Инвестициялық жобаның тиімділігі
АННОТАЦИЯ
Берілген жұмыс БТА акционерлік қоғамының мысалында орындалған.
Жұмыс кіріспе, негізгі үш бөлімнен, қорытындыдан тұрады. Дипломдық жұмыста
нарық жағдайындағы БТА акционерлік қоғамының инвестициялық қызметін
жүзеге асыру ерекшеліктері қарастырылады. Сонымен қатар, қаржы есеп
берулері негізінде банктің инвестициялық қызметіне терең жасалған. Талдау
нәтижелері бойынша ұсыныстар мен шешімдер жасалған.
АННОТАЦИЯ
Данная работа выполнена на примере акционерного общества БТА.Работа
состоит из введения, трех основных разделов и заключения. В дипломной
работе рассмотрены особенности инвестиционной деятельности банков в
условиях рынка. Также, проведен подробный анализ инвестиционной
деятельности акционерного общества БТА. По итогам работы сделаны выводы
и предложения.
THE SUMMARY
The given work is executed on an example of joint-stock company " BTA
". Work consists of the introduction, three basic sections and the
conclusion. In degree work features of investment activity of banks in
conditions of the market are considered. Also, the detailed analysis of
investment activity of joint-stock company " BТА " is lead. On results of
work are drawn conclusions and offers.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
5
1 НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ САЯСАТ
ПЕН ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТ
1. Инвестициялық қызмет, оның нысандары мен түрлерін топтастыру
9
1.2 Инвестициялық климат, оны қаржыландыру көздері
14
1.3 Инвестициялық жоба, оның тиімділігі
18
1.4 Нарықты дамыту жағдайындағы инвестициялық саясат
23
1.5 Инвестицияның басты звеносы ретіндегі бағалы қағаздар
нарығының қызметі
27
1.6 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығы және оның
қатысушылары
33
2 БТА АҚ ҚАРЖЫ-ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ НЕГІЗГІСІ
РЕТІНДЕГІ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖӘНЕ НЕСИЕЛІК ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1 БТА банк АҚ-ң бүгінгі таңдағы жағдайы және несиелік
қызметінің сипаттамасы
44
2.2 Банктің баланстық шоттарын талдау
48
2.3 Банктің операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтеріне
байланысты операциялар бойынша ақша ағымына баға беру
56
2.4 Банктің несие операцияларының құрамы мен сапасына баға беру
61
2.5 Несие операцияларының тиімділігін талдау
76
3 БАНКТІҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖӘНЕ НЕСИЕ ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
81
ҚОРЫТЫНДЫ
86
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
89
ТІРКЕМЕЛЕР
92
КІРІСПЕ
Елімізде жүргізіліп жатқан экономикалық реформа банктік істі дамытуда
жаңа кезеңді ашты. Нарыққа өту жағдайында ерекше актуальділікке біздің елде
банктердің және басқа да несиелік институттардың даму болашағы мәселесі мен
оны іс жүзінде асыру ие. Қойылған міндетті шешу Қазақстандық және де
шетелдік банктердің қызмет етуін зерттеу, тәжірибеде қолдану және
тәжірибедегі жұмыс әдістері мен рационалды, прогрессивті формаларын
өндірген жағдайда ғана мүмкін.
Капиталдар нарығының дамуы қаражаттарды жинақтау мен инвестициялаудың
өзара байланысты процесін жетілдірмей мүмкін емес. Жинақтау өзімен бірге
табыс пен тұтыну арасындағы айырманы білдіреді. Инвестициялар бұл табыс алу
мақсатындағы қаражаттар салымы.
Қазақстанның алдағы комерциялық банктерін өздерінің табыстылық
базасын кеңейту үшін рентабельділігі мен бәсекелестік қабілеттілігін
жоғарылату өз клиеттері үшін қызметтер мен операциялардың кең тобын
орындауға талпынды. Сонымен бірге банктік қызметінің дамуы клиенттер үшін
де, банктің өзі үшін де аз шығындармен банктік қызметтерді көрсетуді,
клиенттерге қажетті қызметтерге икемді бағаларды қолдануды білдірді. Кең
клиентуралы банктік операциялардың тиімді икемді жүйесі ішкі жинақтарды
жинауға ықпал етеді. Аса мәнге өзгермей экономиканың қажеттілігіне тез
ыңғайланатын икемді бантік қызмет көрсету.
Банктік қызметтер нарығындағы бәсекелестік - банктік қызмет
көрсетудің сандық және сапалық сипаттамасына әсер етеді. Тұрғындарға
дәстүрлі банктік қызметтерді орындаумен бірге, яғни депозиттерге
қаражаттарды тартумен, ссудаларды ұсынумен, тұрғындарға есеп айырысу
кассалық қызметтерді көрсетуді жүзеге асырумен бірге біздің елде қазіргі
банктік институттар электрондық қызметтер, клиенттер тапсырма бойынша
маркетингтік зерттеулер, валюталық операциялар, қор операциялары, чекстік
операциялары, карточкалар ашу, ссудаларды ұсыну, құнды қағаздармен
жүргізілетін операциялар, басқа да қызметтер, соның ішінде трасттық,
ақпараттық анықтамалық кеңес беру, қор операцияларын да орындайды.
Тұрғындарға қызмет көрсететін банктердің рөлін активизациялауының мәні аз
шығындарды максималды әсерге, яғни банктік қызмет көрсетуде клиенттердің
қажеттілігін толық қанағаттандыруға, жеке тұлғаларға банктік қызмет көрсету
сапасын жақсартуға, банктік қызметтер спектірін кеңейтуге өзіндік құнының
төмендеуіне әсер етуден тұрады.
Менің тақырыбымның актуальділігі ол нарыққа өту жағдайында біздің
елде банктердің инвестициялық шешімдердің тиімді жақтарын қарастыру және
басқ ада несиелік институттардың даму болашағы мәселесі мен оны іс жүзінде
асыру керектілігі.
Тақырыпты зерттеудің негізгі мақсаттары болып мыналар саналады:
инвестициялық саясат пен климаттың дұрыс жүргізілуі, олардың қаржыландырц
көздерін ұлғайту, нарық жағдайындағы инвестициялық жобаларды дұрыс жасай
отырып, оның тиімді жақтарын қарастыру.
Қазақстандағы жалпы әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдай
банктердің банкроттық жағдайының өсуін тудырған қаржы нарығының
тұрақсыздануына әкелді. Қазақстанның қаржы нарығындағы соңғы жағдайлар
әлемдік банктердің мамандарының қорытындыларының дұрыстығын растайды.
Банк активтері — пайда табу максатында банктік ресурстарды әp түрлі
активтер бойынша орналастырған қаражаттары.
Банктік активтердің құрылымы баланстың актив жағында көрсетілетін
сапасына қарай бөлінген баптардың баланс нәтижесіне қатынасын сипаттайды.
Активтердің сапасы активтік операциялардың түрлендірілуіне, тәуекелді
активтерінің көлеміне, толық құны жоқ активтердің көлеміне және активтердің
өзгеріске ұшырау белгілеріне қарай анықталады.
Коммерциялық банктің активтерін мынадай төрт топқа бөлуге болады:
1) касса және оған теңесстін акшалай қаражаттар;
2) несиелер;
3) бағалы қағаздарға жұмсалынған инвестициялар;
4) банктің ғимараты мен жабдыктары ;
Активтердің сапасы олардың тиімділігіне, тәуекел активтердің
көлеміне, толық бағалы емес активтердің үлес салмағына,
активтердің көлеміне, табыс әкелуіне қарай анықталады.
Бұл жұмыстың мақсаты коммерциялық банктердің қаржы жағдайын
бағалау бойынша нақты әдістемелерді жасауда емес,мұндай талдауды жүргізу
қажеттілігін анықтау. Коммерциялық банктер қаржы жағдайын бағалау
құралдарды жетілдіру, Қазақстандағы кемшіліктерді анықтау болып табылады.
Қазіргі уақытта камерциялық банктердің активтерін тиімді басқару
мәселесі банк тажірибесінің маңызды проблемасы болып саналады.
Коммерциялық банктің активтерін тиімді басқару
нарықтағы тенденция туралы нақты белгілі бір уақыт аралығында ақпаратты
жинау,талдау және өңдеу ұйғаратын процесс.
Банктің барлық активтері оның портфелінің құрамдас бөлігі
ретінде қарастырылады. Активтерді басқару банк портфелінің құрамын,оның
көлемін және пайдалылығын талдауды ұйғарады. Бәсеке жағдайында банкте несие
саясатын анықтайтын ақша қозғалысын бағалау мен болжаудың бар болуы қажет.
Шет елдерде іс жүзінде кез-келген банктерде активтерді басқару
жөніндегі комитет қызмет ететінін атап өту керек. Бұл комитет несиенің
реттеуші қасиетін есепке алатын стратегиялық өңдеулерді жүзеге асырады.
Шығындарды бақылауды, сондай-ақ салықтық жоспарлау және банктік
операциялардың жекелеген түрлері бойынша тәуекелділік денгейін осы комитет
атқарады.
Коммерциялық банктер, ең алдымен, спецификалық ұйымдар ретінде
көрінеді, бір жағынан олар шаруашылықтардың уақытша бас қаржыларын өзіне
тартады, ал екінші жағынан тартылған қаржылар есебінен кәсіпорындардың,
ұйымдардың және тұрғылықты халықтың әр түрлі қажеттіліктерін
қанағаттандырады. Банктердің және тауарлы – ақшалай қаржы- қатынастардың
дамуы тарихи тұрғыдан қатарлас жүрді және де олар бір-бірімен өзара тығыз
байланысты. Банктер халық шаруашылығы қызметінің барлық деңгейіндегі
басқарумен тікелей байланысты болады. Олар арқылы ұдайы өндіріс үрдісіне
қатысушыларының экономикалық мүдделерін қанағаттандыру жүзеге асырылады.
Осы кезде банктер қаржылық делдал ретінде шаруашылық органдардан
капиталдарын, халықтың жинақтарын және шаруашылық қызметін үрдісінде
босаған басқа да бос ақша қаражаттарын тарта отырып, қарыз алушылардың
уақытша пайдалануына береді, ақшалай есеп айырысу жүргізеді және экономика
үшін басқа да көптеген қызмет көрсетеді, соның арасында өндірістің
тиімділігі мен қоғамдық өнімнің айналысына тікелей ықпал етеді.
1 НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ САЯСАТ ПЕН ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТ
1.1 Инвестициялық қызмет, оның нысандары мен түрлерін топтастыру
Нарықтық қатынастар жағдайында инвестицияның мәні өзіндік
ерекшеліктермен түсіндіріледі:
-инвестицияның табыс алумен байланыстылығы инвестициялық қызметке
түрткі ретінде қарастырылуы;
-инвестициялар ресурстар (күрделі салымдар) мен салымдардың
(шығындар) біртұтастығы ретінде қарастырылуы;
-инвестициялардың статикада емес динамикада талдануы;
-инвестициялау объектісінің құрамына экономикалық (әлеуметтік) нәтиже
беретін кез келген салымды қосу.
Инвестиция ресурстардың шығынға өзгеру процесі ретінде қарастырылады.
Бұл ретте инвесторлардың негізгі мақсаты – табыс (нәтиже) алу жағдайы
ескеріледі.
Инвестициялық қызмет терминін кең және тар мағынада қарастыруға
болады. Кең мағынада инвестициялық қызмет табыс (нәтиже) алу мақсатында
инвестициялау объектілеріне қаражаттарды салумен байланысты қызмет ретінде
қарастырылады. Ал тар мағынада инвестициялық қызмет инвестициялық
ресурстарды салымдарға өзгерту процесі ретінде қарастырылады.
Инвестиция қозғалысы екі сатыны қамтиды. Бірінші саты -
инвестициялық ресурстар – қаражаттар салымы инвестициялық қызметтің өзі
болып табылады. Екінші саты – қаражаттар салымы – инвестициялау нәтижесі
инвестицияларды пайдалану нәтижесінде шығындардың өтелуін және табыс алуды
қарастырады.
Инвестициялық ресурстарды жұмылдыру сәтінен салынған қаражаттарды
өтеп, табыс (нәтиже) алғанға дейінгі ұдайы өндірістің барлық сатысынан
жүйелі түрде өтетін инвестициялар қозғалысы инвестициялардың айналуы
ретінде көрініс табады және инвестициялық циклды құрайды.
Инвестициялар айналуы инвестициялар айналымы ретінде көрініс табады.
Инвестициялық қызметтің негізгі субъектілері инвесторлар мен инвестициялау
объектілерін пайдаланушылар болып табылады. Инвестолар салымшылар, сатып
алушылар, тапсырыс берушілер, кредиторлар және инвестициялық қызметтің
басқа да қатысушылары болуы мүмкін.
Инвестициялық қызметтің объектілерін пайдаланушылар – бұл
инвестициялық қызметтің объектілерін пайдалнушы заңды, жеке тұлғалар,
биліктің мемлекеттік және муниципалдық органдары, шет мемлекеттер,
халықаралық бірлестіктер мен ұйымдар.
Инвестициялық қызметтің объектілері екі жақты сипатталады:
инвестициялық ресурстар және салымдар (шығындар).
Ресурстар құрамында инвестициялардың келесі топтарын атап көрсетуге
болады:
-ақшалай қаражаттар мен қкржы құралдары;
-материалдық құндылықтар;
-ақшалай бағаланатын мүліктік, интеллектуалдық және басқа да
құқықтыр.
Шығын көзқарасы бойынша инвестициялар салым бағытын сипаттайды. Бұл
ретте инвестициялық қызмет объектілері келесілерді қамтиды:
-негізгі және айналым капиталы;
-бағалы қағаздар мен мақсатты ақша салымдары;
-материалдық емес активтер.
Инвестиция нысандары мен түрлерін топтастыру. Салым салу объектілері
бойынша инвестициялар нақты және қаржылық болып бөлінеді.
Нақты инвестициялар нақты экономикалық активтерге (материалдық
ресурстар, материалдық емес активтер) салынған салымдардың жиынтығы ретінде
көрініс табады.
Қаржылық инвестициялар - әр түрлі қаржылық активтерге (бағалы
қағаздар, пайлар және үлестік қатысу, банктік депозиттер және т.б.)
қаражаттар салымын қамтиды.
Инвестициялау мақсаты бойынша инвестициялар тікелей және қоржындық
болып бөлінеді.
Тікелей инвестициялар инвестициялау объектілерін тікелей бақылау және
басқару мақсатында кәсіпорындардың жарғылық капиталына салынған салым
ретінде көрініс табады.
Қоржындық инвестициялар табыс алу және тәуекелдерді диверсификациялау
мақсатында экономикалық активтерге салынған қаражаттар ретінде көрініс
табады.
Инвестициялық қызмет нысандары сондай-ақ мерзімі бойынша,
инвестициялық ресурстардың меншік нысандары бойынша, аймақтық, салалық,
тәуекел және басқа да белгілері бой ынша топтастырылады.
Салым салу мерзімі бойынша инвестиицялар қысқа мерзімді, орта
мерзімді және ұзақ мерзімді инвестициялар болып бөлінеді.
Инвестициялық ресурстардың меншік нысандары бойынша жеке,
мемлекеттік, шетелдік және аралас инвестициялар бөліп көрсетіледі.
Аймақтық белгісі бойынша ішкі инвестициялар және шетелдегі
инвестициялар болып бөлінеді.
Салалық белгісі бойынша экономиканың әр түрлі салаларына салынған
инвестициялар ажыратылады: өнеркәсіп, ауылшаруашылығы, құрылыс, көлік және
байланыс, сауда және т.б.
Тәуекел деңгейлері бойынша агрессивті, біркелкі және консервативті
инвестициялар бөліп көрсетіледі.
Инвестициялық нарық. Инвестициялық нарық инвестициялық сұраныс пен
ұсынысты қалыптастыратын инвестициялық қызмет субъектілерінің өзара
әрекеттесу нысаны ретінде қарастырылады. Ол сұраныстың, ұсыныстың, баға
деңгейінің, бәсекенің және сату көлемінің белгілі бір қатынасымен
сипатталады.
Инвестициялық нарық арқылы инвестициялардың айналымы, инвестициялық
ресурстардың салымдарға өзгеруі жүзеге асырылады.
Инвестициялық нарықтың конъюктурасы – инвестициялық нарықтағы немесе
инвестициялық нарық сегментіндегі сұраныстың, ұсыныстың, баға деңгейінің,
бәсекенің және сату көлемінің қалыптасқан қатынасын анықтайтын факторлар
жиынтығы.
Инвестициялық нарықтың конъюктуралық циклы төрт сатыны қамтиды:
-инвестициялық нарық конъюктурасының өрлеуі;
-конъютуралық шарықтау;
-конъюктураның әлсіреуі;
-инвестициялық нарықтағы конъюктураның құлдырауы.
Инвестициялық сұраныс потенциалды және нақты болып бөлінеді.
Потенциалды инвестициялық сұраныс экономикалық субъектілердің
қордаланған табысының шамасын бейнелейді. Олар инвестициялауға бағытталуы
мүмкін және потенциалды инвестициялық капиталды құрайды. Нақты
инвестициялық сұраныс шаруашылық субъектілерінің инвестициялаудағы нақты
қажеттілікітерін сипаттайды және тікелей инвестициялық мақсаттарға арналған
инвестициялық ресурстарды бейнелейді.
Инвестициялық ұсыныс барлық нысандағы инвестициялау объектілерінің
жиынтығын бейнелейді: негізгі қорлар, айналым қаражаттары, бағалы қағаздар,
ғылыми-техникалық өнім, мүліктік және интеллектуалдық құқық және т.б.
Инвестициялық процестің инфрақұрылымы. Инвестициялық сұраныс пен
ұсыныс қаржылық делдалдар арқылы жүзеге асырылады. Олар экономикалық
субъектілердің инвестициялық және қаржылық қажеттеліктерін қамтамасыз ету
бойынша ауқымды мүмкіндіктерге иелік етеді. Инвестициялық ресурстарды
жұмылдырудың және оларды тиімді оналастырудың нарықтық механизмі
инвестициялық процестің дамыған инфрақұрымының, инвесторлардың әр түрлі
институционалдық оргнадарының болуын талап етеді.
Жалпы алғанда қаржылық институттардың келесі типтерін атап көрсетуге
болады:
-коммерциялық банктер;
-банктік емес қаржы-несиелік институттар;
-инвестициялық институттар.
Банк жүйесі мекемелерінде айтарлықтай инвестициялық мүмкіндіктер
шоғырланады. Банктер уақытша бос қаржы ресурстарын жұмылдыра отырып, оларды
несие жүйесі каналдары бойынша бағыттайды.
Инвестициялық қызметті жүзеге асыратын коммерциялық банктер келесідей
бөлінеді:
-әмбебап;
-мамандандырылған (инвестициялық, ипотекалық).
Банктік емес қаржы-несие институттарына келесілер жатады:
-ломбардтар;
-несие серіктестіктері;
-несие одақтары;
-өзара несиелеу қоғамы;
-сақтандыру ұйымдары;
-зейнетақы қорлары;
-қаржы компаниялары.
Инвестициялық институттар тек бағалы қағаздар нарығында өз қызметін
жүзеге асыратын шаруашылық субъектілері арқылы көрініс табады.
Инвестициялық институттарға келесілер жатқызылады:
-инвестициялық компаниялар мен қорлар;
-қор биржалары;
-инвестициялық дилерлер мен брокерлер.
1.2 Инвестициялық климат, оны қаржыландыру көздері
Инвестициялық климат – бұл мемлекет (аймақ) экономикасын
инвестициялаудың тартымдылығы мен қойылған мақсатқа сәйкестігін анықтайтын
әлеуметтік, экономикалық, ұйымдық, құқықтық, саяси және басқа да шарттар
жиынтығының сипаттамасы.
Мемлекеттің қолайлы инвестициялық климатын қалыптастыру – бұл тұтас
көрсеткіштер жүйесін қамтитын әр түрлі шаралар кешені. Олар өз кезегінде
қазіргі таңдағы ҚР инвестициялық климатын салыстырмалы талдаудың негізі
болып табылады:
-мемлекеттік нарығы мүмкіндіктерінің сипаттамасы;
-табиғи және еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі;
-экономикалық реформалардың жағдайы мен қозғалысы;
-инвестициялық қызмет үшін заңнамалық база;
-мемлекеттік органдарда басқару шешімдерін қабылдауды реттеу;
-нарықтық инфрақұрылым мен валюта нарығын дамыту;
-банк жүйесінің тұрақтылығы;
-саяси климаттың тұрақтылығы мен бағыты.
ҚР экономикасы дамуының қазіргі сатысындағы реформалар негізінен
мемлекеттің экономикалық өсімін қамтамасыз ететін инвестициялық саясатты
жасауға және жүзеге асыруға бағытталуы тиіс.
Бұл ретте ҚР-да Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы
заң қабылданды.
Тікелей инвестицияларды мемлекттік қолдаудың мақсаты – экономиканың
басым салаларында тауар және қызмет өндірісін жедел дамыту үшін қолайлы
инвестициялық климат қалыптастыру болып табылады.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі шарттар қажет:
-жаңа техноголиялар, алдыңғы қатарлы техникалар және ноу-хау енгізу;
-ішкі нарықты жоғары сапалы тауарлармен және қызметтермен қамтамасыз
ету;
-отандық тауар өндірушілерді мемлекеттік қолдау және ынталандыру;
-экспортқа бағытталған және импорт алмастырушы өндірістерді дамыту;
-ҚР шикізат базасын ұтымды әрі кешенді пайдалану;
-менеджмент пен маркетингтің қазіргі таңдағы әдістерін енгізу;
-жаңа жұмыс орындарын қалыптастыру;
-жергілікті кадрларды үздіксіз оқыту жүйесін енгізу, олардың
біліктілік деңгейін көтеру;
-өндірісті интенсивтендіруді қамтамасыз ету;
-қоршаған ортаны жақсарту.
Инвестициялық саясат – бұл инвестициялық активтердің оңтайлы көлемі
мен құрылымын, тәуекелдің тиісті деңгейі жағдайында олардың табыстылығының
өсімін қамтамасыз етуге бағытталған инвестициялық қызметті ұйымдастыру және
басқару бойынша шаралар кешені.
Мемлекеттің инвестициялық саясатының негізгі қағидаларына келесілер
жатады:
-сұрыптаушылық және іріктеушілік;
-күрделі салымдарды қаржыландырну көздерінің әртүрлілігі;
-жоғарғы қайтарымдылық;
-инвестиция аясын орталықсыздандыру;
-инвестициялық белсенділікке экономикалық және ұйымдық ықпал ету
тетіктерін пайдалану.
Жалпы алғанда инвестициялық саясат мыналарды қарастырады:
-инвестициялық белсенділікті жоғарылату, шетелдік нақты және қарыз
капиталын қатыстыру үшін әкімшілік-құқықтық және ұйымдық-экономикалық
жағдайлар қалыптастыру;
-экономиканы инвестициялаудың іріктеу-сұрыптау әдісін қамтамасыз ету,
инвестициялық ұсыныстарды конкурстық сұрыптау үшін аукциондар мен тендерлер
жүйесін жетілдіру мақсатында мемлекеттік және басқа да инвестициялық
ресурстарды бөлудің тиімді механизмін жасау;
-инвестициялық міндеттердің келісушілігі мен сабақтастығын қамтамасыз
ету, оларды шешудегі басымдықты және бірізділікті сақтау;
-халықаралық қаржылық нарықтарға шығара отырып, республикадағы бағалы
қағаздар нарығының кеңінен дамуына жағдай жасау;
-инвестициялық жобаларды тек коммерциялық пайдалылығы және салынған
қаражаттардың қайтарымдылығы тұрғысынан ғана емес, сонымен қатар сыртқы
несиелерді қатыстырудың техникалық өміршеңдігі, әлеуметтік және
экономикалық қолайлылығы және мақсатқа бағыттылығы тұрғысынан тәуелсіз
сұрыптаудың міндетті тәжірибелерін ұйымдастыру;
-меншік нысанына қарамастан инвестицияларды қорғау және сақтандыру
жүйесін қалыптастыру;
-инвестициялық жағдайлардың шарттары мен факторларын бақылау және
мемлекеттік реттеу құралдарын түзетуді жүзеге асыру.
Инвестицияларды қаржыландыру көздері. Шаруашылық субъектілердің
инвестициялық қызметінің кез келген түрі олардың қалыптастырған
инвестициялық ресурстарының есебінен жүзеге асады.
Инвестициялық ресурстар инвестициялау объектілеріне салымдарды жүзеге
асыруға қатыстырылатын кез келген қаржылық активтер болып табылады.
Нрақытық қатынастар тұсында инвестициялық ресурстарды қалыптастыру көздері
әр түрлі болып келеді.
ҚР заңнамаларына сәйкес инвестициялық ресурстар келесі көздерден
қалыптастырылуы мүмкін:
-меншікті қаржы ресурстары мен ішкі шаруашылық резервтері;
-қарыз қаржы құралдары;
-акцияларды, еңбек ұжымы мүшелерінің, азаматтардың, заңды тұлғалардың
пайлық және басқа да жарналарын сатудан алынатын қатыстырылған қаржы
құралдары;
-белгіленген тәртіппен кәсіпорын бірлестіктері орталықтандыратын
ақшалай қаражаттар;
-бюджеттік емес қорлардың қаражаттары;
-республикалық бюджеттің қаражаттары;
-шетелдік инвесторлардың қаражаттары;
-заңды және жеке тұлғалардың қайрымдылық жарналары.
Инвестицияларды қаржыландырудың барлық көздерін үш негізгі топқа
бөледі:
-меншікті;
-қатыстырылған;
-қарыз.
Кәсіпорынның меншікті қаржы ресурстары құрылтайшылардың бастапқы
жарналары мен шаруашылық қызметтің нәтижесі есебінен күрделі салымдарды
қаржыландыруға бағытталған қорланымдарын қамтиды.
Кәсіпорын меншік иелері жарналарының ақшалай бөлігі бірінші кезекте
негізіг құралдар сатып алуға жұмсалады. Ал ары қарай бұл мақсаттарға
кәсіпорынның шаруашылық қызметі нәтижесінде қалыптасқан қорланымдары
пайдаланылады. Бірінші кезекте оған амортизация және пайда жатады:
Амортизация – бұл тозудың құндық көрінісі.
Амортизация есептеудің 4 әдісі бар:
1.Тік сызықты біріңғай әдіс;
2.Өндірістік әдіс;
3.Кумулятивтік әдіс;
4.Қалдықты азайту әдісі.
Пайда – бұл кәсіпорын табысының басты нысаны. Ол қосымша өнім құнын
бейнелейді.
Қатыстырылған қаражаттарға тұрақты негізде берілген қаражаттар
жатқызылады. Олар бойынша аталмыш қаражат иелеріне табыстар (дивиденд,
процент түрінде) төленуі мүмкін, олар сондай-ақ иелеріне қайтарылмауы да
мүмкін.
Олардың қатарына келесілер жатады: акциялар эмиссиясы, жарғылық
капиталға қосымша жарналар (пайлар), сондай-ақ қайтарымсыз негізде немесе
үлестік қатысу негізінде мақсатты мемлекеттік қаржыландыру.
Қарыз қаражаттары белгілі бір мерзімге ссудаға алынған және процент
төлеуі арқылы қайтарылуға тиісті қаржы ресурстары болып табылады. Қарыз
қаржаттары келесілерді қамтиды: облигацияларды, басқа да қарыздық
міндеттемелерді шығарудан алынған қаражаттар, банк, сондай-ақ басқа да
қаржы-несие институттар, мемлекет несиелері.
1.3 Инвестициялық жоба, оның тиімділігі
Инвестициялық жоба – экономиканың әр түрлі салаларына көбейту
мақсатында капитал салу бойынша жоспарланатын және жүзеге асатын шаралар
кешені.
Инвестициялық жобалар келесі белгілер бойынша топтастырылады:
1Инвестициялар масштабы бойынша:
-шағын жобалар;
-мегажобалар.
2.Мақсаты бойынша:
-шығындарды төмендету;
-тәуекелді төмендету;
-кеңейту арқылы табыс алу;
-жаңа өткізу нарықтарына шығу;
-қызметті диверсификациялау;
-әлеуметтік нәтиже;
-экологиялық нәтиже.
3.Өзара байланыстылық деңгейі бойынша:
-тәуелсіз;
-баламалы;
-өзара байланысты.
4.Тәуекел деңгейі бойынша:
-тәуекелді;
-тәуекелсіз.
5.Мерзімі бойынша:
-қысқа мерзімді;
-ұзақ мерзімді.
Инвестициялық жобаның пайда болу сәті мен оның жойылу сәтіне дейінгі
уақыт аралығы инвестициялық жобаның өмір циклы деп аталады. Ол белгілі бір
сатыларды қамтиды. Оның негізгілері ретінде үшеуін атап көрсетуге болады:
-инвестициялау алдындағы саты;
-инвестициялау сатысы;
-қалыптастырылған объектілерді эксплуатациялау сатысы.
Инвестициялық жобаны құру және жүзеге асыру келесі сатылардан тұрады:
1.Инвестициялық идеяларды қалыптастыру;
2.Инвестициялық мүмкіндіктерді зерттеу;
3.Жобаны технико-экономикалық негіздеу;
4.Жер телімін сатып алу немесе жалға алу;
5.Келісім-шарт құжаттамаларын дайындау;
6.Жұмыс құжаттамаларын дайындау;
7.Құрылыс және монтаждау жұмыстарын жүзеге асыру;
8.Объектіеі эксплуатациялау және экономикалық көрсеткіштердің
мониторингін жүзеге асыру.
Инвестициялық жобаның тиімділігі. Күрделі жобаның табыстылығын талдау
процесі жобалық талдау деп аталады. Жобалық талдау концепциясында жоба
сатылары мен оны талдау аспектілеріне өзіндік көзқарас қалыптасты.
Дайындық және жүзеге асу шамасына қарай инвестициялық жоба әр түрлі
сатыдан тұратын өмір циклынан өтеді. Олардың арасындағы шектеулер айқын
емес, бірақ алты саты (кей жағдайда сегіз) атап көрсетіледі:
1,2.Жобаны ұқсату;
3.Жобаны дайындау;
4.Жобаны бағалау (сараптау);
5.Жобаны қабылдау;
6.Жобаны жүзеге асыру;
7,8.Жобаны эксплуатациялау және оның нәтижелерін бағалау.
Жобаның барлық сатысында оның негізгі аспектілері талданады:
1.Техникалық талдау;
2.Коммерциялық талдау;
3.Институционалдық талдау;
4.Әлеуметтік талдау;
5.Экологиялық талдау;
6.Қаржылық талдау;
7.Экономикалық талдау.
Инвестициялық жобалардың тиімділігін анықтау және бағалауды
инвесторлар немесе олардың тапсырысы бойынша консалтингтік фирмалар жүзеге
асырады.
Инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалауда коммерциялық
тиімділік, бюджеттік тиімділік, экономикалық тиімділік қолданылады.
Инвестициялық жобалардың тиімділігі инветициялық процеске
қатысушылардың мүдделерін ескере отырып, шығындар мен нәтижелердің
арақатынасын бейнелейтін көрсеткіштер жүйесімен сипатталады.
Жоспарланып отырған шығындар мен нәтижелерді бағалау есептеу
кезеңінің шегінде жүзеге асады. Оның ұзақтығы келесілерге байланысты
қабылданады:
-объектіні қалыптастыру, эксплуатациялау және жою (қажет болған
жағдайда) ұзақтығы;
-негізгі технлогиялық жабдықтың қызмет көрсетуінің орта нормативтік
мерзімі;
-берілген параметрлерге, табыстың сипаттамаларына қол жеткізу;
-инвестор талаптары.
Әр түрлі инвестициялық жобаларды салыстыру және жақсысын таңдау
келесі көрсеткіштер арқылы оындалады:
-таза дисконтталған (ағымдағы) құн немесе таза дисконтталған табыс;
-инвестицияның ретабельділігі, табыстылық индексі;
-табыстылықтың ішкі нормасы;
-қайтарылу (өтелу) мерзімі.
Инвестициялық жобаның коммерциялық тиімділігі жобаға тікелей
қатысушылар үшін оны жүзеге асырудың қаржылық салдарын сипаттайды. Ол
табыстылықтың талап етілетін деңгейін қамтамасыз ететін шығындар мен қаржы
нәтижелерінің қатынасымен анықталады. Коммерциялық тиімділік тұтас
инвестициялық жоба үшін немесе оның қатысушылары үшін есептелуі мүмкін.
Жалпы алғанда жобаның тиімділік көрсеткіштері инвестициялық және
операциялық қызмет нәтижелері бойынша, яғни нақты ақша ағынының негізінде
есептеледі, ал жоба қатысушылары үшін тиімділік көрсеткіштері нақтылы
қатысушылардың ақшалай қаражаттарының түсуі мен жұмсалуын қамтиды.
Жобаның бюджеттік тиімділігі республикалық, жергілікті бюджеттердің
кірістері мен шығыстарына жобаны жүзеге асырудың ықпалын бейнелейді.
Жобаның бюджеттік тиімділігінің негізгі көрсеткіші бюджеттік нәтиже болып
табылады. Ол республикалық немесе жергілікті қолдау бойынша жобада
қарастырылған шараларды негіздеуге қолданылады. Экономикалық тиімділік
инвестициялық жобаны жүзеге асырудың сыртқы ортаға ықпалын бейнелейді және
жоба бойынша нәтижелер мен шығындардың қатынасы арқылы есепке алынады.
Кез келген инвестициялық жобаны жүзеге асыру көптеген тәуекелдермен
байланысты: инвестициялық жобаны жүзеге асыруда пайда болатын тәуекел
түрлері:
-экономикалық заңнамалардың және ағымдағы экономикалық жағдайлардың
тұрақсыздығымен, инвестициялау және пайданы пайдалану шарттарымен
байланысты тәуекел;
-сыртқы экономикалық тәуекел;
-мемлекеттік саяси жағдайдың белгісіздігі, мемлекеттік немесе
аймақтық жағымсыз әлеуметтік-саяси өзгерістер тәукелі;
-баға, техника және технология параметрлерінің динамикасы туралы
ақпараттардың толық немесе дәл болмауы;
-нарық конъюктурасының, валюта курстарының, несиелерді ұсыну
шарттарының ауытқуы;
-өндірістік-технологиялық тәуекел;
-табиғи апаттар мүмкіндіктері;
-қатысушылардың мақсаттары мен мүдделерінің белгісіз болуы;
-кәсіпорын қатысушыларының қаржылық жағдайы және іскерлік
белсенділігі туралы ақпараттардың толық немесе дәл болмауы.
Инвестициялық белсенділік мен тартымдылықты бағалау. Инвестициялық
белсенділік пен тартымдылық кәсіпорының тиімді қызметін жүзеге асыру
мақсатындағы өндірістің бәсеке қабілетілігін басқару жүйесінің құрамдас
бөлігі болып табылады.
Инвестициялық белсенділік:
-инвестициялық жобаларды қалыптастыру бойынша, мүмкін инвесторлармен
байланыстарды бекіту бойынша жұмыстар кешенін;
-республикалық және жергілікті биліктермен, салалық бірлестіктермен
өзара әрекеттерді;
-кәсіпорынның инвестициялық стратегиясы туралы ақпараттарды іздеу
және таратуды қамтиды.
Инвестициялық тартымдылық деп тиісті инвестицияланған өндіріс
қызметінің экономикалық нәтижелері негізінде инвесторлардың сенімді түрде
және уақтылы өз мақсатына қол жеткізуі түсіндіріледі. Инвестициялық
тартымдылыққа әр түрлі факторлар әсер етеді. Оның құрамы мен рөлі
инвесторлардың саны мен инвестицияланатын өндірістің өндірістік-техникалық
ерекшеліктеріне байланысты өзгеруі мүмкін.
Инвестициялық белсенділік пен тартымдылық көптеген көрсеткіштермен
бағаланады. Олардың негізгілері:
1.Төлем қабілеттілігі көрсеткіштері:
-абсолютті өтімділік коэффициенті;
-аралық өтімділік коэффициенті;
-жалпы жабу коэффициенті.
2.Қаржы тұрақтылығы көрсеткіштері:
-меншікті айналым қаражаттарымен қамтамасыз етілу коффэциенті;
-меншікті және қарыз қаражаттары арақатынасы коэффициенті;
-маневр жасау коэффициенті.
3.Мүлікті тиімді пайдалану көрсеткіштері:
-активтердің рентабельділігі;
-өткізу рентабальділгі;
-активтердің айналымдылығы.
1.4 Нарықты дамыту жағдайындағы инвестициялық саясат
Инвестициялық саясат – бұл инвестициялық қызметті жүзеге асыруға
бағытталған шаралар жиынтығы. КСРО заңдары негізінде акционерлік қоғамдар,
брокерлік фирмалар, қор биржалары құрыла бастаған 1991 жылы Қазақстан
Республикасында бағалы қағаздар нарығының алғашқы элементтері пайда болды.
Одан кейінгі кезеңдерде экономикалық жүйедегі реформалау процестерінің
тереңдеуімен, сондай-ақ Қазақстанда мемлекет иелігінен алу мен
жекешелендірудің Ұлттық бағдарламасының қабылдануымен бағалы қағаздар
нарығының негізгі элементтерін қалыптастыру процесі жедел қарқын алды.
Қазіргі уақытта Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығы қарқынды түрде
қалыптасуда деп айтуға болады.
Бағалы қағаздар нарығы – бұл оны экономиканың неғұрлым болашағы зор
салаларына барынша тиімді және жедел пайдалану, сондай-ақ шоғырландыру
мақсатымен инвестициялық ресурстарды бөлуді қамтамасыз ететін, жалпы
мемлекеттік инвестиция саясатымен өзара байланысты индустрия болып
саналады. Қаржы жүйесін сауықтыру мен өндіріс құлдырауын жоюда бағалы қағаз
нарығын құрудың шешуші маңызы бар. Сондықтан бағалы қағаз нарығы дамуы
жағдайында қоғамдық өндірістің оңтайлы құрылымы пайда болады және
тапшылықсыз экономика жасалады. Бағалы қағаздарды шығарушыларда қосымша
ресурстар пайда болады. Бұл өз кезегінде олардың өндірісті ұлғайтуына
мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта ҚР бағалы қағаздар нарығы өз дамуының маңызды
кезеңінде тұр. Осы кездегі проблемаларды экономикалық және әлеуметтік
психологиялық деп бірнеше түрге бөліп қарауға болады. Олардың алғашқыларына
мына проблемаларды жатқызуға болады:
– нарықтың дамуын реттейтін дәл механизмнің жоқтығы;
– бағалы қағаздар дамуының біртұтас тұжырымдамасының болмауы;
– қолданылатын заңдардың жетілмегендігі;
– бағалы қағаздар нарығының материалдық – техникалық базасының
әлсіздігі;
– нарық инфрақұрылымын дамытудың жеткіліксіз деңгейі.
Қазақстандағы мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру проблемалары –
неғұрлым маңызды проблемалардың біріне айналады. Ол ең алдымен экономика
мазмұны мен оны жүзеге асыру формаларындағы жаңа белгілермен, сондай-ақ
елдегі объективтік және субъективтік ерекшеліктері мен түсіндіріледі.
Бағалы қағаздар нарығы тек әдеттегі тауар-ақша қатынастары және меншік
қатынастары жағдайында дамуы мүмкін. Мемлекеттік меншікті жаңа нарық
қатынастарына сай өзгерту тек оны жекеменшіктендіру арқылы ғана іске асады.
Соңғы он жылдықта дүниежүзінің көптеген елдерінде жекеменшіктендіру жүрді.
Әсіресе, Англияда ол шапшаң қарқынмен өтті. Бірақ Батыс Еуропа елдерінде
жекеменшіктендіру өркендеген нарық экономикасы жағдайында өтті. Сондықтан
жекеменшіктірілген ко-дың акция саны қанша көп болса да өркендеген нарық
жағдайында оларды орналастыру өте оңай. Ал тәуелсіз мемлекеттер
достастығындай елдердің жайы өзгеше.
Бұл елдерде бағалы қағаздар нарығы жаңадан қалыптасып келе жатқан
жағдайда жекеменшіктендіру акцияландырумен тікелей байланысты. Себебі,
көптеген ко да, халық та осындай жаңа құбылыстар рақылы нарыққа кең
көлемде қатынасуға мүмкіндік алады.
Жекеменшіктендіру бағалы қағаздардың жаңа түрі – жекеменшіктендіру
чектерін (купондарын) өмірге келтірді. Бұл мемлекеттік бағалы қағаздар, өз
иесіне мемлекеттің иелігінен алып, жекеменшіктендірілген меншікті бір
бөлігін қайтарымсыз пайдалануына құқық береді. Ірі және орта кәсіпорындарды
жекеменшіктендіру оларды акционерлік қоғам ретінде қайта құрудан басталды.
Акционерлік қоғамның иесі – акционерлер, олардың меншік құқы акция берумен
куәландырылады.
Жекеменшіктендіру чектеріне кез-келген жекеменшіктірілген кәсіпорынның
акциясын сатып алуға болады. Ал жекеменшіктенндірілген кәсіпорынның ұжымы
мүшелері өз кәсіпорынының акциясын жеңілдікпен сатып алуға құқығы бар.
Ондай сатып алуды да жекеменшіктендіру чегімен төлеуге болады.
Жекеменшіктендіру чегіне басқа акционерлік қоғамға айналған кәсіпорынның
акциясын сатып алу аукциондарда жүргізіледі. Аукцион өтетіні туралы алдын
ала ақпарат құралдарына жарияланады. Сонымен бірге жекеменшіктендіру чегіне
арнаулы инвестициялық қорлардың да акциясын сатып алуға болады. Ондай
қорлар чектерді өздеріне көптеп шоғырландырып, оған басқа акционерлік
қоғамдардың акциясын сатып алады. Инвестициялық қорлардың акциясын сатып
алушы сол қордың иемденушісінің біреуі болып есептеледі. Қор оған өз
пайдасының бір бөлігін төлейді.
Инвестициялық қорлар-жеке мекеме. Мемлекет инвестициялық қорларға
салған чектерге кепілдік бермейді. Осы айтылғандардан басқа,
жекеменшіктендіру чегін мұра етіп қалдыруға, сыйлық ретінде беруге және
сенімхатпен басқа адамға беруге де болады. Біздің елімізде
жекеменшіктендіру чегіне акция сату және меншікті жекеменшіктендіру 1994-
1995 жылы өтті. Ол кезде көптеген инвестициялық қорлар ашылып, халық ол
қорларға чектерін тапсырғанымен олардың орнына акция алғандары аз.
Қазақстандағы түбегейлі экономикалық реформаларды жүзеге асырудың
негізгі шарты –бұл меншік нысандарын өзгерту мен мемлекет иелігінен алу,
сондай-ақ негізгі өндіріс құралдарын акционерлеу арқылы тауар
өндірушілердің еркін шаруашылық қызметін жүргізуі үшін жағдайлар туғызуды
болжайды. Нарықтық қатынас меншік иелеріне негізделеді, сондықтан да елдегі
институционалдық қайта құрулар экономиканың жеке меншік секторының дамуына
оң әсерін тигізген кезде ғана нарық механизмдері жұмыс істей бастайтын
болады.
Өндіріс құралдары, тұтыну тауарлары, жер, жұмыскерші шикізат,
ақпараттар мен қаржы нарықтары негізінде қалыптасқан жағдайда ғана, нарық
механизмі қоғамдық өндіріс процесінің тиімді реттеушісіне айналады.
Нарықтардың бұл жүйесінде жоғарыда атап өткен барлық нарықтардың өзара
әрекетін қамтамасыз ететін қаржы нарығы жетекші рол атқарады.
Сондай-ақ оның экономика құрылымын жаңартуда да маңызы зор. өйткені
қаржы нарығы капиталдың бір саладан екінші салаға ағылып келуін , яғни
экономиканы құрылымдық қайта құруға жағдай жасайды.
Жаңа экономикалық қатынастардың пайда болуын, өндірісті ұйымдастырудың
жаңашыл формалары мен бәсекелестік жағдайында дамып отырған елдің қаржы
нарығы экономиканы тұрақтандыру үшін шаруашылықтарды қажетті ресурстармен
қамтамасыз етуге және қоғамның қажетті әл-ауқатын қамтамасыз етуге
қабілетті.
Қаржы нарығы шетел инвесторларынан ақша қорларын басым түрде жинақтап,
шоғырландыра отырып содан кейін бұл қорларды экономиканың әртүрлі
өндірістік және өндірістік емес салаларына пайдалану үшін бағыттау жолымен
оларды тиімді орналастыруға жағдай туғызады.
Кез-келген басқа нарық сияқты бағалы қағаз нарығын сатып алу,сату
бойынша экономикалық қатынастар жүйесін білдіреді. Бұл жерде сұраныс пн
ұсыныс бір-бірімен бетпе-бет келе отырып , бағаны анықтайды.
Қазақстандағы қалыптасқан экономикалық ахуал жағдайында жедел түрде
ғылыми негізделген қаржы нарығымен оның негізгі буыны – шаруашылықты жедел
жүргізу құрылымын шапшаң реттеуге , өндірістің құлдырауын тоқтатуға ,
өндірістің болашағы зор салаларын дамытуға қабілетті бағалы қағаз нарығын
құру қажеттілігі туындады.
Бағалы қағаз нарығының маңызды ролі Қазақстанның Ұлттық валютасын
тұрақтандыруда, инфляция қарқынын төмендетуде айқын көрінеді.
Бағалы қағаздар нарығы – нарықтық экономикада көпшілік жағдайда
жоспарланбаған түрде өтетін процестердің реттеушісі болып табылады.
1.5 Инвестицияның басты звеносы ретіндегі бағалы қағаздар нарығының
қызметі
Бағалы қағаздар орта ғасырлардан бастап қолданыла бастады. Сол
кезеңдегі ұлы географиялық жаңалықтардың ашылуымен байланысты , сауданың
саясы кеңіді, ал осы мүмкіндіктерді пайдаланып , қалғысы келген
кәсіпкерлерге ірі капитал сомасына деген қажеттілік туды. Оның үстіне ,
теңізден шалғай нарық пен шикізат көзін игерумен байланысты орындалатын
шығындарды жекелеген адамдар көтере алмайтын да еді. Нәтижесінде ағылшын,
голландық компаниялары акционерлік қоғамы Ост-Индия , Гудзон бұғазы
компанияларымен сауда жасаумен байланысты бағалы қағаздар дүниеге келді.
Міне осылар – бағалы қағаздарды бірінші шығарған ірі компаниялар болды.
Олардың акциялары бүгінгі күнге дейін Лондон мен Торронто биржаларында
сатылуда. XVI – XVII ғғ. Англиядағы акционерлік компаниялар , капиталды көп
қажет ететін көмір өндірісін қаржыландыру үшін де ұйымдасқан болатын. Сол
кездегі Лондондық брокерлер , келісімді тікелей көлемде немесе кафелерде
жасаған. Осыдан да болар көше рыногы деген атқа ие болуы. Өнеркәсіп
төңкерісінің басталуы , ірі өңдеуші өнеркәсіп орындарының құрылымымен
байланысты, акцияны сату кең өріс алды. Бұған жауап ретінде Лондондық
брокерлер 1979 жылы Королеваның иелігінің бір бөлігінің бірін жалға алды.
Сөйтіп , тұңғыш рет Лондондық қор биржасы дүниеге келді. Көше рыногымен
қатар ұйымдасқан рынок тез даму алды. Ол, алғашқы американдық қор биржасы –
1779 жылы Филодельфияда пайда болды, ал 1972 жылы бұған пара-пар бүгінде
әлемге әйгілі Нью-Иорк биржасы құрылды. Бүгінгі таңда дүниежүзінің алпыстан
астам елінде шамамен 200 биржа бар. Солтүстік Америкада – 15 биржа
(Канадалық бесеуін қосқанда), еуропада – 100-ден астам , Орталық және
Оңтүстік Америкада – 20 , қалғандары Африка, Азия және Австралияда. Дамыған
капиталистік елдерде кем дегенде бір-бірден биржа бар. Биржалар жаңадан
дамып келе жатқан индустриалды мемлекеттерде де бар. 31 биржа халықаралық
қор биржаларының федерациясына кіреді. Бұл федерацияның мақсаты – барлық
акционерлер үшін бірдей құқықпен қамтамасыз ету және бағалы қағаздар
нарығының құрылымын үйлестіріп отыру болып табылады. Бастапқада биржалар
акциялар сатумен емес , үкімет пен теміржол компаниялары шығарған
облигацияларды сатумен шұғылданады. Олар болса , ірі машина өндірісінің
инфрақұрылымын құруға қажетті қаражатқа мұқтаж болатын. Өткен ғасырдың
аяғынан бастап, акционерлік меншіктің кеңінен дамуы , биржаларды акциялар
сатуға мамандандырады да , облигациялар мен жұмыс көше нарығына ауысты
XIX – ғасырдың 60 жылдары тағы бір маңыздыоқиға болды. Германияда ауыр
өнеркәсіпті дамытуға шығарған бағалы қағаздармен делдалдық операцияларды
жүргізуді универсалды инвестициялық банктер өз қолдарына алды.
Ресейге брокерлік бизнес осы Германиядан келді (аз мөлшерде
Франциядан) Маклер , биржа , акция деген ұғымдар – осындай қаржы
инвестициясының тәжірибесімен бірге санаға енді.
Бағалы қағаздар нарығы – қаржы нарығының бір бөлігі. Қалған бөлігін
банк ққарызы нарығын құрайды. Банк – шын мәнінде коммерциялық банк болса
қарызды бір жылдан астам уақытқа өте сирек береді. Ал бағалы қағаздарды
шағара отырып , олардан түсетін ақшаны ондаған жылдар бойы пайдалануы
мүмкін. Қаржы нарығын осылайша бөлу – капиталдың айналмалы және негізгі
болып бөлінуімен байланысты. Бағалы қағаздар нарығы , банктың несие жүйесін
толықтырады , өзара байланысты әрекет етеді. Мысалы , коммерциялық банктер
, бағалы қағаздар нарығында аралық қызмет атқарушыларға – жаңадан
шығарылған бағалы қағаздарға жазылу үшін қарыз береді, олар банктерге артық
бағамен сату үшін бағалы қағаздардың бір блогын береді.
Бағалы қағаздар нарығының маңызды бөлігі – ақша нарығы болып
табылады. Онда қысқа мерзімді қарыз міндеттемелері бар қазыналық вексельдер
айналыста болады. Ақша нарығы , қолда бос тұрған ақшаларды, мемлекетке
берудің икемді жолын қамтамасыз етеді, сөйтіп корпорациялар мен жеке
адамдардың уақытша бос ақшаларын табыс табуға , пайдалануға мүмкіндік
жасайды. Онсыз қаржы нарығының орын алуы мүмкін емес. Барлық нарықтар
сияқты , бағалы қағаздар да нарықты сатып алу, сатумен байланысты
экономикалық қатынастар жүйесін құрайды. Нарықтың мөлшері – қоғамдық
еңбектің мамандануы дәрежесімен тікелей байланысты.
Бағалы қағаздар нарығы – алғашқы және қайталама нарықтан тұрады.
Алғашқы нарықта – мемлекеттік және муниципалды облигациялар , сол сияқты
акциялар, облигациялар эмиссиясы жүзеге асырылады. Оны қаржылық және
қаржылық емес тұлғадағы әр қилы акционерлік компаниялар шығарады. Алғашқы
нарықта бағалы қағаздардың тікелей инвесторлары: коммерциялық және
инвестициялық банктер, биржа фирмалары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы
қорлары, қаржылық емес корпорациялар және жеке адамдар (жеке инвесторлар).
Олар биржа фирмалары мен инвестициялық банктер арқылы акциялар мен
облигациялар сатып алады. Бағалы қағаздардың қайталама нарығы – эмитент
бағалы қағаздарды , орталықтанған немесе орталықтанбаған сатып алу мен
сатуды түсіндіреді. Бағалы қағаздар спецификалық тауар, барлық тауар сияқты
тұтыну құны мен бағасы бар. Бағалы қағаздардың тұтыну құнының мәні –
белгілі дәрежеде табыс келтіреді, яғни пайыз (облигациялар бойынша) және
дивиденд (акциялар бойынша) төлегенде, сонымен қатар бағалы қағаздардың құн
курсының өсуі нәтижесінде келетін табыстар.
Қазақстан Республикасының жоспарлы экономикадан түбегейлі жаңа ,
нарықтық, мемлекет реттейтін экономикаға өтуі елімізде қаржы нарығын және
оның қызметін қамтамасыз ететін институттардың құрылуын талап етеді. Бұл
өте күрделі және ауқымды мақсат. Көптеген жылдар бойы елімізде шын мәнінде
ия қаржы нарығы, ия оның инфрақұрылымы, яғни жеке коммерциялық және
инвестициялық банктер, биржалар, сақтандыру қоғамдары болған жоқ. Қаржы
саласының барлығын мемлекет айрықша құқықпен (монопольно) өзіне қаратып ,
барлық кіріс көздерін халықтың қажетін өтемейтін міндеттерге жұмсап
отырады. Оған дәлел мынандай мысал, ұлттық жалпы өнімнің заттай құрылымының
¾ бөлігі өндірістік құрал – жабдықтарды өндіруді ұлғайтуға жұмсалған.
Негізгі құрал – жабдықтар соғыс -өнеркәсіп кешеніне жұмсалғандықтан халық
игілігіне қолдануға болмаған. Елімізде ұзаққа созылған тапшылық
экономикасы қалыптасып , ол тек тұрмыстық игіліктің өткір кемшілігін ғана
емес , сонымен қатар үнемі рухани кемшілікті де тудырды. Сондықтан ,
шаруашылықты ұйымдастыру мен оны басқарудың жаңа әдіспен жүргізу объективті
қажеттілік еді.
Нарықтық экономика – адамзат өркениеттілігінің ең жоғарғы жетістігі
және өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді түрі екендігін дүниежүзі
мемлекеттерінің көпшілігінің өркендеу тәжірибесі дәлелдеген ақиқат шындық.
Ал Қазақстан Республикасы үшін шаруашылықты жүргізудің жаңа әдістеріне өту
– тек ашық нарыққа өту ғана емес , сонымен бірге мемлекеттік экономикалық
саясаттағы субъективизмнен (әділетсіздіктен) бас тарту.
Шаруашылықты нарық әдістерімен жүргізу қаржы нарығының мол
мүмкіндігін пайдалануды талап етеді. Қаржы нарығы - мемлекеттің бүкіл ақша
қорларының жиынтығы. Бұл қорлар экономиканың әртүрлі субъектілерінің
сұранысы мен ұсынысы әсерінен өзгеріп және үнемі қозғалыста болады. Қазіргі
кезде дүниежүзінде АҚШ-тың, Еуропа бірлестігі мен Жапонияның қаржы нарығы
ең үлкен қорларды иемденуде. Ал Қазақстан Республикасының нарықтық
экономикаға өтпелі кезеңінде оның қаржы нарығының қоры мол, өз өркендеуіне
жетеді деуге әзір ерте.
Бағалы қағаздар нарығы экономиканың кез-келген саласының өз қажетіне
ақша қорын алуына жол ашуда. Мысалы, акция шығарып осы қорды үнемі , яғни
кәсіпорын жабылғанша пайдалануға болады, ал облигацияны шығару несиені
банктен алудан тиімділеу жағдай жасайды. Бұл айтылғандар бағалы қағаздар
нарығын өрістетуге мүмкіндік береді. Қаржы нарығына мемлекеттік үстемдікті
жойған кезде , ол әкімшілік емес , тек экономикалық заңдардың әсерімен
қызмет жасайды. Егер қаржы нарығы жеке меншікке негізделсе, әрине оның
әкімшілік тәсілмен қызмет етуі мүмкін емес. Кәсіпорын мемлекеттік меншіктен
акционерлік меншікке өткенде бүкіл табыстың салық төлегеннен кейін қалғаны
өз меншігінде болады.
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзінің айрықша тауарымен
өзгешеленеді. Ол өзгеше тауар – бағалы қағаздар. Олар біріншіден, меншік
белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі, яғни олар бойынша табыс алу құқы
және табыс төлеу міндеттемесі пайда болады. Бұдан бұрын айтқанымыздай, бұл
тауарды өз құны аз болсада, өте жоғары нарық бағасымен сатуға болады.
Бағалы қағаздардың көрсетілген құны (номиналы) өте төмен болғанымен,
мысалы, өндіріс кәсіпорнына жұмсалған нақты капиталдың белгілі-бір мөлшерін
көрсетеді. Егер бағалы қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары
болса, онда оның бағасы көрсетілген құннан (номиналынан) жоғары болады
(керісінше де болуы мүмкін). Бұндай нарықтық бағаның номиналдан ауытқуы,
бағалы қағаздардың жалған капитал екенін көрсетеді.
Жалған капитал – нақты капиталдың қағаз белгісі, яғни өндірістік
капиталдың оқшауланып шыққан бір бөлігі (сауда, несие капиталдары).
Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды
құндылықтардың орнына жүретін символы болғандықтан оны қордың
құндылықтары деп те атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар қордың
инструменті немесе құралы болып та есептеледі. Себебі тек сол құралды
пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткізуге немесе сол құндылықтар бір
субъектіден екіншіге ауысуына болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы
капитал нарығының, яғни ақша және басқа материалдық құндылықтардың нақты
қызметін көрсетеді.
Бағалы қағаздар нарығы нарықтық экономикады күтпеген кездейсоқ
болатын процестердің реттеушісі. Бұл алдымен капиталды инвестициялау
процесіне қатысты. Капиталды инвестициялау деген оның капиталға мұқтаж
өндіріс салаларына құйылуы, ал артық болған уақытта сол саладан қайта
алынады. Капиталдың бұндай айналыс механизмі мынадан түсінікті. Мысалы,
кейбір тауарларға немесе қызмет түрлеріне сұраныс өссе, онда соған сәйкес
бағасы да өседі. Демек, оларды өндіруден пайда да өседі, сондықтан басқа
салалардың өніміне сұраныс азайып, олардың экономикалық тиімділігі кеміп,
ондағы капитал өніміне сұраныс өсіптұрған салаларға құйылады. Бағалы
қағаздар осы механизмнің қызметін қамтамасыз ететін құрал. Осы уақытша бос
капиталды сату – сатып алу арқылы тиімді өндіріске бағыттап отырады.
Нарықтық экономиканың тәжірибесінде капитал ең алдымен қоғамға шын мәнінде
қажетті өндіріске орналасады. Нәтижесінде қоғамдық өндірістің ең үйлесімді
құрылымы пайда болып, тапшылықсыз экономика қалыптасады: қоғамдық өндіріс
негізінен қоғамдық сұранысқа сай болады. Бұл өркендеген нарық
экономикасының басты жетістігі. Біздің еліміздегі Мемлекеттік жоспарлау
комимтеті басқарған орталықтанған – жоспарлы экономика 70-жыл (1921-1991)
бойы қоғамның зарарсыз өсуін қамтамасыз ете алмады. Ал нарықтық
қатынастарды дамыту қоғамдық экономиканың шарықтап өркендеуіне жеткізетіні
ақиқат шындық.
Кәсіпорынның қосымша капиталға мұқтаждығы көптеген жағдайларға
байланысты. Олардың бастылары негізгі қорды құру және ескі қорларды
жаңарту, айналыс құралдарын толықтыру. Бұл мұқтаждықтар нарық
конъюнктурасына тікелей байланысты. Сонымен қатар конъюнктурасына өзгеруі
белгілі-бір уақыт арасында болып тұрады. Сондықтан кәсіпорын қажетті
қаражатты белгілі-бір уақытта, яғни нарық конъюнктурасының өздеріне қолайлы
кезінде алғаны жөн. Қазақстан Республикасында әзір бұндай жағдай
қалыптасқан жоқ. Себебі, банктік несие әрі қымбат, әрі шектелген, ал бағалы
қағаздар нарығы жаңадан қалыптасу кезінде.
1.6 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығы және
оның қатысушылары
Кез-келген заңның мазмұны қоғамда орын алып және одан әрі дамып
келе жатқан экономикалық құбылыстарға сай болуы шарт. Себебі құқықтық
нормаларды шығару белгілі-бір экономикалық мүдделерге қызмет көрсетуге
бағытталған. Халық шаруашылығын дамытудың кеңесте үлгісінен экономикалық
еркін өркендеуінің нарықтық үлгісіне өту кезі құқықтық негіздері түбегейлі
реформалау арқылы нарықтық қатынастарды дамытуға жол ашатын заң шығаруды
қажет етті. әлбетте бұндай реформа жүргізудің мақсаты – осы тұрғыда тіпті
жаңа заң шығару емес, экономикалық саясат кезінде орын алған құқықтық
институттарды қалпына келтіру еді.
Бағалы қағаздар нарығын құқықтық ережелермен қамтамасыз ету
деген мемлекеттік органдардың бағалы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Берілген жұмыс БТА акционерлік қоғамының мысалында орындалған.
Жұмыс кіріспе, негізгі үш бөлімнен, қорытындыдан тұрады. Дипломдық жұмыста
нарық жағдайындағы БТА акционерлік қоғамының инвестициялық қызметін
жүзеге асыру ерекшеліктері қарастырылады. Сонымен қатар, қаржы есеп
берулері негізінде банктің инвестициялық қызметіне терең жасалған. Талдау
нәтижелері бойынша ұсыныстар мен шешімдер жасалған.
АННОТАЦИЯ
Данная работа выполнена на примере акционерного общества БТА.Работа
состоит из введения, трех основных разделов и заключения. В дипломной
работе рассмотрены особенности инвестиционной деятельности банков в
условиях рынка. Также, проведен подробный анализ инвестиционной
деятельности акционерного общества БТА. По итогам работы сделаны выводы
и предложения.
THE SUMMARY
The given work is executed on an example of joint-stock company " BTA
". Work consists of the introduction, three basic sections and the
conclusion. In degree work features of investment activity of banks in
conditions of the market are considered. Also, the detailed analysis of
investment activity of joint-stock company " BТА " is lead. On results of
work are drawn conclusions and offers.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
5
1 НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ САЯСАТ
ПЕН ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТ
1. Инвестициялық қызмет, оның нысандары мен түрлерін топтастыру
9
1.2 Инвестициялық климат, оны қаржыландыру көздері
14
1.3 Инвестициялық жоба, оның тиімділігі
18
1.4 Нарықты дамыту жағдайындағы инвестициялық саясат
23
1.5 Инвестицияның басты звеносы ретіндегі бағалы қағаздар
нарығының қызметі
27
1.6 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығы және оның
қатысушылары
33
2 БТА АҚ ҚАРЖЫ-ШАРУАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ НЕГІЗГІСІ
РЕТІНДЕГІ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖӘНЕ НЕСИЕЛІК ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1 БТА банк АҚ-ң бүгінгі таңдағы жағдайы және несиелік
қызметінің сипаттамасы
44
2.2 Банктің баланстық шоттарын талдау
48
2.3 Банктің операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтеріне
байланысты операциялар бойынша ақша ағымына баға беру
56
2.4 Банктің несие операцияларының құрамы мен сапасына баға беру
61
2.5 Несие операцияларының тиімділігін талдау
76
3 БАНКТІҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЖӘНЕ НЕСИЕ ОПЕРАЦИЯЛАРЫН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
81
ҚОРЫТЫНДЫ
86
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
89
ТІРКЕМЕЛЕР
92
КІРІСПЕ
Елімізде жүргізіліп жатқан экономикалық реформа банктік істі дамытуда
жаңа кезеңді ашты. Нарыққа өту жағдайында ерекше актуальділікке біздің елде
банктердің және басқа да несиелік институттардың даму болашағы мәселесі мен
оны іс жүзінде асыру ие. Қойылған міндетті шешу Қазақстандық және де
шетелдік банктердің қызмет етуін зерттеу, тәжірибеде қолдану және
тәжірибедегі жұмыс әдістері мен рационалды, прогрессивті формаларын
өндірген жағдайда ғана мүмкін.
Капиталдар нарығының дамуы қаражаттарды жинақтау мен инвестициялаудың
өзара байланысты процесін жетілдірмей мүмкін емес. Жинақтау өзімен бірге
табыс пен тұтыну арасындағы айырманы білдіреді. Инвестициялар бұл табыс алу
мақсатындағы қаражаттар салымы.
Қазақстанның алдағы комерциялық банктерін өздерінің табыстылық
базасын кеңейту үшін рентабельділігі мен бәсекелестік қабілеттілігін
жоғарылату өз клиеттері үшін қызметтер мен операциялардың кең тобын
орындауға талпынды. Сонымен бірге банктік қызметінің дамуы клиенттер үшін
де, банктің өзі үшін де аз шығындармен банктік қызметтерді көрсетуді,
клиенттерге қажетті қызметтерге икемді бағаларды қолдануды білдірді. Кең
клиентуралы банктік операциялардың тиімді икемді жүйесі ішкі жинақтарды
жинауға ықпал етеді. Аса мәнге өзгермей экономиканың қажеттілігіне тез
ыңғайланатын икемді бантік қызмет көрсету.
Банктік қызметтер нарығындағы бәсекелестік - банктік қызмет
көрсетудің сандық және сапалық сипаттамасына әсер етеді. Тұрғындарға
дәстүрлі банктік қызметтерді орындаумен бірге, яғни депозиттерге
қаражаттарды тартумен, ссудаларды ұсынумен, тұрғындарға есеп айырысу
кассалық қызметтерді көрсетуді жүзеге асырумен бірге біздің елде қазіргі
банктік институттар электрондық қызметтер, клиенттер тапсырма бойынша
маркетингтік зерттеулер, валюталық операциялар, қор операциялары, чекстік
операциялары, карточкалар ашу, ссудаларды ұсыну, құнды қағаздармен
жүргізілетін операциялар, басқа да қызметтер, соның ішінде трасттық,
ақпараттық анықтамалық кеңес беру, қор операцияларын да орындайды.
Тұрғындарға қызмет көрсететін банктердің рөлін активизациялауының мәні аз
шығындарды максималды әсерге, яғни банктік қызмет көрсетуде клиенттердің
қажеттілігін толық қанағаттандыруға, жеке тұлғаларға банктік қызмет көрсету
сапасын жақсартуға, банктік қызметтер спектірін кеңейтуге өзіндік құнының
төмендеуіне әсер етуден тұрады.
Менің тақырыбымның актуальділігі ол нарыққа өту жағдайында біздің
елде банктердің инвестициялық шешімдердің тиімді жақтарын қарастыру және
басқ ада несиелік институттардың даму болашағы мәселесі мен оны іс жүзінде
асыру керектілігі.
Тақырыпты зерттеудің негізгі мақсаттары болып мыналар саналады:
инвестициялық саясат пен климаттың дұрыс жүргізілуі, олардың қаржыландырц
көздерін ұлғайту, нарық жағдайындағы инвестициялық жобаларды дұрыс жасай
отырып, оның тиімді жақтарын қарастыру.
Қазақстандағы жалпы әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдай
банктердің банкроттық жағдайының өсуін тудырған қаржы нарығының
тұрақсыздануына әкелді. Қазақстанның қаржы нарығындағы соңғы жағдайлар
әлемдік банктердің мамандарының қорытындыларының дұрыстығын растайды.
Банк активтері — пайда табу максатында банктік ресурстарды әp түрлі
активтер бойынша орналастырған қаражаттары.
Банктік активтердің құрылымы баланстың актив жағында көрсетілетін
сапасына қарай бөлінген баптардың баланс нәтижесіне қатынасын сипаттайды.
Активтердің сапасы активтік операциялардың түрлендірілуіне, тәуекелді
активтерінің көлеміне, толық құны жоқ активтердің көлеміне және активтердің
өзгеріске ұшырау белгілеріне қарай анықталады.
Коммерциялық банктің активтерін мынадай төрт топқа бөлуге болады:
1) касса және оған теңесстін акшалай қаражаттар;
2) несиелер;
3) бағалы қағаздарға жұмсалынған инвестициялар;
4) банктің ғимараты мен жабдыктары ;
Активтердің сапасы олардың тиімділігіне, тәуекел активтердің
көлеміне, толық бағалы емес активтердің үлес салмағына,
активтердің көлеміне, табыс әкелуіне қарай анықталады.
Бұл жұмыстың мақсаты коммерциялық банктердің қаржы жағдайын
бағалау бойынша нақты әдістемелерді жасауда емес,мұндай талдауды жүргізу
қажеттілігін анықтау. Коммерциялық банктер қаржы жағдайын бағалау
құралдарды жетілдіру, Қазақстандағы кемшіліктерді анықтау болып табылады.
Қазіргі уақытта камерциялық банктердің активтерін тиімді басқару
мәселесі банк тажірибесінің маңызды проблемасы болып саналады.
Коммерциялық банктің активтерін тиімді басқару
нарықтағы тенденция туралы нақты белгілі бір уақыт аралығында ақпаратты
жинау,талдау және өңдеу ұйғаратын процесс.
Банктің барлық активтері оның портфелінің құрамдас бөлігі
ретінде қарастырылады. Активтерді басқару банк портфелінің құрамын,оның
көлемін және пайдалылығын талдауды ұйғарады. Бәсеке жағдайында банкте несие
саясатын анықтайтын ақша қозғалысын бағалау мен болжаудың бар болуы қажет.
Шет елдерде іс жүзінде кез-келген банктерде активтерді басқару
жөніндегі комитет қызмет ететінін атап өту керек. Бұл комитет несиенің
реттеуші қасиетін есепке алатын стратегиялық өңдеулерді жүзеге асырады.
Шығындарды бақылауды, сондай-ақ салықтық жоспарлау және банктік
операциялардың жекелеген түрлері бойынша тәуекелділік денгейін осы комитет
атқарады.
Коммерциялық банктер, ең алдымен, спецификалық ұйымдар ретінде
көрінеді, бір жағынан олар шаруашылықтардың уақытша бас қаржыларын өзіне
тартады, ал екінші жағынан тартылған қаржылар есебінен кәсіпорындардың,
ұйымдардың және тұрғылықты халықтың әр түрлі қажеттіліктерін
қанағаттандырады. Банктердің және тауарлы – ақшалай қаржы- қатынастардың
дамуы тарихи тұрғыдан қатарлас жүрді және де олар бір-бірімен өзара тығыз
байланысты. Банктер халық шаруашылығы қызметінің барлық деңгейіндегі
басқарумен тікелей байланысты болады. Олар арқылы ұдайы өндіріс үрдісіне
қатысушыларының экономикалық мүдделерін қанағаттандыру жүзеге асырылады.
Осы кезде банктер қаржылық делдал ретінде шаруашылық органдардан
капиталдарын, халықтың жинақтарын және шаруашылық қызметін үрдісінде
босаған басқа да бос ақша қаражаттарын тарта отырып, қарыз алушылардың
уақытша пайдалануына береді, ақшалай есеп айырысу жүргізеді және экономика
үшін басқа да көптеген қызмет көрсетеді, соның арасында өндірістің
тиімділігі мен қоғамдық өнімнің айналысына тікелей ықпал етеді.
1 НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ САЯСАТ ПЕН ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТ
1.1 Инвестициялық қызмет, оның нысандары мен түрлерін топтастыру
Нарықтық қатынастар жағдайында инвестицияның мәні өзіндік
ерекшеліктермен түсіндіріледі:
-инвестицияның табыс алумен байланыстылығы инвестициялық қызметке
түрткі ретінде қарастырылуы;
-инвестициялар ресурстар (күрделі салымдар) мен салымдардың
(шығындар) біртұтастығы ретінде қарастырылуы;
-инвестициялардың статикада емес динамикада талдануы;
-инвестициялау объектісінің құрамына экономикалық (әлеуметтік) нәтиже
беретін кез келген салымды қосу.
Инвестиция ресурстардың шығынға өзгеру процесі ретінде қарастырылады.
Бұл ретте инвесторлардың негізгі мақсаты – табыс (нәтиже) алу жағдайы
ескеріледі.
Инвестициялық қызмет терминін кең және тар мағынада қарастыруға
болады. Кең мағынада инвестициялық қызмет табыс (нәтиже) алу мақсатында
инвестициялау объектілеріне қаражаттарды салумен байланысты қызмет ретінде
қарастырылады. Ал тар мағынада инвестициялық қызмет инвестициялық
ресурстарды салымдарға өзгерту процесі ретінде қарастырылады.
Инвестиция қозғалысы екі сатыны қамтиды. Бірінші саты -
инвестициялық ресурстар – қаражаттар салымы инвестициялық қызметтің өзі
болып табылады. Екінші саты – қаражаттар салымы – инвестициялау нәтижесі
инвестицияларды пайдалану нәтижесінде шығындардың өтелуін және табыс алуды
қарастырады.
Инвестициялық ресурстарды жұмылдыру сәтінен салынған қаражаттарды
өтеп, табыс (нәтиже) алғанға дейінгі ұдайы өндірістің барлық сатысынан
жүйелі түрде өтетін инвестициялар қозғалысы инвестициялардың айналуы
ретінде көрініс табады және инвестициялық циклды құрайды.
Инвестициялар айналуы инвестициялар айналымы ретінде көрініс табады.
Инвестициялық қызметтің негізгі субъектілері инвесторлар мен инвестициялау
объектілерін пайдаланушылар болып табылады. Инвестолар салымшылар, сатып
алушылар, тапсырыс берушілер, кредиторлар және инвестициялық қызметтің
басқа да қатысушылары болуы мүмкін.
Инвестициялық қызметтің объектілерін пайдаланушылар – бұл
инвестициялық қызметтің объектілерін пайдалнушы заңды, жеке тұлғалар,
биліктің мемлекеттік және муниципалдық органдары, шет мемлекеттер,
халықаралық бірлестіктер мен ұйымдар.
Инвестициялық қызметтің объектілері екі жақты сипатталады:
инвестициялық ресурстар және салымдар (шығындар).
Ресурстар құрамында инвестициялардың келесі топтарын атап көрсетуге
болады:
-ақшалай қаражаттар мен қкржы құралдары;
-материалдық құндылықтар;
-ақшалай бағаланатын мүліктік, интеллектуалдық және басқа да
құқықтыр.
Шығын көзқарасы бойынша инвестициялар салым бағытын сипаттайды. Бұл
ретте инвестициялық қызмет объектілері келесілерді қамтиды:
-негізгі және айналым капиталы;
-бағалы қағаздар мен мақсатты ақша салымдары;
-материалдық емес активтер.
Инвестиция нысандары мен түрлерін топтастыру. Салым салу объектілері
бойынша инвестициялар нақты және қаржылық болып бөлінеді.
Нақты инвестициялар нақты экономикалық активтерге (материалдық
ресурстар, материалдық емес активтер) салынған салымдардың жиынтығы ретінде
көрініс табады.
Қаржылық инвестициялар - әр түрлі қаржылық активтерге (бағалы
қағаздар, пайлар және үлестік қатысу, банктік депозиттер және т.б.)
қаражаттар салымын қамтиды.
Инвестициялау мақсаты бойынша инвестициялар тікелей және қоржындық
болып бөлінеді.
Тікелей инвестициялар инвестициялау объектілерін тікелей бақылау және
басқару мақсатында кәсіпорындардың жарғылық капиталына салынған салым
ретінде көрініс табады.
Қоржындық инвестициялар табыс алу және тәуекелдерді диверсификациялау
мақсатында экономикалық активтерге салынған қаражаттар ретінде көрініс
табады.
Инвестициялық қызмет нысандары сондай-ақ мерзімі бойынша,
инвестициялық ресурстардың меншік нысандары бойынша, аймақтық, салалық,
тәуекел және басқа да белгілері бой ынша топтастырылады.
Салым салу мерзімі бойынша инвестиицялар қысқа мерзімді, орта
мерзімді және ұзақ мерзімді инвестициялар болып бөлінеді.
Инвестициялық ресурстардың меншік нысандары бойынша жеке,
мемлекеттік, шетелдік және аралас инвестициялар бөліп көрсетіледі.
Аймақтық белгісі бойынша ішкі инвестициялар және шетелдегі
инвестициялар болып бөлінеді.
Салалық белгісі бойынша экономиканың әр түрлі салаларына салынған
инвестициялар ажыратылады: өнеркәсіп, ауылшаруашылығы, құрылыс, көлік және
байланыс, сауда және т.б.
Тәуекел деңгейлері бойынша агрессивті, біркелкі және консервативті
инвестициялар бөліп көрсетіледі.
Инвестициялық нарық. Инвестициялық нарық инвестициялық сұраныс пен
ұсынысты қалыптастыратын инвестициялық қызмет субъектілерінің өзара
әрекеттесу нысаны ретінде қарастырылады. Ол сұраныстың, ұсыныстың, баға
деңгейінің, бәсекенің және сату көлемінің белгілі бір қатынасымен
сипатталады.
Инвестициялық нарық арқылы инвестициялардың айналымы, инвестициялық
ресурстардың салымдарға өзгеруі жүзеге асырылады.
Инвестициялық нарықтың конъюктурасы – инвестициялық нарықтағы немесе
инвестициялық нарық сегментіндегі сұраныстың, ұсыныстың, баға деңгейінің,
бәсекенің және сату көлемінің қалыптасқан қатынасын анықтайтын факторлар
жиынтығы.
Инвестициялық нарықтың конъюктуралық циклы төрт сатыны қамтиды:
-инвестициялық нарық конъюктурасының өрлеуі;
-конъютуралық шарықтау;
-конъюктураның әлсіреуі;
-инвестициялық нарықтағы конъюктураның құлдырауы.
Инвестициялық сұраныс потенциалды және нақты болып бөлінеді.
Потенциалды инвестициялық сұраныс экономикалық субъектілердің
қордаланған табысының шамасын бейнелейді. Олар инвестициялауға бағытталуы
мүмкін және потенциалды инвестициялық капиталды құрайды. Нақты
инвестициялық сұраныс шаруашылық субъектілерінің инвестициялаудағы нақты
қажеттілікітерін сипаттайды және тікелей инвестициялық мақсаттарға арналған
инвестициялық ресурстарды бейнелейді.
Инвестициялық ұсыныс барлық нысандағы инвестициялау объектілерінің
жиынтығын бейнелейді: негізгі қорлар, айналым қаражаттары, бағалы қағаздар,
ғылыми-техникалық өнім, мүліктік және интеллектуалдық құқық және т.б.
Инвестициялық процестің инфрақұрылымы. Инвестициялық сұраныс пен
ұсыныс қаржылық делдалдар арқылы жүзеге асырылады. Олар экономикалық
субъектілердің инвестициялық және қаржылық қажеттеліктерін қамтамасыз ету
бойынша ауқымды мүмкіндіктерге иелік етеді. Инвестициялық ресурстарды
жұмылдырудың және оларды тиімді оналастырудың нарықтық механизмі
инвестициялық процестің дамыған инфрақұрымының, инвесторлардың әр түрлі
институционалдық оргнадарының болуын талап етеді.
Жалпы алғанда қаржылық институттардың келесі типтерін атап көрсетуге
болады:
-коммерциялық банктер;
-банктік емес қаржы-несиелік институттар;
-инвестициялық институттар.
Банк жүйесі мекемелерінде айтарлықтай инвестициялық мүмкіндіктер
шоғырланады. Банктер уақытша бос қаржы ресурстарын жұмылдыра отырып, оларды
несие жүйесі каналдары бойынша бағыттайды.
Инвестициялық қызметті жүзеге асыратын коммерциялық банктер келесідей
бөлінеді:
-әмбебап;
-мамандандырылған (инвестициялық, ипотекалық).
Банктік емес қаржы-несие институттарына келесілер жатады:
-ломбардтар;
-несие серіктестіктері;
-несие одақтары;
-өзара несиелеу қоғамы;
-сақтандыру ұйымдары;
-зейнетақы қорлары;
-қаржы компаниялары.
Инвестициялық институттар тек бағалы қағаздар нарығында өз қызметін
жүзеге асыратын шаруашылық субъектілері арқылы көрініс табады.
Инвестициялық институттарға келесілер жатқызылады:
-инвестициялық компаниялар мен қорлар;
-қор биржалары;
-инвестициялық дилерлер мен брокерлер.
1.2 Инвестициялық климат, оны қаржыландыру көздері
Инвестициялық климат – бұл мемлекет (аймақ) экономикасын
инвестициялаудың тартымдылығы мен қойылған мақсатқа сәйкестігін анықтайтын
әлеуметтік, экономикалық, ұйымдық, құқықтық, саяси және басқа да шарттар
жиынтығының сипаттамасы.
Мемлекеттің қолайлы инвестициялық климатын қалыптастыру – бұл тұтас
көрсеткіштер жүйесін қамтитын әр түрлі шаралар кешені. Олар өз кезегінде
қазіргі таңдағы ҚР инвестициялық климатын салыстырмалы талдаудың негізі
болып табылады:
-мемлекеттік нарығы мүмкіндіктерінің сипаттамасы;
-табиғи және еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі;
-экономикалық реформалардың жағдайы мен қозғалысы;
-инвестициялық қызмет үшін заңнамалық база;
-мемлекеттік органдарда басқару шешімдерін қабылдауды реттеу;
-нарықтық инфрақұрылым мен валюта нарығын дамыту;
-банк жүйесінің тұрақтылығы;
-саяси климаттың тұрақтылығы мен бағыты.
ҚР экономикасы дамуының қазіргі сатысындағы реформалар негізінен
мемлекеттің экономикалық өсімін қамтамасыз ететін инвестициялық саясатты
жасауға және жүзеге асыруға бағытталуы тиіс.
Бұл ретте ҚР-да Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы
заң қабылданды.
Тікелей инвестицияларды мемлекттік қолдаудың мақсаты – экономиканың
басым салаларында тауар және қызмет өндірісін жедел дамыту үшін қолайлы
инвестициялық климат қалыптастыру болып табылады.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі шарттар қажет:
-жаңа техноголиялар, алдыңғы қатарлы техникалар және ноу-хау енгізу;
-ішкі нарықты жоғары сапалы тауарлармен және қызметтермен қамтамасыз
ету;
-отандық тауар өндірушілерді мемлекеттік қолдау және ынталандыру;
-экспортқа бағытталған және импорт алмастырушы өндірістерді дамыту;
-ҚР шикізат базасын ұтымды әрі кешенді пайдалану;
-менеджмент пен маркетингтің қазіргі таңдағы әдістерін енгізу;
-жаңа жұмыс орындарын қалыптастыру;
-жергілікті кадрларды үздіксіз оқыту жүйесін енгізу, олардың
біліктілік деңгейін көтеру;
-өндірісті интенсивтендіруді қамтамасыз ету;
-қоршаған ортаны жақсарту.
Инвестициялық саясат – бұл инвестициялық активтердің оңтайлы көлемі
мен құрылымын, тәуекелдің тиісті деңгейі жағдайында олардың табыстылығының
өсімін қамтамасыз етуге бағытталған инвестициялық қызметті ұйымдастыру және
басқару бойынша шаралар кешені.
Мемлекеттің инвестициялық саясатының негізгі қағидаларына келесілер
жатады:
-сұрыптаушылық және іріктеушілік;
-күрделі салымдарды қаржыландырну көздерінің әртүрлілігі;
-жоғарғы қайтарымдылық;
-инвестиция аясын орталықсыздандыру;
-инвестициялық белсенділікке экономикалық және ұйымдық ықпал ету
тетіктерін пайдалану.
Жалпы алғанда инвестициялық саясат мыналарды қарастырады:
-инвестициялық белсенділікті жоғарылату, шетелдік нақты және қарыз
капиталын қатыстыру үшін әкімшілік-құқықтық және ұйымдық-экономикалық
жағдайлар қалыптастыру;
-экономиканы инвестициялаудың іріктеу-сұрыптау әдісін қамтамасыз ету,
инвестициялық ұсыныстарды конкурстық сұрыптау үшін аукциондар мен тендерлер
жүйесін жетілдіру мақсатында мемлекеттік және басқа да инвестициялық
ресурстарды бөлудің тиімді механизмін жасау;
-инвестициялық міндеттердің келісушілігі мен сабақтастығын қамтамасыз
ету, оларды шешудегі басымдықты және бірізділікті сақтау;
-халықаралық қаржылық нарықтарға шығара отырып, республикадағы бағалы
қағаздар нарығының кеңінен дамуына жағдай жасау;
-инвестициялық жобаларды тек коммерциялық пайдалылығы және салынған
қаражаттардың қайтарымдылығы тұрғысынан ғана емес, сонымен қатар сыртқы
несиелерді қатыстырудың техникалық өміршеңдігі, әлеуметтік және
экономикалық қолайлылығы және мақсатқа бағыттылығы тұрғысынан тәуелсіз
сұрыптаудың міндетті тәжірибелерін ұйымдастыру;
-меншік нысанына қарамастан инвестицияларды қорғау және сақтандыру
жүйесін қалыптастыру;
-инвестициялық жағдайлардың шарттары мен факторларын бақылау және
мемлекеттік реттеу құралдарын түзетуді жүзеге асыру.
Инвестицияларды қаржыландыру көздері. Шаруашылық субъектілердің
инвестициялық қызметінің кез келген түрі олардың қалыптастырған
инвестициялық ресурстарының есебінен жүзеге асады.
Инвестициялық ресурстар инвестициялау объектілеріне салымдарды жүзеге
асыруға қатыстырылатын кез келген қаржылық активтер болып табылады.
Нрақытық қатынастар тұсында инвестициялық ресурстарды қалыптастыру көздері
әр түрлі болып келеді.
ҚР заңнамаларына сәйкес инвестициялық ресурстар келесі көздерден
қалыптастырылуы мүмкін:
-меншікті қаржы ресурстары мен ішкі шаруашылық резервтері;
-қарыз қаржы құралдары;
-акцияларды, еңбек ұжымы мүшелерінің, азаматтардың, заңды тұлғалардың
пайлық және басқа да жарналарын сатудан алынатын қатыстырылған қаржы
құралдары;
-белгіленген тәртіппен кәсіпорын бірлестіктері орталықтандыратын
ақшалай қаражаттар;
-бюджеттік емес қорлардың қаражаттары;
-республикалық бюджеттің қаражаттары;
-шетелдік инвесторлардың қаражаттары;
-заңды және жеке тұлғалардың қайрымдылық жарналары.
Инвестицияларды қаржыландырудың барлық көздерін үш негізгі топқа
бөледі:
-меншікті;
-қатыстырылған;
-қарыз.
Кәсіпорынның меншікті қаржы ресурстары құрылтайшылардың бастапқы
жарналары мен шаруашылық қызметтің нәтижесі есебінен күрделі салымдарды
қаржыландыруға бағытталған қорланымдарын қамтиды.
Кәсіпорын меншік иелері жарналарының ақшалай бөлігі бірінші кезекте
негізіг құралдар сатып алуға жұмсалады. Ал ары қарай бұл мақсаттарға
кәсіпорынның шаруашылық қызметі нәтижесінде қалыптасқан қорланымдары
пайдаланылады. Бірінші кезекте оған амортизация және пайда жатады:
Амортизация – бұл тозудың құндық көрінісі.
Амортизация есептеудің 4 әдісі бар:
1.Тік сызықты біріңғай әдіс;
2.Өндірістік әдіс;
3.Кумулятивтік әдіс;
4.Қалдықты азайту әдісі.
Пайда – бұл кәсіпорын табысының басты нысаны. Ол қосымша өнім құнын
бейнелейді.
Қатыстырылған қаражаттарға тұрақты негізде берілген қаражаттар
жатқызылады. Олар бойынша аталмыш қаражат иелеріне табыстар (дивиденд,
процент түрінде) төленуі мүмкін, олар сондай-ақ иелеріне қайтарылмауы да
мүмкін.
Олардың қатарына келесілер жатады: акциялар эмиссиясы, жарғылық
капиталға қосымша жарналар (пайлар), сондай-ақ қайтарымсыз негізде немесе
үлестік қатысу негізінде мақсатты мемлекеттік қаржыландыру.
Қарыз қаражаттары белгілі бір мерзімге ссудаға алынған және процент
төлеуі арқылы қайтарылуға тиісті қаржы ресурстары болып табылады. Қарыз
қаржаттары келесілерді қамтиды: облигацияларды, басқа да қарыздық
міндеттемелерді шығарудан алынған қаражаттар, банк, сондай-ақ басқа да
қаржы-несие институттар, мемлекет несиелері.
1.3 Инвестициялық жоба, оның тиімділігі
Инвестициялық жоба – экономиканың әр түрлі салаларына көбейту
мақсатында капитал салу бойынша жоспарланатын және жүзеге асатын шаралар
кешені.
Инвестициялық жобалар келесі белгілер бойынша топтастырылады:
1Инвестициялар масштабы бойынша:
-шағын жобалар;
-мегажобалар.
2.Мақсаты бойынша:
-шығындарды төмендету;
-тәуекелді төмендету;
-кеңейту арқылы табыс алу;
-жаңа өткізу нарықтарына шығу;
-қызметті диверсификациялау;
-әлеуметтік нәтиже;
-экологиялық нәтиже.
3.Өзара байланыстылық деңгейі бойынша:
-тәуелсіз;
-баламалы;
-өзара байланысты.
4.Тәуекел деңгейі бойынша:
-тәуекелді;
-тәуекелсіз.
5.Мерзімі бойынша:
-қысқа мерзімді;
-ұзақ мерзімді.
Инвестициялық жобаның пайда болу сәті мен оның жойылу сәтіне дейінгі
уақыт аралығы инвестициялық жобаның өмір циклы деп аталады. Ол белгілі бір
сатыларды қамтиды. Оның негізгілері ретінде үшеуін атап көрсетуге болады:
-инвестициялау алдындағы саты;
-инвестициялау сатысы;
-қалыптастырылған объектілерді эксплуатациялау сатысы.
Инвестициялық жобаны құру және жүзеге асыру келесі сатылардан тұрады:
1.Инвестициялық идеяларды қалыптастыру;
2.Инвестициялық мүмкіндіктерді зерттеу;
3.Жобаны технико-экономикалық негіздеу;
4.Жер телімін сатып алу немесе жалға алу;
5.Келісім-шарт құжаттамаларын дайындау;
6.Жұмыс құжаттамаларын дайындау;
7.Құрылыс және монтаждау жұмыстарын жүзеге асыру;
8.Объектіеі эксплуатациялау және экономикалық көрсеткіштердің
мониторингін жүзеге асыру.
Инвестициялық жобаның тиімділігі. Күрделі жобаның табыстылығын талдау
процесі жобалық талдау деп аталады. Жобалық талдау концепциясында жоба
сатылары мен оны талдау аспектілеріне өзіндік көзқарас қалыптасты.
Дайындық және жүзеге асу шамасына қарай инвестициялық жоба әр түрлі
сатыдан тұратын өмір циклынан өтеді. Олардың арасындағы шектеулер айқын
емес, бірақ алты саты (кей жағдайда сегіз) атап көрсетіледі:
1,2.Жобаны ұқсату;
3.Жобаны дайындау;
4.Жобаны бағалау (сараптау);
5.Жобаны қабылдау;
6.Жобаны жүзеге асыру;
7,8.Жобаны эксплуатациялау және оның нәтижелерін бағалау.
Жобаның барлық сатысында оның негізгі аспектілері талданады:
1.Техникалық талдау;
2.Коммерциялық талдау;
3.Институционалдық талдау;
4.Әлеуметтік талдау;
5.Экологиялық талдау;
6.Қаржылық талдау;
7.Экономикалық талдау.
Инвестициялық жобалардың тиімділігін анықтау және бағалауды
инвесторлар немесе олардың тапсырысы бойынша консалтингтік фирмалар жүзеге
асырады.
Инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалауда коммерциялық
тиімділік, бюджеттік тиімділік, экономикалық тиімділік қолданылады.
Инвестициялық жобалардың тиімділігі инветициялық процеске
қатысушылардың мүдделерін ескере отырып, шығындар мен нәтижелердің
арақатынасын бейнелейтін көрсеткіштер жүйесімен сипатталады.
Жоспарланып отырған шығындар мен нәтижелерді бағалау есептеу
кезеңінің шегінде жүзеге асады. Оның ұзақтығы келесілерге байланысты
қабылданады:
-объектіні қалыптастыру, эксплуатациялау және жою (қажет болған
жағдайда) ұзақтығы;
-негізгі технлогиялық жабдықтың қызмет көрсетуінің орта нормативтік
мерзімі;
-берілген параметрлерге, табыстың сипаттамаларына қол жеткізу;
-инвестор талаптары.
Әр түрлі инвестициялық жобаларды салыстыру және жақсысын таңдау
келесі көрсеткіштер арқылы оындалады:
-таза дисконтталған (ағымдағы) құн немесе таза дисконтталған табыс;
-инвестицияның ретабельділігі, табыстылық индексі;
-табыстылықтың ішкі нормасы;
-қайтарылу (өтелу) мерзімі.
Инвестициялық жобаның коммерциялық тиімділігі жобаға тікелей
қатысушылар үшін оны жүзеге асырудың қаржылық салдарын сипаттайды. Ол
табыстылықтың талап етілетін деңгейін қамтамасыз ететін шығындар мен қаржы
нәтижелерінің қатынасымен анықталады. Коммерциялық тиімділік тұтас
инвестициялық жоба үшін немесе оның қатысушылары үшін есептелуі мүмкін.
Жалпы алғанда жобаның тиімділік көрсеткіштері инвестициялық және
операциялық қызмет нәтижелері бойынша, яғни нақты ақша ағынының негізінде
есептеледі, ал жоба қатысушылары үшін тиімділік көрсеткіштері нақтылы
қатысушылардың ақшалай қаражаттарының түсуі мен жұмсалуын қамтиды.
Жобаның бюджеттік тиімділігі республикалық, жергілікті бюджеттердің
кірістері мен шығыстарына жобаны жүзеге асырудың ықпалын бейнелейді.
Жобаның бюджеттік тиімділігінің негізгі көрсеткіші бюджеттік нәтиже болып
табылады. Ол республикалық немесе жергілікті қолдау бойынша жобада
қарастырылған шараларды негіздеуге қолданылады. Экономикалық тиімділік
инвестициялық жобаны жүзеге асырудың сыртқы ортаға ықпалын бейнелейді және
жоба бойынша нәтижелер мен шығындардың қатынасы арқылы есепке алынады.
Кез келген инвестициялық жобаны жүзеге асыру көптеген тәуекелдермен
байланысты: инвестициялық жобаны жүзеге асыруда пайда болатын тәуекел
түрлері:
-экономикалық заңнамалардың және ағымдағы экономикалық жағдайлардың
тұрақсыздығымен, инвестициялау және пайданы пайдалану шарттарымен
байланысты тәуекел;
-сыртқы экономикалық тәуекел;
-мемлекеттік саяси жағдайдың белгісіздігі, мемлекеттік немесе
аймақтық жағымсыз әлеуметтік-саяси өзгерістер тәукелі;
-баға, техника және технология параметрлерінің динамикасы туралы
ақпараттардың толық немесе дәл болмауы;
-нарық конъюктурасының, валюта курстарының, несиелерді ұсыну
шарттарының ауытқуы;
-өндірістік-технологиялық тәуекел;
-табиғи апаттар мүмкіндіктері;
-қатысушылардың мақсаттары мен мүдделерінің белгісіз болуы;
-кәсіпорын қатысушыларының қаржылық жағдайы және іскерлік
белсенділігі туралы ақпараттардың толық немесе дәл болмауы.
Инвестициялық белсенділік мен тартымдылықты бағалау. Инвестициялық
белсенділік пен тартымдылық кәсіпорының тиімді қызметін жүзеге асыру
мақсатындағы өндірістің бәсеке қабілетілігін басқару жүйесінің құрамдас
бөлігі болып табылады.
Инвестициялық белсенділік:
-инвестициялық жобаларды қалыптастыру бойынша, мүмкін инвесторлармен
байланыстарды бекіту бойынша жұмыстар кешенін;
-республикалық және жергілікті биліктермен, салалық бірлестіктермен
өзара әрекеттерді;
-кәсіпорынның инвестициялық стратегиясы туралы ақпараттарды іздеу
және таратуды қамтиды.
Инвестициялық тартымдылық деп тиісті инвестицияланған өндіріс
қызметінің экономикалық нәтижелері негізінде инвесторлардың сенімді түрде
және уақтылы өз мақсатына қол жеткізуі түсіндіріледі. Инвестициялық
тартымдылыққа әр түрлі факторлар әсер етеді. Оның құрамы мен рөлі
инвесторлардың саны мен инвестицияланатын өндірістің өндірістік-техникалық
ерекшеліктеріне байланысты өзгеруі мүмкін.
Инвестициялық белсенділік пен тартымдылық көптеген көрсеткіштермен
бағаланады. Олардың негізгілері:
1.Төлем қабілеттілігі көрсеткіштері:
-абсолютті өтімділік коэффициенті;
-аралық өтімділік коэффициенті;
-жалпы жабу коэффициенті.
2.Қаржы тұрақтылығы көрсеткіштері:
-меншікті айналым қаражаттарымен қамтамасыз етілу коффэциенті;
-меншікті және қарыз қаражаттары арақатынасы коэффициенті;
-маневр жасау коэффициенті.
3.Мүлікті тиімді пайдалану көрсеткіштері:
-активтердің рентабельділігі;
-өткізу рентабальділгі;
-активтердің айналымдылығы.
1.4 Нарықты дамыту жағдайындағы инвестициялық саясат
Инвестициялық саясат – бұл инвестициялық қызметті жүзеге асыруға
бағытталған шаралар жиынтығы. КСРО заңдары негізінде акционерлік қоғамдар,
брокерлік фирмалар, қор биржалары құрыла бастаған 1991 жылы Қазақстан
Республикасында бағалы қағаздар нарығының алғашқы элементтері пайда болды.
Одан кейінгі кезеңдерде экономикалық жүйедегі реформалау процестерінің
тереңдеуімен, сондай-ақ Қазақстанда мемлекет иелігінен алу мен
жекешелендірудің Ұлттық бағдарламасының қабылдануымен бағалы қағаздар
нарығының негізгі элементтерін қалыптастыру процесі жедел қарқын алды.
Қазіргі уақытта Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығы қарқынды түрде
қалыптасуда деп айтуға болады.
Бағалы қағаздар нарығы – бұл оны экономиканың неғұрлым болашағы зор
салаларына барынша тиімді және жедел пайдалану, сондай-ақ шоғырландыру
мақсатымен инвестициялық ресурстарды бөлуді қамтамасыз ететін, жалпы
мемлекеттік инвестиция саясатымен өзара байланысты индустрия болып
саналады. Қаржы жүйесін сауықтыру мен өндіріс құлдырауын жоюда бағалы қағаз
нарығын құрудың шешуші маңызы бар. Сондықтан бағалы қағаз нарығы дамуы
жағдайында қоғамдық өндірістің оңтайлы құрылымы пайда болады және
тапшылықсыз экономика жасалады. Бағалы қағаздарды шығарушыларда қосымша
ресурстар пайда болады. Бұл өз кезегінде олардың өндірісті ұлғайтуына
мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта ҚР бағалы қағаздар нарығы өз дамуының маңызды
кезеңінде тұр. Осы кездегі проблемаларды экономикалық және әлеуметтік
психологиялық деп бірнеше түрге бөліп қарауға болады. Олардың алғашқыларына
мына проблемаларды жатқызуға болады:
– нарықтың дамуын реттейтін дәл механизмнің жоқтығы;
– бағалы қағаздар дамуының біртұтас тұжырымдамасының болмауы;
– қолданылатын заңдардың жетілмегендігі;
– бағалы қағаздар нарығының материалдық – техникалық базасының
әлсіздігі;
– нарық инфрақұрылымын дамытудың жеткіліксіз деңгейі.
Қазақстандағы мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру проблемалары –
неғұрлым маңызды проблемалардың біріне айналады. Ол ең алдымен экономика
мазмұны мен оны жүзеге асыру формаларындағы жаңа белгілермен, сондай-ақ
елдегі объективтік және субъективтік ерекшеліктері мен түсіндіріледі.
Бағалы қағаздар нарығы тек әдеттегі тауар-ақша қатынастары және меншік
қатынастары жағдайында дамуы мүмкін. Мемлекеттік меншікті жаңа нарық
қатынастарына сай өзгерту тек оны жекеменшіктендіру арқылы ғана іске асады.
Соңғы он жылдықта дүниежүзінің көптеген елдерінде жекеменшіктендіру жүрді.
Әсіресе, Англияда ол шапшаң қарқынмен өтті. Бірақ Батыс Еуропа елдерінде
жекеменшіктендіру өркендеген нарық экономикасы жағдайында өтті. Сондықтан
жекеменшіктірілген ко-дың акция саны қанша көп болса да өркендеген нарық
жағдайында оларды орналастыру өте оңай. Ал тәуелсіз мемлекеттер
достастығындай елдердің жайы өзгеше.
Бұл елдерде бағалы қағаздар нарығы жаңадан қалыптасып келе жатқан
жағдайда жекеменшіктендіру акцияландырумен тікелей байланысты. Себебі,
көптеген ко да, халық та осындай жаңа құбылыстар рақылы нарыққа кең
көлемде қатынасуға мүмкіндік алады.
Жекеменшіктендіру бағалы қағаздардың жаңа түрі – жекеменшіктендіру
чектерін (купондарын) өмірге келтірді. Бұл мемлекеттік бағалы қағаздар, өз
иесіне мемлекеттің иелігінен алып, жекеменшіктендірілген меншікті бір
бөлігін қайтарымсыз пайдалануына құқық береді. Ірі және орта кәсіпорындарды
жекеменшіктендіру оларды акционерлік қоғам ретінде қайта құрудан басталды.
Акционерлік қоғамның иесі – акционерлер, олардың меншік құқы акция берумен
куәландырылады.
Жекеменшіктендіру чектеріне кез-келген жекеменшіктірілген кәсіпорынның
акциясын сатып алуға болады. Ал жекеменшіктенндірілген кәсіпорынның ұжымы
мүшелері өз кәсіпорынының акциясын жеңілдікпен сатып алуға құқығы бар.
Ондай сатып алуды да жекеменшіктендіру чегімен төлеуге болады.
Жекеменшіктендіру чегіне басқа акционерлік қоғамға айналған кәсіпорынның
акциясын сатып алу аукциондарда жүргізіледі. Аукцион өтетіні туралы алдын
ала ақпарат құралдарына жарияланады. Сонымен бірге жекеменшіктендіру чегіне
арнаулы инвестициялық қорлардың да акциясын сатып алуға болады. Ондай
қорлар чектерді өздеріне көптеп шоғырландырып, оған басқа акционерлік
қоғамдардың акциясын сатып алады. Инвестициялық қорлардың акциясын сатып
алушы сол қордың иемденушісінің біреуі болып есептеледі. Қор оған өз
пайдасының бір бөлігін төлейді.
Инвестициялық қорлар-жеке мекеме. Мемлекет инвестициялық қорларға
салған чектерге кепілдік бермейді. Осы айтылғандардан басқа,
жекеменшіктендіру чегін мұра етіп қалдыруға, сыйлық ретінде беруге және
сенімхатпен басқа адамға беруге де болады. Біздің елімізде
жекеменшіктендіру чегіне акция сату және меншікті жекеменшіктендіру 1994-
1995 жылы өтті. Ол кезде көптеген инвестициялық қорлар ашылып, халық ол
қорларға чектерін тапсырғанымен олардың орнына акция алғандары аз.
Қазақстандағы түбегейлі экономикалық реформаларды жүзеге асырудың
негізгі шарты –бұл меншік нысандарын өзгерту мен мемлекет иелігінен алу,
сондай-ақ негізгі өндіріс құралдарын акционерлеу арқылы тауар
өндірушілердің еркін шаруашылық қызметін жүргізуі үшін жағдайлар туғызуды
болжайды. Нарықтық қатынас меншік иелеріне негізделеді, сондықтан да елдегі
институционалдық қайта құрулар экономиканың жеке меншік секторының дамуына
оң әсерін тигізген кезде ғана нарық механизмдері жұмыс істей бастайтын
болады.
Өндіріс құралдары, тұтыну тауарлары, жер, жұмыскерші шикізат,
ақпараттар мен қаржы нарықтары негізінде қалыптасқан жағдайда ғана, нарық
механизмі қоғамдық өндіріс процесінің тиімді реттеушісіне айналады.
Нарықтардың бұл жүйесінде жоғарыда атап өткен барлық нарықтардың өзара
әрекетін қамтамасыз ететін қаржы нарығы жетекші рол атқарады.
Сондай-ақ оның экономика құрылымын жаңартуда да маңызы зор. өйткені
қаржы нарығы капиталдың бір саладан екінші салаға ағылып келуін , яғни
экономиканы құрылымдық қайта құруға жағдай жасайды.
Жаңа экономикалық қатынастардың пайда болуын, өндірісті ұйымдастырудың
жаңашыл формалары мен бәсекелестік жағдайында дамып отырған елдің қаржы
нарығы экономиканы тұрақтандыру үшін шаруашылықтарды қажетті ресурстармен
қамтамасыз етуге және қоғамның қажетті әл-ауқатын қамтамасыз етуге
қабілетті.
Қаржы нарығы шетел инвесторларынан ақша қорларын басым түрде жинақтап,
шоғырландыра отырып содан кейін бұл қорларды экономиканың әртүрлі
өндірістік және өндірістік емес салаларына пайдалану үшін бағыттау жолымен
оларды тиімді орналастыруға жағдай туғызады.
Кез-келген басқа нарық сияқты бағалы қағаз нарығын сатып алу,сату
бойынша экономикалық қатынастар жүйесін білдіреді. Бұл жерде сұраныс пн
ұсыныс бір-бірімен бетпе-бет келе отырып , бағаны анықтайды.
Қазақстандағы қалыптасқан экономикалық ахуал жағдайында жедел түрде
ғылыми негізделген қаржы нарығымен оның негізгі буыны – шаруашылықты жедел
жүргізу құрылымын шапшаң реттеуге , өндірістің құлдырауын тоқтатуға ,
өндірістің болашағы зор салаларын дамытуға қабілетті бағалы қағаз нарығын
құру қажеттілігі туындады.
Бағалы қағаз нарығының маңызды ролі Қазақстанның Ұлттық валютасын
тұрақтандыруда, инфляция қарқынын төмендетуде айқын көрінеді.
Бағалы қағаздар нарығы – нарықтық экономикада көпшілік жағдайда
жоспарланбаған түрде өтетін процестердің реттеушісі болып табылады.
1.5 Инвестицияның басты звеносы ретіндегі бағалы қағаздар нарығының
қызметі
Бағалы қағаздар орта ғасырлардан бастап қолданыла бастады. Сол
кезеңдегі ұлы географиялық жаңалықтардың ашылуымен байланысты , сауданың
саясы кеңіді, ал осы мүмкіндіктерді пайдаланып , қалғысы келген
кәсіпкерлерге ірі капитал сомасына деген қажеттілік туды. Оның үстіне ,
теңізден шалғай нарық пен шикізат көзін игерумен байланысты орындалатын
шығындарды жекелеген адамдар көтере алмайтын да еді. Нәтижесінде ағылшын,
голландық компаниялары акционерлік қоғамы Ост-Индия , Гудзон бұғазы
компанияларымен сауда жасаумен байланысты бағалы қағаздар дүниеге келді.
Міне осылар – бағалы қағаздарды бірінші шығарған ірі компаниялар болды.
Олардың акциялары бүгінгі күнге дейін Лондон мен Торронто биржаларында
сатылуда. XVI – XVII ғғ. Англиядағы акционерлік компаниялар , капиталды көп
қажет ететін көмір өндірісін қаржыландыру үшін де ұйымдасқан болатын. Сол
кездегі Лондондық брокерлер , келісімді тікелей көлемде немесе кафелерде
жасаған. Осыдан да болар көше рыногы деген атқа ие болуы. Өнеркәсіп
төңкерісінің басталуы , ірі өңдеуші өнеркәсіп орындарының құрылымымен
байланысты, акцияны сату кең өріс алды. Бұған жауап ретінде Лондондық
брокерлер 1979 жылы Королеваның иелігінің бір бөлігінің бірін жалға алды.
Сөйтіп , тұңғыш рет Лондондық қор биржасы дүниеге келді. Көше рыногымен
қатар ұйымдасқан рынок тез даму алды. Ол, алғашқы американдық қор биржасы –
1779 жылы Филодельфияда пайда болды, ал 1972 жылы бұған пара-пар бүгінде
әлемге әйгілі Нью-Иорк биржасы құрылды. Бүгінгі таңда дүниежүзінің алпыстан
астам елінде шамамен 200 биржа бар. Солтүстік Америкада – 15 биржа
(Канадалық бесеуін қосқанда), еуропада – 100-ден астам , Орталық және
Оңтүстік Америкада – 20 , қалғандары Африка, Азия және Австралияда. Дамыған
капиталистік елдерде кем дегенде бір-бірден биржа бар. Биржалар жаңадан
дамып келе жатқан индустриалды мемлекеттерде де бар. 31 биржа халықаралық
қор биржаларының федерациясына кіреді. Бұл федерацияның мақсаты – барлық
акционерлер үшін бірдей құқықпен қамтамасыз ету және бағалы қағаздар
нарығының құрылымын үйлестіріп отыру болып табылады. Бастапқада биржалар
акциялар сатумен емес , үкімет пен теміржол компаниялары шығарған
облигацияларды сатумен шұғылданады. Олар болса , ірі машина өндірісінің
инфрақұрылымын құруға қажетті қаражатқа мұқтаж болатын. Өткен ғасырдың
аяғынан бастап, акционерлік меншіктің кеңінен дамуы , биржаларды акциялар
сатуға мамандандырады да , облигациялар мен жұмыс көше нарығына ауысты
XIX – ғасырдың 60 жылдары тағы бір маңыздыоқиға болды. Германияда ауыр
өнеркәсіпті дамытуға шығарған бағалы қағаздармен делдалдық операцияларды
жүргізуді универсалды инвестициялық банктер өз қолдарына алды.
Ресейге брокерлік бизнес осы Германиядан келді (аз мөлшерде
Франциядан) Маклер , биржа , акция деген ұғымдар – осындай қаржы
инвестициясының тәжірибесімен бірге санаға енді.
Бағалы қағаздар нарығы – қаржы нарығының бір бөлігі. Қалған бөлігін
банк ққарызы нарығын құрайды. Банк – шын мәнінде коммерциялық банк болса
қарызды бір жылдан астам уақытқа өте сирек береді. Ал бағалы қағаздарды
шағара отырып , олардан түсетін ақшаны ондаған жылдар бойы пайдалануы
мүмкін. Қаржы нарығын осылайша бөлу – капиталдың айналмалы және негізгі
болып бөлінуімен байланысты. Бағалы қағаздар нарығы , банктың несие жүйесін
толықтырады , өзара байланысты әрекет етеді. Мысалы , коммерциялық банктер
, бағалы қағаздар нарығында аралық қызмет атқарушыларға – жаңадан
шығарылған бағалы қағаздарға жазылу үшін қарыз береді, олар банктерге артық
бағамен сату үшін бағалы қағаздардың бір блогын береді.
Бағалы қағаздар нарығының маңызды бөлігі – ақша нарығы болып
табылады. Онда қысқа мерзімді қарыз міндеттемелері бар қазыналық вексельдер
айналыста болады. Ақша нарығы , қолда бос тұрған ақшаларды, мемлекетке
берудің икемді жолын қамтамасыз етеді, сөйтіп корпорациялар мен жеке
адамдардың уақытша бос ақшаларын табыс табуға , пайдалануға мүмкіндік
жасайды. Онсыз қаржы нарығының орын алуы мүмкін емес. Барлық нарықтар
сияқты , бағалы қағаздар да нарықты сатып алу, сатумен байланысты
экономикалық қатынастар жүйесін құрайды. Нарықтың мөлшері – қоғамдық
еңбектің мамандануы дәрежесімен тікелей байланысты.
Бағалы қағаздар нарығы – алғашқы және қайталама нарықтан тұрады.
Алғашқы нарықта – мемлекеттік және муниципалды облигациялар , сол сияқты
акциялар, облигациялар эмиссиясы жүзеге асырылады. Оны қаржылық және
қаржылық емес тұлғадағы әр қилы акционерлік компаниялар шығарады. Алғашқы
нарықта бағалы қағаздардың тікелей инвесторлары: коммерциялық және
инвестициялық банктер, биржа фирмалары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы
қорлары, қаржылық емес корпорациялар және жеке адамдар (жеке инвесторлар).
Олар биржа фирмалары мен инвестициялық банктер арқылы акциялар мен
облигациялар сатып алады. Бағалы қағаздардың қайталама нарығы – эмитент
бағалы қағаздарды , орталықтанған немесе орталықтанбаған сатып алу мен
сатуды түсіндіреді. Бағалы қағаздар спецификалық тауар, барлық тауар сияқты
тұтыну құны мен бағасы бар. Бағалы қағаздардың тұтыну құнының мәні –
белгілі дәрежеде табыс келтіреді, яғни пайыз (облигациялар бойынша) және
дивиденд (акциялар бойынша) төлегенде, сонымен қатар бағалы қағаздардың құн
курсының өсуі нәтижесінде келетін табыстар.
Қазақстан Республикасының жоспарлы экономикадан түбегейлі жаңа ,
нарықтық, мемлекет реттейтін экономикаға өтуі елімізде қаржы нарығын және
оның қызметін қамтамасыз ететін институттардың құрылуын талап етеді. Бұл
өте күрделі және ауқымды мақсат. Көптеген жылдар бойы елімізде шын мәнінде
ия қаржы нарығы, ия оның инфрақұрылымы, яғни жеке коммерциялық және
инвестициялық банктер, биржалар, сақтандыру қоғамдары болған жоқ. Қаржы
саласының барлығын мемлекет айрықша құқықпен (монопольно) өзіне қаратып ,
барлық кіріс көздерін халықтың қажетін өтемейтін міндеттерге жұмсап
отырады. Оған дәлел мынандай мысал, ұлттық жалпы өнімнің заттай құрылымының
¾ бөлігі өндірістік құрал – жабдықтарды өндіруді ұлғайтуға жұмсалған.
Негізгі құрал – жабдықтар соғыс -өнеркәсіп кешеніне жұмсалғандықтан халық
игілігіне қолдануға болмаған. Елімізде ұзаққа созылған тапшылық
экономикасы қалыптасып , ол тек тұрмыстық игіліктің өткір кемшілігін ғана
емес , сонымен қатар үнемі рухани кемшілікті де тудырды. Сондықтан ,
шаруашылықты ұйымдастыру мен оны басқарудың жаңа әдіспен жүргізу объективті
қажеттілік еді.
Нарықтық экономика – адамзат өркениеттілігінің ең жоғарғы жетістігі
және өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді түрі екендігін дүниежүзі
мемлекеттерінің көпшілігінің өркендеу тәжірибесі дәлелдеген ақиқат шындық.
Ал Қазақстан Республикасы үшін шаруашылықты жүргізудің жаңа әдістеріне өту
– тек ашық нарыққа өту ғана емес , сонымен бірге мемлекеттік экономикалық
саясаттағы субъективизмнен (әділетсіздіктен) бас тарту.
Шаруашылықты нарық әдістерімен жүргізу қаржы нарығының мол
мүмкіндігін пайдалануды талап етеді. Қаржы нарығы - мемлекеттің бүкіл ақша
қорларының жиынтығы. Бұл қорлар экономиканың әртүрлі субъектілерінің
сұранысы мен ұсынысы әсерінен өзгеріп және үнемі қозғалыста болады. Қазіргі
кезде дүниежүзінде АҚШ-тың, Еуропа бірлестігі мен Жапонияның қаржы нарығы
ең үлкен қорларды иемденуде. Ал Қазақстан Республикасының нарықтық
экономикаға өтпелі кезеңінде оның қаржы нарығының қоры мол, өз өркендеуіне
жетеді деуге әзір ерте.
Бағалы қағаздар нарығы экономиканың кез-келген саласының өз қажетіне
ақша қорын алуына жол ашуда. Мысалы, акция шығарып осы қорды үнемі , яғни
кәсіпорын жабылғанша пайдалануға болады, ал облигацияны шығару несиені
банктен алудан тиімділеу жағдай жасайды. Бұл айтылғандар бағалы қағаздар
нарығын өрістетуге мүмкіндік береді. Қаржы нарығына мемлекеттік үстемдікті
жойған кезде , ол әкімшілік емес , тек экономикалық заңдардың әсерімен
қызмет жасайды. Егер қаржы нарығы жеке меншікке негізделсе, әрине оның
әкімшілік тәсілмен қызмет етуі мүмкін емес. Кәсіпорын мемлекеттік меншіктен
акционерлік меншікке өткенде бүкіл табыстың салық төлегеннен кейін қалғаны
өз меншігінде болады.
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзінің айрықша тауарымен
өзгешеленеді. Ол өзгеше тауар – бағалы қағаздар. Олар біріншіден, меншік
белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі, яғни олар бойынша табыс алу құқы
және табыс төлеу міндеттемесі пайда болады. Бұдан бұрын айтқанымыздай, бұл
тауарды өз құны аз болсада, өте жоғары нарық бағасымен сатуға болады.
Бағалы қағаздардың көрсетілген құны (номиналы) өте төмен болғанымен,
мысалы, өндіріс кәсіпорнына жұмсалған нақты капиталдың белгілі-бір мөлшерін
көрсетеді. Егер бағалы қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары
болса, онда оның бағасы көрсетілген құннан (номиналынан) жоғары болады
(керісінше де болуы мүмкін). Бұндай нарықтық бағаның номиналдан ауытқуы,
бағалы қағаздардың жалған капитал екенін көрсетеді.
Жалған капитал – нақты капиталдың қағаз белгісі, яғни өндірістік
капиталдың оқшауланып шыққан бір бөлігі (сауда, несие капиталдары).
Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды
құндылықтардың орнына жүретін символы болғандықтан оны қордың
құндылықтары деп те атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар қордың
инструменті немесе құралы болып та есептеледі. Себебі тек сол құралды
пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткізуге немесе сол құндылықтар бір
субъектіден екіншіге ауысуына болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы
капитал нарығының, яғни ақша және басқа материалдық құндылықтардың нақты
қызметін көрсетеді.
Бағалы қағаздар нарығы нарықтық экономикады күтпеген кездейсоқ
болатын процестердің реттеушісі. Бұл алдымен капиталды инвестициялау
процесіне қатысты. Капиталды инвестициялау деген оның капиталға мұқтаж
өндіріс салаларына құйылуы, ал артық болған уақытта сол саладан қайта
алынады. Капиталдың бұндай айналыс механизмі мынадан түсінікті. Мысалы,
кейбір тауарларға немесе қызмет түрлеріне сұраныс өссе, онда соған сәйкес
бағасы да өседі. Демек, оларды өндіруден пайда да өседі, сондықтан басқа
салалардың өніміне сұраныс азайып, олардың экономикалық тиімділігі кеміп,
ондағы капитал өніміне сұраныс өсіптұрған салаларға құйылады. Бағалы
қағаздар осы механизмнің қызметін қамтамасыз ететін құрал. Осы уақытша бос
капиталды сату – сатып алу арқылы тиімді өндіріске бағыттап отырады.
Нарықтық экономиканың тәжірибесінде капитал ең алдымен қоғамға шын мәнінде
қажетті өндіріске орналасады. Нәтижесінде қоғамдық өндірістің ең үйлесімді
құрылымы пайда болып, тапшылықсыз экономика қалыптасады: қоғамдық өндіріс
негізінен қоғамдық сұранысқа сай болады. Бұл өркендеген нарық
экономикасының басты жетістігі. Біздің еліміздегі Мемлекеттік жоспарлау
комимтеті басқарған орталықтанған – жоспарлы экономика 70-жыл (1921-1991)
бойы қоғамның зарарсыз өсуін қамтамасыз ете алмады. Ал нарықтық
қатынастарды дамыту қоғамдық экономиканың шарықтап өркендеуіне жеткізетіні
ақиқат шындық.
Кәсіпорынның қосымша капиталға мұқтаждығы көптеген жағдайларға
байланысты. Олардың бастылары негізгі қорды құру және ескі қорларды
жаңарту, айналыс құралдарын толықтыру. Бұл мұқтаждықтар нарық
конъюнктурасына тікелей байланысты. Сонымен қатар конъюнктурасына өзгеруі
белгілі-бір уақыт арасында болып тұрады. Сондықтан кәсіпорын қажетті
қаражатты белгілі-бір уақытта, яғни нарық конъюнктурасының өздеріне қолайлы
кезінде алғаны жөн. Қазақстан Республикасында әзір бұндай жағдай
қалыптасқан жоқ. Себебі, банктік несие әрі қымбат, әрі шектелген, ал бағалы
қағаздар нарығы жаңадан қалыптасу кезінде.
1.6 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығы және
оның қатысушылары
Кез-келген заңның мазмұны қоғамда орын алып және одан әрі дамып
келе жатқан экономикалық құбылыстарға сай болуы шарт. Себебі құқықтық
нормаларды шығару белгілі-бір экономикалық мүдделерге қызмет көрсетуге
бағытталған. Халық шаруашылығын дамытудың кеңесте үлгісінен экономикалық
еркін өркендеуінің нарықтық үлгісіне өту кезі құқықтық негіздері түбегейлі
реформалау арқылы нарықтық қатынастарды дамытуға жол ашатын заң шығаруды
қажет етті. әлбетте бұндай реформа жүргізудің мақсаты – осы тұрғыда тіпті
жаңа заң шығару емес, экономикалық саясат кезінде орын алған құқықтық
институттарды қалпына келтіру еді.
Бағалы қағаздар нарығын құқықтық ережелермен қамтамасыз ету
деген мемлекеттік органдардың бағалы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz