілікті артырудың және бағаны
ырықтандырудың бағыттарын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...30
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНда баға саясатын қалыптастыру МЕН жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...44
қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
Қолданылған әдебитеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының бәсекеге
қабілетті 50 елдің қатарынан нық орын алу жөніндегі стратегиялық міндеттің
орындалуы үшін әлемдік экономиканың өсімінен тұрақты түрде асып отыратын
экономикалық даму қажет. Еліміздің жоғары деңгейде өзіндік жолы бар
мемлекет ретінде танылуы, оның әлеуметтік-экономикалық үстемелеп дамуы,
халықтың әл-ауқатын, тұрмыс жағдайын жақсартудың негізі болып табылады.
Бұл үшін қаржылық және әлеуметтік тұрақтылықты сақтай отырып шаруашылық
жүргізудің қолайлы жолдарын туғызу қажет, халықаралық еңбек бөлінісіне, ел
экономикасының өсуіне тиімді жағдай орната отырып, белсене қатысу керек.
Экономикалық өсуді жеделдетудің және өндірістің тиімділігін арттырудың
басты факторы – елдегі баға саясаты.
Қазақстанда экономикалық реформаларды жедел жүргізу нәтижесінде баға
ырықтандырылды, тиімділікті көтеруге бағытталған ынталандыру шаралары да
жүргізіліп келеді. Алайда, бүгінгі кезеңдегі экономикалық ынталандыру
біліктілікке, еңбек сапасына, кәсіпкерлердің өндіріс нәтижелілігіне және
макроэкономикалық көрсеткіштер динамикасына тәуелді болмай отығанын атап
көрсетуге тура келеді. Бағаны мемлекет тұрғысынан реттеу оның маңызды
қызметі болып табылады. Бағаның өзгерісі. мемлекеттің экономиканы
реттеудегі басты объектісі болып табылады.
Бағалар елдің әлеуметтік және экономикалық даму деңгейіне елеулі әсерін
тигізеді. Бағаның тұрақты болуы инфляция қарқыны бәсеңдейді, ұлттық
экономиканың бәсекеге қабілеттілігі артады, ел ішіндегі саяси, экономикалық
және әлеуметтік мәселелер қалыпты болады. Ел экономикасының Дүниежүзілік
Сауда Ұйымына енуге дайындалуы отандық өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігіне
ерекше талаптар қояды. Осыған орай, бағаның тұрақты деңгейін қамтамасыз ету
мәселесі аса өзекті болып табылады. Бұл мәселе, әсіресе, ауыл шаруашылығы
секторында, аса маңызды. Өйткені, ауыл шаруашылығы халықты өмір сүру үшін
қажетті азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз ететін ел экономикасының маңызды
саласы. Жоғарыда айтылған мәселелердің жиынтығы диплом жұмысының
зерттеудің тақырыбының өзектілігін және зерделеу бағыттарын анықтайды.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Диплом жұмысының зерттеудің басты
мақсаты елдегі баға саясатының негізгі қалыптасу бағыттары мен үрдістерін
зерттеу, бағаны ырықтандыру бағыттарын айқындау болып табылады.
Зерттеу объектісі ретінде елдегі қалыптасып отырған баға мен мемлекеттің
баға саясатын жүргізу шаралары алынды.
Зерттеу пәні қазіргі экономикалық ынталандыру жүйесінің теориялық және
әдістемелік аспектілерін әзірлеу болып табылады.
Зерттеудің ақпараттық негізі. Зерттеудің ақпараттық негізі ретінде
еңбектері, мерзімдік баспасөз және ғылыми-тәжірибелік конференциялар мен
семинарлардың материалдары алынды. Жұмыста зерттеліп отырған мәселені
реттейтін Қазақстан Республикасының заң актілері мен басқа да құқықтық-
нормативтік құжаттар пайдаланылды. Зерттеудің эмпирикалық базасын Қазақстан
Республикасының статистика жөніндегі Агенттіктің деректері, ғылыми-зерттеу
институттарының салалық және академиялық еңбектері, мерзімді басылымдар,
сондай-ақ ОҚО статистка Департаментінің жылдық статистикалық есептері
құрады.
Диплом жұмысының жұмыстың ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысының зерттеу
барысында ғылыми жаңалық ретінде постиндустриалық қоғамға өту кезеңіндегі
арттырудың шешуші факторы – оңтайлы баға саясатын қалыптасытру арқылы
экономикалық ынталандыру мәселесін шешуге бағытталған теориялық және
практикалық ұсыныстарды атауға болады.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысының жұмыстың құрылымы кіріспе, үш
бөлімдер мен қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 экономикалық жүйеде бағаны қалыптастырудың әдістмелік- теориялық
негіздері
1.1 Баға ұғымы мәні және оның түрлері
Мемлекеттің баға саясаты мемлекеттік бюджеттің ресурстары мен экономиканы
мемлкеттік реттеу құралдарына негізделіп қалыптасады.
Баға - нарықтық экономикада көптеген факторлардың әсерінен қалыптасады
және оларды ішкі және сыртқы деп бөледі (сурет 1) [1, б. 125].
Сурет 1- Бағаның қалыптасуына әсер ететін факторлар жүйесі
Экономикалық белгілеріне қарай в бағалардың келесі түрлерін ажыратады [2,
б. 211]:
1. Тауар айналымының қызмет көрсету саласына қарай:
1) өнеркәсіп өнімінің көтерме бағасы;
2) құрылыс саласы өнімдерінің бағасы;
3) ауыл шаруашылығы өнімдерін сатып алу бағасы;
4) жүк тасымалдау саласының тарифтері;
5) бөлшек бағалар;
6) тұрғын халыққа көрсетілетін тұрмыстық қызметтің тарифтері;
7) елдің сыртқы айналымында қолданылатын бағаларт (экспорттық және
импорттық бағалар).
өнеркәсіп өнімінің көтерме бағасы – бұл кәсіпорын өнімін сату бағасы.
- кәсіпорын белгілеген көтерме баға (өнімді жөнелту бағасы);
- өнеркәсіп саласындағы көтерме баға.
б) құрылыс саласы өнімдерінің бағасы бағаның үш түрі бойынша белгіленеді:
- құрылыстың сметалық құны;
- прейскурант бойынша белгіленетін баға (орташа сметалық құн)
- мердігерлер мен тапсырыс берушілер арасындағы келісілген бағалар.
в) ауыл шаруашылығы өнімдерін сатып алу бағасы – ауыл шаруашылығы өнімін
сатушы ауыл шаруашылығы кәсіпорындары, фермерлер, жеке үй шаруашылықтары
өндірген өнімге қойылатыфн бағалар. Әдетте мұндай бағалар ауыл шаруашылығы
өніміне деген сұранысқа байланысты , сондықтан келеді және келісімді
сипатта болады. Ол келесі көрсеткіштерден құралады: өнімнің өзіндік құны+
пайда + ҚҚС
г) жолаушылар мен жүк тасымалдау көліктерінің тарифтері- жолаушылар мен
жүктерді тасымалдағаны үшін алынатын төлемақы. Ол келесі көрсеткіштерден
құралады: тасымалдау шығындары+ пайда + ҚҚС
- бөлшек бағалар- бөлшек сауда орындарында тұпғын халыққа сатылатын
өнімдердің бағасы.
- тұрғын халыққа көрсетілетін тұрмыстық қызметтің тарифтері;
- елдің сыртқы айналымында қолданылатын бағалар (экспорттық және
импорттық бағалар)- ттұрмыстық және коммуналдық қызмет түрлеріне тұрғын
хылықтың төлейтін ақысы.
Саясат мемлекет қызметiнiң барлық бағыттарын қамтиды. Саяси ықпал жасаудың
элементi болып табылатын қоғамдық қатынастардың сферасына қарай
экономикалық немесе әлеуметтiк, мәдени немесе техникалық, қаржы немесе
несие , iшкi сыртқы саясат туралы айтады [3, б. 42].
Кез келген қоғамда мемлекет бағаны өзiнiң функциялары мен мiндеттерiнің
құрамына енгізеді. Қойылған мақсаттарды iске асыруда баға саясаты маңызды
рөл аткарады. Оны жасап, жүзеге асыру процесiнде қоғам алдында тұрған
мiндеттердi орындаудың шарттары қамтамасыз етiлдi; ол экономикалық
мүдделерге ықпал жасаудың белгiлi құралы болып табылады.
Материалистiк диалектика жүйесiнде түрлi басқа саясат сияқты баға саясаты
қондырмаға жатады, ал баға саясатында бiлiнетiн және өндiрiстiк
қатынастардың, белгiлi бiр экономикалық фомацияның бiр бөлiгi ретiнде
көретiнiң қаржы қатынастары базистық болып табылады.
Баға саясаты- бұл бағаны басқарудың түптi мақсаты, оның нақты нәтижесi;
өзiнiң функциялары мен мiндеттерiн жүзеге асыру үшiн кәсіпорынның қаржы
саласында жүргiзетiн мақсатты ойлары мен шараларының жиынтығы. Ол
мемлекеттiнiң экономикалық саясатының құрамды бөлiгi болып табылады.
Баға саясаты бюджет, салық, ақша, несие , кеден саясаттары құрамына
кіретін мемлекеттің экономикалық саясатының маңызды бағыттарының бірі.
Мемлкекеттің баға саясаты тек оның экономикалық және әлеуметтiк саясатын
жүзеге асырудың құралы болып келедi, яғни қосалқы рөлдi орындайды.
Мемлекеттiк саясатың басқа да бағыттарын - ұлтық, геосаясаты, әскери
саясаттарды да ұмытуға болмайды [4, б. 23].
Бағаны басқарудың бүкiл жүйесi мемлекеттің жалпы әлеуметтік-экономикалық
саясатына негiзделедi. Экономикалық заңдармен анықталатын қоғамдағы
өндiрiстiк қатынастар категориялар арқылы көрiнедi. Категориялар- бұл
бiркелкi экономикалық қатынастардың көрiнесi, бұл қатынастар экономикалық
өмiрдiң белгiлi бiр жағын сиппатайды және қорытынды түрде көрiнедi; оларға
баға, қаржы, сақтандыру, несие , табыс (пайда) және т.т. жатады. Баға
эконмикалық категория ретiнде, экономикалық заңдардың (күн заңының,
сұранамын мен ұсыным заңының, кажеттiлiктердiң жоғарылау заңының өндiрiстiк
қатынастардың өндiргiш күштердiң сипаты мен даму деңгейiне сәйкестiк
заңының, уақытты үнемдеу заңының) iс-әрекетiне негiзделедi.
Баға саясаты нақты шаруашылық өмiрде қаржы механзмi арқылы iске асырылады.
Ол бағаны ұйымдастыру, жоспарлау және басқару түрлерiнiң, нысандарының және
әдiстерiнiң жүйесi болып табылады. Қаржы механизмi арқылы шаруашылық
жүргiзудiң түрлi деңгейлерiнде және қызмет сфераларында экономикалық және
әлеуметтiк дамудың мемлекеттiк бағдамаларын орындау үшiн мақсатты ақша
қорлары мен ақша қорландарын қалыптастыру және пайдалану жөнiндегi қаржы
қатынастары басқарылады.
Көбiрек жалпы экономикалық категория ретiнде қаржы абстракцияның
(салықтардың, бюджеттiң және т.т.) аз дәрежесi бар жеке Баға қосалқы
категориялардан тұрақтындықтан, дербестiктiң белгiлi дәрежесiмен салық
саясатын, бюджет саясатын және оларға сай механизмдердi - салық, бюджет,
қаржы жоспарлары, бағаны басқару, қаржы-құқықтық механизмдердi бөлуге
болады. Кез келген мемлекеттің экономика саласындағы түпкілікті мақсаты
экономиканың тұрақты өсуін, баға тұрақтылығын және сыртқы экономикалық тепе-
теңдікті қамтамасыз етуді көздейді. Бұл мақсат жалпыэкономикалық реттеу
барысында іске асады, оның маңызды құрамдас бөлігінің бірі — мемлекеттің
ақша-несие саясаты болып табылады. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі
туралы” Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес Ұлттық банкінің негізгі
мақсаты баға тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады. Осы мақсатқа жету
үшін Ұлттық банк тарапынан мемлекеттің ақша-несие саясатын әзірлеу және
жүргізу, валюталық реттеуді және валюталық бақылауды жүзеге асыру, сондай-
ақ қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге жәрдемдесу сияқты
негізгі міндеттерді шешу талап етіледі.
Мемлекеттің ақша-несие саясаты жалпыэкономикалық реттеудің маңызды
құрамдас бөлігінің бірі болып табылады. Ол инфляцияны тежеу, белсенді
нарық конъюнктурасын сақтау, өндірістің құлдырауына және жұмыссыздыққа
жол бермеу мақсатында әзірленіп, іске асырылады. Ұзақ мерзімді кезеңге баға
тұрақтылығын сақтай отырып, баламалық ақша-несие саясаты нарықтық
экономиканың дамуы үшін қолайлы жағдай туғызады.
Қазақстан соңғы жылдары экономикалық өсудің жоғары қарқынына қол жеткізді,
бұл еліміздегі реформалардың табысты жүргізілуіне, сол сияқты сыртқы
экономикалық жағдайдың қолайлы болуына байланысты. Соңғы бірнеше жылда ЖІӨ
Қазақстан экономикасының тұрақты даму динамикасын көрсетуде. 2006 жылға
қарағанда ЖІӨ-нің өсуі 10,6% болды, ал 1991 жылдың (тәуелсіздік алған жылы)
деңгейі 41%-ға көтерілді. 2007 жылы жан басына шаққанда ЖІӨ соңғы 6 жылда 4
есеге ұлғайып, 5083 АҚШ долларына жетті.
Қазақстанның экономикасының дамуындағы жетістіктерді көптеген дамушы елдер
мойындап, халықаралық қаржы институттары мен рейтинг агенттіктері атап
көрсетіп отыр. Қазіргі уақытта Қазақстан әлемдегі бәсекеге қабілетті 50
елдің қатарынан лайықты орын алуға ұмтылуда. ҚР Статистика агенттігінің
ресми деректері бойынша ЖІӨ 2007 жылдың ішінде экономиканың тұрақты дамуы
туралы куәландыратын өсудің тұрақты серпінін көрсетті [5, б. 26].
Алайда, Қазақстан экономикасы соңғы жылдары инфляция қысымының күшейе
түскенімен қатар дамуда, бірақ Ұлттық банк пен Үкіметтің төмен инфляцияны
ұстап тұру жөніндегі үйлестірілген саясатының арқасында 2007 жылдың шілде
айынан бастап оның динамикасында түбірлі өзгеріске қол жеткізілді.
Нәтижесінде инфляция 9%-дан 8,4%-ға дейін төмендеді, және қазіргі уақытта
аса жоғары емес тұрақты деңгейде қалып отыр. Дегенмен де, инфляциялық
үдерістің баяулауына қарамастан, Ұлттық банк ақша-несие саясаты шараларын
әлсіреткісі келмейді, себебі жылдық инфляцияның төмендеу үрдісі тұрақсыз
болып қалуы мүмкін. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің ақша-несие
саясатының 2007 – 2009 жылдарға арналған негізгі бағыттарына сәйкес
Ұлттық банк 2007 жылы және одан кейін де орташа жылдық инфляцияның төмен
деңгейін қамтамасыз етуге бағдарланған ақша-несие саясатын жүргізуді өз
қызметінің басым бағыты деп айқындайды.
Ресми қайта қаржыландыру ставкасын қоса алғанда, Ұлттық банктің
операциялары бойынша ставкаларды реттеу ақша нарығындағы жағдайға және
инфляция деңгейіне байланысты жүргізіледі. Қаржы нарығындағы сыйақы
ставкасын, сондай-ақ банктердің артық өтімділігін реттеудің басты құралы –
екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық банктегі қысқа мерзімді ноталары мен
депозиттері болып қала береді. Қазіргі кезеңде Қазақстанның экономикалық
саясатының негізгі мақсаты-экономиканың макроэкономикалық және қаржы
тұрақтылығына қол жеткізу болып табылады, сондай-ақ келешекте экономиканың
өсу алғышарттарын жасау. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін Қазақстан Үкіметі
мен Ұлттық банк 2007 жылдың қаңтар айында 2007 жылға арналған экономикалық
және әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары және экономикалық
көрсеткіштердің болжамы туралы бірлескен мәлімдеме жасады. Осы құжатқа
сәйкес Ұлттық банк пен Үкімет Қазақстанның халықаралық бәсекеге қабілетін
арттыруға, елдің өмір сүру деңгейін жақсартуға, экономиканың қарқынды
дамуын және баға тұрақтылығын қамтамасыз етуге қолайлы жағдай туғызуға
бағытталған саясатты келісіп жүргізетін болады [7, б. 77].
1.2 Мемлекеттің баға және бәсекеніі реттеу саласындағы саясаты
Баға саясаты туралы заң бойынша, елдегі инфляция деңгейін құрықтау туралы
дабыл қағып, көп жерде айттыңыз. Өркениетті нарықты дамытуға бағытталған
реформалар нарықтың басқа субъектілерінің арасында алатын орнын анықтау
барысында кәсіпорын үшін жаңа талаптар қояды. Бірінші кезекте бұл –
бәсекелестіктің күшеюі жағдайындағы тиімді жұмыс атқаруға қажетті әдістерді
қалыптастыруға бағытталған басқару шешімдеріне қатысты мәселе. Зерттеулер
нәтижесінде отандық кәсіпорындардың көпшілігі бәсекелік күрес жүргізуге әлі
де дайын еместігі анықталды. Кейбір кәсіпорындардың қолында бәсекеге
қабілеттілігі барынша жоғары өнімдер болған күннің өзінде, олар өздерінің
бәсекелестік басымдықтарын толығымен, тиімді түрде пайдалана алмауы мүмкін.
Оның себебі, бәсекелестік күрес құралдарының келесі жиынтығын тәжірибе
жүзінде тиімді қолдана алмауында: баға саясаты, өнімдер мен қызметтерді алу
мен үлестіру арналарын оңтайлы ұйымдастыру, қолдау көрсетудің тиімді
әдістері және т.б. Ал, қазіргі уақытта жыл санап конъюнктура жағдайы
күрделіленіп барады, нарықтың аясы кеңеюде, шетелдік фирмалар еліміздің
нарықтарына кеңінен енуде, олардың қатаң бәсекелік күрес жағдайындағы
қызмет атқару тәжірибесі отандық кәсіпорындармен салыстырғанда анағұрлым
молырақ. Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымына (БСҰ) Қазақстанның кіруі бұл
мәселелерді тереңдете түсетіні анық. Осындай қалыптасқан жағдайларда әрбір
кәсіпорын нақты өндіріс ерекшеліктерін ескере отырып, қалыптасқан нарық
талаптарына жауап бере алатын бәсекелестіктің тиімді құралдарын ұсынуға
бағытталған қадамдар кешенін жасауға талпынуы тиіс [8, б. 85].
Мұндай күрделі жұмыстың неғұрлым ауыр сатыларына бәсекелік басымдықтарға
жету жолдарын ойлап, талдау және осы жолдағы кәсіпорынның бәсекелестік
деңгейін күшейтуге бағытталған шараларды жүзеге асыру жатады. Аталған
талдау жұмысының негізгі проблемасы – сала ерекшеліктерін барынша ескеретін
кәсіпорынның бәсекелестік жағдайын бағалаушы көрсеткіштерді анықтау.
Сонымен қатар, кәсіпорынның тәжірибе жүзіндегі қызметінде бәсекелестіктің
биік дәрежесіне жету мен ол дәрежені қолдап отыру мақсатында бағалаушы
көрсеткіштердің кәсіпорын әлеуетінің негізгі басқару факторларымен өзара
қарым-қатынасын және тәуелділігін анықтау қажет.
Кәсіпорынның бәсекелестік саясатын құру әдістемесінің негізінде
бәсекелестік теориясы жатуға тиіс. Аталған теория капиталистік формацияның
қалыптасуына дейінгі кезеңде пайда болған.
Бәсекелестік дегеніміз – алдарына бір ортақ мақсат қойған әртүрлі
жекелеген заңды және жеке тұлғалардың (бәсекелестердің) арасындағы белгілі
бір саладағы (бағыттағы) күрес. Кәсіпорын тұрғысынан қарасақ, мұндай мақсат
– тұтынушылардың назарын өзіне аудару арқылы пайда деңгейін барынша өсіру.
Бұл мақсат нарықты оның қалыптасқан кезінен бері бағыттап келеді. Дегенмен,
бәсекелестік күрестің қозғаушы күштері туралы неғұрлым толық теориялық
ережелер XVIII – ғасырдың ортасында дәстүрлі (классикалық) саяси
экономияның қалыптасуымен қатарлас дүниеге келді. Классикалық мектеп
өкілдерінің еңбектерінде негізінен баға тұрғысынан бәсекелестікке мән
берілді. Бәсекелестік пайда нормаларын теңестіре отырып, еңбек пен
капиталдың оңтайлы үлестірілуіне жол ашатындығын алғашқы болып А.Смит
көрсетіп берді. Бәсекелестік жеке мүдделер мен экономикалық тиімділікті
теңдестіреді, осы тұрғыдан қарағанда ол нарықтың көрінбейтін қолына
ұқсас. Яғни, жекеменшік және қоғамдық мүдделерді теңдестіруді реттеп
отыратын нарықтың автоматты түрде жүзеге асатын теңдестіру механизмін еске
түсіреді. А.Смит бәсекелестікті баға тұрғысынан реттеудің тиімді құралы деп
бағалады [9, б. 425]:
- бәсекелестік баға теориясы негізінде бәсекелестік ұғымын бағаны
өсіретін (ұсыныс азайған кезде) және бағаны төмендететін (ұсыныс шамадан
тыс ұлғайған кезде) күрес деген қорытындыға келді;
- бәсекелестіктің тиімділігінің негізгі шарттарын анықтады, ол шарттарға –
сатушылардың санының көп болуы, сатушылар туралы нақты және дәл
ақпараттардың болуы, пайдаланылатын ресурстардың икемділігі сияқты
шарттарды жатқызды;
- алғашқы болып пайда нормасын теңдестіре отырып әртүрлі салалардағы еңбек
пен капиталдың оңтайлы үлестірілуін қамтамасыз етуге болатынын дәлелдеді;
- толысқан бәсекелестік моделінің элементтерін (құрамдас бөліктерін)
анықтады және осы модель жағдайында тұтынушылардың қажеттіліктері мен
сұраныстарын барынша қанағаттандыруға болатынын айқындады.
А.Смит жасап шығарған толысқан (таза) бәсекелестік моделі нарықтық
процестерді саналы түрде бақылауда ұстауға ешқандай мүмкіндік тудырмайды.
Бұл модельдің үйлестіруші элементі ретінде толығымен орталықсыздандырылған
экономика жағдайындағы баға жүйесі көрсетілген.
Баға тұрғысынан реттеу идеясын Д.Рикардо еңбектерінде барынша дамытты. Ол
ұзақ мерзім аралығындағы жүйенің қызмет атқаруын көрсететін толысқан
бәсекелістіктің теориялық моделін қорытып шығарды. Бұл модель
бәсекелестікті реттеудің ұзақ мерзім аралығында маңызы жоқ мемлекеттік
реттеу, монополиялық билік, нарықтың географиялық ерекшеліктері сияқты
субъективті факторларынан алшақтауға мүмкіндік берді .
Аталған модельдің басты қағидасы немесе ережесі – бәсекелік күрес
жағдайында баға сұраныс пен ұсыныс ықпалымен қалыптасады. Нарықтың барлық
қатысушылары баға деңгейі мен өндіріс көлемі туралы мәліметтерді алғаннан
кейін белсенді қызметтен бас тартады. Фирмалар өндіріс шығындарын азайту
мен өнімді өткізу жөніндегі шешімдер қабылдауға кіріседі.
Дж. С. Милль капиталистік экономиканың дамуына жол ашатын ұзақ мерзімді
теңдестік жағдайындағы табиғи бағалар мен орталықтандырылмаған басқару
қағидаларының қатар қолданылуының мәселелерін зерттеді . Ол бәсекелестік
теориясына келесі үлес қосты: халықаралық сұраныс теңдеуі қорытылды,
нарықтағы бәсекелесуші топтар жіктеліп көрсетілді, сұраныстың баға
тұрғысынан икемділігінің үш жақты жіктелуі анықталды және т.б. [9, б. 125]
XIX – ғасырда гүлдену деңгейіне жеткен неоклассикалық мектеп өкілдері
толысқан бәсекелестіктің баға жүйесіне ықпалын неғұрлым барынша дәл және
толық зерттеді. А. Маршалл классиктердің негізгі ережелерін барынша толық
дамытты, нарықтағы тепе-теңдікті толысқан бәсекелестіктің көмегімен
автоматты түрде орнықтыру механизмін неғұрлым толық қамтып, негіздеп шықты.
Атап айтсақ, нарықтағы ішінара және ұзақ мерзімді тұрақты тепе-теңдікті
талдау теориясын жасады. Осы теорияның негізінде кейіннен бәсекелестіктің
жаңа моделі – монополистік бәсеке теориясының негізі қаланды [1, б. 125].
XIX – ғасырдың соңы, XX – ғасырдың басындағы экономика ғылымы бұрыннан
қалыптасқан бәсекелестік пен оның экономикадағы маңызы туралы көзқарастарды
өзгертті. Толысқан бәсекелестік моделі бәсекелестіктің жалғыз түрі – баға
тұрғысынан бәсекелестік ерекшеліктеріне мән берді. Сондықтан, аталған
модельдің баға жүйесіне негізделуі оның ең негізгі кемшілігі деп
қарастырылды, ол бәсекелік қызметтің мәнін толық, жан-жақты және терең ашып
көрсетуге мүмкіндік бермеді. Толысқан бәсекелестік моделі нақтылы бір
мемлекет аясында өмір сүре алмайды. Себебі, мемлекет тарапынан экономиканың
қандай да бір салалары реттеуді қажет етеді. Толысқан бәсекелестік моделін
сынаушылар сол кездегі экономикаға тән монополиялық элементтерге сілтеме
жасады, ал монополиялық қатынастар толысқан бәсекелестік концепциясында
қарастырылмаған. Толысқан бәсекелестіктің экономикалық концепциясы сол
кезде байқалған экономикадағы бәсекелестіктің жаңа жағдайындағы терең
үрдістерге жауап бере алмады.
Аталған концепция бәсекелік қызметтің динамикасын ескермеді, уақыт
факторының маңыздылығын жоққа шығарды және бәсекелестердің белсенділігінің
себептерін атүсті қарастырды. Дж. Робинсон мен Э. Чемберленнің
еңбектерінде монополия жағдайындағы баға қалыптасуының ерекшеліктері және
бәсекелестіктің бағаға қатысы жоқ қырлары зерттелді.
Бәсекелік қатынастарды реттеу теориясының дамуына қазіргі заманғы
ғалымдардың да қосқан үлесі зор. Экономиканың әртүрлі салаларындағы
бәсекелестік қатынастардың қалыптасу ерекшеліктерін батыстың ірі ғалымдары
терең де жан-жақты зерттеген.
Ресейлік ғалымдардың бәсекеге қабілеттілікке көзқарастары бойынша үш
негізгі позиция қалыптасқан. Біріншіден, бәсекеге қабілеттілік ең
алдымен коммерциялық жетістіктерге негізделген. Мұндай көзқарастың
негізгі өкілдеріне В.Д.Андрианов, А.Н.Романов, Ю.Ю.Корлюг,
С.А.Красильников жатады. Атап айтсақ, В.Д.Андрианов Бәсекеге
қабілеттілік дегеніміз - тауардың немесе қызметтің сыртқы және ішкі
нарықтардағы жемісті сатылуын қамтамасыз ететін тұтынушылық, сапалық
және баға белгілері,- деп есептейді .Екіншіден. бәсекеге қабілеттіліктің
негізі – тауардың тұтыну құны деп есептеледі. Мысалы, А.А.Амбарцумов пен
Ф.Ф.Стерлинов: тауардың бәсекеге қабілеттілігі - тұтынушылардың сол
тауарды сатып алуға жұмсаған қаражаттары мен оларды пайдалану
шығындарының осыған ұқсас тауарларға жұмсалған мөлшерімен салыстырғандағы
тауардың тұтынушылық қасиеттерінің жиынтығы,- деген пікірде. үшіншіден,
бәсекеге қабілеттілік - өнеркәсіп өнімінің сапа және баға параметрлерін
біріктіріп қана қоймай, менеджменттің, қаржылық ағымдарды басқарудың,
кәсіпорынның инвестициялық және инновациялық қызметіндегі құрамдас
бөліктерін біріктіретін көпқырлы түсінік. Мұндай көзқарасты қолдаушылардың
ішінде Ф.Блинск, Г.Воронина, Н.С.Степанова, Р.А.Фатхутдинов, В.Н.Костюк,
Ю.И.Коробов және басқалар бар.
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуындағы бәсекелестік қатынастардың
маңызы мен орнын зерттеуге бағытталған жекелеген еңбектер болғанымен,
оларды жүйелі түрде, тереңдете зерттеуге әлі де жеткілікті дәрежеде мән
берілмей отыр. Мысалы, К.Е.Кубаев экономика мен жекелеген корпорациялардың
бәсекеге қабілеттілігіне ықпал етуші басты фактор ретінде менеджмент
сапасын атап көрсетеді . Г.Н. Гамарник Қазақстанның қазіргі таңдағы
экономикалық жүйесі келесі мақсаттарға бағытталуы тиіс деп есептейді:
ұлттық экономиканың әлемдік жаһандану үрдістеріне бейімделуі,
экономиканың бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату, инфрақұрылымдық даму .
А.Ш.Накипов ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату көбінде
экономиканың әртүрлі салаларын халықаралық стандарттарға дер кезінде
көшіруге байланысты деп есептейді. Қазақстанның әлемдік деңгейдегі
экономикалық қауіпсіздігі мен бәсекеге қабілеттілігіне У.К. Шеденовтің
еңбектерінде мән берілген. Академик С.С.Сатыбалдин мемлекеттің
әлеуметтік–экономикалық модернизациясының стратегиясы жалпы ішкі өнімнің
өсуіне ғана байланысты емес, ол негізгі экономикалық және әлеуметтік
көрсеткіштердің, соның ішінде адам өмірінің ұзақтығы мен сапасы, жеке
бастың және қоғамдық қауіпсіздіктің жағдайы, экологиялық жағдай,
жұмыссыздықты азайту, білім алу мүмкіндігі және басқа көптеген факторлар
ықпал етеді деп есептейді . А.П.Абдразақова қазақстандық ғалымдардың
бәсекеге қабілеттілікке иерархиялық көзқарасын қолдайды. Яғни,
мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігі экономика салаларының, салалардың
бәсекеге қабілеттілігі жекелеген аймақтардың, аймақтардың бәсекеге
қабілеттілігі сол аймақтарда орналасқан кәсіпорындардың, ал
кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігі олардың өндіретін өнімдерінің
бәсекеге қабілеттілігіне тәуелді деп есептейді .
Ж.Ихданов өнімдердің бәсекеге қабілеттілігінің баға белгілеу процесіне
тәуелділігін зерттеген. Д.Айтжанова мен Ү. Дүйсен жалпы ұлттық
экономиканың бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату үшін мынандай бағыттарға
сүйену қажет деп есептейді: - жалпы ішкі өнімнің құрылымын өзгерту; -
бірінші айтылғанды есепке ала отырып, ғылымға негізделген, жоғары
технологиялық, бәсекеге қабілетті өнімдерді өндірудің өсімін қамтамасыз
ету; жоғары түпкілікті құны бар тауарлар мен қызметтер өндірудің жеке
салмағының өсуі .
Біздің еліміздегі бәсекелестік қатынастарды реттеу тәжірибесі нарықтық
қатынастармен бірге қалыптасып, дамып келеді. XX – ғасырдың алғашқы
ширегінде болған саяси құрылыстың түбегейлі өзгеруі шаруашылық жүргізудің
негізгі бағыттарын да түпкілікті өзгертті. Нарық және бәсекелестік туралы
ілімдердің дамуы тоқтап қалды, ол ілімдерді оқудың өзі адамдар үшін
қауіпке айналды. Ұзақ уақыт бойы тауарлық өндірістің, нарықтың және батыста
қарқындап дами бастаған маркетингтің маңызын ескермеу күрделі қайшылықтарға
алып келді. Жетпіс жылдан астам уақыт бойы экономикалық зияндардан бөлек
нарық және бәсекелестік жағдайында қызмет атқаруда тәжірибесі жоқ,
теориялық білімнен артта қалған шаруашылық басшылары өсіп жетілді.
Кәсіпорынның бәсекелесу ортасы төрт модельдің негізінде қалыптасқан
бәсекелестіктің типіне байланысты ерекшеленеді. Монополиялық бәсеке,
олигополиялық бәсеке, таза монополия және толысқан (таза) бәсеке орталары
кәсіпорынның бәсекелік күресінің негізгі бағыттарын анықтайды. Ондай
бағыттарға мысал ретінде мына бағыттарды жатқызамыз: өндіріс көлемінің
ұлғаюының нәтижесінде үнемделген қаражаттарды тиімді пайдалануға жағдай
туғызу; үнемдеудің қатаң тәртібін енгізу; нақты бір тауарға мамандану;
бағалардың өзгеруіне пәрменді жауап беру, дайын болу; құпия топтар құру;
белсенді, бағаға қатысы жоқ бәсекелестік тәсілдерін қолдану; салаға басқа
бәсекелестердің енуіне кедергі жасау; ұқсас тауарлардың нарыққа енуіне
қарсы күресу және т.с.с. Бәсекелестіктің әртүрлі модельдерінде кәсіпорынның
бәсекелесу ортасы тауар нарығына белгілі бір ықпал ету аясы бар, уақыт
мерзіміне және ықпал ету қарқынына байланысты көптеген әртүрлі факторлардың
ықпалына тәуелді. 2-суретте факторлардың субъектілер түрінде топталған
келесі түрлері көрсетілген: мемлекет және оның бәсекелестікті реттеу
саласындағы саясаты; нарықта пайда болып, бәсекелестікті күшейтетін
кәсіпорындар; сала кәсіпорындарына қысым көрсететін өнім тұтынушылары;
салалық нарыққа шикізат, материал, қосалқы бөлшек жеткізушілер; салалық
нарықтың бір бөлігін жаулап алған ұқсас тауар өндірушілер; өнімді өндіруші
(сатушы) кәсіпорындар. Жоғарыдағы айтылған мәселелердің негізінде
кәсіпорынның бәсекелесу ортасының құрылымының жалпылама схемасын құруға
болады.
Бәсекелестікті реттеу саласындағы мемлекеттің жүргізетін саясатын келесі
бағыттар құрайды: монополияға қарсы саясат – нарықтағы қызмет атқарушы
табиғи монополиялар мен мемлекеттік монополиялардың жұмысын қадағалау мен
шектеуге қажетті әдістер мен құралдарды анықтайды; бәсекелестікті қолдауға
бағытталған қаржы саясаты; кеден саясатын өзгерту, лицензиялау мен квота
белгілеу негізінде өнімдердің экспорты мен импортын реттеу; өнімдер мен
қызметтерді мемлекеттік стандарттау; патенттік – лицензиялық саясат;
тұтынушыларды әлеуметтік қорғау.
Нарықта жаңа бәсекелестердің пайда болуының нәтижесінде нарыққа
қатысушылардың үлестері қайта бөлінеді және көп жағдайда олардың үлестері
азаяды. Слонымен, бәсекеге қабілеттілік – тұтынушының өнімді сатып алуға,
тұтынуға (пайдалануға) және жоюға жұмсалған шығындарының мөлшерін
анықтайтын, тұтынушы үшін маңызды және өнімнің сапасының құрамына кіретін
өнімнің қасиеттерінің жиынтығы ретінде анықталады.
Сурет 2 – Шаруашылық субъектісінің бәсекелесу ортасының құрылымы
Нарық – бұл тауарлар мен қызметтерді айырбастау сферасы. Маркетингте бұл
анықтамаға дəлірек ететін ел нарығы немесе географиялық нарық деген
түсініктерді қосу тəн. Нарық сөзі басқа да мағыналарға ие: нақты тауар
немесе тауарлар тобының нарығы, мысалы резинотехникалық бұйымдар нарығы,
онда өндіріске қажет конвейрлік ленталар нарығын немесе нақты қара
металлургия өнерəсібіне қажет конвейрлік ленталар нарығын бөліп қарастыруға
болады. Нарықтық экономикалық конъюнктура сұраныс, ұсыныс жəне баға
динамикасының белгілі-бір ара-қатынасымен көрсетілетін жəне факторлар мен
шарттардың жиынтығымен сипатталатын нарықтағы жағдай ретінде анықталады.
Сұраныс, ұсыныс жəне тауарға баға арқылы конъюнктураны көрсететін басқа да
факторлар пайда болады.
Конъюнктура, ең алдымен, сұраныс пен ұсыныстың өзара қатынасымен
сипатталады. Бұл қатынас сұраныс пен ұсынысқа немесе екеуіне бір уақытта
əсер ететін факторларға байланысты өзгереді, ол өз кезегінде тауарлық
айналымның бағытын анықтайды. Нарықтың дамуы сұраныс пен ұсыныс арасындағы
қарама- қайшылықтарды тұрақты шешу арқылы жүзеге асырылады, бұл осы
экономикалық категориялардың барлық диалектикасын анықтайды. Егер нарық
конъюнктурасының жағдайы мəселесін теориялық тұрғыдан қарастырсақ
классикалық жағдайды еске түсіру жөн: сұраныс ұсыныстан жоғары – онда
тауарларға баға жоғарылайды; сұраныс ұсыныстан төмен – бағаның төмендеуіне
əкеледі жəне нарықтық тепе-теңдік. Соңғысы тəжірибеде елпеттес емес. Кез-
келген жағдайда конъюнктура жағдайы сатушыға да, сатып алушыға да белгілі-
бір шешім қабылдауды талап етеді. Сондықтан дұрыс шешім қабылдау үшін
нарықтағы жағдай туралы ақпаратқа ие болу керек, яғни оны зерттеу бойынша
жұмыстар істеу қажет.
Сұраныс – сəйкес ақша құралдарымен қамтамасыз етілген қажеттіліктің
көрсетілу формасы, яғни төлем қабілетті қажеттелік. Төлемқабілеттілік
сұранымның маңызды белгісі жəне айырықша қасиеті болып саналады. Бірақ бұл
қасиетпен оның маңызы шектелмейді. Сұраныстың маңыздылығы оның заттай
қажеттілігін көрсететін қабілеті болып саналады. Сұранымның табиғи заттық
сипаттамасы нарыққа түсетін тауарлар мен қызметтердің ассортименті мен
сапасына тұтынушылық тұрғыдан баға беру түрінде нақтыланады.
Ассортимент пен сапаға тұтынушылық баға беру – бұл өнімге немесе оның жеке
қасиеттеріне баға беру, бейтараптық немесе жағымсыз қатынасын байыпты түрде
білдіру болып табылады. Өнім шығару құрылымы мен ассортиментін
қалыптастыруда кəсіпорын бір жағынан, берілген өнім түріне деген сұранысты,
екінші жағынан – қолындағы еңбек, шикізат, техникалық, технологиялық,
қаржылық жəне т.б. ресурстарды тиімдірек пайдалануды ескеру керек.
Ассортиментті қалыптастыру жүйесіне мыналар кіреді:
1. Сатып алушылардың ағымдық жəне перспективалық қажеттілігін анықтау.
2. Шығарылатын жəне шығару жоспарланған өнімнің бəсекеге қабілеттілік
деңгейінің бағасы.
3. Рыноктағы бұйымның өмір сүру циклын зерттеу, өнімнің жаңа жəне
жетілдірілген түрін енгізуге өз уақытында шара қабылдау, өндіріс
бағдарламасынан ескірген жəне экономикалық жағынан тиімсіз бұйымдарды алып
тастау.
4. Өнім ассортиментіндегі өзгерістің тəуекел дəрежесі мен экономикалық
тиімділігінің бағасы.
Тұтынушылық баға беру тікелей артықшылық беру ретінде – алу ақысы немесе
керісінше, өнімді сатып алудан бас тарту арқылы, сондай-ақ басқалардың
алдында белгіленуі бойынша соған ұқсас қандайда бір бір өнімнің
басымдылықтары, тұтыну құндылығын, тауарлың пайдалылығын түсіруші (сатып
алушылардың нақты ассортиментімен танысу негізінде белгілі болатын)
ақаулықтары туралы пайымдаулары түрінде белгіленуі мүмкін. Сұранымды
қанағаттандыру – бұл оның төлем қабілеттілігі мен табиғи заттық құрамы
арасындағы қарама-қайшылықтарды шешу болып табылады.
Бұл қарама-қайшылықты сандық тұрғыдан білдіру ретінде көрсетілген сұраным
мен оның қанағаттандырылған бөлігі арасындағы ара салмағы,
қанағаттандырылмаған сұраным шамасына тең, оның арасындағы алшақтық болып
қызмет етеді. Ұсыныс – нарықта бар немесе нарыққа жеткізуге болатын
тауарлар жиынтығы Ұсыныс өндіріспен анықталады, бірақ оған тепе-тең емес.
Өндірістің өзгеріссіз көлемінде баға динамикасының өзгеруі ұсыныс көлемін
өзгертеді. Осыдан сұраныс пен ұсыныстың теңдігі өндіріс пен қажеттіліктің
теңдігі емес. Тауар сұранысының өзгеруі – бұл тауарларды ұсыну нарығы
жағынан адекватты реакция тудыралы. Нарықта тауарды ұсыну - өндіретін жəне
сатуға ұсынатын тауарлар саны мен бағасы арасындағы тура тəуелділікті
көрсететін кəсіпкерліктің басқа бір қыры. Тауар сату көлемі мен баға бір
бағытта өзгереді: егер баға көтерілсе, онда нарықта сатылатын тауарлар көп
ұсынылады. Керісінше, егер берілген тауар бағасы төмендесе, нарықта оны
өндіру мен ұсыну дəл солай қысқарады Сұраныс пен ұсыныстың қатынасын тек
осы байланысты туындататын негізді анықтағаннан кейін ғана түсіндіруге
болады. Негіз ретінде өндіріс жəне онымен шартталған айырбас, сонын ішінде
сұранысқа əсер ететін факторлар қарастырылады. Өндірістік көлемінің өсу
қарқыны, оның сапасының көтерілуі кəсіпорынның рентабельдігі мен пайда
өлшеміне тікелей əсер етеді. Сондықтан оны талдаудың мəні жоғары. Талдаудың
негізгі міндеттері:
- өндіріс динамикасы жəне жоспардың орындалу дəрежесін бағалосы
көрсеткіштің өлшемінің өзгеруіне факторлардың əсерін анықтау;
- өнімді шығаруды арттыруда шаруашылық ішіндегі қосымша күштерді анықтау;
- анықталған қосымша күшті игеру бойынша шаралар дайындау.
Маркетоглогтар нарықтық сұранысты бағалауды негізгі үш бағытта
қарастылрады: жиынтық нарықтық сұраныс, аймақтық нарықтық сұраныс, нақты
өткізу жəне нарық үлесі. Тауарлар маркетингі негізгі екі бағытта
қарастырылады: тұтыну тауарлары нарығы, өндірістік-техникалық бағыттағы
тауарлар. Өнеркəсіпке арналған тауарлар нарығы – басқа тұтынушыларға
сатылатын, жалға берілетін немесе қамтамасыз етілетін басқа қызметтер мен
тауарларды өндіру кезінде қолданылатын тауарлар мен қызметтерді сатып
алатын тұлғалар немесе ұйымдар жиынтығы. Өнеркəсіптік тауарлар нарығы
тауарлық номенклатура жəне ақша айналымы көлемі көрсеткіштері кең қолданыс
тауарлар нарығының сəйкес көрсеткіштерінен жоғары мəнге ие болады.
Өнеркəсіптік тауарлар нарығына кең қолданыс тауарларынан ерекшелендіретін
өзіндік сипаттамалар тəн:
1. Онда сатып алушылар саны аз. Өнеркəсіптік тауарларды сатушы, тұтыну
тауарларын сатушыға қарағанда аз сатып алушыларға ие.
2. Осы сатып алушылардың аз саны, əдетте ірі компаниялар болады.
3. Сатып алушылар географиялық шоғырланған. Өнеркəсіптердің географиялық
шоғырлануы шығындарды азайтады.
4. Өнеркəсіптік тауарларға сұраныс икемсіз болады.
5. Өнеркəсіптік тауарларды сатып алушылар – мамандар.
Өндірістік құралдар маркетингі кез келген өңдеу деңгейіндегі өндірістік-
техникалық бағыттағы тауарлардың кең көлемін қамтиды. Өнеркəсіптік құралдар
нарығы тұтыну тауарлары нарығына қарағанда едəуір күрделі болып келеді.
Өндірістік-техникалық бағыттағы тауарларды өндірушілер көптеген ерекше
мəселелерді шешуге мəжбүр, оның негізгі себебі бұл өнімдерге сұраныстың
қалыптасуы мен дамуының ерекшеліктерімен тікелей байланысты. Бұл
ерекшеліктің ең негізгісі – тұтынушылардың сатып алатын тауарына сапа
жағынан қойылатын талаптарының қатаңдығы. Бұл тауарлар мақсаты қолданысқа
алынады жəне нақты тауарды жасау кезінде пайдаланылады. Сонымен қатар
өндірістік- техникалық бағыттағы тауарлар, көбіне негізгі капитал ретінде
қарастырылады. Бұл тауарға сұраныс өзіннен-өзі емес, осы тауарларды
қолданатын тұтынушылардың шығаратын өнімдеріне қалыптасатын сұранысқа
тікелей тəуелді деген ойлар көптеген əдибиеттерде айтылады. Сондықтан
өндірістік-техникалық тауарларға сұраныс екіншілік сипатқа ие. Əдетте,
өндірістік тауарларды өндірушілер өндірісті диверсификациялау арқылы
игерілген нарықты кеңейтуге ұмтылған ірі компаниялар болады. Олардың
арасындағы бəсеке келесі негізгі бағыттар бойынша жүргізіледі: -
ассортименті жаңарту. Өнім ассортиментін нарық конъюнктурасын есепке -
ала отырып уақытылы жаңарту кəсіпорынның бəсекегеқабілеттілігі мен іскерлік
белсенділігінің маңызды индикаторы болып табылады; баға саясаты; -
техникалық жəне сервистік қызмет көрсету; - жарнамалық кампаниялар. Қорыта
келе, нарықты терең зерттеуге қажет экономикалық категориялар, сол нарықтың
өзіндік ерекшеліктеріне сəйкес əртүрлі аспектілерден қарастырылады. Сонымен
қатар, ол категорияларға өзіндік қасиеттер тəн.
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАҒА САЯСАТЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕХАНИЗМІН
ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында бағаға әсер ететін факторларды талдау
20 ғасырдың аяғында толығымен қазіргі экономиканы да, бағаны да өзгерткен
бірнеше фактордың (қозғаушы күштердің) әрекеті байқалды. Үшінші ғылыми-
техникалық революция, шаруашылықтың барлық сфераларындағы жаңа
технологиялар, ең әуелі, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (олардың
трансферті әлемнің барлық елінде ірі технологиялық қайта құруға мүмкіндік
береді) сол факторлардың негізгісі болып табылады. Сонымен қатар өзгеріс
факторларына жаһандық бәсекелестіктің күшеюі, дамушы елдер қатысатын жаңа
халықаралық еңбек бөлінісі, тікелей шетел инвестициясының ағымдары,
портфельдік инвестиция өсімі және олардың әлемдік қаржылық дағдарыстар
ықпалына кіруі жатады. Бұл қозғаушы күштер біртіндеп ұлттық экономиканы,
баға деңгейін өзгертеді. Экономиканың дамуының қозғаушы күштерінің бағаның
құрылымы мен формаларына ықпалы қазіргі кездегі ерекшеліктерді анықтайтын
төмендегідей ағымдарда байқалады:
- еңбек ресурстарына сұраныс пен халықты жұмыспен қамтудың айтарлықтай
білікті жұмысшыларға қарай жылжуы (бұл адамзат ресурсының макро-, мезо-
және микродеңгейде даму мәселесінің өзектілігін арттыра түседі);
- халықаралық еңбек миграциясы масштабтарының кеңеюі, ұлттық еңбек
нарықтарында мигранттар үлесінің артуы (мигранттар санының өсу қарқыны
әлемдегі халық өсімінен жоғары);
- жұмыс істейтін кедейлердің айтарлықтай көп мөлшердегі үлесінің сақталуы
және еңбек ақыдағы айырмашылықтың өсімі (жұмысшылардың кедейшілігіне
ықпал ететін негізгі факторларға асырауындағы адамдардың саны, жұмыспен
қамтудың жүйесіз сипаты немесе толық емес жұмыс уақыты жағдайындағы
еңбек, жалақының төмен деңгейі);
- жұмыспен қамту мен мамандық шеңберінде, оның ішінде гендерлік тұрғыда
алалаушылықтың сақталуы;
- еңбек ресурстарын пайдалану шарттарының жұмыспен қамту формала-рының
спектрін кеңейту мен түрлерін көбейту бағытына қарай өзгеруі. Жұмыс-пен
қамтудың икемді және стандартты емес формалары бұрын фирмалар мен
мемлекет өз мойнына алған қатерлерді индивидке аударады (егер әлеуметтік
жағынан қорғалуды жұмыспен қамту шарттарының белгілі кепілі ретінде
түсінетін болса, жұмысшылар үшін оның деңгейі мүлдем төмендеп кеткен);
- жастардың жұмыссыздығының айтарлықтай жоғары болуы (әлемнің барлық
елінде ол ересек халықтың жұмыссыздық дегейінен жоғары және 2007ж. ЭЫДҰ
елдерінде 8 - 27,7 % аралығында болған).
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің жүргізген экономикалық саясаты мен
қаржы тұрақтылығын айқындайтын бірнеше кезеңдерді атап өтуге болады:
Бірінші кезең. Инфляцияны ауыздықтау, ұлттық валютаның және және қаржы
рыноктарының қалыптасуы (1993-1996 жылдар). 1995 жылдың аяғында – 8,2 %
болған ЖІӨ өсу қарқыны төиендеуінің сақталуына қарамастан, осы кезеңнің
аяғында Бағаның деңгейін 60,3 %-ға дейін төмендетуге қол жетті. 1993 жылғы
қарашада теңгенің енгізілу кезіне қарай Қазақстанның банк жүйесі едәуір
дәрежеде реформаланған болатын: екі деңгейлі банк жүйесі жұмыс істеді,
барлық мамандандырылған банктер акционерлік банктер болып қайта құрылды, ал
Ұлттық банке орталық банктің бірқатар функциялары берілді. Бұл өз
валютвмызға көшуді және Қазақстанның ақша-несие саясатын жүргізуін едәуір
жеңілдетті. Банк секторын едәуір сауықтыру жөніндегі іс-шараларды жүргізу
нәтижесінде 1993-1996 жылдар арлығындағы кезеңде екінші деңгейдегі
банктердің саны 204-тен 101-ге азайды.
Екінші кезең. Экономиканы тұрақтандыруға қол жеткізу және банк жүйесін
жедел түрде реформалау (1997-1999 жылдар)
Банк секторын шоғырландыру және сауықтыру процестері екінші деңгейдегі
банктердің жалпы санының 55-ке дейін азаюына ықпал етті. Жекелеген банктер
қайта ұйымдастырылды.
1998 жылғы қаңтардан бастап Қазақстан рыноктық қатынастар негізінде
құрылған және ұзақ мерзімді перспективаға есептелген үш деңгейлізейнетақы
жүйесіне көшті. Үшінші кезең. Экономиканың тұрақты өсуі, қаржы секторын
қарқынды дамыту және барлық қаржы секторының халықаралық стандарттарға көше
бастауы (2000 жылдан бастап). ЖІӨ-нің жиынтық өсуі соңғы 3 жылда 33 %-ға
жуық болды, бұл Қазақстанның экономикалық даму қарқыны жағынан әлемдік
лидерлердің бірі болуына мүмкіндік жасады. 2004 жылдың 9 айында
экономикалық өсу 8,6 % болды. 2000-2006 ж.ж. аралығында экономикалық
жандану процестері байқалды. 2007 ж. жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) өсімі
2005 ж. салыстырғанда 10,7 %. құрады 2007 ж. Қазақстан экономикасының
өсімі 8,5 % құрады. Ал бұл көрсеткіш 1998 ж болған дүниежүзілік
экономикалық дағдарыстан соң кумулятивтік өсімнің 83,6 % құрап отырғанан
көрсетедіі. Сонымен, бүгінде Қазақстан үшін маңызды мәселе, 2000 ж. қол
жеткізілген ЖІӨ көлемін екі есе ұлғайту міндеті тұр (сурет 1).
дерек көзі: ҚР Статистка Агенттігінің мәліметтері
Сурет 1 – Қазақстан республикасында ЖІӨ өзгерісінің серпіні, 1991-2007
ж.ж.. (%)
2006 ж. жан басына шаққандағы нақты ЖІӨ $5 291,6; ал 2007 ж. $5 800
(паритет құнын ескермегенде) құрады. Ел экономикасының дамуын сипаттайтын
маңызды көрсеткіштердің біріне инфляция деңгейі жатады. Қазақстанда Балтика
мен ТМД елдері сияқты инфляцияның түрлі деңгейлері тіркелді.Инфляцияның ең
жоғары қарқыны 1992 – 3060,8 % болды (сурет 2). ҚР ұлттық банкінің
жүргізген қатаң ақша-несие саясатының арқасында инфляцияның өсу қарқынын
тоқтап, 1998 жылы оның ең төмен деңгейі 5,9% дейін ауыздықталды. ТМД
елдеріне қарағанда Қазақстандағы инфляция деңгейі онша жоғары емес.
Алайда, соңғы үш жылда инфляция деңгейі өсе бастады, 2007 ж. ол 18,8 %
құрады (сурет 2). Осының саларынан, азық-түлік тағамдарының бағасы 26,6%,
азық-түлік тағамдарына жатпайтын халық тұтынатын тауарлар бағасы – 10,5
%, ақылы қызметтерге – 15,4% өсіп отыр. Көріп отырғанымыздай, инфляция
деңгейінің өсуіне 2007 ж. азық-түлік тағамдарының бағасының өсуі себеп
болды. (салыстыру мақсатында: 2007 жылы Ресей экономикасында инфляция
деңгейі 12 % құрады).
Ескерту- дерек көзі: ҚР Статистка Агенттігінің және ҚР ҰБ
мәліметтері
Сурет 2 – 1991-2007 ж.ж Қазақстандағы инфляция қарқыны,.(желтоқсан айы
желтоқсан айына)
Жалпы 1995-2007 ж.ж. дүние жүзінде инфляция деңгейін өлшейтін тұтыну
бағасының индекстері, 2,8 есе, с.і. – азық-түлік тағамдарының бағасы 2,6
есе, азық-түлік тағамдарына жатпайтын халық тұтынатын тауарлар бағасы – 2
есе, ақылы қызмет түрлеріне деген баға 6 есе өсті[1].
Ақылы қызмет түрлеріне бағаның күрт өсуі тұрғын халықтың коммуналдық
төлемдерге төлейтін сомасының жоғарылауымен түсіндіріледі, 2007 ж. в ақылы
қызмет түрлерінің құрамында коммуналдық төлемдердің үлесі 45% құрады.
Коммуналдық төлемдердің өсу қарқыны бойынша Қазақстан дүние жүзіндегі
барлық мемлекеттерді басып озған. Инфляция жер мен жылжымайтын мүлік
құнына кіретін тауар бағаларын ескермейді
Кесте 2- 2008 жылдың қаңтар айында ҚР инфляция деңгейі 1,1% құрады
пайызбен, өсім +, төмендеу –
2007 жылдың қаңтары
2008 ж. желтоқсаны 20077. ж қаңтарына2007 ж. желтоқсанына
Барлық тауарлар1,1 8,5 9,5
мен қызметтер
Азық -түлік 1,6 7,6 9,0
Ақылы қызмет 1,1 12,0 12,8
Экономикадағы өнімділіктің өсуінен басым болып отырған кəсіпорындардың,
мемлекеттің, халықтың кірістерінің ұлғаюы нəтижесінде қалыптасқан жиынтық
сұранысының жоғары деңгейі (Сурет 2), сондай-ақ белсенді бюджеттік саясат
қысқа мерзімді аспектіде Ұлттық Банктің ақша-несие саясатымен байланысты
емес құбылмалы факторлардың инфляцияға ықпалын күшейтеді
Қазақстанда басқа негізгі макроэкономикалық индикаторлар оң жəне тұрақты
динамиканы көрсеткен жағдайда Бағаның қалыптасқан деңгейі аса қауіпті
болмайды. Қазақстандағы инфляциялық үдерістерге жоғары экономикалық өсу
салдары болып табылатын факторлар ықпал етеді. Инфляция 2001-2005 жж.
аралығында жылдық көрсеткішпен 6-7 % шегіндегі тұрақты деңгейде қалды.
Алайда, 2002 жылдан бастап Қазақстан экономикасындағы инфляциялық
үдерістердің күшейгені байқалды. 2006 жылдың қорытындысы бойынша инфляция
7,5 % деңгейінде қалыптасты, 2007 жылы оның өсуі 8,5 % деңгейінде болды
(Сурет 2).
Сурет 4 - 1991 - 2006 жылдар аралығындағы Қазақстандағы бюджет саясатының
инфляция деңгейіне әсері, %)
Қазақстанның аграрлық секторы қазіргі кезде өнеркәсіп көлемiнің өсуiне
қарамастан шикiзаттық бағыттылығымен, өңдеушi өнеркәсiп өнімділігiнің
төмендiгi, әлемдiк экономикамен ықпалдасудың мардымсыздығы, ел iшіндегi
салааралық және өңiраралық экономикалық ықпалдасудың нашарлығы, iшкі
рыноктағы тауарларға және қызметтер көрсетуге тұтынушы сұранысының (шағын
экономика) төмендiгi, өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымның дамымауы,
кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық артта қалушылығы,
ғылымның өндiрiспен қарқынды байланысының болмауы, ғылыми-зерттеу және
тәжiрибелiк-конструкторлық жұмыстарға арналған қаржылардың аз болуы,
менеджменттің экономиканың жаhандану процестерiне бейімделу және сервистiк-
технологиялық экономикаға көшу мiндеттерiне сай келмеуі, ауылдық елді
мекендердің әлеуметтік инфрақұрылымының дамымауы, ауыл тұрғындарының тұрмыс
жағдайының сапазыздығы, тұрғындардың жан басына шаққанда халықтың орташа
ақшалай табыс деңгейiнің қала тұрғындарымен салыстырғанда төмен болуы және
көптеген шешілуі тиіс мәселелердің болуымен сипатталады. Сонымен бiрге,
iшкi рыноктағы өнімдердің шетелдік өнiмдермен бәсекеге түсу қабілетінің
төмен болуы, инвесторлардың қосылған құны жоғары өнiмдер шығаруға мүдде
білдiрмеуi; мамандар мен жұмысшы кадрларды даярлау мен қайта даярлаудың
қазiргi заманғы жүйесінің болмауы; минералдық шикiзатты өндiру бойынша
шығып қалған қуаттардың орнын толтыру және жаңаларын дамыту жөніндегi
геологиялық-барлау жұмыстарын жеткiлiксiз жүргiзуі; iшкi рыноктың тарлығы
сала проблемалары болып отыр.
2.2 Экономикада бәсекеге қабілеттілікті арттырудың және бағаны
ырықтандырудың бағыттары
Шаруашылықтың қазіргі əлемдік жүйесі ресурстардың алғашқы түрлерінің
шектеулігіне байланысты оларды тиімді қолдануға деген қажеттіліктердің
тереңдеуімен сипатталып отыр. Ресурстарды тиімді қолдану ұлттық
экономиканың əртүрлі секторлары мен құрылымдық деңгейлерінде инновациялық
процестермен іске аспақ. Қазақстан Республикасының халықаралық еңбек
бөлінісінің жүйесіне енуі мен жаһандық бəсекенің қысымына төтеп бере алу
мүмкіншіліктері инновациялық шараларды дұрыс ұйымдастырып, оны іске асыра
білуіне байланысты. Олай болмаған жағдайда бəсекеге қабілеттіліктің барлық
деңгейлерінде: тауарлық, фирмалық, салалық жəне мемлекеттік ауқымда олар
қосымша құны жоғары бəсекелік артықшылықтары бар өнім өндіруде көптеген
кедергілерге соқтығады.
Қазақстан Республикасы дамудың индустриялы сатысына және орнықты дамудың
траекториясына қадам басқанда, өндіріс өнiмдiлiгiн арттыру және ауыл
шаруашылығы өнiмiн қайта өңдейтiн бәсекеге қабiлеттi өндiрiстердi дамыту
мәселелері еңбек ресурстарын тиімді пайдалану, сонымен бірге өркениетті
еңбек рыногын қалыптастыру проблемаларымен тығыз байланыста. Аймақтық
деңгейде, әсіресе, ауылдық елді мекендерде бұл процес біркелкі емес және
созылмалы сипатқа ие. Еңбек әлеуеті халықтың орташа жасы мен жынысының
құрылымы, өмір сүруінің ұзақтығы, білімділік пен кәсіби-мамандану деңгейі
және т с.с. белгілі бір жағдайларда жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 баға саясатының теориялық мазмұны
1.1 Баға ұғымы мәні және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Мемлекеттің баға және бәсекеніі реттеу саласындағы
саясаты ... ... ... ... ..11
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНда баға саясатын қалыптастыру механизмдері
2.1 Қазақстан Республикасында баға саясатына әсер ететін
факторлар ... ... ... .24
2.2 Экономикада бәсекеге қабілеттілікті артырудың және бағаны
ырықтандырудың бағыттарын
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...30
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНда баға саясатын қалыптастыру МЕН жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...44
қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
Қолданылған әдебитеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...57
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының бәсекеге
қабілетті 50 елдің қатарынан нық орын алу жөніндегі стратегиялық міндеттің
орындалуы үшін әлемдік экономиканың өсімінен тұрақты түрде асып отыратын
экономикалық даму қажет. Еліміздің жоғары деңгейде өзіндік жолы бар
мемлекет ретінде танылуы, оның әлеуметтік-экономикалық үстемелеп дамуы,
халықтың әл-ауқатын, тұрмыс жағдайын жақсартудың негізі болып табылады.
Бұл үшін қаржылық және әлеуметтік тұрақтылықты сақтай отырып шаруашылық
жүргізудің қолайлы жолдарын туғызу қажет, халықаралық еңбек бөлінісіне, ел
экономикасының өсуіне тиімді жағдай орната отырып, белсене қатысу керек.
Экономикалық өсуді жеделдетудің және өндірістің тиімділігін арттырудың
басты факторы – елдегі баға саясаты.
Қазақстанда экономикалық реформаларды жедел жүргізу нәтижесінде баға
ырықтандырылды, тиімділікті көтеруге бағытталған ынталандыру шаралары да
жүргізіліп келеді. Алайда, бүгінгі кезеңдегі экономикалық ынталандыру
біліктілікке, еңбек сапасына, кәсіпкерлердің өндіріс нәтижелілігіне және
макроэкономикалық көрсеткіштер динамикасына тәуелді болмай отығанын атап
көрсетуге тура келеді. Бағаны мемлекет тұрғысынан реттеу оның маңызды
қызметі болып табылады. Бағаның өзгерісі. мемлекеттің экономиканы
реттеудегі басты объектісі болып табылады.
Бағалар елдің әлеуметтік және экономикалық даму деңгейіне елеулі әсерін
тигізеді. Бағаның тұрақты болуы инфляция қарқыны бәсеңдейді, ұлттық
экономиканың бәсекеге қабілеттілігі артады, ел ішіндегі саяси, экономикалық
және әлеуметтік мәселелер қалыпты болады. Ел экономикасының Дүниежүзілік
Сауда Ұйымына енуге дайындалуы отандық өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігіне
ерекше талаптар қояды. Осыған орай, бағаның тұрақты деңгейін қамтамасыз ету
мәселесі аса өзекті болып табылады. Бұл мәселе, әсіресе, ауыл шаруашылығы
секторында, аса маңызды. Өйткені, ауыл шаруашылығы халықты өмір сүру үшін
қажетті азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз ететін ел экономикасының маңызды
саласы. Жоғарыда айтылған мәселелердің жиынтығы диплом жұмысының
зерттеудің тақырыбының өзектілігін және зерделеу бағыттарын анықтайды.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Диплом жұмысының зерттеудің басты
мақсаты елдегі баға саясатының негізгі қалыптасу бағыттары мен үрдістерін
зерттеу, бағаны ырықтандыру бағыттарын айқындау болып табылады.
Зерттеу объектісі ретінде елдегі қалыптасып отырған баға мен мемлекеттің
баға саясатын жүргізу шаралары алынды.
Зерттеу пәні қазіргі экономикалық ынталандыру жүйесінің теориялық және
әдістемелік аспектілерін әзірлеу болып табылады.
Зерттеудің ақпараттық негізі. Зерттеудің ақпараттық негізі ретінде
еңбектері, мерзімдік баспасөз және ғылыми-тәжірибелік конференциялар мен
семинарлардың материалдары алынды. Жұмыста зерттеліп отырған мәселені
реттейтін Қазақстан Республикасының заң актілері мен басқа да құқықтық-
нормативтік құжаттар пайдаланылды. Зерттеудің эмпирикалық базасын Қазақстан
Республикасының статистика жөніндегі Агенттіктің деректері, ғылыми-зерттеу
институттарының салалық және академиялық еңбектері, мерзімді басылымдар,
сондай-ақ ОҚО статистка Департаментінің жылдық статистикалық есептері
құрады.
Диплом жұмысының жұмыстың ғылыми жаңалығы. Диплом жұмысының зерттеу
барысында ғылыми жаңалық ретінде постиндустриалық қоғамға өту кезеңіндегі
арттырудың шешуші факторы – оңтайлы баға саясатын қалыптасытру арқылы
экономикалық ынталандыру мәселесін шешуге бағытталған теориялық және
практикалық ұсыныстарды атауға болады.
Жұмыстың құрылымы. Диплом жұмысының жұмыстың құрылымы кіріспе, үш
бөлімдер мен қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 экономикалық жүйеде бағаны қалыптастырудың әдістмелік- теориялық
негіздері
1.1 Баға ұғымы мәні және оның түрлері
Мемлекеттің баға саясаты мемлекеттік бюджеттің ресурстары мен экономиканы
мемлкеттік реттеу құралдарына негізделіп қалыптасады.
Баға - нарықтық экономикада көптеген факторлардың әсерінен қалыптасады
және оларды ішкі және сыртқы деп бөледі (сурет 1) [1, б. 125].
Сурет 1- Бағаның қалыптасуына әсер ететін факторлар жүйесі
Экономикалық белгілеріне қарай в бағалардың келесі түрлерін ажыратады [2,
б. 211]:
1. Тауар айналымының қызмет көрсету саласына қарай:
1) өнеркәсіп өнімінің көтерме бағасы;
2) құрылыс саласы өнімдерінің бағасы;
3) ауыл шаруашылығы өнімдерін сатып алу бағасы;
4) жүк тасымалдау саласының тарифтері;
5) бөлшек бағалар;
6) тұрғын халыққа көрсетілетін тұрмыстық қызметтің тарифтері;
7) елдің сыртқы айналымында қолданылатын бағаларт (экспорттық және
импорттық бағалар).
өнеркәсіп өнімінің көтерме бағасы – бұл кәсіпорын өнімін сату бағасы.
- кәсіпорын белгілеген көтерме баға (өнімді жөнелту бағасы);
- өнеркәсіп саласындағы көтерме баға.
б) құрылыс саласы өнімдерінің бағасы бағаның үш түрі бойынша белгіленеді:
- құрылыстың сметалық құны;
- прейскурант бойынша белгіленетін баға (орташа сметалық құн)
- мердігерлер мен тапсырыс берушілер арасындағы келісілген бағалар.
в) ауыл шаруашылығы өнімдерін сатып алу бағасы – ауыл шаруашылығы өнімін
сатушы ауыл шаруашылығы кәсіпорындары, фермерлер, жеке үй шаруашылықтары
өндірген өнімге қойылатыфн бағалар. Әдетте мұндай бағалар ауыл шаруашылығы
өніміне деген сұранысқа байланысты , сондықтан келеді және келісімді
сипатта болады. Ол келесі көрсеткіштерден құралады: өнімнің өзіндік құны+
пайда + ҚҚС
г) жолаушылар мен жүк тасымалдау көліктерінің тарифтері- жолаушылар мен
жүктерді тасымалдағаны үшін алынатын төлемақы. Ол келесі көрсеткіштерден
құралады: тасымалдау шығындары+ пайда + ҚҚС
- бөлшек бағалар- бөлшек сауда орындарында тұпғын халыққа сатылатын
өнімдердің бағасы.
- тұрғын халыққа көрсетілетін тұрмыстық қызметтің тарифтері;
- елдің сыртқы айналымында қолданылатын бағалар (экспорттық және
импорттық бағалар)- ттұрмыстық және коммуналдық қызмет түрлеріне тұрғын
хылықтың төлейтін ақысы.
Саясат мемлекет қызметiнiң барлық бағыттарын қамтиды. Саяси ықпал жасаудың
элементi болып табылатын қоғамдық қатынастардың сферасына қарай
экономикалық немесе әлеуметтiк, мәдени немесе техникалық, қаржы немесе
несие , iшкi сыртқы саясат туралы айтады [3, б. 42].
Кез келген қоғамда мемлекет бағаны өзiнiң функциялары мен мiндеттерiнің
құрамына енгізеді. Қойылған мақсаттарды iске асыруда баға саясаты маңызды
рөл аткарады. Оны жасап, жүзеге асыру процесiнде қоғам алдында тұрған
мiндеттердi орындаудың шарттары қамтамасыз етiлдi; ол экономикалық
мүдделерге ықпал жасаудың белгiлi құралы болып табылады.
Материалистiк диалектика жүйесiнде түрлi басқа саясат сияқты баға саясаты
қондырмаға жатады, ал баға саясатында бiлiнетiн және өндiрiстiк
қатынастардың, белгiлi бiр экономикалық фомацияның бiр бөлiгi ретiнде
көретiнiң қаржы қатынастары базистық болып табылады.
Баға саясаты- бұл бағаны басқарудың түптi мақсаты, оның нақты нәтижесi;
өзiнiң функциялары мен мiндеттерiн жүзеге асыру үшiн кәсіпорынның қаржы
саласында жүргiзетiн мақсатты ойлары мен шараларының жиынтығы. Ол
мемлекеттiнiң экономикалық саясатының құрамды бөлiгi болып табылады.
Баға саясаты бюджет, салық, ақша, несие , кеден саясаттары құрамына
кіретін мемлекеттің экономикалық саясатының маңызды бағыттарының бірі.
Мемлкекеттің баға саясаты тек оның экономикалық және әлеуметтiк саясатын
жүзеге асырудың құралы болып келедi, яғни қосалқы рөлдi орындайды.
Мемлекеттiк саясатың басқа да бағыттарын - ұлтық, геосаясаты, әскери
саясаттарды да ұмытуға болмайды [4, б. 23].
Бағаны басқарудың бүкiл жүйесi мемлекеттің жалпы әлеуметтік-экономикалық
саясатына негiзделедi. Экономикалық заңдармен анықталатын қоғамдағы
өндiрiстiк қатынастар категориялар арқылы көрiнедi. Категориялар- бұл
бiркелкi экономикалық қатынастардың көрiнесi, бұл қатынастар экономикалық
өмiрдiң белгiлi бiр жағын сиппатайды және қорытынды түрде көрiнедi; оларға
баға, қаржы, сақтандыру, несие , табыс (пайда) және т.т. жатады. Баға
эконмикалық категория ретiнде, экономикалық заңдардың (күн заңының,
сұранамын мен ұсыным заңының, кажеттiлiктердiң жоғарылау заңының өндiрiстiк
қатынастардың өндiргiш күштердiң сипаты мен даму деңгейiне сәйкестiк
заңының, уақытты үнемдеу заңының) iс-әрекетiне негiзделедi.
Баға саясаты нақты шаруашылық өмiрде қаржы механзмi арқылы iске асырылады.
Ол бағаны ұйымдастыру, жоспарлау және басқару түрлерiнiң, нысандарының және
әдiстерiнiң жүйесi болып табылады. Қаржы механизмi арқылы шаруашылық
жүргiзудiң түрлi деңгейлерiнде және қызмет сфераларында экономикалық және
әлеуметтiк дамудың мемлекеттiк бағдамаларын орындау үшiн мақсатты ақша
қорлары мен ақша қорландарын қалыптастыру және пайдалану жөнiндегi қаржы
қатынастары басқарылады.
Көбiрек жалпы экономикалық категория ретiнде қаржы абстракцияның
(салықтардың, бюджеттiң және т.т.) аз дәрежесi бар жеке Баға қосалқы
категориялардан тұрақтындықтан, дербестiктiң белгiлi дәрежесiмен салық
саясатын, бюджет саясатын және оларға сай механизмдердi - салық, бюджет,
қаржы жоспарлары, бағаны басқару, қаржы-құқықтық механизмдердi бөлуге
болады. Кез келген мемлекеттің экономика саласындағы түпкілікті мақсаты
экономиканың тұрақты өсуін, баға тұрақтылығын және сыртқы экономикалық тепе-
теңдікті қамтамасыз етуді көздейді. Бұл мақсат жалпыэкономикалық реттеу
барысында іске асады, оның маңызды құрамдас бөлігінің бірі — мемлекеттің
ақша-несие саясаты болып табылады. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі
туралы” Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес Ұлттық банкінің негізгі
мақсаты баға тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады. Осы мақсатқа жету
үшін Ұлттық банк тарапынан мемлекеттің ақша-несие саясатын әзірлеу және
жүргізу, валюталық реттеуді және валюталық бақылауды жүзеге асыру, сондай-
ақ қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге жәрдемдесу сияқты
негізгі міндеттерді шешу талап етіледі.
Мемлекеттің ақша-несие саясаты жалпыэкономикалық реттеудің маңызды
құрамдас бөлігінің бірі болып табылады. Ол инфляцияны тежеу, белсенді
нарық конъюнктурасын сақтау, өндірістің құлдырауына және жұмыссыздыққа
жол бермеу мақсатында әзірленіп, іске асырылады. Ұзақ мерзімді кезеңге баға
тұрақтылығын сақтай отырып, баламалық ақша-несие саясаты нарықтық
экономиканың дамуы үшін қолайлы жағдай туғызады.
Қазақстан соңғы жылдары экономикалық өсудің жоғары қарқынына қол жеткізді,
бұл еліміздегі реформалардың табысты жүргізілуіне, сол сияқты сыртқы
экономикалық жағдайдың қолайлы болуына байланысты. Соңғы бірнеше жылда ЖІӨ
Қазақстан экономикасының тұрақты даму динамикасын көрсетуде. 2006 жылға
қарағанда ЖІӨ-нің өсуі 10,6% болды, ал 1991 жылдың (тәуелсіздік алған жылы)
деңгейі 41%-ға көтерілді. 2007 жылы жан басына шаққанда ЖІӨ соңғы 6 жылда 4
есеге ұлғайып, 5083 АҚШ долларына жетті.
Қазақстанның экономикасының дамуындағы жетістіктерді көптеген дамушы елдер
мойындап, халықаралық қаржы институттары мен рейтинг агенттіктері атап
көрсетіп отыр. Қазіргі уақытта Қазақстан әлемдегі бәсекеге қабілетті 50
елдің қатарынан лайықты орын алуға ұмтылуда. ҚР Статистика агенттігінің
ресми деректері бойынша ЖІӨ 2007 жылдың ішінде экономиканың тұрақты дамуы
туралы куәландыратын өсудің тұрақты серпінін көрсетті [5, б. 26].
Алайда, Қазақстан экономикасы соңғы жылдары инфляция қысымының күшейе
түскенімен қатар дамуда, бірақ Ұлттық банк пен Үкіметтің төмен инфляцияны
ұстап тұру жөніндегі үйлестірілген саясатының арқасында 2007 жылдың шілде
айынан бастап оның динамикасында түбірлі өзгеріске қол жеткізілді.
Нәтижесінде инфляция 9%-дан 8,4%-ға дейін төмендеді, және қазіргі уақытта
аса жоғары емес тұрақты деңгейде қалып отыр. Дегенмен де, инфляциялық
үдерістің баяулауына қарамастан, Ұлттық банк ақша-несие саясаты шараларын
әлсіреткісі келмейді, себебі жылдық инфляцияның төмендеу үрдісі тұрақсыз
болып қалуы мүмкін. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің ақша-несие
саясатының 2007 – 2009 жылдарға арналған негізгі бағыттарына сәйкес
Ұлттық банк 2007 жылы және одан кейін де орташа жылдық инфляцияның төмен
деңгейін қамтамасыз етуге бағдарланған ақша-несие саясатын жүргізуді өз
қызметінің басым бағыты деп айқындайды.
Ресми қайта қаржыландыру ставкасын қоса алғанда, Ұлттық банктің
операциялары бойынша ставкаларды реттеу ақша нарығындағы жағдайға және
инфляция деңгейіне байланысты жүргізіледі. Қаржы нарығындағы сыйақы
ставкасын, сондай-ақ банктердің артық өтімділігін реттеудің басты құралы –
екінші деңгейдегі банктердің Ұлттық банктегі қысқа мерзімді ноталары мен
депозиттері болып қала береді. Қазіргі кезеңде Қазақстанның экономикалық
саясатының негізгі мақсаты-экономиканың макроэкономикалық және қаржы
тұрақтылығына қол жеткізу болып табылады, сондай-ақ келешекте экономиканың
өсу алғышарттарын жасау. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін Қазақстан Үкіметі
мен Ұлттық банк 2007 жылдың қаңтар айында 2007 жылға арналған экономикалық
және әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары және экономикалық
көрсеткіштердің болжамы туралы бірлескен мәлімдеме жасады. Осы құжатқа
сәйкес Ұлттық банк пен Үкімет Қазақстанның халықаралық бәсекеге қабілетін
арттыруға, елдің өмір сүру деңгейін жақсартуға, экономиканың қарқынды
дамуын және баға тұрақтылығын қамтамасыз етуге қолайлы жағдай туғызуға
бағытталған саясатты келісіп жүргізетін болады [7, б. 77].
1.2 Мемлекеттің баға және бәсекеніі реттеу саласындағы саясаты
Баға саясаты туралы заң бойынша, елдегі инфляция деңгейін құрықтау туралы
дабыл қағып, көп жерде айттыңыз. Өркениетті нарықты дамытуға бағытталған
реформалар нарықтың басқа субъектілерінің арасында алатын орнын анықтау
барысында кәсіпорын үшін жаңа талаптар қояды. Бірінші кезекте бұл –
бәсекелестіктің күшеюі жағдайындағы тиімді жұмыс атқаруға қажетті әдістерді
қалыптастыруға бағытталған басқару шешімдеріне қатысты мәселе. Зерттеулер
нәтижесінде отандық кәсіпорындардың көпшілігі бәсекелік күрес жүргізуге әлі
де дайын еместігі анықталды. Кейбір кәсіпорындардың қолында бәсекеге
қабілеттілігі барынша жоғары өнімдер болған күннің өзінде, олар өздерінің
бәсекелестік басымдықтарын толығымен, тиімді түрде пайдалана алмауы мүмкін.
Оның себебі, бәсекелестік күрес құралдарының келесі жиынтығын тәжірибе
жүзінде тиімді қолдана алмауында: баға саясаты, өнімдер мен қызметтерді алу
мен үлестіру арналарын оңтайлы ұйымдастыру, қолдау көрсетудің тиімді
әдістері және т.б. Ал, қазіргі уақытта жыл санап конъюнктура жағдайы
күрделіленіп барады, нарықтың аясы кеңеюде, шетелдік фирмалар еліміздің
нарықтарына кеңінен енуде, олардың қатаң бәсекелік күрес жағдайындағы
қызмет атқару тәжірибесі отандық кәсіпорындармен салыстырғанда анағұрлым
молырақ. Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымына (БСҰ) Қазақстанның кіруі бұл
мәселелерді тереңдете түсетіні анық. Осындай қалыптасқан жағдайларда әрбір
кәсіпорын нақты өндіріс ерекшеліктерін ескере отырып, қалыптасқан нарық
талаптарына жауап бере алатын бәсекелестіктің тиімді құралдарын ұсынуға
бағытталған қадамдар кешенін жасауға талпынуы тиіс [8, б. 85].
Мұндай күрделі жұмыстың неғұрлым ауыр сатыларына бәсекелік басымдықтарға
жету жолдарын ойлап, талдау және осы жолдағы кәсіпорынның бәсекелестік
деңгейін күшейтуге бағытталған шараларды жүзеге асыру жатады. Аталған
талдау жұмысының негізгі проблемасы – сала ерекшеліктерін барынша ескеретін
кәсіпорынның бәсекелестік жағдайын бағалаушы көрсеткіштерді анықтау.
Сонымен қатар, кәсіпорынның тәжірибе жүзіндегі қызметінде бәсекелестіктің
биік дәрежесіне жету мен ол дәрежені қолдап отыру мақсатында бағалаушы
көрсеткіштердің кәсіпорын әлеуетінің негізгі басқару факторларымен өзара
қарым-қатынасын және тәуелділігін анықтау қажет.
Кәсіпорынның бәсекелестік саясатын құру әдістемесінің негізінде
бәсекелестік теориясы жатуға тиіс. Аталған теория капиталистік формацияның
қалыптасуына дейінгі кезеңде пайда болған.
Бәсекелестік дегеніміз – алдарына бір ортақ мақсат қойған әртүрлі
жекелеген заңды және жеке тұлғалардың (бәсекелестердің) арасындағы белгілі
бір саладағы (бағыттағы) күрес. Кәсіпорын тұрғысынан қарасақ, мұндай мақсат
– тұтынушылардың назарын өзіне аудару арқылы пайда деңгейін барынша өсіру.
Бұл мақсат нарықты оның қалыптасқан кезінен бері бағыттап келеді. Дегенмен,
бәсекелестік күрестің қозғаушы күштері туралы неғұрлым толық теориялық
ережелер XVIII – ғасырдың ортасында дәстүрлі (классикалық) саяси
экономияның қалыптасуымен қатарлас дүниеге келді. Классикалық мектеп
өкілдерінің еңбектерінде негізінен баға тұрғысынан бәсекелестікке мән
берілді. Бәсекелестік пайда нормаларын теңестіре отырып, еңбек пен
капиталдың оңтайлы үлестірілуіне жол ашатындығын алғашқы болып А.Смит
көрсетіп берді. Бәсекелестік жеке мүдделер мен экономикалық тиімділікті
теңдестіреді, осы тұрғыдан қарағанда ол нарықтың көрінбейтін қолына
ұқсас. Яғни, жекеменшік және қоғамдық мүдделерді теңдестіруді реттеп
отыратын нарықтың автоматты түрде жүзеге асатын теңдестіру механизмін еске
түсіреді. А.Смит бәсекелестікті баға тұрғысынан реттеудің тиімді құралы деп
бағалады [9, б. 425]:
- бәсекелестік баға теориясы негізінде бәсекелестік ұғымын бағаны
өсіретін (ұсыныс азайған кезде) және бағаны төмендететін (ұсыныс шамадан
тыс ұлғайған кезде) күрес деген қорытындыға келді;
- бәсекелестіктің тиімділігінің негізгі шарттарын анықтады, ол шарттарға –
сатушылардың санының көп болуы, сатушылар туралы нақты және дәл
ақпараттардың болуы, пайдаланылатын ресурстардың икемділігі сияқты
шарттарды жатқызды;
- алғашқы болып пайда нормасын теңдестіре отырып әртүрлі салалардағы еңбек
пен капиталдың оңтайлы үлестірілуін қамтамасыз етуге болатынын дәлелдеді;
- толысқан бәсекелестік моделінің элементтерін (құрамдас бөліктерін)
анықтады және осы модель жағдайында тұтынушылардың қажеттіліктері мен
сұраныстарын барынша қанағаттандыруға болатынын айқындады.
А.Смит жасап шығарған толысқан (таза) бәсекелестік моделі нарықтық
процестерді саналы түрде бақылауда ұстауға ешқандай мүмкіндік тудырмайды.
Бұл модельдің үйлестіруші элементі ретінде толығымен орталықсыздандырылған
экономика жағдайындағы баға жүйесі көрсетілген.
Баға тұрғысынан реттеу идеясын Д.Рикардо еңбектерінде барынша дамытты. Ол
ұзақ мерзім аралығындағы жүйенің қызмет атқаруын көрсететін толысқан
бәсекелістіктің теориялық моделін қорытып шығарды. Бұл модель
бәсекелестікті реттеудің ұзақ мерзім аралығында маңызы жоқ мемлекеттік
реттеу, монополиялық билік, нарықтың географиялық ерекшеліктері сияқты
субъективті факторларынан алшақтауға мүмкіндік берді .
Аталған модельдің басты қағидасы немесе ережесі – бәсекелік күрес
жағдайында баға сұраныс пен ұсыныс ықпалымен қалыптасады. Нарықтың барлық
қатысушылары баға деңгейі мен өндіріс көлемі туралы мәліметтерді алғаннан
кейін белсенді қызметтен бас тартады. Фирмалар өндіріс шығындарын азайту
мен өнімді өткізу жөніндегі шешімдер қабылдауға кіріседі.
Дж. С. Милль капиталистік экономиканың дамуына жол ашатын ұзақ мерзімді
теңдестік жағдайындағы табиғи бағалар мен орталықтандырылмаған басқару
қағидаларының қатар қолданылуының мәселелерін зерттеді . Ол бәсекелестік
теориясына келесі үлес қосты: халықаралық сұраныс теңдеуі қорытылды,
нарықтағы бәсекелесуші топтар жіктеліп көрсетілді, сұраныстың баға
тұрғысынан икемділігінің үш жақты жіктелуі анықталды және т.б. [9, б. 125]
XIX – ғасырда гүлдену деңгейіне жеткен неоклассикалық мектеп өкілдері
толысқан бәсекелестіктің баға жүйесіне ықпалын неғұрлым барынша дәл және
толық зерттеді. А. Маршалл классиктердің негізгі ережелерін барынша толық
дамытты, нарықтағы тепе-теңдікті толысқан бәсекелестіктің көмегімен
автоматты түрде орнықтыру механизмін неғұрлым толық қамтып, негіздеп шықты.
Атап айтсақ, нарықтағы ішінара және ұзақ мерзімді тұрақты тепе-теңдікті
талдау теориясын жасады. Осы теорияның негізінде кейіннен бәсекелестіктің
жаңа моделі – монополистік бәсеке теориясының негізі қаланды [1, б. 125].
XIX – ғасырдың соңы, XX – ғасырдың басындағы экономика ғылымы бұрыннан
қалыптасқан бәсекелестік пен оның экономикадағы маңызы туралы көзқарастарды
өзгертті. Толысқан бәсекелестік моделі бәсекелестіктің жалғыз түрі – баға
тұрғысынан бәсекелестік ерекшеліктеріне мән берді. Сондықтан, аталған
модельдің баға жүйесіне негізделуі оның ең негізгі кемшілігі деп
қарастырылды, ол бәсекелік қызметтің мәнін толық, жан-жақты және терең ашып
көрсетуге мүмкіндік бермеді. Толысқан бәсекелестік моделі нақтылы бір
мемлекет аясында өмір сүре алмайды. Себебі, мемлекет тарапынан экономиканың
қандай да бір салалары реттеуді қажет етеді. Толысқан бәсекелестік моделін
сынаушылар сол кездегі экономикаға тән монополиялық элементтерге сілтеме
жасады, ал монополиялық қатынастар толысқан бәсекелестік концепциясында
қарастырылмаған. Толысқан бәсекелестіктің экономикалық концепциясы сол
кезде байқалған экономикадағы бәсекелестіктің жаңа жағдайындағы терең
үрдістерге жауап бере алмады.
Аталған концепция бәсекелік қызметтің динамикасын ескермеді, уақыт
факторының маңыздылығын жоққа шығарды және бәсекелестердің белсенділігінің
себептерін атүсті қарастырды. Дж. Робинсон мен Э. Чемберленнің
еңбектерінде монополия жағдайындағы баға қалыптасуының ерекшеліктері және
бәсекелестіктің бағаға қатысы жоқ қырлары зерттелді.
Бәсекелік қатынастарды реттеу теориясының дамуына қазіргі заманғы
ғалымдардың да қосқан үлесі зор. Экономиканың әртүрлі салаларындағы
бәсекелестік қатынастардың қалыптасу ерекшеліктерін батыстың ірі ғалымдары
терең де жан-жақты зерттеген.
Ресейлік ғалымдардың бәсекеге қабілеттілікке көзқарастары бойынша үш
негізгі позиция қалыптасқан. Біріншіден, бәсекеге қабілеттілік ең
алдымен коммерциялық жетістіктерге негізделген. Мұндай көзқарастың
негізгі өкілдеріне В.Д.Андрианов, А.Н.Романов, Ю.Ю.Корлюг,
С.А.Красильников жатады. Атап айтсақ, В.Д.Андрианов Бәсекеге
қабілеттілік дегеніміз - тауардың немесе қызметтің сыртқы және ішкі
нарықтардағы жемісті сатылуын қамтамасыз ететін тұтынушылық, сапалық
және баға белгілері,- деп есептейді .Екіншіден. бәсекеге қабілеттіліктің
негізі – тауардың тұтыну құны деп есептеледі. Мысалы, А.А.Амбарцумов пен
Ф.Ф.Стерлинов: тауардың бәсекеге қабілеттілігі - тұтынушылардың сол
тауарды сатып алуға жұмсаған қаражаттары мен оларды пайдалану
шығындарының осыған ұқсас тауарларға жұмсалған мөлшерімен салыстырғандағы
тауардың тұтынушылық қасиеттерінің жиынтығы,- деген пікірде. үшіншіден,
бәсекеге қабілеттілік - өнеркәсіп өнімінің сапа және баға параметрлерін
біріктіріп қана қоймай, менеджменттің, қаржылық ағымдарды басқарудың,
кәсіпорынның инвестициялық және инновациялық қызметіндегі құрамдас
бөліктерін біріктіретін көпқырлы түсінік. Мұндай көзқарасты қолдаушылардың
ішінде Ф.Блинск, Г.Воронина, Н.С.Степанова, Р.А.Фатхутдинов, В.Н.Костюк,
Ю.И.Коробов және басқалар бар.
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуындағы бәсекелестік қатынастардың
маңызы мен орнын зерттеуге бағытталған жекелеген еңбектер болғанымен,
оларды жүйелі түрде, тереңдете зерттеуге әлі де жеткілікті дәрежеде мән
берілмей отыр. Мысалы, К.Е.Кубаев экономика мен жекелеген корпорациялардың
бәсекеге қабілеттілігіне ықпал етуші басты фактор ретінде менеджмент
сапасын атап көрсетеді . Г.Н. Гамарник Қазақстанның қазіргі таңдағы
экономикалық жүйесі келесі мақсаттарға бағытталуы тиіс деп есептейді:
ұлттық экономиканың әлемдік жаһандану үрдістеріне бейімделуі,
экономиканың бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату, инфрақұрылымдық даму .
А.Ш.Накипов ел экономикасының бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату көбінде
экономиканың әртүрлі салаларын халықаралық стандарттарға дер кезінде
көшіруге байланысты деп есептейді. Қазақстанның әлемдік деңгейдегі
экономикалық қауіпсіздігі мен бәсекеге қабілеттілігіне У.К. Шеденовтің
еңбектерінде мән берілген. Академик С.С.Сатыбалдин мемлекеттің
әлеуметтік–экономикалық модернизациясының стратегиясы жалпы ішкі өнімнің
өсуіне ғана байланысты емес, ол негізгі экономикалық және әлеуметтік
көрсеткіштердің, соның ішінде адам өмірінің ұзақтығы мен сапасы, жеке
бастың және қоғамдық қауіпсіздіктің жағдайы, экологиялық жағдай,
жұмыссыздықты азайту, білім алу мүмкіндігі және басқа көптеген факторлар
ықпал етеді деп есептейді . А.П.Абдразақова қазақстандық ғалымдардың
бәсекеге қабілеттілікке иерархиялық көзқарасын қолдайды. Яғни,
мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігі экономика салаларының, салалардың
бәсекеге қабілеттілігі жекелеген аймақтардың, аймақтардың бәсекеге
қабілеттілігі сол аймақтарда орналасқан кәсіпорындардың, ал
кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігі олардың өндіретін өнімдерінің
бәсекеге қабілеттілігіне тәуелді деп есептейді .
Ж.Ихданов өнімдердің бәсекеге қабілеттілігінің баға белгілеу процесіне
тәуелділігін зерттеген. Д.Айтжанова мен Ү. Дүйсен жалпы ұлттық
экономиканың бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату үшін мынандай бағыттарға
сүйену қажет деп есептейді: - жалпы ішкі өнімнің құрылымын өзгерту; -
бірінші айтылғанды есепке ала отырып, ғылымға негізделген, жоғары
технологиялық, бәсекеге қабілетті өнімдерді өндірудің өсімін қамтамасыз
ету; жоғары түпкілікті құны бар тауарлар мен қызметтер өндірудің жеке
салмағының өсуі .
Біздің еліміздегі бәсекелестік қатынастарды реттеу тәжірибесі нарықтық
қатынастармен бірге қалыптасып, дамып келеді. XX – ғасырдың алғашқы
ширегінде болған саяси құрылыстың түбегейлі өзгеруі шаруашылық жүргізудің
негізгі бағыттарын да түпкілікті өзгертті. Нарық және бәсекелестік туралы
ілімдердің дамуы тоқтап қалды, ол ілімдерді оқудың өзі адамдар үшін
қауіпке айналды. Ұзақ уақыт бойы тауарлық өндірістің, нарықтың және батыста
қарқындап дами бастаған маркетингтің маңызын ескермеу күрделі қайшылықтарға
алып келді. Жетпіс жылдан астам уақыт бойы экономикалық зияндардан бөлек
нарық және бәсекелестік жағдайында қызмет атқаруда тәжірибесі жоқ,
теориялық білімнен артта қалған шаруашылық басшылары өсіп жетілді.
Кәсіпорынның бәсекелесу ортасы төрт модельдің негізінде қалыптасқан
бәсекелестіктің типіне байланысты ерекшеленеді. Монополиялық бәсеке,
олигополиялық бәсеке, таза монополия және толысқан (таза) бәсеке орталары
кәсіпорынның бәсекелік күресінің негізгі бағыттарын анықтайды. Ондай
бағыттарға мысал ретінде мына бағыттарды жатқызамыз: өндіріс көлемінің
ұлғаюының нәтижесінде үнемделген қаражаттарды тиімді пайдалануға жағдай
туғызу; үнемдеудің қатаң тәртібін енгізу; нақты бір тауарға мамандану;
бағалардың өзгеруіне пәрменді жауап беру, дайын болу; құпия топтар құру;
белсенді, бағаға қатысы жоқ бәсекелестік тәсілдерін қолдану; салаға басқа
бәсекелестердің енуіне кедергі жасау; ұқсас тауарлардың нарыққа енуіне
қарсы күресу және т.с.с. Бәсекелестіктің әртүрлі модельдерінде кәсіпорынның
бәсекелесу ортасы тауар нарығына белгілі бір ықпал ету аясы бар, уақыт
мерзіміне және ықпал ету қарқынына байланысты көптеген әртүрлі факторлардың
ықпалына тәуелді. 2-суретте факторлардың субъектілер түрінде топталған
келесі түрлері көрсетілген: мемлекет және оның бәсекелестікті реттеу
саласындағы саясаты; нарықта пайда болып, бәсекелестікті күшейтетін
кәсіпорындар; сала кәсіпорындарына қысым көрсететін өнім тұтынушылары;
салалық нарыққа шикізат, материал, қосалқы бөлшек жеткізушілер; салалық
нарықтың бір бөлігін жаулап алған ұқсас тауар өндірушілер; өнімді өндіруші
(сатушы) кәсіпорындар. Жоғарыдағы айтылған мәселелердің негізінде
кәсіпорынның бәсекелесу ортасының құрылымының жалпылама схемасын құруға
болады.
Бәсекелестікті реттеу саласындағы мемлекеттің жүргізетін саясатын келесі
бағыттар құрайды: монополияға қарсы саясат – нарықтағы қызмет атқарушы
табиғи монополиялар мен мемлекеттік монополиялардың жұмысын қадағалау мен
шектеуге қажетті әдістер мен құралдарды анықтайды; бәсекелестікті қолдауға
бағытталған қаржы саясаты; кеден саясатын өзгерту, лицензиялау мен квота
белгілеу негізінде өнімдердің экспорты мен импортын реттеу; өнімдер мен
қызметтерді мемлекеттік стандарттау; патенттік – лицензиялық саясат;
тұтынушыларды әлеуметтік қорғау.
Нарықта жаңа бәсекелестердің пайда болуының нәтижесінде нарыққа
қатысушылардың үлестері қайта бөлінеді және көп жағдайда олардың үлестері
азаяды. Слонымен, бәсекеге қабілеттілік – тұтынушының өнімді сатып алуға,
тұтынуға (пайдалануға) және жоюға жұмсалған шығындарының мөлшерін
анықтайтын, тұтынушы үшін маңызды және өнімнің сапасының құрамына кіретін
өнімнің қасиеттерінің жиынтығы ретінде анықталады.
Сурет 2 – Шаруашылық субъектісінің бәсекелесу ортасының құрылымы
Нарық – бұл тауарлар мен қызметтерді айырбастау сферасы. Маркетингте бұл
анықтамаға дəлірек ететін ел нарығы немесе географиялық нарық деген
түсініктерді қосу тəн. Нарық сөзі басқа да мағыналарға ие: нақты тауар
немесе тауарлар тобының нарығы, мысалы резинотехникалық бұйымдар нарығы,
онда өндіріске қажет конвейрлік ленталар нарығын немесе нақты қара
металлургия өнерəсібіне қажет конвейрлік ленталар нарығын бөліп қарастыруға
болады. Нарықтық экономикалық конъюнктура сұраныс, ұсыныс жəне баға
динамикасының белгілі-бір ара-қатынасымен көрсетілетін жəне факторлар мен
шарттардың жиынтығымен сипатталатын нарықтағы жағдай ретінде анықталады.
Сұраныс, ұсыныс жəне тауарға баға арқылы конъюнктураны көрсететін басқа да
факторлар пайда болады.
Конъюнктура, ең алдымен, сұраныс пен ұсыныстың өзара қатынасымен
сипатталады. Бұл қатынас сұраныс пен ұсынысқа немесе екеуіне бір уақытта
əсер ететін факторларға байланысты өзгереді, ол өз кезегінде тауарлық
айналымның бағытын анықтайды. Нарықтың дамуы сұраныс пен ұсыныс арасындағы
қарама- қайшылықтарды тұрақты шешу арқылы жүзеге асырылады, бұл осы
экономикалық категориялардың барлық диалектикасын анықтайды. Егер нарық
конъюнктурасының жағдайы мəселесін теориялық тұрғыдан қарастырсақ
классикалық жағдайды еске түсіру жөн: сұраныс ұсыныстан жоғары – онда
тауарларға баға жоғарылайды; сұраныс ұсыныстан төмен – бағаның төмендеуіне
əкеледі жəне нарықтық тепе-теңдік. Соңғысы тəжірибеде елпеттес емес. Кез-
келген жағдайда конъюнктура жағдайы сатушыға да, сатып алушыға да белгілі-
бір шешім қабылдауды талап етеді. Сондықтан дұрыс шешім қабылдау үшін
нарықтағы жағдай туралы ақпаратқа ие болу керек, яғни оны зерттеу бойынша
жұмыстар істеу қажет.
Сұраныс – сəйкес ақша құралдарымен қамтамасыз етілген қажеттіліктің
көрсетілу формасы, яғни төлем қабілетті қажеттелік. Төлемқабілеттілік
сұранымның маңызды белгісі жəне айырықша қасиеті болып саналады. Бірақ бұл
қасиетпен оның маңызы шектелмейді. Сұраныстың маңыздылығы оның заттай
қажеттілігін көрсететін қабілеті болып саналады. Сұранымның табиғи заттық
сипаттамасы нарыққа түсетін тауарлар мен қызметтердің ассортименті мен
сапасына тұтынушылық тұрғыдан баға беру түрінде нақтыланады.
Ассортимент пен сапаға тұтынушылық баға беру – бұл өнімге немесе оның жеке
қасиеттеріне баға беру, бейтараптық немесе жағымсыз қатынасын байыпты түрде
білдіру болып табылады. Өнім шығару құрылымы мен ассортиментін
қалыптастыруда кəсіпорын бір жағынан, берілген өнім түріне деген сұранысты,
екінші жағынан – қолындағы еңбек, шикізат, техникалық, технологиялық,
қаржылық жəне т.б. ресурстарды тиімдірек пайдалануды ескеру керек.
Ассортиментті қалыптастыру жүйесіне мыналар кіреді:
1. Сатып алушылардың ағымдық жəне перспективалық қажеттілігін анықтау.
2. Шығарылатын жəне шығару жоспарланған өнімнің бəсекеге қабілеттілік
деңгейінің бағасы.
3. Рыноктағы бұйымның өмір сүру циклын зерттеу, өнімнің жаңа жəне
жетілдірілген түрін енгізуге өз уақытында шара қабылдау, өндіріс
бағдарламасынан ескірген жəне экономикалық жағынан тиімсіз бұйымдарды алып
тастау.
4. Өнім ассортиментіндегі өзгерістің тəуекел дəрежесі мен экономикалық
тиімділігінің бағасы.
Тұтынушылық баға беру тікелей артықшылық беру ретінде – алу ақысы немесе
керісінше, өнімді сатып алудан бас тарту арқылы, сондай-ақ басқалардың
алдында белгіленуі бойынша соған ұқсас қандайда бір бір өнімнің
басымдылықтары, тұтыну құндылығын, тауарлың пайдалылығын түсіруші (сатып
алушылардың нақты ассортиментімен танысу негізінде белгілі болатын)
ақаулықтары туралы пайымдаулары түрінде белгіленуі мүмкін. Сұранымды
қанағаттандыру – бұл оның төлем қабілеттілігі мен табиғи заттық құрамы
арасындағы қарама-қайшылықтарды шешу болып табылады.
Бұл қарама-қайшылықты сандық тұрғыдан білдіру ретінде көрсетілген сұраным
мен оның қанағаттандырылған бөлігі арасындағы ара салмағы,
қанағаттандырылмаған сұраным шамасына тең, оның арасындағы алшақтық болып
қызмет етеді. Ұсыныс – нарықта бар немесе нарыққа жеткізуге болатын
тауарлар жиынтығы Ұсыныс өндіріспен анықталады, бірақ оған тепе-тең емес.
Өндірістің өзгеріссіз көлемінде баға динамикасының өзгеруі ұсыныс көлемін
өзгертеді. Осыдан сұраныс пен ұсыныстың теңдігі өндіріс пен қажеттіліктің
теңдігі емес. Тауар сұранысының өзгеруі – бұл тауарларды ұсыну нарығы
жағынан адекватты реакция тудыралы. Нарықта тауарды ұсыну - өндіретін жəне
сатуға ұсынатын тауарлар саны мен бағасы арасындағы тура тəуелділікті
көрсететін кəсіпкерліктің басқа бір қыры. Тауар сату көлемі мен баға бір
бағытта өзгереді: егер баға көтерілсе, онда нарықта сатылатын тауарлар көп
ұсынылады. Керісінше, егер берілген тауар бағасы төмендесе, нарықта оны
өндіру мен ұсыну дəл солай қысқарады Сұраныс пен ұсыныстың қатынасын тек
осы байланысты туындататын негізді анықтағаннан кейін ғана түсіндіруге
болады. Негіз ретінде өндіріс жəне онымен шартталған айырбас, сонын ішінде
сұранысқа əсер ететін факторлар қарастырылады. Өндірістік көлемінің өсу
қарқыны, оның сапасының көтерілуі кəсіпорынның рентабельдігі мен пайда
өлшеміне тікелей əсер етеді. Сондықтан оны талдаудың мəні жоғары. Талдаудың
негізгі міндеттері:
- өндіріс динамикасы жəне жоспардың орындалу дəрежесін бағалосы
көрсеткіштің өлшемінің өзгеруіне факторлардың əсерін анықтау;
- өнімді шығаруды арттыруда шаруашылық ішіндегі қосымша күштерді анықтау;
- анықталған қосымша күшті игеру бойынша шаралар дайындау.
Маркетоглогтар нарықтық сұранысты бағалауды негізгі үш бағытта
қарастылрады: жиынтық нарықтық сұраныс, аймақтық нарықтық сұраныс, нақты
өткізу жəне нарық үлесі. Тауарлар маркетингі негізгі екі бағытта
қарастырылады: тұтыну тауарлары нарығы, өндірістік-техникалық бағыттағы
тауарлар. Өнеркəсіпке арналған тауарлар нарығы – басқа тұтынушыларға
сатылатын, жалға берілетін немесе қамтамасыз етілетін басқа қызметтер мен
тауарларды өндіру кезінде қолданылатын тауарлар мен қызметтерді сатып
алатын тұлғалар немесе ұйымдар жиынтығы. Өнеркəсіптік тауарлар нарығы
тауарлық номенклатура жəне ақша айналымы көлемі көрсеткіштері кең қолданыс
тауарлар нарығының сəйкес көрсеткіштерінен жоғары мəнге ие болады.
Өнеркəсіптік тауарлар нарығына кең қолданыс тауарларынан ерекшелендіретін
өзіндік сипаттамалар тəн:
1. Онда сатып алушылар саны аз. Өнеркəсіптік тауарларды сатушы, тұтыну
тауарларын сатушыға қарағанда аз сатып алушыларға ие.
2. Осы сатып алушылардың аз саны, əдетте ірі компаниялар болады.
3. Сатып алушылар географиялық шоғырланған. Өнеркəсіптердің географиялық
шоғырлануы шығындарды азайтады.
4. Өнеркəсіптік тауарларға сұраныс икемсіз болады.
5. Өнеркəсіптік тауарларды сатып алушылар – мамандар.
Өндірістік құралдар маркетингі кез келген өңдеу деңгейіндегі өндірістік-
техникалық бағыттағы тауарлардың кең көлемін қамтиды. Өнеркəсіптік құралдар
нарығы тұтыну тауарлары нарығына қарағанда едəуір күрделі болып келеді.
Өндірістік-техникалық бағыттағы тауарларды өндірушілер көптеген ерекше
мəселелерді шешуге мəжбүр, оның негізгі себебі бұл өнімдерге сұраныстың
қалыптасуы мен дамуының ерекшеліктерімен тікелей байланысты. Бұл
ерекшеліктің ең негізгісі – тұтынушылардың сатып алатын тауарына сапа
жағынан қойылатын талаптарының қатаңдығы. Бұл тауарлар мақсаты қолданысқа
алынады жəне нақты тауарды жасау кезінде пайдаланылады. Сонымен қатар
өндірістік- техникалық бағыттағы тауарлар, көбіне негізгі капитал ретінде
қарастырылады. Бұл тауарға сұраныс өзіннен-өзі емес, осы тауарларды
қолданатын тұтынушылардың шығаратын өнімдеріне қалыптасатын сұранысқа
тікелей тəуелді деген ойлар көптеген əдибиеттерде айтылады. Сондықтан
өндірістік-техникалық тауарларға сұраныс екіншілік сипатқа ие. Əдетте,
өндірістік тауарларды өндірушілер өндірісті диверсификациялау арқылы
игерілген нарықты кеңейтуге ұмтылған ірі компаниялар болады. Олардың
арасындағы бəсеке келесі негізгі бағыттар бойынша жүргізіледі: -
ассортименті жаңарту. Өнім ассортиментін нарық конъюнктурасын есепке -
ала отырып уақытылы жаңарту кəсіпорынның бəсекегеқабілеттілігі мен іскерлік
белсенділігінің маңызды индикаторы болып табылады; баға саясаты; -
техникалық жəне сервистік қызмет көрсету; - жарнамалық кампаниялар. Қорыта
келе, нарықты терең зерттеуге қажет экономикалық категориялар, сол нарықтың
өзіндік ерекшеліктеріне сəйкес əртүрлі аспектілерден қарастырылады. Сонымен
қатар, ол категорияларға өзіндік қасиеттер тəн.
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАҒА САЯСАТЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МЕХАНИЗМІН
ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан Республикасында бағаға әсер ететін факторларды талдау
20 ғасырдың аяғында толығымен қазіргі экономиканы да, бағаны да өзгерткен
бірнеше фактордың (қозғаушы күштердің) әрекеті байқалды. Үшінші ғылыми-
техникалық революция, шаруашылықтың барлық сфераларындағы жаңа
технологиялар, ең әуелі, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (олардың
трансферті әлемнің барлық елінде ірі технологиялық қайта құруға мүмкіндік
береді) сол факторлардың негізгісі болып табылады. Сонымен қатар өзгеріс
факторларына жаһандық бәсекелестіктің күшеюі, дамушы елдер қатысатын жаңа
халықаралық еңбек бөлінісі, тікелей шетел инвестициясының ағымдары,
портфельдік инвестиция өсімі және олардың әлемдік қаржылық дағдарыстар
ықпалына кіруі жатады. Бұл қозғаушы күштер біртіндеп ұлттық экономиканы,
баға деңгейін өзгертеді. Экономиканың дамуының қозғаушы күштерінің бағаның
құрылымы мен формаларына ықпалы қазіргі кездегі ерекшеліктерді анықтайтын
төмендегідей ағымдарда байқалады:
- еңбек ресурстарына сұраныс пен халықты жұмыспен қамтудың айтарлықтай
білікті жұмысшыларға қарай жылжуы (бұл адамзат ресурсының макро-, мезо-
және микродеңгейде даму мәселесінің өзектілігін арттыра түседі);
- халықаралық еңбек миграциясы масштабтарының кеңеюі, ұлттық еңбек
нарықтарында мигранттар үлесінің артуы (мигранттар санының өсу қарқыны
әлемдегі халық өсімінен жоғары);
- жұмыс істейтін кедейлердің айтарлықтай көп мөлшердегі үлесінің сақталуы
және еңбек ақыдағы айырмашылықтың өсімі (жұмысшылардың кедейшілігіне
ықпал ететін негізгі факторларға асырауындағы адамдардың саны, жұмыспен
қамтудың жүйесіз сипаты немесе толық емес жұмыс уақыты жағдайындағы
еңбек, жалақының төмен деңгейі);
- жұмыспен қамту мен мамандық шеңберінде, оның ішінде гендерлік тұрғыда
алалаушылықтың сақталуы;
- еңбек ресурстарын пайдалану шарттарының жұмыспен қамту формала-рының
спектрін кеңейту мен түрлерін көбейту бағытына қарай өзгеруі. Жұмыс-пен
қамтудың икемді және стандартты емес формалары бұрын фирмалар мен
мемлекет өз мойнына алған қатерлерді индивидке аударады (егер әлеуметтік
жағынан қорғалуды жұмыспен қамту шарттарының белгілі кепілі ретінде
түсінетін болса, жұмысшылар үшін оның деңгейі мүлдем төмендеп кеткен);
- жастардың жұмыссыздығының айтарлықтай жоғары болуы (әлемнің барлық
елінде ол ересек халықтың жұмыссыздық дегейінен жоғары және 2007ж. ЭЫДҰ
елдерінде 8 - 27,7 % аралығында болған).
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің жүргізген экономикалық саясаты мен
қаржы тұрақтылығын айқындайтын бірнеше кезеңдерді атап өтуге болады:
Бірінші кезең. Инфляцияны ауыздықтау, ұлттық валютаның және және қаржы
рыноктарының қалыптасуы (1993-1996 жылдар). 1995 жылдың аяғында – 8,2 %
болған ЖІӨ өсу қарқыны төиендеуінің сақталуына қарамастан, осы кезеңнің
аяғында Бағаның деңгейін 60,3 %-ға дейін төмендетуге қол жетті. 1993 жылғы
қарашада теңгенің енгізілу кезіне қарай Қазақстанның банк жүйесі едәуір
дәрежеде реформаланған болатын: екі деңгейлі банк жүйесі жұмыс істеді,
барлық мамандандырылған банктер акционерлік банктер болып қайта құрылды, ал
Ұлттық банке орталық банктің бірқатар функциялары берілді. Бұл өз
валютвмызға көшуді және Қазақстанның ақша-несие саясатын жүргізуін едәуір
жеңілдетті. Банк секторын едәуір сауықтыру жөніндегі іс-шараларды жүргізу
нәтижесінде 1993-1996 жылдар арлығындағы кезеңде екінші деңгейдегі
банктердің саны 204-тен 101-ге азайды.
Екінші кезең. Экономиканы тұрақтандыруға қол жеткізу және банк жүйесін
жедел түрде реформалау (1997-1999 жылдар)
Банк секторын шоғырландыру және сауықтыру процестері екінші деңгейдегі
банктердің жалпы санының 55-ке дейін азаюына ықпал етті. Жекелеген банктер
қайта ұйымдастырылды.
1998 жылғы қаңтардан бастап Қазақстан рыноктық қатынастар негізінде
құрылған және ұзақ мерзімді перспективаға есептелген үш деңгейлізейнетақы
жүйесіне көшті. Үшінші кезең. Экономиканың тұрақты өсуі, қаржы секторын
қарқынды дамыту және барлық қаржы секторының халықаралық стандарттарға көше
бастауы (2000 жылдан бастап). ЖІӨ-нің жиынтық өсуі соңғы 3 жылда 33 %-ға
жуық болды, бұл Қазақстанның экономикалық даму қарқыны жағынан әлемдік
лидерлердің бірі болуына мүмкіндік жасады. 2004 жылдың 9 айында
экономикалық өсу 8,6 % болды. 2000-2006 ж.ж. аралығында экономикалық
жандану процестері байқалды. 2007 ж. жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) өсімі
2005 ж. салыстырғанда 10,7 %. құрады 2007 ж. Қазақстан экономикасының
өсімі 8,5 % құрады. Ал бұл көрсеткіш 1998 ж болған дүниежүзілік
экономикалық дағдарыстан соң кумулятивтік өсімнің 83,6 % құрап отырғанан
көрсетедіі. Сонымен, бүгінде Қазақстан үшін маңызды мәселе, 2000 ж. қол
жеткізілген ЖІӨ көлемін екі есе ұлғайту міндеті тұр (сурет 1).
дерек көзі: ҚР Статистка Агенттігінің мәліметтері
Сурет 1 – Қазақстан республикасында ЖІӨ өзгерісінің серпіні, 1991-2007
ж.ж.. (%)
2006 ж. жан басына шаққандағы нақты ЖІӨ $5 291,6; ал 2007 ж. $5 800
(паритет құнын ескермегенде) құрады. Ел экономикасының дамуын сипаттайтын
маңызды көрсеткіштердің біріне инфляция деңгейі жатады. Қазақстанда Балтика
мен ТМД елдері сияқты инфляцияның түрлі деңгейлері тіркелді.Инфляцияның ең
жоғары қарқыны 1992 – 3060,8 % болды (сурет 2). ҚР ұлттық банкінің
жүргізген қатаң ақша-несие саясатының арқасында инфляцияның өсу қарқынын
тоқтап, 1998 жылы оның ең төмен деңгейі 5,9% дейін ауыздықталды. ТМД
елдеріне қарағанда Қазақстандағы инфляция деңгейі онша жоғары емес.
Алайда, соңғы үш жылда инфляция деңгейі өсе бастады, 2007 ж. ол 18,8 %
құрады (сурет 2). Осының саларынан, азық-түлік тағамдарының бағасы 26,6%,
азық-түлік тағамдарына жатпайтын халық тұтынатын тауарлар бағасы – 10,5
%, ақылы қызметтерге – 15,4% өсіп отыр. Көріп отырғанымыздай, инфляция
деңгейінің өсуіне 2007 ж. азық-түлік тағамдарының бағасының өсуі себеп
болды. (салыстыру мақсатында: 2007 жылы Ресей экономикасында инфляция
деңгейі 12 % құрады).
Ескерту- дерек көзі: ҚР Статистка Агенттігінің және ҚР ҰБ
мәліметтері
Сурет 2 – 1991-2007 ж.ж Қазақстандағы инфляция қарқыны,.(желтоқсан айы
желтоқсан айына)
Жалпы 1995-2007 ж.ж. дүние жүзінде инфляция деңгейін өлшейтін тұтыну
бағасының индекстері, 2,8 есе, с.і. – азық-түлік тағамдарының бағасы 2,6
есе, азық-түлік тағамдарына жатпайтын халық тұтынатын тауарлар бағасы – 2
есе, ақылы қызмет түрлеріне деген баға 6 есе өсті[1].
Ақылы қызмет түрлеріне бағаның күрт өсуі тұрғын халықтың коммуналдық
төлемдерге төлейтін сомасының жоғарылауымен түсіндіріледі, 2007 ж. в ақылы
қызмет түрлерінің құрамында коммуналдық төлемдердің үлесі 45% құрады.
Коммуналдық төлемдердің өсу қарқыны бойынша Қазақстан дүние жүзіндегі
барлық мемлекеттерді басып озған. Инфляция жер мен жылжымайтын мүлік
құнына кіретін тауар бағаларын ескермейді
Кесте 2- 2008 жылдың қаңтар айында ҚР инфляция деңгейі 1,1% құрады
пайызбен, өсім +, төмендеу –
2007 жылдың қаңтары
2008 ж. желтоқсаны 20077. ж қаңтарына2007 ж. желтоқсанына
Барлық тауарлар1,1 8,5 9,5
мен қызметтер
Азық -түлік 1,6 7,6 9,0
Ақылы қызмет 1,1 12,0 12,8
Экономикадағы өнімділіктің өсуінен басым болып отырған кəсіпорындардың,
мемлекеттің, халықтың кірістерінің ұлғаюы нəтижесінде қалыптасқан жиынтық
сұранысының жоғары деңгейі (Сурет 2), сондай-ақ белсенді бюджеттік саясат
қысқа мерзімді аспектіде Ұлттық Банктің ақша-несие саясатымен байланысты
емес құбылмалы факторлардың инфляцияға ықпалын күшейтеді
Қазақстанда басқа негізгі макроэкономикалық индикаторлар оң жəне тұрақты
динамиканы көрсеткен жағдайда Бағаның қалыптасқан деңгейі аса қауіпті
болмайды. Қазақстандағы инфляциялық үдерістерге жоғары экономикалық өсу
салдары болып табылатын факторлар ықпал етеді. Инфляция 2001-2005 жж.
аралығында жылдық көрсеткішпен 6-7 % шегіндегі тұрақты деңгейде қалды.
Алайда, 2002 жылдан бастап Қазақстан экономикасындағы инфляциялық
үдерістердің күшейгені байқалды. 2006 жылдың қорытындысы бойынша инфляция
7,5 % деңгейінде қалыптасты, 2007 жылы оның өсуі 8,5 % деңгейінде болды
(Сурет 2).
Сурет 4 - 1991 - 2006 жылдар аралығындағы Қазақстандағы бюджет саясатының
инфляция деңгейіне әсері, %)
Қазақстанның аграрлық секторы қазіргі кезде өнеркәсіп көлемiнің өсуiне
қарамастан шикiзаттық бағыттылығымен, өңдеушi өнеркәсiп өнімділігiнің
төмендiгi, әлемдiк экономикамен ықпалдасудың мардымсыздығы, ел iшіндегi
салааралық және өңiраралық экономикалық ықпалдасудың нашарлығы, iшкі
рыноктағы тауарларға және қызметтер көрсетуге тұтынушы сұранысының (шағын
экономика) төмендiгi, өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымның дамымауы,
кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық артта қалушылығы,
ғылымның өндiрiспен қарқынды байланысының болмауы, ғылыми-зерттеу және
тәжiрибелiк-конструкторлық жұмыстарға арналған қаржылардың аз болуы,
менеджменттің экономиканың жаhандану процестерiне бейімделу және сервистiк-
технологиялық экономикаға көшу мiндеттерiне сай келмеуі, ауылдық елді
мекендердің әлеуметтік инфрақұрылымының дамымауы, ауыл тұрғындарының тұрмыс
жағдайының сапазыздығы, тұрғындардың жан басына шаққанда халықтың орташа
ақшалай табыс деңгейiнің қала тұрғындарымен салыстырғанда төмен болуы және
көптеген шешілуі тиіс мәселелердің болуымен сипатталады. Сонымен бiрге,
iшкi рыноктағы өнімдердің шетелдік өнiмдермен бәсекеге түсу қабілетінің
төмен болуы, инвесторлардың қосылған құны жоғары өнiмдер шығаруға мүдде
білдiрмеуi; мамандар мен жұмысшы кадрларды даярлау мен қайта даярлаудың
қазiргi заманғы жүйесінің болмауы; минералдық шикiзатты өндiру бойынша
шығып қалған қуаттардың орнын толтыру және жаңаларын дамыту жөніндегi
геологиялық-барлау жұмыстарын жеткiлiксiз жүргiзуі; iшкi рыноктың тарлығы
сала проблемалары болып отыр.
2.2 Экономикада бәсекеге қабілеттілікті арттырудың және бағаны
ырықтандырудың бағыттары
Шаруашылықтың қазіргі əлемдік жүйесі ресурстардың алғашқы түрлерінің
шектеулігіне байланысты оларды тиімді қолдануға деген қажеттіліктердің
тереңдеуімен сипатталып отыр. Ресурстарды тиімді қолдану ұлттық
экономиканың əртүрлі секторлары мен құрылымдық деңгейлерінде инновациялық
процестермен іске аспақ. Қазақстан Республикасының халықаралық еңбек
бөлінісінің жүйесіне енуі мен жаһандық бəсекенің қысымына төтеп бере алу
мүмкіншіліктері инновациялық шараларды дұрыс ұйымдастырып, оны іске асыра
білуіне байланысты. Олай болмаған жағдайда бəсекеге қабілеттіліктің барлық
деңгейлерінде: тауарлық, фирмалық, салалық жəне мемлекеттік ауқымда олар
қосымша құны жоғары бəсекелік артықшылықтары бар өнім өндіруде көптеген
кедергілерге соқтығады.
Қазақстан Республикасы дамудың индустриялы сатысына және орнықты дамудың
траекториясына қадам басқанда, өндіріс өнiмдiлiгiн арттыру және ауыл
шаруашылығы өнiмiн қайта өңдейтiн бәсекеге қабiлеттi өндiрiстердi дамыту
мәселелері еңбек ресурстарын тиімді пайдалану, сонымен бірге өркениетті
еңбек рыногын қалыптастыру проблемаларымен тығыз байланыста. Аймақтық
деңгейде, әсіресе, ауылдық елді мекендерде бұл процес біркелкі емес және
созылмалы сипатқа ие. Еңбек әлеуеті халықтың орташа жасы мен жынысының
құрылымы, өмір сүруінің ұзақтығы, білімділік пен кәсіби-мамандану деңгейі
және т с.с. белгілі бір жағдайларда жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz