Астық өндірісінің бухгалтерлік есебі
мазмұны
Кіріспе. 33
1 Бөлім Дайын өнім (Астық) өндірісінің тиімділігінің теориялық
аспектілері
1.1. Астық өндірудің тиімділігі және оның көрсеткіштерінің жүйесі
5
1.2. Астық өндірісінің бухгалтерлік есебі 1
10
2 Бөлім Астықтың Ишим Астық ЖШС-да өндірісі және оның есебі
2.1. Ишим Астық ЖШС кәсіпорынның ұйымдастырушылық-экономикалық
сипаттамасы
13
2.2. Ишим Астық ЖШС-да астық өндірісін талдау
37
2.3. Дайын өнім есебі
3 Бөлім Астық өндірісінің маңыздылығы және оның тиімділігін жоғарылату
жолдары
3.1. Астық өнімін өндірудің тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар
Қортынды 449
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Әрбір кәсіпорынның алдында тұрған міндеттерді сәтті шешу оның
өндірісінің экономикалық тиімділігін арттыру негізінде ғана жүзеге асыруға
болады.
Өндірістің тиімділігіне қол жеткізудің жолдары көп және олар бірнеше
топтарға бөлінген: табиғи, биологиялық, техникалық, технологиялық,
ұйымдастырушылық, құқықтық, әлеуметтік-психологиялық және эстетикалық.
Қазақстан Республикасы президентінің жарлығында жоғары технологиялық
агро өндірісі үшін жағдай жасайтын, ескірген агро техникасын ауыстыруға
бағытталған жүйелік қаржыландыру қажеттілігін көрсетілді.
Ауыл шаруашылық өнеркәсібінде өндірістің экономикалық тиімділігін
арттырудың объективті қажеттілігі ауыл-шаруашылыққа және шикізатқа нарықтың
қажеттілігінің тұрақты өсуінен, өнімнің сапасына талаптың күшейуі, сондай-
ақ қоғамның қазіргі сатысында аграрлық өндірістің экономикалық
тиімділігінің артуынан шартталған.
Зерттеудің объектісі болып Ишим Астық ЖШС табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты астық өндірісінің тиімділігін арттыру
жолдарын ұсыну.
Қойылған мақсатқа жету үшін негізгі міндеттер мыналар:
- астық өндірудің тиімділігі және оның көрсеткіштерінің жүйесін зерттеу;
- Ишим Астық ЖШС-да астық өндірісін талдау;
- астық өнімін өндірудің арттыру жолдарын анықтау.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты және міндеттері, зерттеудің
объектісі және әдістері ашылады.
Теориялық бірінші тарауда астық өндірісі тиімділігінің
көрсеткіштері, мәні, астық өндірісінің бухгалтерлік есебі.
Екіншауда Ишим Астық ЖШС кәсіпорынның ұйымдастырушылық-
экономикалық сипаттамасы, астық өндірісі бойынша қызметі талданған.
Үшінші тарауда астық өнімін өндірудің арттыру жолдары
қарастырылады және ұсыныстар жасалады.
Қорытындысында өнеркәсіптің қызметі бойынша қорытындылар жасалған
және астық өндірісінің тиімділігін арттыру жолдары ұсынылады.
Дипломдық жұмысты жазу барысында абстрактілі-логикалық, статистикалық,
талдамалық әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмысты дайындау барысында автор еңбек ақы төлеудің
проблемалары жөнінде қазақстандық зерттеушілердің еңбектерін зерттеді.
Сондай-ақ заңдылық пен нормативтік актілері, оқулық және тәжірибелік
құралдарымен қолданды.
1 Бөлім Дайын өнім (Астық) өндірісінің тиімділігінің теориялық
аспектілері
1.1. Астық өндірудің тиімділігі және оның көрсеткіштерінің жүйесі
Өндірістің экономикалық тиімділігі өзінің жалпы түрінде өндірістік
үрдістердің нәтижиелілігі, қол жеткізілген нәтижелер мен тірі және затқа
айналған еңбек арасындағы, өз кезегінде өндірістік ресурстардың
жетілгендігі және оларды пайдалану тиімділігінің деңгейін көрсететін аралық
салмағы. Әрбір кәсіпорын алдында тұрған міндеттерді сәтті шешу, жекелегенде
ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының алдында тұрған міндеттерді оның
өндірісінің экономикалық тиімділігін арттыру негізінде ғана мүмкін.
Ауыл шаруашылығы өндірісі өнеркәсіп өндірісінен біршама ерекшелігі
бар.
Біріншіден, мұнда басты өндіріс құрал-жабдығы жер болып табылады. Ауыл
шаруашылығы жарамды жер көлемі өте шектеулі. Одан басқа жерлерді: тундра,
орман, тау, құм, су бассейндер, қала және ауылдық тұрғындар қосыны,
өнеркәсіп пен транспорт объектілері алады.
Екіншіден, ауыл шаруашылығына жарамды жерлер-табиғи және экономикалық
(жасанды) құнарлылығы бойынша бөлінеді.
Үшіншіден, кәдімгі өндіріс құралдарынан: мәшине, ірі құрылыстар,
жабдықтардан жердің айырмашылығ сол, ол қайта өндіруге болмайтын өндіріс
құралдары болып табылады. Егер оған қамқорлықпен дұрыстап қараса жақсаруы
әбден мүмкін.
Төртіншіден, ауыл шаруашылығы өндірісі процесіне жердің сапасы ғана
әсер етіп қоймайды, сондай-ақ табиғи факторлар – ауа-райы, күннің ұақтығы,
жауын-шашын мөлшері және температурадағы құбылыстар да ықпал жасайды.
Бесіншіден, ауыл шаруашылығы өндірісі циклында сезондық айырмашылық
болады. Ауыл шаруашылығы өндірісіндегі: сезондылық мәшине мен жабдықтарды
қолдануға кері әсерін тигізеді. Ауыл шаруашылық мәшинелері тек қана жерде
жұмыс істеген кезеңде ғана қолданылады: сонда жылына 20 күндей, сеялка 5-
10 күндей, астық жинайтын комбайндар – 10-20 күндей, трактор паркі -50-60
күндей ғана пайдаланылады.
Сондықтан өнеркісіпке қарағанда, негізгі өндірістік мерзім айналымы
әлде қайда жәй жүреді. Мұнда ескіні жөндеуге және жаңа ауыл шаруашылығы
мәшинелерін алуға қажетті амортизациялық қор баяу қалыптасады. Осының
барлығы резервтік және сақтандыру қорының құрылуын талап етеді. Егін
болмаған жылдары ауыл шаруашылығы өндірушілері банкке несие үшін, ал
мемлекетке субсидия үшін қол жайуына тура келеді.
Алтыншыдан, аграрлық қатынастардың тарихы басқа жерді (мейлі ол оброк,
жерде жұмыс істеу немесе арендалық төлем) қолданған үшін ақы төлеудің
ерекше экономикалық маңыздылығын барлығын куәландырады.
Жерді қолданғаны үшін төлем арендалық төлемнің мазмұны болып табылады,
ал оның экономикалық қайтар көзі – дифференциалдық және абсолюттік рента.
Жер рентасының осы екі түрі де жерге деген меншіктің экономикалық
өткерілуін көрсетеді.
Ауыл шаруашылық өнеркәсіптерінде өндірістің экономикалық тиімділігін
арттырудың объективті қажеттілігі тұрақты әрекет етуші факторлар жиынтығы
секілді, қоғамның қазіргі заманғы экономикалық даму сатысының бірқатар
ерекшеліктерінен шартталған. Бір жағынан, кәсіпорынның тиімділігін арттыру
нарықтың азық-түлікке және шикізатқа қажеттіліктің тұрақты өсуінен, өнімнің
сапасына деген талаптардың күшейуінен, өндірістік ресурстардың кейбір
түрінің өсуінің шектеулігі, өндіріс құралдары құнының өзгеруі және т.б.
Қоғамның қазіргі даму сатысында аграрлық өндірістің экономикалық
тиімділігінің арту мүмкіндігі кеңейуде. Жиналған экономикалық әлеует,
ғылымның және техниканың дамуы, кәсіпкерлердің белсенділігі, олардың
тәжірибесі, сондай-ақ өсіп келе жатқан нарықтық қатынас жағдайында соңғы
жоғары нәтижелерге деген қызығушылықтың артуы өсімдік шаруашылығы және мал
шаруашылығы өнімін өндіруді өсіруге, шығындарды азайтып және
рентабельділікті жоғарылатуға мүмкіндік береді.
Ауыл шаруашылығы өнеркәсіптерінде өндірістің экономикалық
тиімділігінің деңгейі қандай ресурстардың құнымен (шығындар) экономикалық
әсерге (нәтиже) қол жеткізілгендігі туралы көруге мүмкіндік береді. Әсер
(нәтиже) көп болған сайын, ресурстар (шығындар) аз, өндірістің экономикалық
тиімділігі жоғары және керісінше. Тиімділіктің өсуі дегеніміз әсер (нәтиже)
ресурстың (шығындардың) өсуіне қарағанда тезірек өсуін білдіреді,
сондықтан, әсердің бірлігіне (нәтижеге) қоғамдық қажетті еңбектің азы
тиісілі келеді. Ресурстар (шығындар) және экономикалық әсер (нәтиже)
арасында белгілі бір байланыс бар. Тірі еңбектің, негізгі және материалдық
айналым құралдары шығынының абсалюттік шамасы ресурстар (шығындар) ретінде,
ал олардың шамасының азайуы және үнемдеу – экономикалық әсер нысанында
болады.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарда өндірістің экономикалық тиімділігі
мәні оның критерийлері мен көрсеткіштері арқылы көрсетілуі мүмкін. Критерий
термині ғылыми түсінікте сипатын айқындайтын, бағаның өлшемін көрсететін
негізгі сапа, басты қасиетін білдіреді. Ауыл шаруашылығы кәсіпорынында
өндірістің экономикалық тиімділік критерийі болып жер көлемінің
бірлігімен, бірге оның жоғары сапасын қамтамасыз ету мен бірге шығындарды
төмендету барысында аграрлық өнімнің шығуының өсуінің негізіндегі
рентабельділігі табылады. Аталған критерий кәсіпорында өндірістің мақсатына
– табыс табу және саланың өніміне нарықтың қарқынды өсудегі қажеттіліктерді
барынша толық қанағаттандыруға жауап береді және оның интенсификация
негізінде өндірісті жүйелі кеңейту және өндірістік ресурстарды орынды
қолдануды- оған жету жолдарын анықтайды.
Осы критерийде осымен қатар аграрлық өндірістің спецификалық
ерекшеліктері, бәрінен бұрын оның жер ресурстарымен тығыз байланысы
көрсетілген.
Өндірісті жоспарлау, ауыл шаруашылығы кәсіпорынының өндірістік
қызметін талдау кезінде және басқа мақсаттар үшін бөлек өндірістік
ресурстарды (еңбектік, жерді, жаңа техниканы және басқаларды) қолдану
тиімділігіне экономикалық бағалау, сондай-ақ барлық ресурстық әлеуеттің
қолдануының тиімділігін анықтау жүргізіледі.
Шаруашылықтың нарықтық жағдайында өндірісті интенсификациялау
үрдісінде жүргізілетін әр түрлі шаруашылық шаралардың экономикалық
тиімділігін анықтау барынша маңызды.
Осындай шаралардың қатарына әр түрлі құрылымдардың тиімділігін, егін
алқаптарының, ауыл шаруашылығы дәнді дақылдарының жаңа сорттары, жетілген
технологиялар және бөлек ауыл шаруашылығы шараларының (жерді өңдеу
тәсілдері, егістің, жиынның және т.б.), малдың жаңа тұқымдары, табынның
құрылымы, жемді дақылдар, және басқаларын жатқызады.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорында өндірістің экономикалық тиімділігін
анықтау оның ерекшелігін ескерумен шаруашылықтың осы саласында олардың
көрініс нысанында өз кезегінде объективті экономикалық заңдардың жүйесін
көрсететін көрсеткіштер жүйесін қолдануға негізделеді. Өндірістің
экономикалық тиімділігі көрсеткіштерінің жүйесінің нақты маңызы сандық
және факторлық оның критерийі мазмұнын көрсетуі, кәсіпорынның (шығындарын)
өндірістік ресурстарын пайдаланудың тиімділігін жалпы түрінде көрсетілуімен
байланысты.
Шаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігін бағалау үшін
көрсеткіштер жүйесін қолданудың қажеттілігі экономикалық әсерін өлшеудің әр
түрлі сипаттылығы секілді, сондай-ақ өзінің экономикалық табиғаты бойынша
ерекшеленетін және әр қашанда салыстыруға болмайтын ресурстар мен
шығындардың әр түрлілігімен байланысты.
Өндірістің экономикалық тиімділігінің көрсеткіштері жеке және жалпы
болып бөлінеді. Тиімділіктің жеке көрсеткіштерінің санына өндірістің
көлемін және өнімнің сапасын, еңбектің өнімділігін, жер қайтарымын, фондтық
қайтарымды, материалдық қайтарымды, өнім өндірісінің шығындарын және
басқаларды жатқызады.
Өндірілген өнімнің саны мен сапасы – бұл көрсеткіштер нәтижелік болып,
көп жағдайда нәтижелікті көрсетеді, нарықтың өніміне деген қажеттілігін
толық қанағаттандыруға бағытталған, өнеркәсіптің өндіріс мақсатын іске
асыруды көрсетеді. Сондықтан өндірістің экономикалық тиімділігін тек
үнемділігіне ғана байланыстырсақ, оның мәнін және критерийін құруға
арналған өндірістің әсерін анықтайтын мақсатын жоққа шығаруды білдірер еді.
Ескеретіні, жалпы әсер (нәтиже) өндірістік өнімнің тек қана санымен
ғана емес, сондай-ақ қойылған мақсаттарға байланысты басқа көлемдік
көрсеткіштермен байланыстыруға болады. Сонымен, жалпы өнімнің көрсеткіші
оның тұтынушылық құнды құру- басты міндетін шешу көзқарасынан, ауыл
шаруашылығы өнімімен нарықтың тұтынушылығын қанағаттандыру ұстанымынан -
тауарлық өнім, екі жақтың біртұтастығы жоспарында өндірістің тиімділігін
өлшеу үшін - таза өнім (жалпы кіріс), қайта шығару үрдісінде – тұтыну және
жинау, кәсіпорынның мүддесін қанағаттандыру көзқарасынан өндірістің
тиімділігін бағалау үшін – табысты сипаттайтын болады.
Онымен бірге, тұтынушылық сұранысты қанағаттандыру деңгейі өндірудегі
өнімнің санымен ғана емес, сондай-ақ оның сапасына да байланысты.
Бірқатар жағдайларда өнімнің сапасын арттыру азық өнімдері санының
көбейуіне тең, ал жеңіл өнеркәсіп үшін ауыл шаруашылығы шикізатының
сапасының жақсаруы нарықтық сұранысты толық қанағаттандырудың қажетті шарты
болып табылады.
Еңбектің өнімділігі немесе еңбек сиымдылығы өндіріс үрдісінде тірі
еңбектің жұмыс уақытының бірлігіне белгілі өнімнің санына шығынның
тиімділігін сипаттайды. Жердің қайтарымы ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында
басты құрал болып табылатын жер ресурстарын пайдаланудың тиімділігін
көрсетеді.
Фондтың қайтарымы өндірістік негізгі құралдарда затқа айналдырылған,
бәрінен бұрын машиналарда өткен еңбектің шығындары қаншалықты тиімді
қолданылатындығын көрсетеді.
Материалдың қайтарымдығы материалдық айналымдық құралдарда затқа
айналған бұрынғы еңбектің пайдаланылған шығындардың тиімділігін көрсетеді.
Жалпы түрде өнімді өндірудің шығындары (өнімнің 1 теңгесіне шығын)
тұтынылған барлық өндірістік ресурстардың пайдаланылуының тиімділігін
сипаттайды, өнеркәсіптерде қандай шығындармен өнімдер өндірілетіндігін
көрсетеді.
Респрстар мен шығындардың бөлек түрлерін қолданылуын сипаттайтын
келтірілген көрсеткіштер өндірістің абсолютті тиімділігінің негізгі
көрсеткіштері болып таыблады. Олардың әр қайсысы ресурстар мен шығындардың
нақты түрлерін қолданудың деңгейін сипаттайтын басқа бірқатарларына
бөліне алмайды. Мысалы, фондық қайтарымның көрсеткіші өндірістік негізгі
құралдардың- тракторлер, комбайндар, өнімділігі жоғары малдар және
басқалары, материал қайтарымдылығы – тұқымды, жемді, отынды және басқаларды
пайдалану бөлек түрлерін қолданудың тиімділігінің көрсеткіштеріне
дифференцияланады.
Келтірілген жеке көрсеткіштер, бірге мәлімі жалпы әсердің (нәтиженің)
кәсіпорынның бөлек өндірістік ресурстарының (шығындар) түрлерінің
өлшемдеріне қатынасымен анықталады. Онымен қатар, аталған мақсаттар және
ауыл шаруашылығы саласындағы өнеркәсіптерде өндірістің экономикалық
тиімділігі көптеген және әр түрлі факторлардың және шарттардың әсерінен
құрылады. Экономикалық тиімділігін арттыру проблемасының қиындығы бұл
факторлар оңаша емес, ал керісінше таза түрінде болғандығында.
Сонымен ауыл шаруашылығы өнеркәсіптерінде өндірістің экономикалық
тиімділігінің барлық факторлары негізгі үш аспектіде жіктеу дұрыс:
өндірістің ресурстары мен шығындары бойынша, өндірістің экономикалық
тиімділігін құрудың негізгі бағыттары бойынша, осы бағыттарды шаруашылықтың
әр түрлі деңгейлерінде іске асыру бойынша.
Ресурстар және шығындар бойынша жіктеу өндірістің тиімділігінің
артуының бастауын анықтауға мүмкіндік береді. Ол қандай ресурстар немесе
шығындар есебінен еңбектің үнемділігіне қол жеткізуге болады, кәсіпорынның
өндірісінің тиімділігін жоғарылату секілді сұрақтарға жауап береді. Мұндай
жіктеуге байланысты ресурстар мен шығындар бойынша өндірістің экономикалық
тиімділігінің негізгі факторлар болып: еңбек сиымдылығы, фонд сымдылығы
және материал сыймдылығы табылады.
Экономикалық тиімділікті құрудың негізгі бағыттары – оның көмегімен
өндірістің тиімділігінің өсуі қол жеткізілетіні. Олар да барынша әр түрлі,
олардың ішінде маңыздырағы – технология, өндірістің специализациясы және
концентрациясы, еңбекті ұйымдастыру, ғылыми-техникалық жетістік және
алдыңғы қатарлы тәжірибе.
Өндірістің экономикалық тиімділігінің факторларын іске асырудың
деңгейіне байланысты оларды халық шаруашылықтық, салалық және ішкі
шаруашылықтыққа бөледі.
Халық шаруашылықтық факторларға: ауыл шаруашылық өніміне бағаны құру,
материалдық ресурстардың сапасы мен құны және басқаларын реттеуді
жатқызады. Салалық факторларға, салалық маңызы бар ғылыми зерттеу және
техника, аграрлық салада өндіріспен басқару және басқалары жатады. Ішкі
шаруашылық –бұл тікелей кәсіпорынның өзіндегі факторлар: өнімнің саны мен
сапасы, прогресшілік технология, өндірістің механизациясы және
ұйымдастыруы.
Өндіріс факторларының жетілгендігіне қарамастан, өндірістегі
экономикалық тиімділік бұл ресурстар толық және интенсивті қолданылады
деген шартында қатынасты жоғары болуы мүмкін.
Онымен қатар өндірістік ресурстарды пайдаланудың тиімділігінің
келтірілген факторларын іске асыру, жалпы қарағанда материалдық-заттық
элементтер көзқарасынан, тек егер тиесілі өндірістік қатынастар болған
жағдайда мүмкін.
1.2. Астық өндірісінің бухгалтерлік есебі
Егін шаруашылығының негізінде бастапқы құжаттар алынған егіс бойынша
бірнеше әдіс бойынша есептеледі. Кәсіпкер жыл басында есеп саясатын құрған
кезінде қай әдісі бойынша есептелетінін шешуі қажет.
Бірінші әдіс. Егінді жөнелту реестірі бойынша № 77- 3.1 форма бойынша.
Егінді шабар алдында бухгалтерия әр бір комбайнерге қолхат алып реестр
беріледі, бұнда кәсіпорынның атауы, комбайнердің нөмірі, оның тегі, аты
және жөні, агрегаттың нөмірі. Барлық реестрлер блокнотта нөмерленуі қажет
және кәсіпорының басшысы мен бас бухгалтердің колдары және мөр мен
бекітілуі қажет.
Кезектің басында әрбір көлікке (тракторге) көлікке жүк тиеу кезінде
комбайнер реестр үш данада жазып береді. Оның ішінде күні, бөлім нөмірі,
көлік жүргізушінің тегі, алынған егістің атауы. Бірінші дана комбайнерде
қалады,екіншісі көлік жүргүзушіде, ал үшіншісі тоқ меңгерушісіне береді.
Жүкті арту кезінде комбайнер көліктің нөмірін, прицептің нөмірін,
комбайнер өзінің бірінші данасына көліктің нөмірі мен бункерлік бидайдың
массасын жазады, ал көлік жүргізуші комбайнердің реестірінде қол қояды:
өнімді алдым деп. Ал көлік жүргізуші өзінің екінші данасында комбайнның
нөмірін, кімнен алынғанын және бункерлік массасын жазуы қажет, ал комбайнер
растығын растау үшін қолын қояды.
Бидайды тоққа жеткізгеннен кейін, тоқ меңгерушісіне реестрдің үшінші
данасы беріледі, онда тоқ менгерушісі масса, брутто және неттосын
қабылдаған бидайдың көлемін жазады. Тоқ менгурішісі көлік жүргізушінің
реестрінде өнімді қабылдап алдым деп қолын қояды, ал көлік жүргізуші тоқ
менгерушінің реестрінде өнімнің бергені жайлы қолын қояды. Реестрлердің
барлығы бухгалтерияға тапсырылады.
Екінші әдіс. Бұл әдіс бойынша егістік басынан бидайды алып келуі
үшін көлік жүргізушіге сапар парағы беріледі №77- 3.2. формасы бойынша.
Сапар парағын үш данада комбайнер толтырады, көшірме арқылы, үшінші данасы
комбайнерде қалады, ал екіншісі көлік жүргізушісінде, ал бірінші данасы
тоқ меңгерушісіне береді, ол онда тура массасы, тарасы мен неттосы
шығарылып сапар парағында белгілейді.
Үшінші әдіс. Бидайды жөнелту үшін егістік басынан тоққа көлік
үргізуші талон табыс етеді № 776 формасы және № 77в формасы бойынша
талондардың түсі әр түрлі болады.
Талондар алдын ала қажетті түрде және белгіленген әдіс бойынша
толтырылады. Онда міндетті түрде мөрмен бекітіліп кәсіпорынның
басшыларының қолдары болуы қажет (кәсіпорын басшысы және бас
бухгалтер). Талондар тіркеу журналында № 188 формасы бойынша барлық
берілген талондар осы журналда міндетті түрде тіркелуі қажет.
Тоққа түскен бидайды өлшейді, кейін көлік жүргізуші тоқ меңгерушіге
комбайнер берген талонды табыс етеді. Содан соң көлік жүргізуші мен тоқ
менгерушісі екеуі есеп реестріне тіркейді және бұл реестр көлік жүргізушіде
ғана болады.
Тоқта автокөлікті және прицебін өлшегеннен кейін тоқ меңгерушісі көлік
жүргізушісінен алынған талон комбайнердің нөмірі мен көлік жүргізушінің
тегі мен автокөліктің нөмірі тоқ меңгерушінің түскен бидайды тіркеу
журналына енгізеді № 78а формасы бойынша және бір данада ғана толтырылады.
Осы тіркеу журналы арқылы тоқ меңгерушісі ведомастар № 80 форма
бойынша мен бидайдың қоймадағы жылжыуы туралы есеп жүргізеді № 40 формасы
бойынша.
Бухгалтерия да 78а мен 71а формалары күн сайын тексеріліп отырады.
Тоққа түскен бидайды кептіріп және тазартудан өтіп сорттарға бөлінеді.
Сорттап болғаннан кейін бидайдың кептірілуден кейінгі салмағы өлшеніп және
қалдықтар есебін лабороториядағы акті бойынша № 82-3.6 формасы бойынша
бейнеленеді.
Бидайдың белгілі бір бөлігін егістіктің басынан астық қабылдау
пунктісіне жөнелтеді № 1 бидай СХ формасы бойынша.
Тоқтағы бидайдың қозғалысы туралы және бидайдың кірісі мен шығысы №
80-3.4 фомасында бейнеленеді.
Бұл құжаттардың барлығы жұмыс күннің аяғында бухгалтерияға табыс
етіледі әрине, алдын ала қоймадағы есеп жүргізу құжаттарына бейнеленгеннен
кейін.
Тұқымның есебі.
Өсімдік өнімің тұқымдыққа алдырған көлемнің бухгалтерияда бөлек есеп
жүргізеді. Бұл жағдайда арнайы құжаттар толтырылып есебі бөлек
жүргізіледі. Тұқымдыққа арналған бидайдың көлемін арнайы түрде қоймада
сақтайды. Тұқымдық бидай қоймаға келіп түскенде бөлек құжаттар толтырылып
сонымен қатар, актіде толтырылады. Тұқымның қоймадан егістік басына
жіберілу кезінде шығындар актісі толтырылады №119-3.16 формасы бойынша.
Осы формаға сәйкес тұқымды жоюға құжат болып табылады.
Шығындар есебі мен өсімдік өнімнің өзіндік құнын бағалау.
Ауыл шаруашылығында шығыстар есебімен өнімнің өзіндік құнын есебін
санау өте күрделі жұмыс болып табылады. Шығыстар есебімен өзіндік құнын
бағалау үшін тәжіребиесі бар санасы, білімі жоғары қызметкер есебін
жүргізуі қажет.
Шығыстар есебі мен өнімнің өзіндік құнын бағалау есебін жыл сайын
жүргізіп отырылуы қажет. Егер кәсіпорынның өзінің қызметтін рентабелді
екенін санау үшін және өткен жылдарға салыстырғанда ауыл шаруашылық
кәсіпорының астық алу денгейі өсті немесе төмендегені туралы толық
мәліметтер мен бағдарлама алып отыруы үшін.
Шығыстар есебін өнімді шығару есебінде бухгалтерияда шотардың бас
жоспарының 9 бөлімінің шотары арқылы жүргізіледі.
Шығыстардың аналитикалық есебі әрбір өсімдіктің түрі бойынша
бухгалтерияда және қоймада бөлек есеп жүргізіледі. өсімдіктің шығыстарының
аналитикалық есебін жүргізу кезінде келесі нәрсеге көніл аудару қажет. Олар
ауыл шаруашылық жұмыстар (жер жырту, егу, ору және т.б.) бұлардың есебі
көбі- несе гектарда жүргізеді.
Өсімдіктанудан алынатын өнім негізгі, қосалқы және көмекші болып
бөлінеді.
Негізгі өнімге бидай, картоп, орамжапырақ және т.б.
Қосалқы өнімге көп жылдық шөптен- шөп алады, бидайды орғаннан кейін
қалған сабақты- сабан және басқада өсімдіктерден тұқымдықтар қалдырады.
Көмекші өнім- бұндай өнімдерге ауыл шаруашылығында мынадай өнімдер
жатады: бидай өнімінің қалдықтары, ботва және т.б.
Астықтың өзіндік құнын бағалар кезде негізгі өнім бұл бидай және
сабан.
Шаруашылық субьектісі жыл басында есеп саясатын құру кезінде бидай
өнімі бойынша шығындар есебі қай шоттар арқылы жұмыс істейтінін атап немесе
бейнеленіп кетуі қажет.
Дайын өнiм деп барлық технологиялық процесының стадияларынан өткен,
негізгі және қосалқы цехтарының сатуға арналған өнімді айтады. Дайын өнiм -
қоймаға немесе тапсырушыға қабылданған белгiлi техникалық шарттарға және
стандарттарға сәйкес толық өңделiп бiткен бұйым және жартылай фабрикат.
Дайын өнімнің өндірісте жасалғаны, оның біртұтастығы, стандартпен немесе
техникалық шарттарға сәйкестігі, техникалық бақылау (сынау) қызметінен
өткендігі, паспорты, сертификаты (яғни сапасы) және басқадай құжаттармен
куәландырғаны, қоймаға тапсырылғаны, тапсырыс берушілердің қабылдап алғаны
және басқа жайлары – міндетті түрде актімен рәсімделеді.
Дайын өнімге сыртқа, өзінің күрделі құрылысы және әлеуметтік саласы
үшін істелген өндірістік сипаттағы жұмыстары және көрсетілген қызметтері,
сондай-ақ өткізу үшін өздері шығарған шала өнімдердің құнын жатқызады. Өнім
(жұмыстар, қызметтер) өндіру және өткізу жоспарының орындалуы субъект
қызметін сипаттайтын негізгі көрсеткіш болып табылады.
Субъект тұтынушылармен жасасқан шаруашылық шарттарын орындау ретінде
өз өнімін өткізеді, жұмыс істейді және қызмет көрсетеді. Өнімнің бір
бөлігін ол өзінің өнім сату жөніндегі сауда жүйесі арқылы өткізе алады.
Субъекттінің ең маңызды міндеті - өнімнің саны, номенклатурасы, жеткізу
мерзімдері, сапасы және басқа талаптары бойынша шарт міндеттерін орындау.
Сатып алушыларға (әрбір өндіруші кәсіпорын, сондай-ақ сатып алушы болып
табылады) жеткізілген өнімнің дер кезінде төленуі әрбір субъектінің және
бүтіндей алғанда республика экономикасының тұрақты жұмыс істеуінің
ажыратылмайтын шарты болып табылады.
Дайын өнімді есептеу үшін 1320 “Дайын өнім” деп аталатын активті
инвентарлық (мүліктік) шот пайданылады. Дайын өнім кәсіпорынның айналым
қаражатының құрамына кіреді және ол қаржылық есеп беруде нақты өзіндік құны
бойынша көрініс табады.
Дайын өнімнің нақты өзіндік құны есептік кезең (ай) аяқталғаннан
кейін ғана анықталады. Ағымдағы есептік кезеңде өнім тұрақты түрде
қозғалыста (шығару, босату, жөнелту, сату) болады, сондықтан өнім ағымдағы
есеп үшін есептік бағасы бойынша шартты түрде бағаланады, ол үшін (есептік
бағасы) дайын өнімнің өткен айдағы нақты өзіндік құны, тіркелген бағасы
пайдаланылуы мүмкін.
Есептік кезеңнің соңында ауытқудың пайызы мен сомасын есептеу жолымен
шығарылып, оның есептік бағасын нақты өзіндік құнына дейін жеткізеді.
Ауытқудың пайызы мен сомасы ай ішінде түскен және ай басындағы өнімнің
қалдығынан есептелінеді. Ауытқу кәсіпорынның экономикасын немесе артық
жұмсалғанын көрсетеді, олар да дайын өнімнің шотында есептелінеді:
экономикасы (үнемделгені) – қызыл жазумен, ал артық жұмсалғаны - әдеттегі
(дағдылы) – жазумен жазылады.
Ауытқудың пайызын келесі формула бойынша есептейді:
Ауытқудың пайызы = (Ауытқу сомасы (Қалдық + Есептік құны бойынша
түскен
түсімдер) х 100%
Бухгалтерлік шоттар есебінде нақты шығынның есептік құннан ауытқуын
келесі шартты сызба бойынша көрсетуге болады:
Шаруашылық Шоттар
Қатар операцияларының корреспонденциясы
№ мазмұны
дебет кредит
1 2 4 5
1. Қоймаға дайын өнім
кірістелді 1320 8010
1320 8010
2. Дайын өнім сатылды
7010 1320
7010 1320
Сатылған өнімнің ауытқу сомасын анықтаған соң, ауытқу пайызын есептеу
және ауытқу сомасына бухгалтерлік есепке келесі жазбалар жазылады:
- қызыл жазу әдісімен: 1320 шоты дебеттеледі де, 8010 шоты
кредиттеледі.
2 Бөлім Астықтың Ишим Астық ЖШС-да өндірісі және оның есебі
2.1. Ишим Астық ЖШС кәсіпорынның ұйымдастырушылық-экономикалық
сипаттамасы
Ишим-Астық жауапкершілігі шектеулі серіктестігі Қазақстан
Республикасының Ақмола облысының жақсы ауданы Ишим селосында орналасқан.
Серіктестің қатысушылары болып Алиби-Агро ЖШС-сы, мекен-жайы: Қазақстан
Республикасы, Астана қаласы, Алматы ауданы, Иманов көшесі, 22 үй, 4 пәтерде
орналасқан және жеке тұлғалар табылады. Алиби-Агро ЖШС –нің жарғылық
капиталдағы үлесі 97,846 % - 43 776 053 теңгені құрайды. Серіктестің қызмет
түрлері: ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру, сақтау, қайта өңдеу және сату;
сауда-саттық, коммерциялық және делдалдық қызмет; көліктік – экспедициондық
қызметтерді атқару; астық және нанды сату; Қазақстан Республикасының
заңдарымен тыйым салынбаған басқа қызмет түрлерін атқару жатады. Ишим-
Астық жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің Жарғылық капиталы 44 739 580
теңгені құрайды. Серіктестің мүлкін негізгі қорлары мен айналым қаражаты,
сондай-ақ серіктестіктің дербес балансында көрсетілген басқа да мүлік
құрайды. Мүлік меншік құқығының негізінде Серіктестігі болады.
Серіктестіктің мүлкін құрайтын көздері болып:
- қатысушылардың жарғылық капиталға салымдары;
- оның қызметінен түскен табыс;
- заң актілеріне қарсы келмейтін басқа қызметтерд түрлері. Қатысушылар
салымының құрамын ақша және басқа мүлік құрайды.
Серіктестіктің басқару органдары болып:
- серіктестіктің жоғарғы органы – қатысушылардың жалпы жиналысы;
- бақылау органы – бақылау кеңесі:
- тексеру органы – тексеру комиссиясы;
- атқарушы органы – директор табылады.
Серіктестіктің жоғарғы органы – қатысушылардың жалпы жиналысы.
Ишим-Астық ЖШС үшін жер маңызды ресуртардың бірі болып табылады,
себебі кәсіпорынның шаруашылық қызметіндегі негізгі қайнар көздердің
бастысы негізгі бағыты астық өндіруге бағытталған.
Құнарлы топырақ құрудың маңызды факторларының бірі болып өсімділік.
Өсімдіктердің тамырлық жүйесі борпылдақ жерге еніп, оның биологиялық
жетілуіне мүмкіндік береді, ал жердің құнарлығы өсімдікті аймақтық азық пен
азот элементтерімен қамтамасыз етіп, олардың өсуіне жағдай жасайды.
Шаруашылықтың жер қорына ауыл тұрғындарының жер жарналары қосылған.
Жер кодексіне сәйкес ауыл тұрғындары өздерінің жер үлестерін Ишим-Астық
ЖШС-на Жарғылық капиталына берді.
2 Ишим-Астық ЖШС-ның есеп саясаты
Осы ұйыммен таңдалып алынған есеп саясаты өнімнің өзіндік құнының
көрсеткішіне, табысқа, табысқа деген салыққа, қосымша құнға және мүлікке,
ұйымның қаржылық жағдайына маңызды әсерін тигізеді.
Одан шығатыны, ұйымның есептік саясаты ұйым қызметінің негізгі
көрсеткіштерінің мөлшерін, салықтық жоспарлаудың, бағалық саясатын
қалыптастыруда маңызды құрал болып табылады.
Бухгалтерлік есеп Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы
Қазақстан Республикасының Заңымен, Қазақстан Республикасында бухгалтерлік
есеп және қаржылық есептілік жүйесін реттейтін нормативтік құқықтық
актілермен, субъектілердің қаржылық-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік
есебінің шоттар жоспарымен және 1996 жылғы 18 қарашадағы № 6 бухгалтерлік
есеп бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясымен бекітілген, оны
қолдану бойынша нұсқаулыққа сәйкес, натуралды өлшегіштер негізінде жалпы,
үзіліссіз, құжаттық және олардың өзара байланысқан көрінісі жолымен
жинақталған ақша түрінде жүргізіледі.
Қабылданған алғашқы құжаттардағы ақпараттар есептің мемориальдық-
ордерлік нысанында тіркемелерде жинақталады және компьютерлік техниканы
қолданумен жүйелендіріледі.
Есептік кезең болып жылдың 1 қаңтарынан 31 желтоқсанын қоса алғандағы
кезең табылады.
Кәсіпорын міндетті жылдық бухгалтерлік есептілікті Қазақстан
Республикасындағы бухгалтерлік есеп және бухгалтерлік есептілік туралы
ережеде қарастырылған мерзімдерде: олардың құзіреттеріне сәйкес мемлекеттік
бақылау және қадағалау органдарына; тіркелген орны бойынша статистика
органдарына ұсынады.
Есептік саясатта бухгалтерлік есепті және есептіліктің дұрыс
деректерін қамтамасыз ету үшін жүргізілетін, активтерді және ұйымдардың
міндеттеріне түгендеу жүргізу тәртібі бекітілген.
Түгендеудің негізгі мақсаттары болып: мүліктің фактілі бар болуын
анықтау, мүліктің фактілі болуын бухгалтерлік есептің деректерімен
салыстыру, есепте міндеттемелердің толық көрінуін тексеру.
Негізгі құралдардың құны Салықтар және бюджетке төленетін міндетті
төлемдер туралы Қазақстан Республикасының заңымен бекітілген, нормалар
бойынша амортизацияның есептелуі жолымен төленеді.
Шаруашылық қызметте бір жылдан астам қолданылатын және кіріс әкелетін,
материалдық емес активтерге мынадай құқықтар жатқызылады:
1. авторлық құқығынан және ғылым, өнер және аралас құқық объектілерінен,
ЕЕТ үшін бағдарламаларға, деректер базасы шығармашылығының өзге келісім-
шарттардан туындайтын құқықтар;
2. жер учаскелерін және табиғи ресурстарды пайдалануға арналған құқықтар;
3. ұйымдастырушылық шығындар және өзгелер.
Материалдық емес активтер есепте және есептілікте материалдық емес
активтер 10-бөлімшенің шоттарында алуға, жасауға, оларды мақсатта
жоспарланған жағдайға жеткізу бойынша шығындарға арналған шығыстар
сомасында көрсетіледі.
Материалдық емес активтердің амортизациясы Материалдық емес
активтердің амортизациясы 11-бөлімшенің шоттарында есептеледі, ай сайын
өндірістің шығындарына есепке алынады және жатқызылады.
Өндіріске алынатын материалдық қорлардың фактілі өзіндік құнын
анықтау жеткізіп берушіден алынатын орташа фактілі құны бойынша
жүргізіледі.
Өнімнің (өнімнің, қызметтің) шығыстардың (шығындар) бөлек түрлерін
калькуляция жасағанда қосымша (накладнойлық) жұмыс персоналының негізгі
еңбекақысына теңбе-тең жүргізіледі.
Есептіктің ішінде жиналатын өнімнің (жұмыс, қызмет) сатуымен
байланысты коммерциялық шығындар тауар өнімінің өзіндік құнына есептік
кезеңнің соңында толық сомасында сызылып тасталады.
Дайын өнім баланста фактілі өзіндік құны бойынша көрсетіледі.
Кесте 1 - Өзіндік құнын сызып тастау
Д-т К-т
Мазмұны
Нақты өзіндік құнын сызып тастау 7010 8110
(801) (900)
Кәсіпорынмен алынған тауарлар, шикізаттар, материалдар баланста сатып
алынған құны бойынша көрсетіледі.
Сатып алынған құнға шикізатты және материалдарды алумен байланысты
іссапарлық шығындар, көліктік шығындар қосылады.
Тапсырылған жұмыстар, көрсетілген қызметтер баланста толық
нақтылы өзіндік құны бойынша көрсетіледі.
Есептік кезеңде жасалған, бірақ есептік кезеңге жатқызылмайтын
шығындар есептілікте болашақ кезеңдердің шығыны ретінде бөлек бапта
көрсетіліп және олар жатқызылған мерзім ішінде айналымға немесе
өндірістің шығыстарына жатқызылуы тиіс.
Өткен жылдың операцияларына жатқызылатын есептік кезеңде анықталған
табыс немесе шығындар есептік кезеңнің шаруашылық қызметтің қорытындыларына
қосылады.
Күдікті қарыздар қорын құрылуы кейінгі жылдың соңына дейін егер, осы
қор қандай да бөлігінде қолданылмаса, онда шығысталмаған сома тиісті жылдың
табысына қосылады.
Күдікті қарыздар деп кәсіпорынның берешегі үшін шартпен белгіленген
мерзімде өтелмеген және тиісті кепілдермен қамтамасыз етілмеген дебиторлық
қарызы танылады.
Қордың көлемі қарыз тұлғаның қаржылық жағдайына және қарызды толық
немесе бөліп өтеу мүмкіндігін бағалауға байланысты (төлем қабілеттілігі)
әрбір күдікті қарыз бойынша анықталады.
Шағымдық мерзімі өтіп кеткен дебиторлық қарыздар және қайтарып алуға
мүмкін емес өзге қарыздар кәсіпорын басшысының ерекше өкімі бойынша сызып
тасталады.
Негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындар жөндеу жүргізілген шарасы
бойынша өнімнің өзіндік құнына қосылады.
2.1.3. Кәсіпорында ақша қаражаттарын есепке алуды және есептеуді
ұйымдастыру
Касса
Шаруашылық қызмет үрдісінде кәсіпорын тұрақты жеткізіп берушілермен
негізгі құралдар, шикізаттар, материалдар және басқа тауарлық материалдық
қорлар және көрсетілген қызметтер бойынша есептеулер жүргізіледі:
- жасалған жұмыстар және көрсетілген қызметтер үшін тапсырушылармен;
- әр түрлі төлемдер бойынша бюджетпен;
- әр түрлі шаруашылық операциялар бойынша өзге заңдық және жеке
тұлғалармен.
Ақша есебі қолма-қол ақшамен және қолма-қолсыз төлемдер
көмегімен жүзеге асырылады.
Кассалық операциялардың есебі
Кәсіпорын қолма-қол ақшамен есептеулер жүргізу үшін кассасы болып және
кассалық кітабы болады. Кассалық операцияларды жүргізу қабылданып алынған
құндылықтарға толық материалдық жауапкершілікті тартатын кассашыға
жүктеледі.
Кассалық операцияларды есепке алу үшін мынадай алғашқы құжаттардың
және есептік тіркемелердің типтік нысандары қолданылады:
- кіріс кассалық ордері;
- шығыс кассалық ордері;
- кіріс және шығыс кассалық ордерлерді тіркеу журналы (есептілік
тәжірибеде осы құжат ақша қаражаттары қозғалысының ведомості (касса
бойынша) деп аталады);
– төлем ведомості;
– ақша чекі;
– банкке қолма-қол ақша салуды хабарлау (- квитанция);
– кассалық кітап;
Ақшаның кассаға түсуі және оларды кассадан беру кіріс және шығыс
кассалық ордерлерімен ресімделеді. Олар 1 С бағдарламасының көмегімен
толтырылып және қағазға басылып шығарылады; одан кейін оларға тиісті
қолдар мен мөрлер (штамп) қойылады. Кассалық ордерлер бойынша ақшаны
қабылдау және беру оларды толтыру күнінде ғана жүргізіледі.
Кассадан еңбек ақы, демалыс ақыны және т.б. беру төлем
ведомостілерімен немесе шығыс кассалық ордерлермен рәсімделеді.
Есептік шоттан ақша қаражатын алу үшін кәсіпорын банкттен чектік
кітапша алады. Чек кәсіпорынның банкке оған есеп шотынан белгілі бір қолма-
қол ақшаны беру туралы жазбаша нұсқауы болып табылады.
Банкке есептік шотқа қолма-қол ақша салу үшін қолма-қол ақша салуға
арналған хабарлама толтырылады. Аталған құжаттың квитанциясы кәсіпорында
қалады.
Қолма-қол ақша қозғалысының есебі автоматты түрде жүргізілетін
кассалық кітапта көрсетіледі.
Қолма-қол ақша қаражатының синтетикалық есебі 1010 (451) Касса
белсенді шотында жүргізіледі. Барлық операциялар № 1 журнал-ордерде
корреспонденцияланатын шоттарында көрсетіледі. Кассада қолма-қол ақша
қаражатының есебі бойынша құжат айналымның сызбасы 1 суретте көрсетілген.
1 сурет. Кассада қолма-қол ақша қаражатының есебі бойынша құжат
айналымның сызбасы
Кесте 2 - Алғашқы құжаттардың негізінде есепте мынадай проводкалар
жасалады:
№ Операцияның мазмұны (13.02.2003 үшін кассалық кітап) Дт Кт
Есептік шоттан еңбек ақы, жәрдем беру және есеп үшін 1010 1030
түскен қолма-қол ақшалар кірістелген (451) 441
(ПКО № 1)
Кассадан ақша қаражаттары есеппен берілді 1251 1010
(РКО № 1) (333) (451)
Кәсіпорынның жұмысшыларына кассадан еңбек ақы берілді 3350 1010
(681) (451)
2.1.4. Есептік шот бойынша операцияның есебі
Кәсіпорын құрылғанда немесе қайта құрылғанда, ол өзінің қалауы
бойынша кез-келген банкте есептік шот ашуға және осы шоттың нөмірін және
реквизиттерін кәсіпорынды тіркеуші органдарға хабарлауға тиіс.
Есептік шоттан қолма-қолсыз төлемдердің барлық түрлері, еңбек ақы
төлеуге, іссапарлық және шаруашылық шығындарға және т.б. арналған сомалар
беріледі.
Есеп шотында ақша қаражаттарының қозғалысымен байланысты аутентикті-
қағаз құжаттардың аз түрінің бірі банкке қолма-қол ақшаны салуға арналған
хабарлама табылады.
Бухгалтерлік есептілік мақсаты үшін– ақша қаражаттары қозғалысының
ведомості (есеп шотында) деп аталатын, әйнекті көріністі банктік үзіндіні
көрсететін бухгалтерлік үзінді толтырылады.
Есеп шотында ақша қаражатын есепке алу бойынша құжат айналымының
кестесі 2.2. суретінде көрсетілген.
2 -сурет. Есеп шотында ақша қаражатын есепке алу бойынша құжат
айналымының кестесі.
Есептік шот бойынша операциялардың синтетикалық есебі Есептік шот
441 шотында жүргізіледі. Барлық операциялар корреспонденцияланатын шоттар
бөлігінде №2 журнал-ордерінде (ұлттық валютасындағы шоттар бойынша) және №3
журнал-ордерде (шетел валютасындағы шоттар бойынша) көрсетіледі. Әрбір ай
соңында 441 шоты бойынша қорытындылар есептеліп және 441 шоты бойынша Басты
кітапқа жазылады.
Кесте 3- Алғашқы құжаттардың негізінде есепте мынадай проводкалар
жасалады: Банктен үзінді және Ақша қаражаттары қозғалысының ведомості:
№ Операциялар мазмұны ( 15.03.2003 үшін банктен Дт Кт
үзінді)
Кассадан еш –та ақша қаражаттары түсті 1030 1010
(441) (451)
Жеткізіп берушілер алдында қарыз өтелген 3310 1030
(671) (441)
АМ КамАЗ сақтандырылған 1620 1030
(341) (441)
4 ТМҚ жеткізу үшін алдын ала төлем аударылған 1610 1030
(351) (441)
2.1.5. Қорлардың есебі
Кәсіпорынның қорлары кәсіпорынның айналым активтерінің бөлігін
құрайды. Бұл өндірістің материалдық негізі (еңбек заты) және дайын өнім.
ТМҚ есебі ТМҚ есебі ТМҚ 7 – де реттелген.
Қорлар болып табылады:
1) Өндірістік қорлар:
– Қосалқы бұйымдар;
– отын;
– қосалқы бөлшектер;
және басқалар.
2) Аяқталмаған өндіріс.
3) Дайын өнім.
Өндірістік қорлар – материалдық өндірістің, еңбек затының элементтері.
Еңбек затының өндірістік тұтыныстың ерекшелігі болып бір өндірістік циклде
олар өнімнің құрамына кіріп және натуралды-заттық нысанын өзгертеді.
Өндірістік қорларды активтер деп танудың параметрлері ТМҚ есебі ТМҚ
7 –да белгіленген қағидаларға толық сәйкес келеді.
Балансты құру күніне қорлар дайындалған заттың өзіндік құны бойынша
бағаланады.
Кәсіпорында қабылданған есептік саясат туралы бұйрық бойынша қатардан
шығып қалу кезінде материалдарды бағалау FIFO әдісі бойынша жүзеге
асырылады.
Өндірістік қорлар қабылдау актілері бойынша сақтауға алынады.
Қабылданған материалдар өндірістік қорлардың әрбір бөлек номенклатуралық
нөмірі үшін арналатын қоймалық карточкесінде көрсетіледі. Қоймалық есеп
карточкілерінде одан әрі жазбалар алғашқы құжаттар негізінде жүзеге
асырылады.
Материалдарды өндіріске жіберу шығыс құжаттарымен – жіберуге арналған
накладнойлармен және лимитті-қаборлы карталармен ресімделеді.
Өндірістік қорлардың барына және жағдайына бақылау түгендеу жүргізу
арқылы тексеріледі, оның нәтижелері түгендеу тізімдерінде (ведомостінде)
жазылады.
Айдың соңында айналымдық ведомость толытырылады. Оның деректері баланс
шоттары бойынша жинақ айналым ведомостінде қойма кескінінде жинақталуы
мүмкін.Осы ведомостілер материалдық бөлімнің бухгалтерлеріне бақылау
жүргізу мақсатында қол жетерлік.
Өндірістік қорларды басқа жаққа босату үшін счет-фактура жазып
беріледі. Осындай әрекеттер туралы деректер ТМҚ басқа жаққа жіберу
ведомостінде топтастырылады.
КДШ сомасын есептеп және көрсету үшін көліктік-дайындық шығындар
толық жазу құрылады және КДШ №10 журнал-ордерде жазбаның негіздемесі үшін
анықтама толтырылады.
Құжат айналымның жалпы сызбасы 3.1 суретте көрсетілген.
3-сурет. Өндірістік қорларды есептеу бойынша құжат айналымның жүйесі
Кесте 4 - Өндірістік қорлардың қозғалысының синтетикалық есебі мынадай
проводкалармен көрсетіледі:
№ Операцияның мазмұны Дт Кт
№1788 қабылдау актісінің негізінде қоймаға арнайы киім 1310 3310
кірістелді (206) (671)
Алынған тауарлар бойынша ҚҚС көрсетілген 1420 3310
(331) (671)
дт негізгі өндірістің қажеттіліктеріне сызып тасталды 8110 1310
(901) (203)
Құрылысқа шығындалған блоктар сызылып тасталды 2931 1310
(126) (208)
ЖЖМ алынды 1310 1310
(203) (671)
Алынған ЖЖМ бойынша ҚҚС 1420 1310
(331) (671)
2.1.6. Кәсіпорын жұмысының негізгі технико-экономикалық көрсеткіштері
Шаруашылық қызметтің нәтижелері, басқа кәсіпорында сияқты, көптеген
жағдайларда экономикалық жағдайларға байланысты. Осындай жағдайларға
кәсіпорынның әр түрлі ресурстармен қамтамасыз етілгендігі, бірінші кезекте
жер ресурстарымен қамтамасыз етілгендігі жатқызуға болады.
Ауыл шаруашылығы өндірісінде жер өндірістің негізгі құралы ретінде
болып және өндірістік қызметтің негізі табылады.
Ауыл шаруашылығында жерді пайдалану сипаты болып пайдаланылатын жердің
қай түріне жататындығына байланысты.
Жалпы алқапта пайдаланылатын жердің бөлек түрлерінің қатынасын жер
алқабының құрылымы деп атау қабылданған, ал жалпы ауыл шаруашлықта
пайдаланылатын жерден пайдаланылатын жердің бөлек түрлерінің пайыздық
қатынасы ауыл шаруашылық пайдаланылатын жердің құрылымын көрсетеді.
Кесте 5– 01.01.2007 жылғы Ишим Астық ЖШС жер ресурстарының құрамы
мен құрылымы
Жер алқаптары Жер көлемі, га Жер құрылымы, %Өсу қарқыны
%-бен
2005 2006 2007 2005 2006 20072006 2007
жыл жыл жыл жыл жыл жыл жыл жыл
Ауылшаруашылық
жерлер 26777,228455,530792,5100 100 100 106,3108,2
Жыртынды 15810 17002 18000 59,0 59,8 58,5107,5105,9
Шабындық 447 447 447 1,7 1,6 1,4 - -
Жайылым 10520,211095,512345,539,3 39,0 40,1105,5111,3
Кестеде келтірілген мәліметер бойынша, 2006 жылмен салыстырғанда
2007 жылы ауылшаруашылық жерлер көлемі 2337га-ға өскенін көруге болады.
Ауылшаруашылық жерлердің үлкен үлесін 58,5 пайызды жырытынды жерлер алып
отыр. Бұл шаруашылықтың негізгі бағыты өсімдік шаруашылығы екенін
аңғартады. Жерді пайдалану тиімділігінің келесі 2-кестеден қарастырайық.
Кесте -6 – Жердің пайдаланылу тиімділігі
Көрсеткіштер Жылдар Тізбекті
ауытқу, %
2005 жыл2006 жыл2007 2005 2006
жыл жыл жыл
Жалпы өнім құны, мың тг 158725,6152327,0569838,895,97 3 есе
Ауылшаруашылық жерлердің
ауданы,га 26777,2 28455,5 30792,5 106,27108,21
Жыртынды, га 15810 17002 18000 107,54105,87
1га-ға жалпы өнім құны, тг:
ауылшаруашылық жерлер 5927,64 5353,16 18505,7790,31 3 есе
жыртынды 10039,578959,36 31657,7189,24 3 есе
6-кесте мәліметтері бойынша “Ишим-Астық” ЖШС-де 2005 жылмен
салыстырғанда 2006 жылы ауылшаруашылық жерлердің қайтарымы жалпы өнім
құнының 2,0%-ға төмендеу есебінен 9,7%-ға кеміген, ал жыртындының
тиімділігі 10,8%-ға кеміген. 2007 жылмен салыстырғанда 2006 жылы
ауылшаруашылық жерлердің қайтарымы жалпы өнім құнының 3 есеге арту
есебінен 3 есеге өскен, ал жыртындының тиімділігі 3 есеге жоғарылаған.
Өндіріс тиімділігін көтеру және өнім өндіру көлемін ұлғайту үшін еңбек
өнімділігінің жоғару болуы, шаруашылықтық қажетті еңбек ресурстарымен толық
қамтамасыз етілуі, оларды тиімді пайдалану үлкен маңызға ие. Шаруашылықтағы
еңбек ресурсының құрамы мен құрылымын келесі кестеде көруге болады.
Кесте 7- 2006-2007 жылдарда Ишим Астық ЖШС бойынша өнімді сатудан
түскен түсімдер.
Атауы 2006 жыл 2007 жыл 2006 жылдан2006
2007 жылғы жылдан
ауытқушылық2007 жылғы
, саны% ауытқушылы
қ,
сомасы,%
Саны, тСомасы, Саны, Сомасы,
мың. теңгет мың. теңге
Сатудың көлемі 11928 161247 30596,70 411744,00 256,49 255,35
барлығы,
Оның ішінен:
- бидайды 10384,0138480,00 28886,00 385221,00 278,18 278,18
сатудан 0
- арпаны сатудан1500,0013747,00 1650,00 15580,00 110,00 113,33
- күнбағыс майын26,00 3120,00 36,00 4080,00 138,46 130,77
сатудан
- пішен, бидай 12,90 2700,00 15,30 2093,00 118,60 77,52
қалдықтарын
сатудан
-отынды, 500,00 720,00 144,00
пішенді, сабанды
дайындау бойынша
халыққа қызметке
көрсету
- етті сатудан 6,00 2700,00 9,40 4050,00 156,67 150,00
Кестенің деректерінен шаруашылықтың жерді пайдалану құрылымынан көп
үлестік салмақты жыртылған жер- 82,56%, аз үлесті шабындық - 4,23% алады.
Шаруашылықта бонитеттің орташа баллын -36-ны құрайды. Соңғы 3 жылда
орташа өнімділік 8,8 цга құрады.
Кәсіпорынның бағытын сипаттау үшін негізгі көрсеткіш ретінде –
тауарлық өнімнің құрылымы пайдаланылады. Бұл дегеніміз шаруашылықтың
бағытын анықтайтын басты саланың өнімі, міндетті түрде тауарлық және жалпы
өнімнің жалпы көлемінде барынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе. 33
1 Бөлім Дайын өнім (Астық) өндірісінің тиімділігінің теориялық
аспектілері
1.1. Астық өндірудің тиімділігі және оның көрсеткіштерінің жүйесі
5
1.2. Астық өндірісінің бухгалтерлік есебі 1
10
2 Бөлім Астықтың Ишим Астық ЖШС-да өндірісі және оның есебі
2.1. Ишим Астық ЖШС кәсіпорынның ұйымдастырушылық-экономикалық
сипаттамасы
13
2.2. Ишим Астық ЖШС-да астық өндірісін талдау
37
2.3. Дайын өнім есебі
3 Бөлім Астық өндірісінің маңыздылығы және оның тиімділігін жоғарылату
жолдары
3.1. Астық өнімін өндірудің тиімділігін арттыру бойынша ұсыныстар
Қортынды 449
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Әрбір кәсіпорынның алдында тұрған міндеттерді сәтті шешу оның
өндірісінің экономикалық тиімділігін арттыру негізінде ғана жүзеге асыруға
болады.
Өндірістің тиімділігіне қол жеткізудің жолдары көп және олар бірнеше
топтарға бөлінген: табиғи, биологиялық, техникалық, технологиялық,
ұйымдастырушылық, құқықтық, әлеуметтік-психологиялық және эстетикалық.
Қазақстан Республикасы президентінің жарлығында жоғары технологиялық
агро өндірісі үшін жағдай жасайтын, ескірген агро техникасын ауыстыруға
бағытталған жүйелік қаржыландыру қажеттілігін көрсетілді.
Ауыл шаруашылық өнеркәсібінде өндірістің экономикалық тиімділігін
арттырудың объективті қажеттілігі ауыл-шаруашылыққа және шикізатқа нарықтың
қажеттілігінің тұрақты өсуінен, өнімнің сапасына талаптың күшейуі, сондай-
ақ қоғамның қазіргі сатысында аграрлық өндірістің экономикалық
тиімділігінің артуынан шартталған.
Зерттеудің объектісі болып Ишим Астық ЖШС табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты астық өндірісінің тиімділігін арттыру
жолдарын ұсыну.
Қойылған мақсатқа жету үшін негізгі міндеттер мыналар:
- астық өндірудің тиімділігі және оның көрсеткіштерінің жүйесін зерттеу;
- Ишим Астық ЖШС-да астық өндірісін талдау;
- астық өнімін өндірудің арттыру жолдарын анықтау.
Кіріспеде тақырыптың өзектілігі, мақсаты және міндеттері, зерттеудің
объектісі және әдістері ашылады.
Теориялық бірінші тарауда астық өндірісі тиімділігінің
көрсеткіштері, мәні, астық өндірісінің бухгалтерлік есебі.
Екіншауда Ишим Астық ЖШС кәсіпорынның ұйымдастырушылық-
экономикалық сипаттамасы, астық өндірісі бойынша қызметі талданған.
Үшінші тарауда астық өнімін өндірудің арттыру жолдары
қарастырылады және ұсыныстар жасалады.
Қорытындысында өнеркәсіптің қызметі бойынша қорытындылар жасалған
және астық өндірісінің тиімділігін арттыру жолдары ұсынылады.
Дипломдық жұмысты жазу барысында абстрактілі-логикалық, статистикалық,
талдамалық әдістері қолданылды.
Дипломдық жұмысты дайындау барысында автор еңбек ақы төлеудің
проблемалары жөнінде қазақстандық зерттеушілердің еңбектерін зерттеді.
Сондай-ақ заңдылық пен нормативтік актілері, оқулық және тәжірибелік
құралдарымен қолданды.
1 Бөлім Дайын өнім (Астық) өндірісінің тиімділігінің теориялық
аспектілері
1.1. Астық өндірудің тиімділігі және оның көрсеткіштерінің жүйесі
Өндірістің экономикалық тиімділігі өзінің жалпы түрінде өндірістік
үрдістердің нәтижиелілігі, қол жеткізілген нәтижелер мен тірі және затқа
айналған еңбек арасындағы, өз кезегінде өндірістік ресурстардың
жетілгендігі және оларды пайдалану тиімділігінің деңгейін көрсететін аралық
салмағы. Әрбір кәсіпорын алдында тұрған міндеттерді сәтті шешу, жекелегенде
ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының алдында тұрған міндеттерді оның
өндірісінің экономикалық тиімділігін арттыру негізінде ғана мүмкін.
Ауыл шаруашылығы өндірісі өнеркәсіп өндірісінен біршама ерекшелігі
бар.
Біріншіден, мұнда басты өндіріс құрал-жабдығы жер болып табылады. Ауыл
шаруашылығы жарамды жер көлемі өте шектеулі. Одан басқа жерлерді: тундра,
орман, тау, құм, су бассейндер, қала және ауылдық тұрғындар қосыны,
өнеркәсіп пен транспорт объектілері алады.
Екіншіден, ауыл шаруашылығына жарамды жерлер-табиғи және экономикалық
(жасанды) құнарлылығы бойынша бөлінеді.
Үшіншіден, кәдімгі өндіріс құралдарынан: мәшине, ірі құрылыстар,
жабдықтардан жердің айырмашылығ сол, ол қайта өндіруге болмайтын өндіріс
құралдары болып табылады. Егер оған қамқорлықпен дұрыстап қараса жақсаруы
әбден мүмкін.
Төртіншіден, ауыл шаруашылығы өндірісі процесіне жердің сапасы ғана
әсер етіп қоймайды, сондай-ақ табиғи факторлар – ауа-райы, күннің ұақтығы,
жауын-шашын мөлшері және температурадағы құбылыстар да ықпал жасайды.
Бесіншіден, ауыл шаруашылығы өндірісі циклында сезондық айырмашылық
болады. Ауыл шаруашылығы өндірісіндегі: сезондылық мәшине мен жабдықтарды
қолдануға кері әсерін тигізеді. Ауыл шаруашылық мәшинелері тек қана жерде
жұмыс істеген кезеңде ғана қолданылады: сонда жылына 20 күндей, сеялка 5-
10 күндей, астық жинайтын комбайндар – 10-20 күндей, трактор паркі -50-60
күндей ғана пайдаланылады.
Сондықтан өнеркісіпке қарағанда, негізгі өндірістік мерзім айналымы
әлде қайда жәй жүреді. Мұнда ескіні жөндеуге және жаңа ауыл шаруашылығы
мәшинелерін алуға қажетті амортизациялық қор баяу қалыптасады. Осының
барлығы резервтік және сақтандыру қорының құрылуын талап етеді. Егін
болмаған жылдары ауыл шаруашылығы өндірушілері банкке несие үшін, ал
мемлекетке субсидия үшін қол жайуына тура келеді.
Алтыншыдан, аграрлық қатынастардың тарихы басқа жерді (мейлі ол оброк,
жерде жұмыс істеу немесе арендалық төлем) қолданған үшін ақы төлеудің
ерекше экономикалық маңыздылығын барлығын куәландырады.
Жерді қолданғаны үшін төлем арендалық төлемнің мазмұны болып табылады,
ал оның экономикалық қайтар көзі – дифференциалдық және абсолюттік рента.
Жер рентасының осы екі түрі де жерге деген меншіктің экономикалық
өткерілуін көрсетеді.
Ауыл шаруашылық өнеркәсіптерінде өндірістің экономикалық тиімділігін
арттырудың объективті қажеттілігі тұрақты әрекет етуші факторлар жиынтығы
секілді, қоғамның қазіргі заманғы экономикалық даму сатысының бірқатар
ерекшеліктерінен шартталған. Бір жағынан, кәсіпорынның тиімділігін арттыру
нарықтың азық-түлікке және шикізатқа қажеттіліктің тұрақты өсуінен, өнімнің
сапасына деген талаптардың күшейуінен, өндірістік ресурстардың кейбір
түрінің өсуінің шектеулігі, өндіріс құралдары құнының өзгеруі және т.б.
Қоғамның қазіргі даму сатысында аграрлық өндірістің экономикалық
тиімділігінің арту мүмкіндігі кеңейуде. Жиналған экономикалық әлеует,
ғылымның және техниканың дамуы, кәсіпкерлердің белсенділігі, олардың
тәжірибесі, сондай-ақ өсіп келе жатқан нарықтық қатынас жағдайында соңғы
жоғары нәтижелерге деген қызығушылықтың артуы өсімдік шаруашылығы және мал
шаруашылығы өнімін өндіруді өсіруге, шығындарды азайтып және
рентабельділікті жоғарылатуға мүмкіндік береді.
Ауыл шаруашылығы өнеркәсіптерінде өндірістің экономикалық
тиімділігінің деңгейі қандай ресурстардың құнымен (шығындар) экономикалық
әсерге (нәтиже) қол жеткізілгендігі туралы көруге мүмкіндік береді. Әсер
(нәтиже) көп болған сайын, ресурстар (шығындар) аз, өндірістің экономикалық
тиімділігі жоғары және керісінше. Тиімділіктің өсуі дегеніміз әсер (нәтиже)
ресурстың (шығындардың) өсуіне қарағанда тезірек өсуін білдіреді,
сондықтан, әсердің бірлігіне (нәтижеге) қоғамдық қажетті еңбектің азы
тиісілі келеді. Ресурстар (шығындар) және экономикалық әсер (нәтиже)
арасында белгілі бір байланыс бар. Тірі еңбектің, негізгі және материалдық
айналым құралдары шығынының абсалюттік шамасы ресурстар (шығындар) ретінде,
ал олардың шамасының азайуы және үнемдеу – экономикалық әсер нысанында
болады.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарда өндірістің экономикалық тиімділігі
мәні оның критерийлері мен көрсеткіштері арқылы көрсетілуі мүмкін. Критерий
термині ғылыми түсінікте сипатын айқындайтын, бағаның өлшемін көрсететін
негізгі сапа, басты қасиетін білдіреді. Ауыл шаруашылығы кәсіпорынында
өндірістің экономикалық тиімділік критерийі болып жер көлемінің
бірлігімен, бірге оның жоғары сапасын қамтамасыз ету мен бірге шығындарды
төмендету барысында аграрлық өнімнің шығуының өсуінің негізіндегі
рентабельділігі табылады. Аталған критерий кәсіпорында өндірістің мақсатына
– табыс табу және саланың өніміне нарықтың қарқынды өсудегі қажеттіліктерді
барынша толық қанағаттандыруға жауап береді және оның интенсификация
негізінде өндірісті жүйелі кеңейту және өндірістік ресурстарды орынды
қолдануды- оған жету жолдарын анықтайды.
Осы критерийде осымен қатар аграрлық өндірістің спецификалық
ерекшеліктері, бәрінен бұрын оның жер ресурстарымен тығыз байланысы
көрсетілген.
Өндірісті жоспарлау, ауыл шаруашылығы кәсіпорынының өндірістік
қызметін талдау кезінде және басқа мақсаттар үшін бөлек өндірістік
ресурстарды (еңбектік, жерді, жаңа техниканы және басқаларды) қолдану
тиімділігіне экономикалық бағалау, сондай-ақ барлық ресурстық әлеуеттің
қолдануының тиімділігін анықтау жүргізіледі.
Шаруашылықтың нарықтық жағдайында өндірісті интенсификациялау
үрдісінде жүргізілетін әр түрлі шаруашылық шаралардың экономикалық
тиімділігін анықтау барынша маңызды.
Осындай шаралардың қатарына әр түрлі құрылымдардың тиімділігін, егін
алқаптарының, ауыл шаруашылығы дәнді дақылдарының жаңа сорттары, жетілген
технологиялар және бөлек ауыл шаруашылығы шараларының (жерді өңдеу
тәсілдері, егістің, жиынның және т.б.), малдың жаңа тұқымдары, табынның
құрылымы, жемді дақылдар, және басқаларын жатқызады.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорында өндірістің экономикалық тиімділігін
анықтау оның ерекшелігін ескерумен шаруашылықтың осы саласында олардың
көрініс нысанында өз кезегінде объективті экономикалық заңдардың жүйесін
көрсететін көрсеткіштер жүйесін қолдануға негізделеді. Өндірістің
экономикалық тиімділігі көрсеткіштерінің жүйесінің нақты маңызы сандық
және факторлық оның критерийі мазмұнын көрсетуі, кәсіпорынның (шығындарын)
өндірістік ресурстарын пайдаланудың тиімділігін жалпы түрінде көрсетілуімен
байланысты.
Шаруашылық өндірісінің экономикалық тиімділігін бағалау үшін
көрсеткіштер жүйесін қолданудың қажеттілігі экономикалық әсерін өлшеудің әр
түрлі сипаттылығы секілді, сондай-ақ өзінің экономикалық табиғаты бойынша
ерекшеленетін және әр қашанда салыстыруға болмайтын ресурстар мен
шығындардың әр түрлілігімен байланысты.
Өндірістің экономикалық тиімділігінің көрсеткіштері жеке және жалпы
болып бөлінеді. Тиімділіктің жеке көрсеткіштерінің санына өндірістің
көлемін және өнімнің сапасын, еңбектің өнімділігін, жер қайтарымын, фондтық
қайтарымды, материалдық қайтарымды, өнім өндірісінің шығындарын және
басқаларды жатқызады.
Өндірілген өнімнің саны мен сапасы – бұл көрсеткіштер нәтижелік болып,
көп жағдайда нәтижелікті көрсетеді, нарықтың өніміне деген қажеттілігін
толық қанағаттандыруға бағытталған, өнеркәсіптің өндіріс мақсатын іске
асыруды көрсетеді. Сондықтан өндірістің экономикалық тиімділігін тек
үнемділігіне ғана байланыстырсақ, оның мәнін және критерийін құруға
арналған өндірістің әсерін анықтайтын мақсатын жоққа шығаруды білдірер еді.
Ескеретіні, жалпы әсер (нәтиже) өндірістік өнімнің тек қана санымен
ғана емес, сондай-ақ қойылған мақсаттарға байланысты басқа көлемдік
көрсеткіштермен байланыстыруға болады. Сонымен, жалпы өнімнің көрсеткіші
оның тұтынушылық құнды құру- басты міндетін шешу көзқарасынан, ауыл
шаруашылығы өнімімен нарықтың тұтынушылығын қанағаттандыру ұстанымынан -
тауарлық өнім, екі жақтың біртұтастығы жоспарында өндірістің тиімділігін
өлшеу үшін - таза өнім (жалпы кіріс), қайта шығару үрдісінде – тұтыну және
жинау, кәсіпорынның мүддесін қанағаттандыру көзқарасынан өндірістің
тиімділігін бағалау үшін – табысты сипаттайтын болады.
Онымен бірге, тұтынушылық сұранысты қанағаттандыру деңгейі өндірудегі
өнімнің санымен ғана емес, сондай-ақ оның сапасына да байланысты.
Бірқатар жағдайларда өнімнің сапасын арттыру азық өнімдері санының
көбейуіне тең, ал жеңіл өнеркәсіп үшін ауыл шаруашылығы шикізатының
сапасының жақсаруы нарықтық сұранысты толық қанағаттандырудың қажетті шарты
болып табылады.
Еңбектің өнімділігі немесе еңбек сиымдылығы өндіріс үрдісінде тірі
еңбектің жұмыс уақытының бірлігіне белгілі өнімнің санына шығынның
тиімділігін сипаттайды. Жердің қайтарымы ауыл шаруашылығы кәсіпорындарында
басты құрал болып табылатын жер ресурстарын пайдаланудың тиімділігін
көрсетеді.
Фондтың қайтарымы өндірістік негізгі құралдарда затқа айналдырылған,
бәрінен бұрын машиналарда өткен еңбектің шығындары қаншалықты тиімді
қолданылатындығын көрсетеді.
Материалдың қайтарымдығы материалдық айналымдық құралдарда затқа
айналған бұрынғы еңбектің пайдаланылған шығындардың тиімділігін көрсетеді.
Жалпы түрде өнімді өндірудің шығындары (өнімнің 1 теңгесіне шығын)
тұтынылған барлық өндірістік ресурстардың пайдаланылуының тиімділігін
сипаттайды, өнеркәсіптерде қандай шығындармен өнімдер өндірілетіндігін
көрсетеді.
Респрстар мен шығындардың бөлек түрлерін қолданылуын сипаттайтын
келтірілген көрсеткіштер өндірістің абсолютті тиімділігінің негізгі
көрсеткіштері болып таыблады. Олардың әр қайсысы ресурстар мен шығындардың
нақты түрлерін қолданудың деңгейін сипаттайтын басқа бірқатарларына
бөліне алмайды. Мысалы, фондық қайтарымның көрсеткіші өндірістік негізгі
құралдардың- тракторлер, комбайндар, өнімділігі жоғары малдар және
басқалары, материал қайтарымдылығы – тұқымды, жемді, отынды және басқаларды
пайдалану бөлек түрлерін қолданудың тиімділігінің көрсеткіштеріне
дифференцияланады.
Келтірілген жеке көрсеткіштер, бірге мәлімі жалпы әсердің (нәтиженің)
кәсіпорынның бөлек өндірістік ресурстарының (шығындар) түрлерінің
өлшемдеріне қатынасымен анықталады. Онымен қатар, аталған мақсаттар және
ауыл шаруашылығы саласындағы өнеркәсіптерде өндірістің экономикалық
тиімділігі көптеген және әр түрлі факторлардың және шарттардың әсерінен
құрылады. Экономикалық тиімділігін арттыру проблемасының қиындығы бұл
факторлар оңаша емес, ал керісінше таза түрінде болғандығында.
Сонымен ауыл шаруашылығы өнеркәсіптерінде өндірістің экономикалық
тиімділігінің барлық факторлары негізгі үш аспектіде жіктеу дұрыс:
өндірістің ресурстары мен шығындары бойынша, өндірістің экономикалық
тиімділігін құрудың негізгі бағыттары бойынша, осы бағыттарды шаруашылықтың
әр түрлі деңгейлерінде іске асыру бойынша.
Ресурстар және шығындар бойынша жіктеу өндірістің тиімділігінің
артуының бастауын анықтауға мүмкіндік береді. Ол қандай ресурстар немесе
шығындар есебінен еңбектің үнемділігіне қол жеткізуге болады, кәсіпорынның
өндірісінің тиімділігін жоғарылату секілді сұрақтарға жауап береді. Мұндай
жіктеуге байланысты ресурстар мен шығындар бойынша өндірістің экономикалық
тиімділігінің негізгі факторлар болып: еңбек сиымдылығы, фонд сымдылығы
және материал сыймдылығы табылады.
Экономикалық тиімділікті құрудың негізгі бағыттары – оның көмегімен
өндірістің тиімділігінің өсуі қол жеткізілетіні. Олар да барынша әр түрлі,
олардың ішінде маңыздырағы – технология, өндірістің специализациясы және
концентрациясы, еңбекті ұйымдастыру, ғылыми-техникалық жетістік және
алдыңғы қатарлы тәжірибе.
Өндірістің экономикалық тиімділігінің факторларын іске асырудың
деңгейіне байланысты оларды халық шаруашылықтық, салалық және ішкі
шаруашылықтыққа бөледі.
Халық шаруашылықтық факторларға: ауыл шаруашылық өніміне бағаны құру,
материалдық ресурстардың сапасы мен құны және басқаларын реттеуді
жатқызады. Салалық факторларға, салалық маңызы бар ғылыми зерттеу және
техника, аграрлық салада өндіріспен басқару және басқалары жатады. Ішкі
шаруашылық –бұл тікелей кәсіпорынның өзіндегі факторлар: өнімнің саны мен
сапасы, прогресшілік технология, өндірістің механизациясы және
ұйымдастыруы.
Өндіріс факторларының жетілгендігіне қарамастан, өндірістегі
экономикалық тиімділік бұл ресурстар толық және интенсивті қолданылады
деген шартында қатынасты жоғары болуы мүмкін.
Онымен қатар өндірістік ресурстарды пайдаланудың тиімділігінің
келтірілген факторларын іске асыру, жалпы қарағанда материалдық-заттық
элементтер көзқарасынан, тек егер тиесілі өндірістік қатынастар болған
жағдайда мүмкін.
1.2. Астық өндірісінің бухгалтерлік есебі
Егін шаруашылығының негізінде бастапқы құжаттар алынған егіс бойынша
бірнеше әдіс бойынша есептеледі. Кәсіпкер жыл басында есеп саясатын құрған
кезінде қай әдісі бойынша есептелетінін шешуі қажет.
Бірінші әдіс. Егінді жөнелту реестірі бойынша № 77- 3.1 форма бойынша.
Егінді шабар алдында бухгалтерия әр бір комбайнерге қолхат алып реестр
беріледі, бұнда кәсіпорынның атауы, комбайнердің нөмірі, оның тегі, аты
және жөні, агрегаттың нөмірі. Барлық реестрлер блокнотта нөмерленуі қажет
және кәсіпорының басшысы мен бас бухгалтердің колдары және мөр мен
бекітілуі қажет.
Кезектің басында әрбір көлікке (тракторге) көлікке жүк тиеу кезінде
комбайнер реестр үш данада жазып береді. Оның ішінде күні, бөлім нөмірі,
көлік жүргізушінің тегі, алынған егістің атауы. Бірінші дана комбайнерде
қалады,екіншісі көлік жүргүзушіде, ал үшіншісі тоқ меңгерушісіне береді.
Жүкті арту кезінде комбайнер көліктің нөмірін, прицептің нөмірін,
комбайнер өзінің бірінші данасына көліктің нөмірі мен бункерлік бидайдың
массасын жазады, ал көлік жүргізуші комбайнердің реестірінде қол қояды:
өнімді алдым деп. Ал көлік жүргізуші өзінің екінші данасында комбайнның
нөмірін, кімнен алынғанын және бункерлік массасын жазуы қажет, ал комбайнер
растығын растау үшін қолын қояды.
Бидайды тоққа жеткізгеннен кейін, тоқ меңгерушісіне реестрдің үшінші
данасы беріледі, онда тоқ менгерушісі масса, брутто және неттосын
қабылдаған бидайдың көлемін жазады. Тоқ менгурішісі көлік жүргізушінің
реестрінде өнімді қабылдап алдым деп қолын қояды, ал көлік жүргізуші тоқ
менгерушінің реестрінде өнімнің бергені жайлы қолын қояды. Реестрлердің
барлығы бухгалтерияға тапсырылады.
Екінші әдіс. Бұл әдіс бойынша егістік басынан бидайды алып келуі
үшін көлік жүргізушіге сапар парағы беріледі №77- 3.2. формасы бойынша.
Сапар парағын үш данада комбайнер толтырады, көшірме арқылы, үшінші данасы
комбайнерде қалады, ал екіншісі көлік жүргізушісінде, ал бірінші данасы
тоқ меңгерушісіне береді, ол онда тура массасы, тарасы мен неттосы
шығарылып сапар парағында белгілейді.
Үшінші әдіс. Бидайды жөнелту үшін егістік басынан тоққа көлік
үргізуші талон табыс етеді № 776 формасы және № 77в формасы бойынша
талондардың түсі әр түрлі болады.
Талондар алдын ала қажетті түрде және белгіленген әдіс бойынша
толтырылады. Онда міндетті түрде мөрмен бекітіліп кәсіпорынның
басшыларының қолдары болуы қажет (кәсіпорын басшысы және бас
бухгалтер). Талондар тіркеу журналында № 188 формасы бойынша барлық
берілген талондар осы журналда міндетті түрде тіркелуі қажет.
Тоққа түскен бидайды өлшейді, кейін көлік жүргізуші тоқ меңгерушіге
комбайнер берген талонды табыс етеді. Содан соң көлік жүргізуші мен тоқ
менгерушісі екеуі есеп реестріне тіркейді және бұл реестр көлік жүргізушіде
ғана болады.
Тоқта автокөлікті және прицебін өлшегеннен кейін тоқ меңгерушісі көлік
жүргізушісінен алынған талон комбайнердің нөмірі мен көлік жүргізушінің
тегі мен автокөліктің нөмірі тоқ меңгерушінің түскен бидайды тіркеу
журналына енгізеді № 78а формасы бойынша және бір данада ғана толтырылады.
Осы тіркеу журналы арқылы тоқ меңгерушісі ведомастар № 80 форма
бойынша мен бидайдың қоймадағы жылжыуы туралы есеп жүргізеді № 40 формасы
бойынша.
Бухгалтерия да 78а мен 71а формалары күн сайын тексеріліп отырады.
Тоққа түскен бидайды кептіріп және тазартудан өтіп сорттарға бөлінеді.
Сорттап болғаннан кейін бидайдың кептірілуден кейінгі салмағы өлшеніп және
қалдықтар есебін лабороториядағы акті бойынша № 82-3.6 формасы бойынша
бейнеленеді.
Бидайдың белгілі бір бөлігін егістіктің басынан астық қабылдау
пунктісіне жөнелтеді № 1 бидай СХ формасы бойынша.
Тоқтағы бидайдың қозғалысы туралы және бидайдың кірісі мен шығысы №
80-3.4 фомасында бейнеленеді.
Бұл құжаттардың барлығы жұмыс күннің аяғында бухгалтерияға табыс
етіледі әрине, алдын ала қоймадағы есеп жүргізу құжаттарына бейнеленгеннен
кейін.
Тұқымның есебі.
Өсімдік өнімің тұқымдыққа алдырған көлемнің бухгалтерияда бөлек есеп
жүргізеді. Бұл жағдайда арнайы құжаттар толтырылып есебі бөлек
жүргізіледі. Тұқымдыққа арналған бидайдың көлемін арнайы түрде қоймада
сақтайды. Тұқымдық бидай қоймаға келіп түскенде бөлек құжаттар толтырылып
сонымен қатар, актіде толтырылады. Тұқымның қоймадан егістік басына
жіберілу кезінде шығындар актісі толтырылады №119-3.16 формасы бойынша.
Осы формаға сәйкес тұқымды жоюға құжат болып табылады.
Шығындар есебі мен өсімдік өнімнің өзіндік құнын бағалау.
Ауыл шаруашылығында шығыстар есебімен өнімнің өзіндік құнын есебін
санау өте күрделі жұмыс болып табылады. Шығыстар есебімен өзіндік құнын
бағалау үшін тәжіребиесі бар санасы, білімі жоғары қызметкер есебін
жүргізуі қажет.
Шығыстар есебі мен өнімнің өзіндік құнын бағалау есебін жыл сайын
жүргізіп отырылуы қажет. Егер кәсіпорынның өзінің қызметтін рентабелді
екенін санау үшін және өткен жылдарға салыстырғанда ауыл шаруашылық
кәсіпорының астық алу денгейі өсті немесе төмендегені туралы толық
мәліметтер мен бағдарлама алып отыруы үшін.
Шығыстар есебін өнімді шығару есебінде бухгалтерияда шотардың бас
жоспарының 9 бөлімінің шотары арқылы жүргізіледі.
Шығыстардың аналитикалық есебі әрбір өсімдіктің түрі бойынша
бухгалтерияда және қоймада бөлек есеп жүргізіледі. өсімдіктің шығыстарының
аналитикалық есебін жүргізу кезінде келесі нәрсеге көніл аудару қажет. Олар
ауыл шаруашылық жұмыстар (жер жырту, егу, ору және т.б.) бұлардың есебі
көбі- несе гектарда жүргізеді.
Өсімдіктанудан алынатын өнім негізгі, қосалқы және көмекші болып
бөлінеді.
Негізгі өнімге бидай, картоп, орамжапырақ және т.б.
Қосалқы өнімге көп жылдық шөптен- шөп алады, бидайды орғаннан кейін
қалған сабақты- сабан және басқада өсімдіктерден тұқымдықтар қалдырады.
Көмекші өнім- бұндай өнімдерге ауыл шаруашылығында мынадай өнімдер
жатады: бидай өнімінің қалдықтары, ботва және т.б.
Астықтың өзіндік құнын бағалар кезде негізгі өнім бұл бидай және
сабан.
Шаруашылық субьектісі жыл басында есеп саясатын құру кезінде бидай
өнімі бойынша шығындар есебі қай шоттар арқылы жұмыс істейтінін атап немесе
бейнеленіп кетуі қажет.
Дайын өнiм деп барлық технологиялық процесының стадияларынан өткен,
негізгі және қосалқы цехтарының сатуға арналған өнімді айтады. Дайын өнiм -
қоймаға немесе тапсырушыға қабылданған белгiлi техникалық шарттарға және
стандарттарға сәйкес толық өңделiп бiткен бұйым және жартылай фабрикат.
Дайын өнімнің өндірісте жасалғаны, оның біртұтастығы, стандартпен немесе
техникалық шарттарға сәйкестігі, техникалық бақылау (сынау) қызметінен
өткендігі, паспорты, сертификаты (яғни сапасы) және басқадай құжаттармен
куәландырғаны, қоймаға тапсырылғаны, тапсырыс берушілердің қабылдап алғаны
және басқа жайлары – міндетті түрде актімен рәсімделеді.
Дайын өнімге сыртқа, өзінің күрделі құрылысы және әлеуметтік саласы
үшін істелген өндірістік сипаттағы жұмыстары және көрсетілген қызметтері,
сондай-ақ өткізу үшін өздері шығарған шала өнімдердің құнын жатқызады. Өнім
(жұмыстар, қызметтер) өндіру және өткізу жоспарының орындалуы субъект
қызметін сипаттайтын негізгі көрсеткіш болып табылады.
Субъект тұтынушылармен жасасқан шаруашылық шарттарын орындау ретінде
өз өнімін өткізеді, жұмыс істейді және қызмет көрсетеді. Өнімнің бір
бөлігін ол өзінің өнім сату жөніндегі сауда жүйесі арқылы өткізе алады.
Субъекттінің ең маңызды міндеті - өнімнің саны, номенклатурасы, жеткізу
мерзімдері, сапасы және басқа талаптары бойынша шарт міндеттерін орындау.
Сатып алушыларға (әрбір өндіруші кәсіпорын, сондай-ақ сатып алушы болып
табылады) жеткізілген өнімнің дер кезінде төленуі әрбір субъектінің және
бүтіндей алғанда республика экономикасының тұрақты жұмыс істеуінің
ажыратылмайтын шарты болып табылады.
Дайын өнімді есептеу үшін 1320 “Дайын өнім” деп аталатын активті
инвентарлық (мүліктік) шот пайданылады. Дайын өнім кәсіпорынның айналым
қаражатының құрамына кіреді және ол қаржылық есеп беруде нақты өзіндік құны
бойынша көрініс табады.
Дайын өнімнің нақты өзіндік құны есептік кезең (ай) аяқталғаннан
кейін ғана анықталады. Ағымдағы есептік кезеңде өнім тұрақты түрде
қозғалыста (шығару, босату, жөнелту, сату) болады, сондықтан өнім ағымдағы
есеп үшін есептік бағасы бойынша шартты түрде бағаланады, ол үшін (есептік
бағасы) дайын өнімнің өткен айдағы нақты өзіндік құны, тіркелген бағасы
пайдаланылуы мүмкін.
Есептік кезеңнің соңында ауытқудың пайызы мен сомасын есептеу жолымен
шығарылып, оның есептік бағасын нақты өзіндік құнына дейін жеткізеді.
Ауытқудың пайызы мен сомасы ай ішінде түскен және ай басындағы өнімнің
қалдығынан есептелінеді. Ауытқу кәсіпорынның экономикасын немесе артық
жұмсалғанын көрсетеді, олар да дайын өнімнің шотында есептелінеді:
экономикасы (үнемделгені) – қызыл жазумен, ал артық жұмсалғаны - әдеттегі
(дағдылы) – жазумен жазылады.
Ауытқудың пайызын келесі формула бойынша есептейді:
Ауытқудың пайызы = (Ауытқу сомасы (Қалдық + Есептік құны бойынша
түскен
түсімдер) х 100%
Бухгалтерлік шоттар есебінде нақты шығынның есептік құннан ауытқуын
келесі шартты сызба бойынша көрсетуге болады:
Шаруашылық Шоттар
Қатар операцияларының корреспонденциясы
№ мазмұны
дебет кредит
1 2 4 5
1. Қоймаға дайын өнім
кірістелді 1320 8010
1320 8010
2. Дайын өнім сатылды
7010 1320
7010 1320
Сатылған өнімнің ауытқу сомасын анықтаған соң, ауытқу пайызын есептеу
және ауытқу сомасына бухгалтерлік есепке келесі жазбалар жазылады:
- қызыл жазу әдісімен: 1320 шоты дебеттеледі де, 8010 шоты
кредиттеледі.
2 Бөлім Астықтың Ишим Астық ЖШС-да өндірісі және оның есебі
2.1. Ишим Астық ЖШС кәсіпорынның ұйымдастырушылық-экономикалық
сипаттамасы
Ишим-Астық жауапкершілігі шектеулі серіктестігі Қазақстан
Республикасының Ақмола облысының жақсы ауданы Ишим селосында орналасқан.
Серіктестің қатысушылары болып Алиби-Агро ЖШС-сы, мекен-жайы: Қазақстан
Республикасы, Астана қаласы, Алматы ауданы, Иманов көшесі, 22 үй, 4 пәтерде
орналасқан және жеке тұлғалар табылады. Алиби-Агро ЖШС –нің жарғылық
капиталдағы үлесі 97,846 % - 43 776 053 теңгені құрайды. Серіктестің қызмет
түрлері: ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру, сақтау, қайта өңдеу және сату;
сауда-саттық, коммерциялық және делдалдық қызмет; көліктік – экспедициондық
қызметтерді атқару; астық және нанды сату; Қазақстан Республикасының
заңдарымен тыйым салынбаған басқа қызмет түрлерін атқару жатады. Ишим-
Астық жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің Жарғылық капиталы 44 739 580
теңгені құрайды. Серіктестің мүлкін негізгі қорлары мен айналым қаражаты,
сондай-ақ серіктестіктің дербес балансында көрсетілген басқа да мүлік
құрайды. Мүлік меншік құқығының негізінде Серіктестігі болады.
Серіктестіктің мүлкін құрайтын көздері болып:
- қатысушылардың жарғылық капиталға салымдары;
- оның қызметінен түскен табыс;
- заң актілеріне қарсы келмейтін басқа қызметтерд түрлері. Қатысушылар
салымының құрамын ақша және басқа мүлік құрайды.
Серіктестіктің басқару органдары болып:
- серіктестіктің жоғарғы органы – қатысушылардың жалпы жиналысы;
- бақылау органы – бақылау кеңесі:
- тексеру органы – тексеру комиссиясы;
- атқарушы органы – директор табылады.
Серіктестіктің жоғарғы органы – қатысушылардың жалпы жиналысы.
Ишим-Астық ЖШС үшін жер маңызды ресуртардың бірі болып табылады,
себебі кәсіпорынның шаруашылық қызметіндегі негізгі қайнар көздердің
бастысы негізгі бағыты астық өндіруге бағытталған.
Құнарлы топырақ құрудың маңызды факторларының бірі болып өсімділік.
Өсімдіктердің тамырлық жүйесі борпылдақ жерге еніп, оның биологиялық
жетілуіне мүмкіндік береді, ал жердің құнарлығы өсімдікті аймақтық азық пен
азот элементтерімен қамтамасыз етіп, олардың өсуіне жағдай жасайды.
Шаруашылықтың жер қорына ауыл тұрғындарының жер жарналары қосылған.
Жер кодексіне сәйкес ауыл тұрғындары өздерінің жер үлестерін Ишим-Астық
ЖШС-на Жарғылық капиталына берді.
2 Ишим-Астық ЖШС-ның есеп саясаты
Осы ұйыммен таңдалып алынған есеп саясаты өнімнің өзіндік құнының
көрсеткішіне, табысқа, табысқа деген салыққа, қосымша құнға және мүлікке,
ұйымның қаржылық жағдайына маңызды әсерін тигізеді.
Одан шығатыны, ұйымның есептік саясаты ұйым қызметінің негізгі
көрсеткіштерінің мөлшерін, салықтық жоспарлаудың, бағалық саясатын
қалыптастыруда маңызды құрал болып табылады.
Бухгалтерлік есеп Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы
Қазақстан Республикасының Заңымен, Қазақстан Республикасында бухгалтерлік
есеп және қаржылық есептілік жүйесін реттейтін нормативтік құқықтық
актілермен, субъектілердің қаржылық-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік
есебінің шоттар жоспарымен және 1996 жылғы 18 қарашадағы № 6 бухгалтерлік
есеп бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық комиссиясымен бекітілген, оны
қолдану бойынша нұсқаулыққа сәйкес, натуралды өлшегіштер негізінде жалпы,
үзіліссіз, құжаттық және олардың өзара байланысқан көрінісі жолымен
жинақталған ақша түрінде жүргізіледі.
Қабылданған алғашқы құжаттардағы ақпараттар есептің мемориальдық-
ордерлік нысанында тіркемелерде жинақталады және компьютерлік техниканы
қолданумен жүйелендіріледі.
Есептік кезең болып жылдың 1 қаңтарынан 31 желтоқсанын қоса алғандағы
кезең табылады.
Кәсіпорын міндетті жылдық бухгалтерлік есептілікті Қазақстан
Республикасындағы бухгалтерлік есеп және бухгалтерлік есептілік туралы
ережеде қарастырылған мерзімдерде: олардың құзіреттеріне сәйкес мемлекеттік
бақылау және қадағалау органдарына; тіркелген орны бойынша статистика
органдарына ұсынады.
Есептік саясатта бухгалтерлік есепті және есептіліктің дұрыс
деректерін қамтамасыз ету үшін жүргізілетін, активтерді және ұйымдардың
міндеттеріне түгендеу жүргізу тәртібі бекітілген.
Түгендеудің негізгі мақсаттары болып: мүліктің фактілі бар болуын
анықтау, мүліктің фактілі болуын бухгалтерлік есептің деректерімен
салыстыру, есепте міндеттемелердің толық көрінуін тексеру.
Негізгі құралдардың құны Салықтар және бюджетке төленетін міндетті
төлемдер туралы Қазақстан Республикасының заңымен бекітілген, нормалар
бойынша амортизацияның есептелуі жолымен төленеді.
Шаруашылық қызметте бір жылдан астам қолданылатын және кіріс әкелетін,
материалдық емес активтерге мынадай құқықтар жатқызылады:
1. авторлық құқығынан және ғылым, өнер және аралас құқық объектілерінен,
ЕЕТ үшін бағдарламаларға, деректер базасы шығармашылығының өзге келісім-
шарттардан туындайтын құқықтар;
2. жер учаскелерін және табиғи ресурстарды пайдалануға арналған құқықтар;
3. ұйымдастырушылық шығындар және өзгелер.
Материалдық емес активтер есепте және есептілікте материалдық емес
активтер 10-бөлімшенің шоттарында алуға, жасауға, оларды мақсатта
жоспарланған жағдайға жеткізу бойынша шығындарға арналған шығыстар
сомасында көрсетіледі.
Материалдық емес активтердің амортизациясы Материалдық емес
активтердің амортизациясы 11-бөлімшенің шоттарында есептеледі, ай сайын
өндірістің шығындарына есепке алынады және жатқызылады.
Өндіріске алынатын материалдық қорлардың фактілі өзіндік құнын
анықтау жеткізіп берушіден алынатын орташа фактілі құны бойынша
жүргізіледі.
Өнімнің (өнімнің, қызметтің) шығыстардың (шығындар) бөлек түрлерін
калькуляция жасағанда қосымша (накладнойлық) жұмыс персоналының негізгі
еңбекақысына теңбе-тең жүргізіледі.
Есептіктің ішінде жиналатын өнімнің (жұмыс, қызмет) сатуымен
байланысты коммерциялық шығындар тауар өнімінің өзіндік құнына есептік
кезеңнің соңында толық сомасында сызылып тасталады.
Дайын өнім баланста фактілі өзіндік құны бойынша көрсетіледі.
Кесте 1 - Өзіндік құнын сызып тастау
Д-т К-т
Мазмұны
Нақты өзіндік құнын сызып тастау 7010 8110
(801) (900)
Кәсіпорынмен алынған тауарлар, шикізаттар, материалдар баланста сатып
алынған құны бойынша көрсетіледі.
Сатып алынған құнға шикізатты және материалдарды алумен байланысты
іссапарлық шығындар, көліктік шығындар қосылады.
Тапсырылған жұмыстар, көрсетілген қызметтер баланста толық
нақтылы өзіндік құны бойынша көрсетіледі.
Есептік кезеңде жасалған, бірақ есептік кезеңге жатқызылмайтын
шығындар есептілікте болашақ кезеңдердің шығыны ретінде бөлек бапта
көрсетіліп және олар жатқызылған мерзім ішінде айналымға немесе
өндірістің шығыстарына жатқызылуы тиіс.
Өткен жылдың операцияларына жатқызылатын есептік кезеңде анықталған
табыс немесе шығындар есептік кезеңнің шаруашылық қызметтің қорытындыларына
қосылады.
Күдікті қарыздар қорын құрылуы кейінгі жылдың соңына дейін егер, осы
қор қандай да бөлігінде қолданылмаса, онда шығысталмаған сома тиісті жылдың
табысына қосылады.
Күдікті қарыздар деп кәсіпорынның берешегі үшін шартпен белгіленген
мерзімде өтелмеген және тиісті кепілдермен қамтамасыз етілмеген дебиторлық
қарызы танылады.
Қордың көлемі қарыз тұлғаның қаржылық жағдайына және қарызды толық
немесе бөліп өтеу мүмкіндігін бағалауға байланысты (төлем қабілеттілігі)
әрбір күдікті қарыз бойынша анықталады.
Шағымдық мерзімі өтіп кеткен дебиторлық қарыздар және қайтарып алуға
мүмкін емес өзге қарыздар кәсіпорын басшысының ерекше өкімі бойынша сызып
тасталады.
Негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындар жөндеу жүргізілген шарасы
бойынша өнімнің өзіндік құнына қосылады.
2.1.3. Кәсіпорында ақша қаражаттарын есепке алуды және есептеуді
ұйымдастыру
Касса
Шаруашылық қызмет үрдісінде кәсіпорын тұрақты жеткізіп берушілермен
негізгі құралдар, шикізаттар, материалдар және басқа тауарлық материалдық
қорлар және көрсетілген қызметтер бойынша есептеулер жүргізіледі:
- жасалған жұмыстар және көрсетілген қызметтер үшін тапсырушылармен;
- әр түрлі төлемдер бойынша бюджетпен;
- әр түрлі шаруашылық операциялар бойынша өзге заңдық және жеке
тұлғалармен.
Ақша есебі қолма-қол ақшамен және қолма-қолсыз төлемдер
көмегімен жүзеге асырылады.
Кассалық операциялардың есебі
Кәсіпорын қолма-қол ақшамен есептеулер жүргізу үшін кассасы болып және
кассалық кітабы болады. Кассалық операцияларды жүргізу қабылданып алынған
құндылықтарға толық материалдық жауапкершілікті тартатын кассашыға
жүктеледі.
Кассалық операцияларды есепке алу үшін мынадай алғашқы құжаттардың
және есептік тіркемелердің типтік нысандары қолданылады:
- кіріс кассалық ордері;
- шығыс кассалық ордері;
- кіріс және шығыс кассалық ордерлерді тіркеу журналы (есептілік
тәжірибеде осы құжат ақша қаражаттары қозғалысының ведомості (касса
бойынша) деп аталады);
– төлем ведомості;
– ақша чекі;
– банкке қолма-қол ақша салуды хабарлау (- квитанция);
– кассалық кітап;
Ақшаның кассаға түсуі және оларды кассадан беру кіріс және шығыс
кассалық ордерлерімен ресімделеді. Олар 1 С бағдарламасының көмегімен
толтырылып және қағазға басылып шығарылады; одан кейін оларға тиісті
қолдар мен мөрлер (штамп) қойылады. Кассалық ордерлер бойынша ақшаны
қабылдау және беру оларды толтыру күнінде ғана жүргізіледі.
Кассадан еңбек ақы, демалыс ақыны және т.б. беру төлем
ведомостілерімен немесе шығыс кассалық ордерлермен рәсімделеді.
Есептік шоттан ақша қаражатын алу үшін кәсіпорын банкттен чектік
кітапша алады. Чек кәсіпорынның банкке оған есеп шотынан белгілі бір қолма-
қол ақшаны беру туралы жазбаша нұсқауы болып табылады.
Банкке есептік шотқа қолма-қол ақша салу үшін қолма-қол ақша салуға
арналған хабарлама толтырылады. Аталған құжаттың квитанциясы кәсіпорында
қалады.
Қолма-қол ақша қозғалысының есебі автоматты түрде жүргізілетін
кассалық кітапта көрсетіледі.
Қолма-қол ақша қаражатының синтетикалық есебі 1010 (451) Касса
белсенді шотында жүргізіледі. Барлық операциялар № 1 журнал-ордерде
корреспонденцияланатын шоттарында көрсетіледі. Кассада қолма-қол ақша
қаражатының есебі бойынша құжат айналымның сызбасы 1 суретте көрсетілген.
1 сурет. Кассада қолма-қол ақша қаражатының есебі бойынша құжат
айналымның сызбасы
Кесте 2 - Алғашқы құжаттардың негізінде есепте мынадай проводкалар
жасалады:
№ Операцияның мазмұны (13.02.2003 үшін кассалық кітап) Дт Кт
Есептік шоттан еңбек ақы, жәрдем беру және есеп үшін 1010 1030
түскен қолма-қол ақшалар кірістелген (451) 441
(ПКО № 1)
Кассадан ақша қаражаттары есеппен берілді 1251 1010
(РКО № 1) (333) (451)
Кәсіпорынның жұмысшыларына кассадан еңбек ақы берілді 3350 1010
(681) (451)
2.1.4. Есептік шот бойынша операцияның есебі
Кәсіпорын құрылғанда немесе қайта құрылғанда, ол өзінің қалауы
бойынша кез-келген банкте есептік шот ашуға және осы шоттың нөмірін және
реквизиттерін кәсіпорынды тіркеуші органдарға хабарлауға тиіс.
Есептік шоттан қолма-қолсыз төлемдердің барлық түрлері, еңбек ақы
төлеуге, іссапарлық және шаруашылық шығындарға және т.б. арналған сомалар
беріледі.
Есеп шотында ақша қаражаттарының қозғалысымен байланысты аутентикті-
қағаз құжаттардың аз түрінің бірі банкке қолма-қол ақшаны салуға арналған
хабарлама табылады.
Бухгалтерлік есептілік мақсаты үшін– ақша қаражаттары қозғалысының
ведомості (есеп шотында) деп аталатын, әйнекті көріністі банктік үзіндіні
көрсететін бухгалтерлік үзінді толтырылады.
Есеп шотында ақша қаражатын есепке алу бойынша құжат айналымының
кестесі 2.2. суретінде көрсетілген.
2 -сурет. Есеп шотында ақша қаражатын есепке алу бойынша құжат
айналымының кестесі.
Есептік шот бойынша операциялардың синтетикалық есебі Есептік шот
441 шотында жүргізіледі. Барлық операциялар корреспонденцияланатын шоттар
бөлігінде №2 журнал-ордерінде (ұлттық валютасындағы шоттар бойынша) және №3
журнал-ордерде (шетел валютасындағы шоттар бойынша) көрсетіледі. Әрбір ай
соңында 441 шоты бойынша қорытындылар есептеліп және 441 шоты бойынша Басты
кітапқа жазылады.
Кесте 3- Алғашқы құжаттардың негізінде есепте мынадай проводкалар
жасалады: Банктен үзінді және Ақша қаражаттары қозғалысының ведомості:
№ Операциялар мазмұны ( 15.03.2003 үшін банктен Дт Кт
үзінді)
Кассадан еш –та ақша қаражаттары түсті 1030 1010
(441) (451)
Жеткізіп берушілер алдында қарыз өтелген 3310 1030
(671) (441)
АМ КамАЗ сақтандырылған 1620 1030
(341) (441)
4 ТМҚ жеткізу үшін алдын ала төлем аударылған 1610 1030
(351) (441)
2.1.5. Қорлардың есебі
Кәсіпорынның қорлары кәсіпорынның айналым активтерінің бөлігін
құрайды. Бұл өндірістің материалдық негізі (еңбек заты) және дайын өнім.
ТМҚ есебі ТМҚ есебі ТМҚ 7 – де реттелген.
Қорлар болып табылады:
1) Өндірістік қорлар:
– Қосалқы бұйымдар;
– отын;
– қосалқы бөлшектер;
және басқалар.
2) Аяқталмаған өндіріс.
3) Дайын өнім.
Өндірістік қорлар – материалдық өндірістің, еңбек затының элементтері.
Еңбек затының өндірістік тұтыныстың ерекшелігі болып бір өндірістік циклде
олар өнімнің құрамына кіріп және натуралды-заттық нысанын өзгертеді.
Өндірістік қорларды активтер деп танудың параметрлері ТМҚ есебі ТМҚ
7 –да белгіленген қағидаларға толық сәйкес келеді.
Балансты құру күніне қорлар дайындалған заттың өзіндік құны бойынша
бағаланады.
Кәсіпорында қабылданған есептік саясат туралы бұйрық бойынша қатардан
шығып қалу кезінде материалдарды бағалау FIFO әдісі бойынша жүзеге
асырылады.
Өндірістік қорлар қабылдау актілері бойынша сақтауға алынады.
Қабылданған материалдар өндірістік қорлардың әрбір бөлек номенклатуралық
нөмірі үшін арналатын қоймалық карточкесінде көрсетіледі. Қоймалық есеп
карточкілерінде одан әрі жазбалар алғашқы құжаттар негізінде жүзеге
асырылады.
Материалдарды өндіріске жіберу шығыс құжаттарымен – жіберуге арналған
накладнойлармен және лимитті-қаборлы карталармен ресімделеді.
Өндірістік қорлардың барына және жағдайына бақылау түгендеу жүргізу
арқылы тексеріледі, оның нәтижелері түгендеу тізімдерінде (ведомостінде)
жазылады.
Айдың соңында айналымдық ведомость толытырылады. Оның деректері баланс
шоттары бойынша жинақ айналым ведомостінде қойма кескінінде жинақталуы
мүмкін.Осы ведомостілер материалдық бөлімнің бухгалтерлеріне бақылау
жүргізу мақсатында қол жетерлік.
Өндірістік қорларды басқа жаққа босату үшін счет-фактура жазып
беріледі. Осындай әрекеттер туралы деректер ТМҚ басқа жаққа жіберу
ведомостінде топтастырылады.
КДШ сомасын есептеп және көрсету үшін көліктік-дайындық шығындар
толық жазу құрылады және КДШ №10 журнал-ордерде жазбаның негіздемесі үшін
анықтама толтырылады.
Құжат айналымның жалпы сызбасы 3.1 суретте көрсетілген.
3-сурет. Өндірістік қорларды есептеу бойынша құжат айналымның жүйесі
Кесте 4 - Өндірістік қорлардың қозғалысының синтетикалық есебі мынадай
проводкалармен көрсетіледі:
№ Операцияның мазмұны Дт Кт
№1788 қабылдау актісінің негізінде қоймаға арнайы киім 1310 3310
кірістелді (206) (671)
Алынған тауарлар бойынша ҚҚС көрсетілген 1420 3310
(331) (671)
дт негізгі өндірістің қажеттіліктеріне сызып тасталды 8110 1310
(901) (203)
Құрылысқа шығындалған блоктар сызылып тасталды 2931 1310
(126) (208)
ЖЖМ алынды 1310 1310
(203) (671)
Алынған ЖЖМ бойынша ҚҚС 1420 1310
(331) (671)
2.1.6. Кәсіпорын жұмысының негізгі технико-экономикалық көрсеткіштері
Шаруашылық қызметтің нәтижелері, басқа кәсіпорында сияқты, көптеген
жағдайларда экономикалық жағдайларға байланысты. Осындай жағдайларға
кәсіпорынның әр түрлі ресурстармен қамтамасыз етілгендігі, бірінші кезекте
жер ресурстарымен қамтамасыз етілгендігі жатқызуға болады.
Ауыл шаруашылығы өндірісінде жер өндірістің негізгі құралы ретінде
болып және өндірістік қызметтің негізі табылады.
Ауыл шаруашылығында жерді пайдалану сипаты болып пайдаланылатын жердің
қай түріне жататындығына байланысты.
Жалпы алқапта пайдаланылатын жердің бөлек түрлерінің қатынасын жер
алқабының құрылымы деп атау қабылданған, ал жалпы ауыл шаруашлықта
пайдаланылатын жерден пайдаланылатын жердің бөлек түрлерінің пайыздық
қатынасы ауыл шаруашылық пайдаланылатын жердің құрылымын көрсетеді.
Кесте 5– 01.01.2007 жылғы Ишим Астық ЖШС жер ресурстарының құрамы
мен құрылымы
Жер алқаптары Жер көлемі, га Жер құрылымы, %Өсу қарқыны
%-бен
2005 2006 2007 2005 2006 20072006 2007
жыл жыл жыл жыл жыл жыл жыл жыл
Ауылшаруашылық
жерлер 26777,228455,530792,5100 100 100 106,3108,2
Жыртынды 15810 17002 18000 59,0 59,8 58,5107,5105,9
Шабындық 447 447 447 1,7 1,6 1,4 - -
Жайылым 10520,211095,512345,539,3 39,0 40,1105,5111,3
Кестеде келтірілген мәліметер бойынша, 2006 жылмен салыстырғанда
2007 жылы ауылшаруашылық жерлер көлемі 2337га-ға өскенін көруге болады.
Ауылшаруашылық жерлердің үлкен үлесін 58,5 пайызды жырытынды жерлер алып
отыр. Бұл шаруашылықтың негізгі бағыты өсімдік шаруашылығы екенін
аңғартады. Жерді пайдалану тиімділігінің келесі 2-кестеден қарастырайық.
Кесте -6 – Жердің пайдаланылу тиімділігі
Көрсеткіштер Жылдар Тізбекті
ауытқу, %
2005 жыл2006 жыл2007 2005 2006
жыл жыл жыл
Жалпы өнім құны, мың тг 158725,6152327,0569838,895,97 3 есе
Ауылшаруашылық жерлердің
ауданы,га 26777,2 28455,5 30792,5 106,27108,21
Жыртынды, га 15810 17002 18000 107,54105,87
1га-ға жалпы өнім құны, тг:
ауылшаруашылық жерлер 5927,64 5353,16 18505,7790,31 3 есе
жыртынды 10039,578959,36 31657,7189,24 3 есе
6-кесте мәліметтері бойынша “Ишим-Астық” ЖШС-де 2005 жылмен
салыстырғанда 2006 жылы ауылшаруашылық жерлердің қайтарымы жалпы өнім
құнының 2,0%-ға төмендеу есебінен 9,7%-ға кеміген, ал жыртындының
тиімділігі 10,8%-ға кеміген. 2007 жылмен салыстырғанда 2006 жылы
ауылшаруашылық жерлердің қайтарымы жалпы өнім құнының 3 есеге арту
есебінен 3 есеге өскен, ал жыртындының тиімділігі 3 есеге жоғарылаған.
Өндіріс тиімділігін көтеру және өнім өндіру көлемін ұлғайту үшін еңбек
өнімділігінің жоғару болуы, шаруашылықтық қажетті еңбек ресурстарымен толық
қамтамасыз етілуі, оларды тиімді пайдалану үлкен маңызға ие. Шаруашылықтағы
еңбек ресурсының құрамы мен құрылымын келесі кестеде көруге болады.
Кесте 7- 2006-2007 жылдарда Ишим Астық ЖШС бойынша өнімді сатудан
түскен түсімдер.
Атауы 2006 жыл 2007 жыл 2006 жылдан2006
2007 жылғы жылдан
ауытқушылық2007 жылғы
, саны% ауытқушылы
қ,
сомасы,%
Саны, тСомасы, Саны, Сомасы,
мың. теңгет мың. теңге
Сатудың көлемі 11928 161247 30596,70 411744,00 256,49 255,35
барлығы,
Оның ішінен:
- бидайды 10384,0138480,00 28886,00 385221,00 278,18 278,18
сатудан 0
- арпаны сатудан1500,0013747,00 1650,00 15580,00 110,00 113,33
- күнбағыс майын26,00 3120,00 36,00 4080,00 138,46 130,77
сатудан
- пішен, бидай 12,90 2700,00 15,30 2093,00 118,60 77,52
қалдықтарын
сатудан
-отынды, 500,00 720,00 144,00
пішенді, сабанды
дайындау бойынша
халыққа қызметке
көрсету
- етті сатудан 6,00 2700,00 9,40 4050,00 156,67 150,00
Кестенің деректерінен шаруашылықтың жерді пайдалану құрылымынан көп
үлестік салмақты жыртылған жер- 82,56%, аз үлесті шабындық - 4,23% алады.
Шаруашылықта бонитеттің орташа баллын -36-ны құрайды. Соңғы 3 жылда
орташа өнімділік 8,8 цга құрады.
Кәсіпорынның бағытын сипаттау үшін негізгі көрсеткіш ретінде –
тауарлық өнімнің құрылымы пайдаланылады. Бұл дегеніміз шаруашылықтың
бағытын анықтайтын басты саланың өнімі, міндетті түрде тауарлық және жалпы
өнімнің жалпы көлемінде барынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz