Жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі жинақтаушы зейнетақы қорлары
Кіріспе
Қазақстан ТМД елдері арасында бірінші болып азаматтарды зейнетақымен
қамтудың ескі жүйесін жинақтаушы жүйеге өткізуді реформалауды бастады. 1997
жылдың 20 маусымында қабылданған “Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен
қамтамасыз ету туралы” Заң елдегі жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
қалыптасуына бастама болды.
Бастапқыда реформа бюджеттік жүктемені алу және зейнетақымен қамтудың
барынша әділ жүйесін құру үшін ойластырылды және жүргізілді. Зейнетақы қоры
жаппай мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыруға, көптеген инвестициялық
жобаларды жүргізуге мүмкіндік берді.
Республикада “Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету
туралы” Заң тоғыз жылдан бері әрекет етуде. Осы жылдар аралығында Заңға
бірнеше рет өзгертулер мен толықтырулар оның қызмет ету тәжірибесін есепке
ала отырып енгізілді. Соңғы түзетулер 2002 жылдың аяғында және 2006 жылдың
наурызында болды.
Зейнетақы реформасы, отандық және шетелдік эксперттер алғашқы
онжылдықтағы жүргізілген мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық
бағдарламалардың ішіндегі ең жақсысы ретінде бірауыздан бағалаған елдің
саяси және экономикалық өмірінің барлық сфераларына позитивті әсер етті.
Бүгінде республикада 400 млрд.теңгеден астам жалпы капиталы бар отандық
инвестор бар.
Зейнетақы қорларының инвестициялық қызметінің табыстылығының
төмендеуіне қарамастан, соңғы жылдардағы геосаяси тәуекелдің күшеюімен
және Қазақстанның қарқынды экономикалық дамуымен пайда болған, таза
инвестициялық табыстың үлесі зейнетақы жинақтарының жалпы сомасында 25-30 %-
ды құрайды. Бұл реформаның жүргізілуі кезіндегі зейнетақы активтерін тиімді
басқаруды көрсетеді.
Зейнетақы нарығының болашақта жетістікті дамуы көптеген факторларға
тәуелді. Бұлар зейнетақы қорлары мен олардың салымшыларының күшіне тәуелді
емес. Бірақта, қазіргі және болашақ ұрпақты қамтамасыз ету үшін зейнетақы
жүйесін реформалау мемлекеттік құрылыстың маңызды тапсырмаларының бірі
болып қалады және табылады. Жинақтаушы зейнетақы жүйе бюджет тапшылығын
жояды, қор нарығының қалыптасуы және дамуы үшін жақсы катализатор болады,
монетарлық саясатта буферлық функцияны атқарады және қазақстандық
мемлекеттік құнды қағаздардың өтімділігін қолдайды.
Зейнетақы активтері осы жылдар ішінде бірнеше рет мемлекет үшін
заимдандырудың көзі болды, әртүрлі сфералардағы, соның ішінде
экономиканың нақты секторында үкіметтік бағдарламалардың басым бағыттарын
жүзеге асыру үшін қолданылды.
Бірақта, жинақтаушы зейнетақы жүйесін реформаландырудың маңызды және оң
нәтижелеріне қарамастан, оның көптеген мәселелері әлі де шешімін таппай
отыр. Осы және басқа да көптеген мәселелер дипломдық жұмыстың негізгі
бөлімдерінде тереңірек қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі- қазіргі таңдағы жинақтаушы зейнетақы
жүйесінің жағдайы мен мәселелері, қорлардың ел экономикасына инвестиция
құюдағы қызметі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты- Қазақстан Республикасының жинақтаушы
зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайы мен оның даму перспективаларына баға
беру.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сай оның алдына мынадай тапсырмалар
қойылады:
- жинақтаушы зейнетақы жүйесінің бүгінгі жағдайына мінеездеме беру;
- Қазақстанда жинақтаушы зейнетақы қорларының пайда болуы;
- Шетел тәжірибесі негізінде Қазақстанда жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
қалыптасып тұрақтануына жағдай туғызу;
- Қазіргі таңдағы жинақтаушы зейнетақы жүйесіне дейінгі солидарлық
зейнетақы жүйесіне сипаттама беру;
- Қазақстандағы зейнетақы реформасының жүргізілу процесіне талдау жасау;
- Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі жинақтаушы зейнетақы
қорларының қызметіне талдау жасау (“Атамекен”ЖЗҚ” АҚ деректері
негізінде).
Қойылған тапсырмалар дипломдық жұмыстың құрылымын қамтиды.
Дипломдық жұмысты жазудың ерекшелігі болып ҚР-ның экономикасында
жинақтаушы зейнетақы жүйесін реттеуші құқықтық және нормативтік актілер
толық қолдану табылады.
1-бөлім. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің теориялық аспектілері мен негізі
1. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қалыптасуы мен дамуы
Қазақстан Достастық елдері арасында ең алғаш жинақтаушы зейнетақы
жүйесін қалыптастырды және енгізді. Аталған жүйе инвестициялық жобаларды,
мемлекеттік бағдарламалар қатарын жүзеге асыруға мүмкіндік берді. Барлық
жинақталған қаражаттар мемлекеттік бағалы қағаздарға, ірі қазақстандық
компаниялардың акциялары мен облигацияларына инвестицияланды.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінде барлық қоғамның қызығушылығы бар. 1990
жылдардың басындағы зейнетақының төленбеу мәселесі және сонымен байланысты
тұрғындардың қаржылық мекемелерге сенбеуі мемлекеттік бюджетке түсетін
ауыртпалықты қысқарту, тұрғындардың қаржылық институттарға позитивтік
қатынасы жаңа зейнетақы жүйесін құруды туғызды.
Жинақтаушы жүйе банктік және сақтандыру секторларының дамуын
ынталандырды. Тұрғындардың басым бөлігінде бірнеше мыңдаған, жүз мыңдаған,
миллиондаған теңгеден есептелген жинақтар пайда болды. Жинақтаушы
зейнетақы жүйесінің ақпараттық кеңістікте өз орны бар. Әлемнің ақпараттық
агенттерімен және бұқаралық ақпарат құралдарымен белсенді қызмет істейді.
Зейнетақы реформасының Қазақстандық тәжірибесі зейнетақымен
қамсыздандырудың әлемдік тәжірибесінің ажырамас бір бөлігі болды.
1980 жылдары Чили және Латын Америкасында жасалған жеке жинақтар және
капиталдандыру жүйесіне негізделген жеке зейнетақы қорларының жүйесі, жаңа
жүйенің жұмыс бастамасы бүгінгі күнге дейінгі маңызды табыстарға жетті.
Бұл нәтиже салымшылар санының қазіргі өсуінен де көрінеді. Жинақтаушы
зейнетақы жүйесі басқа да елдерде табысты қызмет етуде. Бұл қорлардың
өмірлігі және бәсекеге қабілеттілігі отандастардың тағдырына азаматтық
жауапкершілігіне ғана негізделмеген. Онда комиссиондық сыйақы есебінен
құрылған сенімді материалдық база бар. Чилиде заңдылық шектеулер жоқ, көзі–
еңбек ақы қорынан анықталды. Нарықтық қалыптасқан комиссия бұрын айлық
еңбекақы қорының–2,8 % құрады. Қазір бұл айына 2,5%, 50%- қорға таза
комиссия түрінде, ал 50%- асыраушысынан айырылу және еңбекке
қабілеттілігін жоғалту бойынша резервті қалыптастыруға жұмсалады. Польшада
зейнетақы жарналарынан комиссия заңмен шектелмеген, зейнетақы активтерінен
0,6% шектеу бар, яғни айына 0,05%. АҚШ–та не қаражат, не шектеулер
белгіленбейді. Олар коммерциялық және бәсекелік тәсілмен анықталады–бұл
басқаруда миллиардтаған доллар активтері бар жүздеген пайыздар.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің мақсаты мынада, салымшылардың ақшалары
күннен күнге, екі, үш, төрт және одан да көп ондаған жылдарға жұмыс істесе,
онда ол бірнеше дүркін көбейтілген бұл қаражаттар материалдық тәуелсіздік
және кедейсіз салымшылардың болуы үшін негіз болар еді.
Ұзақ мерзімді бағытта жүргізілген реформаның нәтижесінде жинақтаушы
зейнетақы жүйесі мынадай әлеуметтік–экономикалық тапсырмаларды шешуді қамти
алады:
1) болашақ зейнетақы мөлшері және жинақтаушы зейнетақы қорлары
жарналары арасындағы тәуелділікте егде адамдардың табыстарын сақтаудың
тиімді және әділ ұйымдастырылуы;
2) нашар демографиялық жағдай кезінде мемлекет пен салық төлеушіден
міндеттемелердің бір бөлігін алу;
3) экономикаға ұзын ақшалар құйылуы.
Зейнетақы жүйесін дамыту Бағдарламасының негізгі бағыттары болып:
- жинақтаушы зейнетақы жүйесін мемлекеттік реттеуді жетілдіру;
- салымшылар құқығын қорғау;
- зейнетақы активтерін басқарудың тиімділігін көтеру;
- зейнетақы төлемдері схемасын жетілдіру;
- жинақтаушы зейнетақы жүйесінің субъектілерін қадағалаудың тиімділігін
арттыру және көтеру табылады.
Қазақстандағы тұрғындарды зейнетақымен қаматамасыз ету жүйесі де, кез
келген басқа қалыптасқан жүйелер сияқты өзгерістерге ұшырады, яғни
өздерінің салымшыларының мүддесін қолдайтын құрылымға үйлестірілді.
1991 жылдан бастап Қазақстанда жаңа экономикалық қатынастарға сәйкесті,
зейнетақымен қамтамасыз етудің жаңа құрылымы мен қағидалары әрекет ете
бастады. Қазақстандағы зейнетақылық қайта құрулар бағдарламасының
бағыттаушы нүктесі болып “1994 жылға арналған нақтыланған республикалық
бюджет туралы” Заңның қабылдануы табылды. Бұл Заңда бірінші рет
(функционалдық және қаржылық жоспарда) зейнетақыны кәрілігі бойынша,
мүгедектігі бойынша және асыраушысынан айырылуына байланысты жәрдемақы,
сонымен қатар әлеуметтік зейнетақы деп бөлу енгізілді.
Келесі қадам болып 1995 жылы бекітілген зейнетақымен қамтамасыз етудің
Концепциясы табылды. Ал 1997 жылы “Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен
қамтамасыз ету туралы” Заң қабылданды. Соңғы үш жыл–аралас модел бойынша,
яғни мемлекеттік-жеке, жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қалыптасу және жүзеге
асырылу кезеңі. Алғаш рет зейнетақы қорлары және зейнетақы активтерін
басқару бойынша компаниялар пайда бола бастады. Енгізілген жүйенің мақсаты
анықталды: тұрақтылықты қамтамасыз ету, зейнеткерлердің өмір сүру деңгейін
көтеру және елдегі бюджеттік-қаржылық тепе-теңдікті қамтуға қатысу.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қолданылуы екі функциядан
көрінді- әлеуметтік тұрақтандырғыш (стабилизатор) және қаржылық делдал.
Сонымен зейнетақымен қамтамасыз етудің қазіргі жүйесі графикалық түрде
келесідей үлгіде көрсетілген (сызба 1).
Сызба 1
Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің
құрылымдық сызбасы
Құрылған модулге сәйкесті, Қазақстандағы зейнетақымен қамтамасыз ету
жүйесі үш заңды тұлғаға жүктелді. Оның басында ҚР-ның мемлекеттік
Зейнетақы қорының құқын қабылдаушы болып табылатын зейнетақыны төлеу
бойынша Мемлекеттік орталық тұрды. Ол оперативтік басқару құқығына
негізделген мемлекеттік кәсіпорын түрінде қызмет етеді. Мұнда бұрынғы
солидарлық жүйе бойынша зейнетке шыққан зейнеткерлерге зейнетақыны төлеу,
мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақыны төлеу, заңды түрде бекітілген ішкі істер
органдарының жұмысшылары мен әскери қызметкерлерге зейнетақыны төлеу
жұмыстары жүргізіледі, сонымен қатар, жұмыс істеушілерге- әлеуметтік жеке
кодтарды (ӘЖК) беру жүзеге асырылады. ӘЖК- жеке зейнетақы шоттарын жүргізу
және зейнетақы жарналарын есепке алу үшін қажет. Сонымен бірге, осы
орталықта жұмыс берушілермен зейнетақы жарналарының уақытылы аударылуын
бақылау үшін салық органдарына мәліметтерді беруге негізделген деректер
банкісі құрылды.
Басқа заңды тұлға, мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қоры – бұл
әрекет етуші жүйедегі орталық үзбе. Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы
қорлары салымшылармен мынадай жұмыстарды ұйымдастырады: зейнетақы
келісімшарттарын жасайды, ерікті және міндетті зейнетақы жарналарын жинауды
жүзеге асырады, инвестициялық табыстан және міндеттемелерден алынған
зейнетақы жарналарының жеке есебін жүргізеді.
Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры- салымшылардың тек қана міндетті
зейнетақы жарналарын қабылдайтын және ҚР Үкіметімен бекітілген тәртіпте
алушыларға зейнетақы төлемдерін жүзеге асыратын заңды тұлға.
Өтпелі кезеңде “Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету
туралы” Заңмен зейнетақымен қамтамасыз етудің үш деңгейінің құқықтық қарым-
қатынасы реттелінеді: базалық (әлеуметтік) зейнетақы, солидарлық және
мемлекеттік емес.
Бірінші- әлеуметтік зейнетақы, мемлекеттік немесе жергілікті
бюджеттерден төленеді және үкіметпен бекітілген өмір сүру минимумының
көлемін кепілдендіреді. Ол әртүрлі себептерге байланысты еңбек өтілі
(стажы) жоқ қартайған азаматтарға, жетімдерге, мүгедектерге беріледі.
Екінші- солидардық (бөлінетін) зейнетақы, ол еңбекақы мөлшеріне және
еңбек өтілінің ұзақтылығы есебіне сәйкесті тағайындалады. Бұл зейнетақы
жеке және заңды тұлғалардың міндетті зейнетақы жарналарының есебінен және
мемлекеттік бюджеттен тікелей ассигнациялау (трансферттік төлемдер) жолымен
қаржыландырылады.
Міндетті зейнетақы жарналары заңды тұлғалар үшін еңбекақы қорынан 15
пайыз мөлшерінде анықталған, ал кәсіпкерлік қызметпен айналысушы жеке
тұлғалар үшін айлық табыстың 5 пайызы.
Солидарлық зейнетақымен қамтамасыз ету 1998 жылдың 1 қаңтарына дейін 6
айдан кем емес жұмыс өтілі бар азаматтар және зейнеткерлікте тұрған ұрпақ
өмір сүргенге дейінгі уақыт аралығында қызмет ете береді.
Ұшінші деңгей - азаматтардың ерікті және міндетті зейнетақы жарналары
есебінен қалыптасқан мемлекеттік емес зейнетақы. Ол адамның белсенді қызмет
етуінің барлық кезеңі ішінде жинақталады және ЖЗҚ-на аударылады.
Осыдан бірнеше жыл бұрын үкіметпен қабылданған зейнетақы сферасын
реформаландыру туралы шешімнің бүкіл ел үшін тарихи маңызы бар. Қазақстан,
ТМД елдері арасында ең алғашқы болып азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз
ескі жүйесінен жинақтаушы зейнетақы жүйесіне жоспарлы шартты көшіруді
бастады. Бұл реформа бюджеттік жүктемені алу және зейнетақымен қамтудың
барынша әділ жүйесін құру үшін ойластырылды және жүргізілді. Сонымен қатар
оның негізгі мақсаты анықталды- салымшылардың зейнетақы жарналарын сақтау
мен көбейту.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қатысушылары болып зейнетақы
активтерін есептеу және сақтау функциясын атқаратын банк–кастодиан,
инвестициялық саясатпен айналысушы зейнетақы активтерін инвестициялы0
басқару ұйымдары және зейнетақыны төлеу және міндетті зейнетақы жарналарын
жинауды жүзеге асыратын ұйым– жинақтаушы зейнетақы қоры. Осы үш қатысушы
өздерінің арасындағы өзара қарым– қатынас айтылатын кастодиондық
келісімшартты өзара жасайды.
Барлық жинақтаушы зейнетақы қорлары бірдей өнім түрін ұсынады. Бірақ та
көбі осы өнімді ұсынуда оның сапасы мен құнына тәуелді болады. Зейнетақы
қорларында дәл қазіргі уақытта көруге немесе ұстап қарауға мүмкін емес өнім
бар. Яғни әрбір салымшы оны тек зейнеткерлік жасқа жеткенде, алғашқы
зейнетақы төлемдерін алғанда ғана көреді, біледі.
Зейнетақы қорлары арасындағы бәсекелестік бірінші кезекте салымшылардың
өздері үшін тиімді. Аталған қорлардың көптігі өзінің өнімінің сапасын қалай
жақсарту керектігін әлсін - әлсін ойлауды, яғни клиентті қалай өзіне тарту
және оны ұстауды талап етеді және жайбарақаттануға мүмкіндік бермейді.
Мемлекет зейнетақылық жинақтарды сақтауды қорғауда мынадай күшті
механизмді құрды:
1) мемлекеттік институттардың көмегімен жинақтаушы зейнетақы жүйесін
қатаң қадағалауды қалыптастыру- ҚР халықты әлеуметтік қорғау және
еңбек министрлігінің жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметін реттеу
бойынша комитеті (бұрын бұл комитет Ұлттық зейнетақы агенттігі деп
аталды), ҚР Ұлттық банкінің тұлғасы ретіндегі құнды қағаздар нарығын
реттеу бойынша өкілетті орган (2001 жылдың ортасына дейін өкілетті
орган болып Ұлттық комиссия табылды) және зейнетақыны төлеу бойынша
Мемлкеттік орталық;
2) жаңа зейнетақы жүйесінің қатысушыларының үш негізгі топтары-
жинақтаушы зейнетақы қорлары, зейнетақы активтерін басқару бойынша
компаниялар және банк-кастодиандар арасында өзара бақылау жүйесін құру
және олардың функцияларына нақты заңды шектеулер қою;
3) зейнетақы активтерін инвестициялау үшін қаржылық құралдар тізімін
қатаң анықтау және пруденциалдық нормативтерді заңды қалыптастыру.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің басты үзбесі болып зейнетақы қорлары
табылады, және олардың бүгінгі таңдағы саны- 14, олардың ішінде біреуі-
мемлекеттік (МЖЗҚ), екеуі-корпоративтік (Қазақмысжәне Филлип Моррис
Қазақстан) және он бірі-ашық мемлекеттік емес. Бұл- қорлардың бәсеке
жағдайында қызмет етуін білдіреді.
Зейнетақы жүйесінің тікелей қатысушыларына үш қоғамдық бірлестік
жатады. Олар: ҚР зейнетақы жүйесінің қатысушылар Одағы (бұл өзіне
мемлекеттік емес зейнетақы қорларын, банк-кастодиандарды, зейнетақы
активтерін инвестициялық басқару ұйымдары, зейнетақы сферасы үшін
бағдарламалық өнімдерді дайындаушыларды біріктіреді ), зейнетақы қорларының
Ассоциациясы, сонымен қатар активтерді басқарушылар Ассоциациясы. Толық
құқты мүшелері болып қорлар және зейнетақы активтерін инвестициялық басқару
ұйымдары табылатын ҚР-ның қаржыгерлер Ассоциациясының позициясында атап өту
керек. Бұл жүйемен сонымен қатар коммуникациялық қызметтер ұсынушы
компаниялар, әртүрлі жеткізушілер, клиенттер жұмыс істеуде.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің мәні- салымшылардың қаражаттарын сақтау
және көбейту, яғни нақты өндіріске инвестициялар. Оның қызметінің
механизмі келесіден көрінеді: жұмыс берушілер ай сайын міндетті зейнетақы
жарнасы түрінде еңбекақыдан, жалақының барлық түрінен, әртүрлі
сыйақылардан, қосымша ақыдан, үстеме ақыдан 10 пайызын аударып отырады. Осы
көздер есебінен жинақтаушы зейнетақы қорларының салымшыларыеың зейнетақы
жинақтары қалыптасады. Салымшылар немесе оларға жұмыс берушілер міндетті
зейнетақы жарнасына қосымша- көлемі шектелмеген ерікті зейнетақы жарнасын
қоса алады; олар біруақытта немесе бірнеше рет, тұрақты немесе тұрақсыз,
қолма-қол ақшалармен немесе аударымдар түрінде қосылады.
Зейнетақы жарналары Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорына немесе
мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорына салымшының таңдауы бойынша,
зейнетақылық келісімшарт негізінде ашылған жеке зейнетақы шотына және жеке
нөмірге- әлеуметтік жеке код (ӘЖК) бағытталады.
Салымшылардың жинақталған жарналарын зейнетақы қорлары өкілетті банк
(кастодиан) арқылы, қаражаттарды құнды қағаздарға, банк депозиттеріне және
басқа да қаржылық құралдарға орналастыратын зейнетақы активтерін
инвестициялық басқару ұйымдарына береді. Орналастыру кезінде алынған табыс
инвестициялық табыс деп аталынады, жинақ қаражаттарының сомасына сәйкесті
салымшылардың жеке шоттары бойынша бөлінеді. Осындай үлгімен, зейнетақы
жасына келген кездегі төленетін салымшылардың зейнетақы жинақтары
қалыптасады.
“ҚР-ғы зейнетақымен қамсыздандыру туралы” жаңа Заңның енгізілуіне
байланысты ҚР–да жұмысшыларға өзінің кәрілік шағына қаражат жинау
мүмкіндігі ұсынылған, бірақта реформаланған жүйе қандай да бір басқа
бағдарлама бойынша қаражаттарды альтернативті жинауға мүмкіндік бермейді,
ол тек қосымша бекітілген міндетті жарналардың қосымша сомасын аударуға
мүмкіндік береді.
Қазақстанның зейнетақы жүйесі көптеген қағидаларға негізделеді:
1. Жинақтың қайтарымдылық қағидасы. Ол жалпы қоғамның, сонымен қатар,
әрбір азаматтың әл-аухатын көтеруге мақсатталған әлеуметтік-экономикалық
қалыптасулардың біруақытта әрі бағыттаушысы, әрі ынталандырушысы бола
отырып, басқалардың іс-әрекетін қамтамасыз етеді.
Бұл қағиданың қызметі бұрынғы еңбек еткен ұрпақтың зейнетақыларын
алуынан көрінеді. Бұдан басқа, оларға өздерінің жарналары қайтарылады, олар
өздерінің жеке зейнетақы қаражаттарын инвестициялағаны үшін өздерінің
кәрілік шағын қамтамасыз етуге жеткілікті сыйақыны алады. Бірақ
қайтарымдылық қағидасының мәнінде қарама-қайшылықта кездеседі, ол жыныстық
белгілерге байланысты. Мысалы, әйел адамдардың еңбекақы деңгейі ер
адамдармен салыстырғанда төмен, демек, зейнетақы жарналарының көлемі мен
зейнетақы жинақтарының сомасы да аз. Бірақ әйел адамдардың өмір сүру
ұзақтығы ер адамдарға қарағанда көп.
Қазақстандағы әйелдердің өмір сүру ұзақтығы- 70,4 жыл, ерлердікі-
60,45. Сөзімізді дәлелдеу үшін мынаған назар аударайық (кесте 1).
Кесте 1
ҚР-ғы тұрғындардың өмір сүруінің орташа ұзақтығы
Жылдар Барлық Соның ішінде Әйел адамдардың
тұрғындар өмір сүруінің
ұзақтығының
өсуі
Ер адамдар Әйел адамдар
1997 63,5 58,0 69,4 11,4
1998 63,6 58,0 69,7 11,7
1999 64,0 58,5 69,9 11,4
2000 64,5 59,0 70,4 11,4
2001 65,5 60,3 71,0 10,7
2002 65,5 59,8 71,3 11,5
2003 65,8 60,5 71,32 10,82
2004 66,0 60,7 71,52 10,82
2005 65,83 60,45 71,46 11,01
Елдің тұрғындарының өмір сүру ұзақтығына қатысты тенденция- оң. Бұл
жинақтаушы зейнетақы жүйесі үшін жағымды жағдай, қаншалықты жалпы әлемдік
деңгейге әлі қол жеткізілмесе де, сөзіміз дәлелді болу үшін төмендегі
деректерге назар аударайық (кесте 2).
Кесте 2
Әлемнің кейбір елдеріндегі тұрғындардың өмір сүруінің күтілген
ұзақтылығы
Ел Тұрғындардың Зейнеткерлікке шығу Зейнеттегі
күтілетін өмір сүру тұрғындардың
ұзақтылығы, жыл күтілетін өмір
сүру
ұзақтылығы, жыл
Ерлер әйелдер ерлер әйелдер Ерлер әйел
дер
Австрия 74,7 80,9 65 60 8,8 20,3
Бельгия 75,0 81,3 65 65 9,7 20
Ұлыбритания 75,0 80,0 65 60 9,7 20
Германия 74,3 80,6 60 65 9,1 20,3
Греция 75,5 80,8 67 67 8,7 13,8
Италия 75,2 81,6 61 56 14,2 25,3
Канада 75,9 81,4 65 65 11,2 16,9
Нидерланды 75,3 80,7 65 65 10,1 15,8
Норвегия 75,4 81,3 67 67 8,4 14,3
Португалия 71,9 79,1 65 65 7 13,9
Ресей 59,9 72,4 60 55 0,7 17,9
АҚШ 73,9 79,7 65 65 8,5 15,2
Түркия 67,0 72,1 60 55 6,8 17
Финляндия 73,7 81,0 65 65 8,2 15,8
Франция 74,5 82,3 60 60 14,4 12,1
Швейцария 75,6 82,0 65 62 10,5 19,9
Жапония 77,3 84,1 65 65 11,9 18
Кестеден көрініп тұрғандай, ерлер арасындағы өмір сүрудің ең көп
ұзақтығы Жапонияда (76,9) және Канадада (76,2), әйелдер арасында- Жапонияда
(83), Францияда (82,1), Канадада (81,9). Зейнеттегі ерелер арасындағы ең
көп өмір сүру ұзақтығы Францияда (14,4) және Италияда (14,2), ал әйелдер
арасында Италияда (25,3) және Швейцарияда (19,9).
Әйелдер мен ерлер арасындағы зейнетақы көлеміндегі айырмашылық толықтай
түсінікті. Балаларын тәрбиелей отырып, әйел адамдар барлық уақытта барлығы
бірдей дерлік оның дамуына сәйкесті білім ала алмайды немесе перспективалық
лауазымда жұмыс істей алмайды әрі сонымен біруақытта үй шаруашылығымен
айналыса да алмайды. Әрине дұрыс болар еді, егерде жолдасының өмірден ерте
өтуі жағдайында әйел адамға жанұялық зейнеткерлік табыстың жартысына
дейінгі бөлігін тең төлесе, жолдасы жоқ, бірақ бала тәрбиелеп отырған әйел
адамдарға төлеген сияқты. Әртүрлі үлгімен қарама-қайшылықтарға жол беру
әлемдік қауымдастықтың зейнетақы тәжірибесінде барынша жеткілікті прецедент
болуы мүмкін.
2. Келесі қағида- зейнетақы аударымдарының міндеттілігі. Оның
жұмысшылар мен жеке кәсіпкерлер арасында орындалмауы белгілі бір жолдармен
жазаланады. ЖЗҚ ерікті зейнетақы жарналарын да (салымшылардың өзінің
инициативасы бойынша мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларына заңмен
және зейнетақы келісімшарттарымен анықталған мөлшер мен тәртіпте
белгіленген ақшалай құралдарды салуы ) қабылдайды.
Жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының толық
және уақытылы аударылуын салық органдары бақылайды. Кешіктірілген жағдайда
ҚР Ұлттық банкімен бекітілген, қайта қаржыландырудың 1,2 реттік ставка
мөлшерінде, өтіп жатқан әрбір күн үшін пеня төленеді.
3. Зейнетақы жүйесінің маңызды қағидасы- еңбек жолдарынан кейінгі
өміріне жеткілікті соманы жинамаған тұлғаларға берілген мемлекеттік
кепілдемені қадағалау. Бұл категорияға төменгі жалақы мөлшерінде жұмыс
істейтін тұлғалар, сондай-ақ жоғарыда айтып өткеніміздей әйел адамдар
жатады.
Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі барлық өзгерістер қаржы
секторының қызметіне халықаралық қағидаларды және стандарттарды ендіру және
зейнетақы нарығында бәсекелік ортаны дамыту шеңберінде жүргізілуде. Осыған
байланысты жинақтаушы зейнетақы қорының бүгінгі даму сатысында негізгі
бағыттары болып қордың бәсеке қабілеттігін және сенімдігін тек қана ішкі
нарық талаптары есебінен ғана емес, сонымен қатар бизнесті жүргізудің
халықаралық стандартының талабына сай көтеру табылады.
1.2. Жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі жинақтаушы зейнетақы қорлары
Жинақтаушы зейнетақы қорлары- зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің
басты тізбегі болып табылатындықтан, осы бөлімде қарастырылатын мәселе сол
туралы болады.
Зейнетақы қоры өз алдына жеке қаржылық-банктік жүйе ретінде құрылды
және оның қаражаттары мемлекеттік бюджеттің құрамына кірмейді. Зейнетақы
қоры әлеуметтік қамсыздандыру органдарының қызметін ауыстырмайды,
қайталамайды: олардың алдында тек қана зейнетақы, жәрдемақы тағайындау және
төлеу тапсырмасы қалады. Зейнетақы қоры жәрдемақы және зейнетақы төлеуде
қаражаттардың жетіспеуі кезіндетүрлі себептер бойынша қиын қаржылық
жағдайға тап болған аймақтарға аударуға мүмкін болатын резервтерді құрады.
Зейнетақы қорына резервтегі қаражаттарды қысқа және ұзақ мерзімді
мемлекеттік құнды қағаздарға орналастыруға, қор қаражатын өсіруге мүмкіндік
беретін комерциялық қызметпен айналысуға рұқсат етілген. Жинақтаушы
зейнетақы қоры сонымен қатар өкілетті органмен келісе отырып өз өкілдік
және филиалын ашуға құқылы, бірақта жинақтаушы қор басқа жинақтаушы
зейнетақы қорының құрылтайшысы бола алмайды.
Жаңа жинақтаушы зейнетақы жүйесінде маңызды ролді Жинақтаушы Зейнетақы
Қорлары атқарады. Жинақтаушы зейнетақы қорларымен күн сайын зейнетақы
активтері бойынша келесідей операциялар жүзеге асырылады:
- зейнетақымен қамтамасыз етілуге құқығы бар тұлғалармен зейнетақы
келісімшарттарын жасау;
- салымшыларға жеке зейнетақы шоттарын ашу;
- салымшылардың деректер базасын қалыптастыру;
- түскен зейнетақы жарналарын қабылдау;
- комиссиондық сыйақыларды алу;
- басқа қорлардан жинақтарды аудару;
- қате аударылған жарналарды қайтару;
- инвестициялық табысты бөлу;
- салымшының өтініші бойынша зейнетақы келісімшартына түзетулер енгізу:
мекен-жай реквизиттерін өзгерту;
- зейнетақы жинақтарының жағдайы туралы ақпаратты беру;
- зейнетақы жинақтарын, оны алуға құқығы бар тұлғаларға төлеу;
- өтініш бойынша жинақтарды басқа қорға аудару, зейнетақы келісімшартын
тоқтату.
Банк-кастодианмен салыстыра тексеру апта сайын, ал зейнетақы төлеу
бойынша Мемлекеттк орталықпен тоқсан сайын жүргізіледі.
Көптеген операциялар қатары банктік процедуралармен ұқсас, соның
ішінде, клиенттерден құжаттарды қабылдау және төлемдерді жүзеге асыру.
Қазақстанда бірыңғай деректер базасы жұмыс істейді, онда келісімшарттың
жасалған уақыты, жарналар сомасы, әртүрлі өзгертулер туралы ақпаратты
қамтитын барлық салымшылардың жеке зейнетақы шоттары ескеріледі.
Зейнетақы қорлары қаражатқа өздері иелік етпейді, олар банк-
кастодиандарда сақталады. Оларға зейнетақы жарналарын және активтерін
инвестициялауға рұқсат берілмейді, бұл қызметті зейнетақы активтерін
басқаратын ұйымдар атқарады. Қорлар, олармен және банк-кастодиандармен
келісімшартқа отырады.
Салымшылардың ақшалай құралдарының қозғалысын талдау- зейнетақы
жүйесінің жалпы экономикалық жағдайын бағалааудың маңызды құрамдас бөлігі.
Бұл аспектінің өзектілігін ескере отырып зейнетақы қорларының
салымшыларының ақшалай құралдарының қозғалысын келесі сызбадан көруге
болады (сызба 2).
1
2
3
7
4
6
5
8
Сызба 2
ЖЗҚ-ның салымшыларының ақшалай құралдарының қозғалысының құрылымдық-
функционалдық сызбасы
1- транзиттік шотқа зейнетақы жарналарын аудару;
2- қор шотына аудару;
3- қор активтерін есепке алу және сақтау;
4- зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асырушы
ұйымдардың қызметі мен шоттардың жағдайы туралы ақпарат;
5- жинақтаушы зейнетақы қорларының активтері;
6- қор қаражатын орналастыруға тапсырыс;
7- қор активтерінің мақсатты пайдаланылуын бақылау;
8- инвестициялық табыс;
9- жеке табыс салығын төлегеннен кейінгі зейнетақы төлемдері.
Зейнетақы активтерінің қозғалысының жүйесі өзіне жинақтаушы зейнетақы
қорларының салымшыларын, зейнетақыны төлеу бойынша Мемлекеттік орталықты,
жинақтаушы зейнетақы қорларын, зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды
жүзеге асырушы ұйымдарды, банк-кастодиандарды қосады. Жүйенің барлық
элементтері “ҚР-ғы зейнетақымен қамтамасыз ету туралы” Заңының баптарына
сәйкесті және ҚР Үкіметінің қаулыларымен қалыптасты. Олардың функциялары
қатаң белгіленген.
Жинақтаушы зейнетақы қорлары мен зейнетақы активтерін инвестициялық
басқаруды жүзеге асыратын ұйым арасындағы өзара қарым-қатынастар қор
активтерін басқару туралы келісімшартта көрсетіледі. Келісімшарттың
жасалғаны туралы шешімді қабылдау тәртібі қордың жарғысымен бекітіледі.
Зейнетақы активтерін инвестициялау активтерді басқарушы ұйымға жүктелген,
зейнетақы қоры инвестициялық процеске қандайда бір жолмен әрекет етуіне
құқылы емес.
Зейнетақы активтерін басқару ұйымдарының функцияларына мыналар жатады:
- ішкі, сондай-ақ халықаралық қаржылық нарықтағы жағдайды білу, қадағалау;
- салымшылардың қаражаттарын тиімді орналастыру;
- табыстың мүмкін жоғарғы деңгейін қамтамасыз ету;
- табыстың мүмкін жоғарғы деңгейін қамтамасыз ету.
Ал, міндеттері болып зейнетақы қорларының портфеліндегі қаржылық
құралдардың есебін жүргізу; инвестициялық табысты күн сайынғы есептеу және
зейнетақы қорының акцияларының құнын есептеу табылады.
Қордың зейнетақы активтерінің қозғалысының жүйесіне банк-кастодиандар
тартылған, олардың тікелей қызметі ЖЗҚ-ның салымшыларының ақшалай
құралдары мен құнды қағаздарын сақтаумен, зейнетақы активтерімен
мәмілелердің жүргізілуінің заңдылығына бақылауды жүзеге асырумен
байланысты. Банк-кастодиан жинақтаушы қорлардың активтерінің
орналастырылуына бақылауды жүзеге асырады және зейнетақы активтерін
инвестициялық басқаруды жүзеге асырушы ұйымдардың, олар заңға сәйкес
келмеген жағдайда, тапсырмаларын орындамауға міндетті. Бұл туралы
инвестициялық басқаруды жүзеге асырушы ұйым тез арада құнды қағаздар
нарығын реттеу бойынша өкілетті органды және жинақтаушы зейнетақы қорларын
хабарландыруы керек.
Осыған байланысты жинақтаушы зейнетақы қорлары тек қана бір банк-
кастодианмен байланыста болуы қажет, сонымен бір уақытта мұндай шектеулер
банк-кастодиандарға қатысты емес. Олардың бір немес бірнеше жинақтаушы
зейнетақы қорларымен жұмыс істеуге құқығы бар.
Зейнетақы төлемдерін тағайындау үшін болашақ зейнеткерлер Зейнетақыны
төлеу бойынша Мемлекеттік Орталықтың аудандық немесе қалалық бөлімшесіне
келесідей құжаттарды тапсыруы қажет:
1. 1. жеке басын куәландыратын куәлік;
2. 2. арыз;
3. тұрақты тұрғылықты жері бойынша тіркелгендігі туралы құжат немесе
ауылдық немесе селолық әкімшіліктердің тұрғын үй Департаментінен анықтама;
4. 1995 жылдан бастап үш жыл үшін орташа айлық табыс туралы анықтама;
5. 1998 жылдың 1 қаңтарына дейін жұмыс істеген кездегі Зейнетақы қорына
сақтандыру жарналарын төлеу бойынша бережақтың жоқтығы туралы салық
комитетінен анықтама.
Жұмыс өтілін (стажын) куәландыру үшін келесі құжаттар ұсынылуы мүмкін:
1. еңбек кітапшасының көшірмесі;
1. оқу туралы дипломның көшірмесі;
2. әскери билеттің көшірмесі;
3. балаларының тууы туралы куәлік, реабилитациялау туралы анықтама;
4. кездейсоқ және максимальды радиациялық тәуекелі бар аймақтарда тұратынын
куәландыратын құжат.
Соңғы наурыз-сәуір айларында Үкіметпен және қаржылық органдар қатарымен
жинақтаушы зейнетақы қорларының көптеген құжаттарға қол қойылды. Атап
айтсақ, солардың бірі болып 24.12.2005.№440 қаржылық ұйымдар және
қаржылық нарықты бақылау және реттеу бойынша ҚР Агенттігінің Басқармасының
қаулысы табылады. Бұл қаулымен “Жинақтаушы зейнетақы Қорларынан зейнетақы
жинақтарын аудару ережесіне” өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Мұндай
өзгертулер мен толықтырулардың пайда болуына не себеп болды?
Мұндай өзгертулердің пайда болуы мынадай факторлар қатарынан болды.
Біріншіден, республика ішінде көші-қон қозғалысының көбеюі, республиканың
еңбек етуші тұрғындарының белсенді орналастырылуы, сонымен қатар
жұмысшының өзінің өз зейнетақы жинақтарын бір күн ішінде аударуға
мүмкіндігінің жоқтығын айтуға болады.
Осы Ережеге зейнетақы жинақтарын аудару тек салымшының өзімен емес,
сонымен бірге нотариалдық куәландырылған сенім қағазы бар басқа да жеке
немесе заңды тұлғалар жүзеге асыра алу мүмкіндігіне қатысты өзгертулер
енгізілген.
Екіншіден, ереже нормаларына сәйкесті жүргізу үшін өзгертулер енгізілді
(қосымша 1 және 2), соған қоса олардың сенген адамдарымен толтырылатын
өтініштердің жаңа түрлері қарастырылған (қосымша 3 және 4).
Үшіншіден, салымшымен арыз берілген күннен бастап жеті жұмыс күні
ішінде зейнетақы жинақтарын аудару туралы тапсырманың орындалмау себебі
көрсетілген, салымшыға немесе сенген адамға ынталандыру жауабын жазбаша
түрде ұсынуға жіберуші-қордың міндетті екендігі қарастырылған.
Зейнетақы қорының жетекші органы-төрағамен басқарылатын басқарма.
Қазақстанда қазіргі таңда жинақтаушы зейнетақы қорының екі түрі бар:
1) ең ірі бір ғана Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры;
2) мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары.
Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры құрылтайшы болып Қазақстан
Республикасының Үкіметі табылатын, жабық акционерлік қоғам түрінде
құрылады.
Мемлекеттік зейнетақы қоры мыналарды қаржыландырады:
1) зейнетақы төлемдерін алушылар мен зейнеткерлерге құралған
мемлекеттік зейнетақы;
2) егер зейнетақы көлемі заңмен бекітілген минималды денгейден төмен
болғандағы қосымша ақы түріндегі әлеуметтік жәрдемақы.
Аталған қор зейнетақы активтерін мемлекеттік құнды қағаздарға, банк
депозиттеріне, халықаралық қаржылық ұйымдардың құнды қағаздарына, құнды
қағаздар нарығын реттеу бойынша өкілетті органмен белгіленген тәртіпте
орналастыру жолымен инвестициялық қызметті жүзеге асырады.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қоры жабық акционерлік қоғам
түрінде құрылады. Оның құрылтайшылары болып Қазақстан Республикасының
резиденттері болып табылатын жеке және заңды тұлғалары бола алады.
Корпоративтік жинақтаушы зейнетақы қорының акционерлері мен құрылтайшылары
болып Қазақстан Республикасынының заңды тұлғалары табылады. Бірақта,
мемлекеттік корпорациялар және мемлекеттің үлесі келесі акциялар пакеті
бар корпорациялар мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорының
акционерлері және құрылтайшылары бола алмайды. Мемлекеттік емес жинақтаушы
зейнетақы қорлары ашық және корпоративтік болып бөлінеді. Ашық жинақтаушы
зейнетақы қоры салымшылардан зейнетақы жарналарын алушының тұрғылықты және
жұмыс орнына тәуелсіз қабылдайды.
Корпоративтік жинақтаушы зейнетақы қоры осы қордың акционерлері және
құрылтайшылары болып табылатын, бір немесе бірнеше заңды тұлғалардың
жұмысшылар-алымшылары үшін құрылады.
Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету туралы Заңның
36-бабына сәйкесті, ашық жинақтаушы зейнетақы қорның құрылу және әрекет ету
кезінде бірде-бір тұлға тікелей немесе жанама түрде дауыс беру құқы бар
акциялардың 25%-нен көп бөлігіне иелік етуге, үкім етуге немесе басқаруға
құқылы емес. Бірақта бұл шектеулер корпоративтік жинақтаушы зейнетақы
қорына жүргізілмейді немесе таратылмайды.
Мына жағдайды да айта кеткен жөн, зейнетақы қорларының нақты құнының
азаюы кезінде корпоративтік жинақтаушы зейнетақы қорының акционерлері
Қазақстан Республикасының үкіметімен бекітілген тәртіпте инвестициялық
табыстың жоғалуын қайтарады және үлкен жауапкершілікте болады.
Міне сондықтанда, мемлекеттік зейнетақы жүйесін демонополизациялау
зейнетақы сферасында нарықтық ортаны қалыптастыру үшін жағдай туғызды.
Зейнетақы қорларының активтері инвестициялық ресурстардың маңызды құрамдас
бөлігі және елдің қаржы жүйесінің өзіндік ішіндегі тұрақтандырғышы
(стабилизаторы) болып табылады. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында
зейнетақы жүйесін реформалаудың нәтижесінде республика аймақтарында 78
филиалы мен 77 өкілдігі бар 14 жинақтаушы зейнетақы қоры жұмыс істейді.
Олар Филип Моррис Қазақстан КНЗҚ ЖАҚ, Валют–транзит қор МЕНЗҚ ЖАҚ;
Қазақстан МЕЖЗҚ ЖАҚ; НефтегазДЕМ МЕЖЗҚ ЖАҚ; Құрмет МЕАЖЗҚ ЖАҚ;
Мемлекеттік МЕЖЗҚ ЖАҚ; Қазақмыс ЖЗҚ ЖАҚ; Қорғау ЖЗҚ ЖАҚ; Қазақстан
Халық Банкі ЖЗҚ ЖАҚ; Ұлар Үміт ЖЗҚ ЖАҚ; Отан АМЕЖЗҚ ЖАҚ; Сенім
АМЕЖЗҚ ЖАҚ; Атамекен ЖЗҚ ЖАҚ.
Бұдан басқа жинақтаушы зейнетақы қорлары барынша маңызды функциялардың
бірі- инвестициялық қызметті орындайды. Жинақтаушы зейнетақы қорларының
зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды 12 ұйым жүргізеді, олардың
ішінде 5 жинақтаушы зейнетақы қорының өз бетінше зейнетақы активтерін
басқаруды жүзеге асыруға лицензиясы бар: “Жинақтаушы зейнетақы қоры “МЖЗҚ”
АҚ, “Қазақстан халық банкінің жинақтаушы зейнетақы қоры” АҚ, “БТА Қазақстан
жинақтаушы зейнетақы қоры” АҚ, “Капитал” Жинақтаушы зейнетақы қоры” АҚ және
“Қазақмыс”Жинақтаушы зейнетақы қоры” АҚ.
Салымшылардың жеке зейнетақы шоттарының саны міндетті зейнетақы
жарналары бойынша 2006 жылдың қорытындысы бойынша 8 401 370 құрап отыр.
Ерікті зейнетақы жарналары бойынша жеке зейнетақы шоттарының саны-33 003
құрап, зейнетақы жинақтарының сомасы 580,5 млн теңгеге жетті.
Ерікті кәсіби зейнетақы жарналары бойынша жеке зейнетақы шоттарының
саны 3732 құрап, олардың зейнетақы жинақтары 29,7 млн теңгені құрады.
Зейнетақы жүйесін реформалау сәтінен бастап, зейнетақы қорларының
активтері Қазақстан Республикасы капитал нарығының реформаларының құрамдас
процестерінің бірі болатындығы болжанды. Қазақстанның экономикалық даму
стратегиясының басқа да екі ажыратылмас процесі болып құнды қағаздар
нарығының дамуы және жекшелендіру табылуы керек. Сонымен қатар, жеке
зейнетақы қорларының активтері құнды корпоративтік қағаздар нарығының
дамуын ынталандырады деп жоспарланды. Бірақ зейнетақы реформасының алғашқы
жылдарының нәтижесі бойынша активтердің 93,3% мемлекеттік құнды қағаздарға
салынды, еврооблигацияларға - 15,53%, қаржы министрлігінің қысқа, орта және
ұзақ мерзімді құнды қағаздарына - 81,78%, Ұлттық банктің ноталарына -2%.
Сондықтанда, мемлекеттік және мемлекеттік емес қорлардың барлық
зейнетақылық қызметі бүгінгі таңда мынаған әкеліп саяды; Үкімет жарлығы
бойынша азаматтар табысының 10%-і жинақтаушы зейнетақы қорына аударады.
Бұл ақшалар инвестициялануда инвистициялық табыстың 90% салымшылардың және
зейнетақы шотына түседі, ал 10%–і қордың мұқтажына жұмсалады.
1.3. Қалыптасқан зейнетақы жүйесінің артықшылықтары мен кемшіліктеріне
ғалымдар мен тәжірибеші- экономистердің көзқарастары мен пікірлері
Өзімізге белгілі 1998-2000 жылдар зейнетақы реформасын және жинақтаушы
зейнетақы қорларын құру кезеңі болып табылады. Осы жылдары зейнетақы
реформасы нақты нәтижелерге қол жеткізді. Оны жүргізудің тығыз уақытын,
заңдық және нормативтік базаны, сонымен қатар нарық инфрақұрылымын
қалыптастырушы зейнетақылық қызмет нарығына жеке инвестицияларды тартудың
табыстылығын атап өтуге болады. Бірақта, Қазақстанның зейнетақы жүйесін
реформаландыру шығындарына қарамастан, оның қалыптасуы бүгінгі таңда
экономиканың қаржылық-экономикалық секторына оң әсерін тигізуде. Қаржы
нарығында ресурстары екінші деңгейдегі банктердің тжеке қаражаттарынан
асатын жаңа институциональдық инвестор пайда болады, ал жақын болашақта
зейнетақы қорларының активтері екінші деңгейлі банктердің актитвтерімен
толық үйлестірілген болады.
Осы реформаның басты артықшылықтарының бірі болып-бюджеттік жүктеменің
жеңілдеуінің білінуі табылады, мұның себебі, ендігі жерде әрбір жұмыс
істеуші адам өзінің болашақ зейнетақысын өзі қамтамасыз етеді. Екінші-
зейнетақы қорларының салымшыларының зейнетақысының мөлшері оның зейнетақы
жинақтарының көлеміне тәуелді, яғни ол қалай жұмыс істеді және қанша табыс
тапты. Ал зейнетақымен қамтудың ескі жүйесінде еңбек ардагерлері,
батырларынан бастап барлық зейнеткерлер нәтижесінде бірдей көлемде
зейнетақы алады. Келесі аспект- бұрын елде ақша жетпеген кездер болды.
Бүгінгі жүйеде 1 млрд.доллардан астам қаражат бар. Бізде ұзақ мерзімді
жобаларға ақшаларын сала алатын ірі институциональдық инвесторлар құрылды.
Және барлық ақшалай қаражаттар құнды қағаздарға салынды. Олар жансыз жүк
болып жатқан жоқ, экономиканы дамытуда және салымшыға инвестициялық табыс
әкеледі.
Зейнетақы жинақтары жаппай мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыруға,
көптеген инвестициялық жобаларды таратуға мүмкіндік берді. Бұл барлық
ақшалар мемлекеттік құнды қағаздарға және ірі қазақстандық компаниялардың
облигацияларына инвестицияланады. Олар елді дамытуға, өндіріс көлемін
өсіруге жұмсалады, ал бұл барлық уақытта тұрғындардың жұмыспен қамтылуымен
байланысты. Жұмысшылар қажет, негізгі өндіріс ұлғайған кезде және қосымша
жұмыстар пайда болады. Жаңа жұмыс орындары өнімді өткізу және тасымалдауда,
инфрақұрылымды құру және дамытуда пайда болады. Тағы да бір аса маңызды
факт Қазақстан экономикасының шетелдік инвестициялардан тәуелділігі
зейнетақылық жинақтардың нәтижесінде маңызды қысқарды. Осы аталған барлық
артықшылықтар жинақтаушы зейнетақы қорларының алдына қойылған стратегиялық
тапсырмалардың жүргізілуінің бірден бір нәтижесі.
Бірақта осындай оңтайлы сәттермен қатар, оның теріс жақтары да бар.
Орындаушылардың немесе атқарушылардың кінәсінен зейнетақы реформасы
тиімсіз: жалдамалы жұмысшыларды міндетті зейнетақылық сақтандыруға
қарамастан тек қана 3,7 млн. аса адам, яғни еңбекпен қамтылған тұлғалардың
80 пайызы зейнетақы келісімшарттарын жасаған.
Қазіргі уақытта бірде бір зейнетақылық келісімшартта қордың өзінің
қаржылық міндеттемесі көрсетілмейді. Салымшы қандай көлемде зейнетақы
немесе зейнетке шыққан кезде жалақысының қанша пайызын алатынын білмейді,
бұдан басқа, зейнетақы көлемі жинақталған сома мөлшеріне тәуелді болатынын
білмейді және онда да жазбаша түрде емес. Бұған қоса қаражаттың жылдық
минимальдық өсімі жазбаша кепілдендірілмейді.
Дамыған елдерде зейнетақы деңгейіне мемлекет, кәсіпорын және азамат
жауапты. Бізде 1998 жылдан бастап мемлекет тек қана бақылау және қадағалау
функциясын атқарады. Жұмыс беруші зейнетақымен қамтамасыз ету бойынша
қамқорлықтан босатылған.
Аталған мәселелердің ішіндегі ең түпкісі-бұл зейнетақылық жарналардың
толық түрде түспеуі. Олар табыстарды төлеу көздерінен жүргізілуі керек.
Әрине, жұмыс берушілермен жарналар ұсталынады, бірақта зейнетақы қорларына
кейбіреулерімен бірден және барлық уақытта аударылмайды. Бұл қорларға
салымшылар алдындағы өздерінің міндеттемелерін сапалы орындауға кедергі
тудырады, қосымша күшті алады және салымшыларды инвестициялық табыстың
маңызды бөлігінен айырылуына әкеледі.
Сонымен, жоғарыда айтылғандардың бәрінен мынадай өорытынды шығаруға
болады: қорлар қаншалықты көп және күшті болса, соншалықты көп қаражаттар
ағымын олар отандық экономикаға қамтиды. Бірі екіншісін ынталандырады.
Бізде Қазақстанның жақын экономикалық гүлденуіне сенімді болатын барлық
негіз бар.
Бұрынғы салидарлық жүйеде де қазіргі зейнетақы жүйесінде де мемлекет
зейнетақымен қамтамасыз етуді реттеуді өз құқығында қалдырды. Бұл үшін
қазіргі таңдағы әрекет етуші бес бөлімнен тұратын ҚР–ғы зейнетақымен
қамтамасыз ету туралы Заң дайындалды.
Онда зейнетақы қорларын сақтауды қамтамасыз ету бойынша шаралар,
орталықтан, сонымен қатар жинақтаушы зейнетақы қорларынан зейнетақымен
қамтамасыз ету тәртібі қарастырылған. Енді осы аталған заңның кейбір
баптарына тоқталамыз.
“ҚР-ғы зейнетақымен қамтамасыз ету туралы” Заңның 27-бабына сәйкесті,
жинақтаушы зейнетақы қорларының салымшысы жинақтаушы қорды таңдауға,
зейнетақылық жинақтардың жағдайы туралы ақпаратты алуға, үшінші тұлғаның
үлесіне зейнетақы жарналарын ерікті түрде жүргізуге, жинақтаушы қорлардың
іс-әрекеттеріне сот тәртібінде шағымдануға құқықты. Бірақта, осыған қоса
салымшы міндетті зейнетақы жарналарын жинақтаушы зейнетақы қорларының тек
біреуіне ғана салуы, жинақтаушы зейнетақы қорына, олармен орындалатын
міндеттемелерге әсер ететін барлық өзгерістер туралы, осы өзгеріс пайда
болған кезден бастап 10 күн ішінде хабарлауы тиіс.
Алымшы немесе алушы өз кезегінде жинақтаушы қорлардан зейнетақы
төлемдерін, зейнетақы жасына жеткен кезде және Заңда қарастырылған басқада
жағдайларда алуға құқылы және бір жинақтаушы зейнетақы қорынан басқа бір
жинақтаушы зейнетақы қорына өзінің зейнетақылық жинақтарын күнтізбелік
жылда 2 реттен көп емес аударуға, өзінің жинағын мұрагерлікке қалдыруға,
сонымен қатар Қазақстаннан тыс жерлерге тұрақты қоныс аударуына байланысты
зейнетақы жинақтарын алуға құқылы.
“ҚР-ғы зейнетақымен қамтамасыз ету туралы” Заңға сәйкесті, азаматтар
мынадай жастан бастап зейнетақы тағайындауға құқы бар:
1998 ж 1-қаңтарынан бастап ерлер -65, әйелдер-56 жаста;
1998 ж 1-шілдесінен бастап- ерлер 61,5, әйелдер- 56,5 жаста;
1999 ж 1-шілдесінен бастап ерлер- 62, әйелдер-57 жаста;
2000 ж 1-шілдесінен бастап ерлер- 62,5, әйелдер-57,5 жаста;
2001 ж 1-шілдесінен бастап ерлер- 63, әйелдер-58 жаста.
Кездейсоқ және барынша радиациялық тәуекел аймақтарында өмір сүретін,
1949 жылдың 24 тамызы мен 1963 жылдың 5 шілдесі аралығында, азаматтар
мынадай тастап бастап зейнетақы тағайындауға құқылы:
- ерлер -25 жылдан кем емес жұмыс өтілі бар -50 жас;
- әйелдер -20 жылдан кем емес жұмыс өтілі бар - 45жас.
Ауылдық жерде тұратын, 5 және одан да көп бала туып, оларды сегіз жасқа
дейін тәрбиелеген әйелдер 50 жасқа толғанда жасына байланысты зейнетақы ала
алады.
Зейнетақы төлеу келесідей үлгімен жүзеге асырылады: егер еңбек қызметі
1998 жылдың 1 қаңтарынан кейін басталса, онда зейнетақы жасына жетенде
зейнетақылық төлемдерді өзінің жеке зейнетақылық жинақтары есебінен, өз
жинақтаушы зейнетақы қорынан алады. Осы мерзімге 6 ай немесе оданда көп
уақыты барлар үшін,заңға сәйкес олардың зейнетақысы 2 бөліктен тұрады.
Біріншісі зейнетақымен төлеу бойынша мемлекет орталық (ЗТМО). Оның көлемі
еңбек өтіліне пропорционалды есептеледі. Екінші бөлігі жинақтаушы зейнетақы
қорынан төленеді және оның көлемінен зейнетақы қорларына тікелей тәуелді.
1998 жылдың 1 қаңтарына дейін зейнетақы алып келгендердің бәрі (яғни
зейнетақы жасына жеткен және 20-25 жыл жұмыс өтілі бар азаматтар)
зейнетақыларын жинақтаушы жүйенің төлемдерімен қатар зейнетақыны төлеу
бойынша мемлекеттік орталықтан ала береді.
Зейнетақылық төлемдерді аудару толық көлемде зейнетақы төлеу бойынша
мемлекеттік орталықтан жүргізіледі.
Мемлекеттік орталықтан зейнетақылық төлемдерді аудару үшін табыс
сәйкесті жылға республикалық бюджет туралы заңмен бекітілген 15-реттік
айлық есептік көрсеткіштен аспауы керек.
Мемлекеттік орталықтан зейнетақылық төлемдер өмір бойына тағайындалады
және төленеді.
Бұл категориялардың зейнетақы төлемдерін қаржыландыру көздері соңғы
есепте бірыңғай респупбликалық және жергілікті бюджет қарастырылады.
ҚР-дың 15.03.2006ж. №170 қаулысымен ҚР Үкімет пен 15.03.1999ж. №275
бекітілген қаулысына жинақтаушы зейнетақы қорына міндетті зейнетақы
жарналарын аудару, төлеу, ұстау ережесіне өзгертулер енгізілді.
ҚР-ның еңбек және тұрғындарды әлеуметтік қорғау министрлігінде
түсіндірілгендей, 16.06.2005ж. ҚР-ғы зейнетақымен қамту туралы ҚР-ның
заңына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы №58 ҚР-ның заңы
шеңберінде әрекет етуші зейнетақы заңнамаларын жетілдіруге бағытталған
нормалар қаралған, бұл заңнама зейнетақыны төлеу бойынша мемлекеттік
орталықтан жинақтаушы зейнетақы қорына міндетті зейнетақы жарналарын
есептеу, төлеу және ұстау (аудару) ережесінде өзгертулерден көрінеді.
Ережеге енгізілген өзгертулердің көбі 2006 жылдың 1 шілдесінен бастап
әрекет етеді, бірақта кейбір арнайы өзгертулер қаулыға қол қойылғаннан
бастап күшіне енеді, яғни 2006 жылдың 15 наурызынан. Заңға сәйкес 2006 ж
1шілдесінен бастап агенттер (жұмыс берушілер) ЗТМО-тан жұмысшылар міндетті
зейнетақы жарналарын есебінен зейнетақымен қамту туралы келісімшарттың бар
екендігін туралы анықтамасын ала алады. Бұл жағдайда олар міндетті
зейнетақы жарналары есебінен зейнетақымен қамту туралы келісімшарттың
көшірмесін талап етуге құқығы жоқ. Оған қоса жұмысшымен жинақтаушы
зейнетақы қорын таңдау құпиясы қамтамасыз етіледі деп ҚР еңбек және
халықтық әлеуметтік қорғау министрлігі атап өтті. Сонымен, міндетті
зейнетақы жарналары есебінен зейнетақымен қамту бойынша келісімшартта
жасалған нақты көрсеткіш туралы мәліметтерді жұмысшы, зейнетақы қоры және
ЗТМО білетін болады.
Ережеге енгізілген өзгертулер мен толықтыруларға сәйкес, агенттер
(жұмыс берушілер) бес жұмыс күні ішінде міндетті зейнетақы жарналары
есебінен зейнетақымен қамту туралы жұмысшыда келісімшарттың бар екендігін
растайтын құжаты ЗТМО-дан ала алады. 2006 жылдың 1 шілдесінен бастап күшіне
енетін ереженің жаңа мазмұнына сәйкес, соның ішінде бережақ, ЗТМО-да
жүргізіледі, ЗТМО міндетті зейнетақы жарналары есебінен зейнетақымен қамту
туралы келісімшартты жасасқан жеке тұлғалардың бірыңғай тізіміне сәйкесті
жинақтаушы зейнетақы қорына аударылады.
Міндетті зейнетақы жарналары есебінен зейнетақымен қамту туралы
келісімшарт және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан ТМД елдері арасында бірінші болып азаматтарды зейнетақымен
қамтудың ескі жүйесін жинақтаушы жүйеге өткізуді реформалауды бастады. 1997
жылдың 20 маусымында қабылданған “Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен
қамтамасыз ету туралы” Заң елдегі жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
қалыптасуына бастама болды.
Бастапқыда реформа бюджеттік жүктемені алу және зейнетақымен қамтудың
барынша әділ жүйесін құру үшін ойластырылды және жүргізілді. Зейнетақы қоры
жаппай мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыруға, көптеген инвестициялық
жобаларды жүргізуге мүмкіндік берді.
Республикада “Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету
туралы” Заң тоғыз жылдан бері әрекет етуде. Осы жылдар аралығында Заңға
бірнеше рет өзгертулер мен толықтырулар оның қызмет ету тәжірибесін есепке
ала отырып енгізілді. Соңғы түзетулер 2002 жылдың аяғында және 2006 жылдың
наурызында болды.
Зейнетақы реформасы, отандық және шетелдік эксперттер алғашқы
онжылдықтағы жүргізілген мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық
бағдарламалардың ішіндегі ең жақсысы ретінде бірауыздан бағалаған елдің
саяси және экономикалық өмірінің барлық сфераларына позитивті әсер етті.
Бүгінде республикада 400 млрд.теңгеден астам жалпы капиталы бар отандық
инвестор бар.
Зейнетақы қорларының инвестициялық қызметінің табыстылығының
төмендеуіне қарамастан, соңғы жылдардағы геосаяси тәуекелдің күшеюімен
және Қазақстанның қарқынды экономикалық дамуымен пайда болған, таза
инвестициялық табыстың үлесі зейнетақы жинақтарының жалпы сомасында 25-30 %-
ды құрайды. Бұл реформаның жүргізілуі кезіндегі зейнетақы активтерін тиімді
басқаруды көрсетеді.
Зейнетақы нарығының болашақта жетістікті дамуы көптеген факторларға
тәуелді. Бұлар зейнетақы қорлары мен олардың салымшыларының күшіне тәуелді
емес. Бірақта, қазіргі және болашақ ұрпақты қамтамасыз ету үшін зейнетақы
жүйесін реформалау мемлекеттік құрылыстың маңызды тапсырмаларының бірі
болып қалады және табылады. Жинақтаушы зейнетақы жүйе бюджет тапшылығын
жояды, қор нарығының қалыптасуы және дамуы үшін жақсы катализатор болады,
монетарлық саясатта буферлық функцияны атқарады және қазақстандық
мемлекеттік құнды қағаздардың өтімділігін қолдайды.
Зейнетақы активтері осы жылдар ішінде бірнеше рет мемлекет үшін
заимдандырудың көзі болды, әртүрлі сфералардағы, соның ішінде
экономиканың нақты секторында үкіметтік бағдарламалардың басым бағыттарын
жүзеге асыру үшін қолданылды.
Бірақта, жинақтаушы зейнетақы жүйесін реформаландырудың маңызды және оң
нәтижелеріне қарамастан, оның көптеген мәселелері әлі де шешімін таппай
отыр. Осы және басқа да көптеген мәселелер дипломдық жұмыстың негізгі
бөлімдерінде тереңірек қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі- қазіргі таңдағы жинақтаушы зейнетақы
жүйесінің жағдайы мен мәселелері, қорлардың ел экономикасына инвестиция
құюдағы қызметі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты- Қазақстан Республикасының жинақтаушы
зейнетақы жүйесінің қазіргі жағдайы мен оның даму перспективаларына баға
беру.
Дипломдық жұмыстың мақсатына сай оның алдына мынадай тапсырмалар
қойылады:
- жинақтаушы зейнетақы жүйесінің бүгінгі жағдайына мінеездеме беру;
- Қазақстанда жинақтаушы зейнетақы қорларының пайда болуы;
- Шетел тәжірибесі негізінде Қазақстанда жинақтаушы зейнетақы жүйесінің
қалыптасып тұрақтануына жағдай туғызу;
- Қазіргі таңдағы жинақтаушы зейнетақы жүйесіне дейінгі солидарлық
зейнетақы жүйесіне сипаттама беру;
- Қазақстандағы зейнетақы реформасының жүргізілу процесіне талдау жасау;
- Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі жинақтаушы зейнетақы
қорларының қызметіне талдау жасау (“Атамекен”ЖЗҚ” АҚ деректері
негізінде).
Қойылған тапсырмалар дипломдық жұмыстың құрылымын қамтиды.
Дипломдық жұмысты жазудың ерекшелігі болып ҚР-ның экономикасында
жинақтаушы зейнетақы жүйесін реттеуші құқықтық және нормативтік актілер
толық қолдану табылады.
1-бөлім. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің теориялық аспектілері мен негізі
1. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қалыптасуы мен дамуы
Қазақстан Достастық елдері арасында ең алғаш жинақтаушы зейнетақы
жүйесін қалыптастырды және енгізді. Аталған жүйе инвестициялық жобаларды,
мемлекеттік бағдарламалар қатарын жүзеге асыруға мүмкіндік берді. Барлық
жинақталған қаражаттар мемлекеттік бағалы қағаздарға, ірі қазақстандық
компаниялардың акциялары мен облигацияларына инвестицияланды.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінде барлық қоғамның қызығушылығы бар. 1990
жылдардың басындағы зейнетақының төленбеу мәселесі және сонымен байланысты
тұрғындардың қаржылық мекемелерге сенбеуі мемлекеттік бюджетке түсетін
ауыртпалықты қысқарту, тұрғындардың қаржылық институттарға позитивтік
қатынасы жаңа зейнетақы жүйесін құруды туғызды.
Жинақтаушы жүйе банктік және сақтандыру секторларының дамуын
ынталандырды. Тұрғындардың басым бөлігінде бірнеше мыңдаған, жүз мыңдаған,
миллиондаған теңгеден есептелген жинақтар пайда болды. Жинақтаушы
зейнетақы жүйесінің ақпараттық кеңістікте өз орны бар. Әлемнің ақпараттық
агенттерімен және бұқаралық ақпарат құралдарымен белсенді қызмет істейді.
Зейнетақы реформасының Қазақстандық тәжірибесі зейнетақымен
қамсыздандырудың әлемдік тәжірибесінің ажырамас бір бөлігі болды.
1980 жылдары Чили және Латын Америкасында жасалған жеке жинақтар және
капиталдандыру жүйесіне негізделген жеке зейнетақы қорларының жүйесі, жаңа
жүйенің жұмыс бастамасы бүгінгі күнге дейінгі маңызды табыстарға жетті.
Бұл нәтиже салымшылар санының қазіргі өсуінен де көрінеді. Жинақтаушы
зейнетақы жүйесі басқа да елдерде табысты қызмет етуде. Бұл қорлардың
өмірлігі және бәсекеге қабілеттілігі отандастардың тағдырына азаматтық
жауапкершілігіне ғана негізделмеген. Онда комиссиондық сыйақы есебінен
құрылған сенімді материалдық база бар. Чилиде заңдылық шектеулер жоқ, көзі–
еңбек ақы қорынан анықталды. Нарықтық қалыптасқан комиссия бұрын айлық
еңбекақы қорының–2,8 % құрады. Қазір бұл айына 2,5%, 50%- қорға таза
комиссия түрінде, ал 50%- асыраушысынан айырылу және еңбекке
қабілеттілігін жоғалту бойынша резервті қалыптастыруға жұмсалады. Польшада
зейнетақы жарналарынан комиссия заңмен шектелмеген, зейнетақы активтерінен
0,6% шектеу бар, яғни айына 0,05%. АҚШ–та не қаражат, не шектеулер
белгіленбейді. Олар коммерциялық және бәсекелік тәсілмен анықталады–бұл
басқаруда миллиардтаған доллар активтері бар жүздеген пайыздар.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің мақсаты мынада, салымшылардың ақшалары
күннен күнге, екі, үш, төрт және одан да көп ондаған жылдарға жұмыс істесе,
онда ол бірнеше дүркін көбейтілген бұл қаражаттар материалдық тәуелсіздік
және кедейсіз салымшылардың болуы үшін негіз болар еді.
Ұзақ мерзімді бағытта жүргізілген реформаның нәтижесінде жинақтаушы
зейнетақы жүйесі мынадай әлеуметтік–экономикалық тапсырмаларды шешуді қамти
алады:
1) болашақ зейнетақы мөлшері және жинақтаушы зейнетақы қорлары
жарналары арасындағы тәуелділікте егде адамдардың табыстарын сақтаудың
тиімді және әділ ұйымдастырылуы;
2) нашар демографиялық жағдай кезінде мемлекет пен салық төлеушіден
міндеттемелердің бір бөлігін алу;
3) экономикаға ұзын ақшалар құйылуы.
Зейнетақы жүйесін дамыту Бағдарламасының негізгі бағыттары болып:
- жинақтаушы зейнетақы жүйесін мемлекеттік реттеуді жетілдіру;
- салымшылар құқығын қорғау;
- зейнетақы активтерін басқарудың тиімділігін көтеру;
- зейнетақы төлемдері схемасын жетілдіру;
- жинақтаушы зейнетақы жүйесінің субъектілерін қадағалаудың тиімділігін
арттыру және көтеру табылады.
Қазақстандағы тұрғындарды зейнетақымен қаматамасыз ету жүйесі де, кез
келген басқа қалыптасқан жүйелер сияқты өзгерістерге ұшырады, яғни
өздерінің салымшыларының мүддесін қолдайтын құрылымға үйлестірілді.
1991 жылдан бастап Қазақстанда жаңа экономикалық қатынастарға сәйкесті,
зейнетақымен қамтамасыз етудің жаңа құрылымы мен қағидалары әрекет ете
бастады. Қазақстандағы зейнетақылық қайта құрулар бағдарламасының
бағыттаушы нүктесі болып “1994 жылға арналған нақтыланған республикалық
бюджет туралы” Заңның қабылдануы табылды. Бұл Заңда бірінші рет
(функционалдық және қаржылық жоспарда) зейнетақыны кәрілігі бойынша,
мүгедектігі бойынша және асыраушысынан айырылуына байланысты жәрдемақы,
сонымен қатар әлеуметтік зейнетақы деп бөлу енгізілді.
Келесі қадам болып 1995 жылы бекітілген зейнетақымен қамтамасыз етудің
Концепциясы табылды. Ал 1997 жылы “Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен
қамтамасыз ету туралы” Заң қабылданды. Соңғы үш жыл–аралас модел бойынша,
яғни мемлекеттік-жеке, жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қалыптасу және жүзеге
асырылу кезеңі. Алғаш рет зейнетақы қорлары және зейнетақы активтерін
басқару бойынша компаниялар пайда бола бастады. Енгізілген жүйенің мақсаты
анықталды: тұрақтылықты қамтамасыз ету, зейнеткерлердің өмір сүру деңгейін
көтеру және елдегі бюджеттік-қаржылық тепе-теңдікті қамтуға қатысу.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қолданылуы екі функциядан
көрінді- әлеуметтік тұрақтандырғыш (стабилизатор) және қаржылық делдал.
Сонымен зейнетақымен қамтамасыз етудің қазіргі жүйесі графикалық түрде
келесідей үлгіде көрсетілген (сызба 1).
Сызба 1
Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің
құрылымдық сызбасы
Құрылған модулге сәйкесті, Қазақстандағы зейнетақымен қамтамасыз ету
жүйесі үш заңды тұлғаға жүктелді. Оның басында ҚР-ның мемлекеттік
Зейнетақы қорының құқын қабылдаушы болып табылатын зейнетақыны төлеу
бойынша Мемлекеттік орталық тұрды. Ол оперативтік басқару құқығына
негізделген мемлекеттік кәсіпорын түрінде қызмет етеді. Мұнда бұрынғы
солидарлық жүйе бойынша зейнетке шыққан зейнеткерлерге зейнетақыны төлеу,
мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақыны төлеу, заңды түрде бекітілген ішкі істер
органдарының жұмысшылары мен әскери қызметкерлерге зейнетақыны төлеу
жұмыстары жүргізіледі, сонымен қатар, жұмыс істеушілерге- әлеуметтік жеке
кодтарды (ӘЖК) беру жүзеге асырылады. ӘЖК- жеке зейнетақы шоттарын жүргізу
және зейнетақы жарналарын есепке алу үшін қажет. Сонымен бірге, осы
орталықта жұмыс берушілермен зейнетақы жарналарының уақытылы аударылуын
бақылау үшін салық органдарына мәліметтерді беруге негізделген деректер
банкісі құрылды.
Басқа заңды тұлға, мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қоры – бұл
әрекет етуші жүйедегі орталық үзбе. Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы
қорлары салымшылармен мынадай жұмыстарды ұйымдастырады: зейнетақы
келісімшарттарын жасайды, ерікті және міндетті зейнетақы жарналарын жинауды
жүзеге асырады, инвестициялық табыстан және міндеттемелерден алынған
зейнетақы жарналарының жеке есебін жүргізеді.
Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры- салымшылардың тек қана міндетті
зейнетақы жарналарын қабылдайтын және ҚР Үкіметімен бекітілген тәртіпте
алушыларға зейнетақы төлемдерін жүзеге асыратын заңды тұлға.
Өтпелі кезеңде “Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету
туралы” Заңмен зейнетақымен қамтамасыз етудің үш деңгейінің құқықтық қарым-
қатынасы реттелінеді: базалық (әлеуметтік) зейнетақы, солидарлық және
мемлекеттік емес.
Бірінші- әлеуметтік зейнетақы, мемлекеттік немесе жергілікті
бюджеттерден төленеді және үкіметпен бекітілген өмір сүру минимумының
көлемін кепілдендіреді. Ол әртүрлі себептерге байланысты еңбек өтілі
(стажы) жоқ қартайған азаматтарға, жетімдерге, мүгедектерге беріледі.
Екінші- солидардық (бөлінетін) зейнетақы, ол еңбекақы мөлшеріне және
еңбек өтілінің ұзақтылығы есебіне сәйкесті тағайындалады. Бұл зейнетақы
жеке және заңды тұлғалардың міндетті зейнетақы жарналарының есебінен және
мемлекеттік бюджеттен тікелей ассигнациялау (трансферттік төлемдер) жолымен
қаржыландырылады.
Міндетті зейнетақы жарналары заңды тұлғалар үшін еңбекақы қорынан 15
пайыз мөлшерінде анықталған, ал кәсіпкерлік қызметпен айналысушы жеке
тұлғалар үшін айлық табыстың 5 пайызы.
Солидарлық зейнетақымен қамтамасыз ету 1998 жылдың 1 қаңтарына дейін 6
айдан кем емес жұмыс өтілі бар азаматтар және зейнеткерлікте тұрған ұрпақ
өмір сүргенге дейінгі уақыт аралығында қызмет ете береді.
Ұшінші деңгей - азаматтардың ерікті және міндетті зейнетақы жарналары
есебінен қалыптасқан мемлекеттік емес зейнетақы. Ол адамның белсенді қызмет
етуінің барлық кезеңі ішінде жинақталады және ЖЗҚ-на аударылады.
Осыдан бірнеше жыл бұрын үкіметпен қабылданған зейнетақы сферасын
реформаландыру туралы шешімнің бүкіл ел үшін тарихи маңызы бар. Қазақстан,
ТМД елдері арасында ең алғашқы болып азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз
ескі жүйесінен жинақтаушы зейнетақы жүйесіне жоспарлы шартты көшіруді
бастады. Бұл реформа бюджеттік жүктемені алу және зейнетақымен қамтудың
барынша әділ жүйесін құру үшін ойластырылды және жүргізілді. Сонымен қатар
оның негізгі мақсаты анықталды- салымшылардың зейнетақы жарналарын сақтау
мен көбейту.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қатысушылары болып зейнетақы
активтерін есептеу және сақтау функциясын атқаратын банк–кастодиан,
инвестициялық саясатпен айналысушы зейнетақы активтерін инвестициялы0
басқару ұйымдары және зейнетақыны төлеу және міндетті зейнетақы жарналарын
жинауды жүзеге асыратын ұйым– жинақтаушы зейнетақы қоры. Осы үш қатысушы
өздерінің арасындағы өзара қарым– қатынас айтылатын кастодиондық
келісімшартты өзара жасайды.
Барлық жинақтаушы зейнетақы қорлары бірдей өнім түрін ұсынады. Бірақ та
көбі осы өнімді ұсынуда оның сапасы мен құнына тәуелді болады. Зейнетақы
қорларында дәл қазіргі уақытта көруге немесе ұстап қарауға мүмкін емес өнім
бар. Яғни әрбір салымшы оны тек зейнеткерлік жасқа жеткенде, алғашқы
зейнетақы төлемдерін алғанда ғана көреді, біледі.
Зейнетақы қорлары арасындағы бәсекелестік бірінші кезекте салымшылардың
өздері үшін тиімді. Аталған қорлардың көптігі өзінің өнімінің сапасын қалай
жақсарту керектігін әлсін - әлсін ойлауды, яғни клиентті қалай өзіне тарту
және оны ұстауды талап етеді және жайбарақаттануға мүмкіндік бермейді.
Мемлекет зейнетақылық жинақтарды сақтауды қорғауда мынадай күшті
механизмді құрды:
1) мемлекеттік институттардың көмегімен жинақтаушы зейнетақы жүйесін
қатаң қадағалауды қалыптастыру- ҚР халықты әлеуметтік қорғау және
еңбек министрлігінің жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметін реттеу
бойынша комитеті (бұрын бұл комитет Ұлттық зейнетақы агенттігі деп
аталды), ҚР Ұлттық банкінің тұлғасы ретіндегі құнды қағаздар нарығын
реттеу бойынша өкілетті орган (2001 жылдың ортасына дейін өкілетті
орган болып Ұлттық комиссия табылды) және зейнетақыны төлеу бойынша
Мемлкеттік орталық;
2) жаңа зейнетақы жүйесінің қатысушыларының үш негізгі топтары-
жинақтаушы зейнетақы қорлары, зейнетақы активтерін басқару бойынша
компаниялар және банк-кастодиандар арасында өзара бақылау жүйесін құру
және олардың функцияларына нақты заңды шектеулер қою;
3) зейнетақы активтерін инвестициялау үшін қаржылық құралдар тізімін
қатаң анықтау және пруденциалдық нормативтерді заңды қалыптастыру.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің басты үзбесі болып зейнетақы қорлары
табылады, және олардың бүгінгі таңдағы саны- 14, олардың ішінде біреуі-
мемлекеттік (МЖЗҚ), екеуі-корпоративтік (Қазақмысжәне Филлип Моррис
Қазақстан) және он бірі-ашық мемлекеттік емес. Бұл- қорлардың бәсеке
жағдайында қызмет етуін білдіреді.
Зейнетақы жүйесінің тікелей қатысушыларына үш қоғамдық бірлестік
жатады. Олар: ҚР зейнетақы жүйесінің қатысушылар Одағы (бұл өзіне
мемлекеттік емес зейнетақы қорларын, банк-кастодиандарды, зейнетақы
активтерін инвестициялық басқару ұйымдары, зейнетақы сферасы үшін
бағдарламалық өнімдерді дайындаушыларды біріктіреді ), зейнетақы қорларының
Ассоциациясы, сонымен қатар активтерді басқарушылар Ассоциациясы. Толық
құқты мүшелері болып қорлар және зейнетақы активтерін инвестициялық басқару
ұйымдары табылатын ҚР-ның қаржыгерлер Ассоциациясының позициясында атап өту
керек. Бұл жүйемен сонымен қатар коммуникациялық қызметтер ұсынушы
компаниялар, әртүрлі жеткізушілер, клиенттер жұмыс істеуде.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің мәні- салымшылардың қаражаттарын сақтау
және көбейту, яғни нақты өндіріске инвестициялар. Оның қызметінің
механизмі келесіден көрінеді: жұмыс берушілер ай сайын міндетті зейнетақы
жарнасы түрінде еңбекақыдан, жалақының барлық түрінен, әртүрлі
сыйақылардан, қосымша ақыдан, үстеме ақыдан 10 пайызын аударып отырады. Осы
көздер есебінен жинақтаушы зейнетақы қорларының салымшыларыеың зейнетақы
жинақтары қалыптасады. Салымшылар немесе оларға жұмыс берушілер міндетті
зейнетақы жарнасына қосымша- көлемі шектелмеген ерікті зейнетақы жарнасын
қоса алады; олар біруақытта немесе бірнеше рет, тұрақты немесе тұрақсыз,
қолма-қол ақшалармен немесе аударымдар түрінде қосылады.
Зейнетақы жарналары Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорына немесе
мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорына салымшының таңдауы бойынша,
зейнетақылық келісімшарт негізінде ашылған жеке зейнетақы шотына және жеке
нөмірге- әлеуметтік жеке код (ӘЖК) бағытталады.
Салымшылардың жинақталған жарналарын зейнетақы қорлары өкілетті банк
(кастодиан) арқылы, қаражаттарды құнды қағаздарға, банк депозиттеріне және
басқа да қаржылық құралдарға орналастыратын зейнетақы активтерін
инвестициялық басқару ұйымдарына береді. Орналастыру кезінде алынған табыс
инвестициялық табыс деп аталынады, жинақ қаражаттарының сомасына сәйкесті
салымшылардың жеке шоттары бойынша бөлінеді. Осындай үлгімен, зейнетақы
жасына келген кездегі төленетін салымшылардың зейнетақы жинақтары
қалыптасады.
“ҚР-ғы зейнетақымен қамсыздандыру туралы” жаңа Заңның енгізілуіне
байланысты ҚР–да жұмысшыларға өзінің кәрілік шағына қаражат жинау
мүмкіндігі ұсынылған, бірақта реформаланған жүйе қандай да бір басқа
бағдарлама бойынша қаражаттарды альтернативті жинауға мүмкіндік бермейді,
ол тек қосымша бекітілген міндетті жарналардың қосымша сомасын аударуға
мүмкіндік береді.
Қазақстанның зейнетақы жүйесі көптеген қағидаларға негізделеді:
1. Жинақтың қайтарымдылық қағидасы. Ол жалпы қоғамның, сонымен қатар,
әрбір азаматтың әл-аухатын көтеруге мақсатталған әлеуметтік-экономикалық
қалыптасулардың біруақытта әрі бағыттаушысы, әрі ынталандырушысы бола
отырып, басқалардың іс-әрекетін қамтамасыз етеді.
Бұл қағиданың қызметі бұрынғы еңбек еткен ұрпақтың зейнетақыларын
алуынан көрінеді. Бұдан басқа, оларға өздерінің жарналары қайтарылады, олар
өздерінің жеке зейнетақы қаражаттарын инвестициялағаны үшін өздерінің
кәрілік шағын қамтамасыз етуге жеткілікті сыйақыны алады. Бірақ
қайтарымдылық қағидасының мәнінде қарама-қайшылықта кездеседі, ол жыныстық
белгілерге байланысты. Мысалы, әйел адамдардың еңбекақы деңгейі ер
адамдармен салыстырғанда төмен, демек, зейнетақы жарналарының көлемі мен
зейнетақы жинақтарының сомасы да аз. Бірақ әйел адамдардың өмір сүру
ұзақтығы ер адамдарға қарағанда көп.
Қазақстандағы әйелдердің өмір сүру ұзақтығы- 70,4 жыл, ерлердікі-
60,45. Сөзімізді дәлелдеу үшін мынаған назар аударайық (кесте 1).
Кесте 1
ҚР-ғы тұрғындардың өмір сүруінің орташа ұзақтығы
Жылдар Барлық Соның ішінде Әйел адамдардың
тұрғындар өмір сүруінің
ұзақтығының
өсуі
Ер адамдар Әйел адамдар
1997 63,5 58,0 69,4 11,4
1998 63,6 58,0 69,7 11,7
1999 64,0 58,5 69,9 11,4
2000 64,5 59,0 70,4 11,4
2001 65,5 60,3 71,0 10,7
2002 65,5 59,8 71,3 11,5
2003 65,8 60,5 71,32 10,82
2004 66,0 60,7 71,52 10,82
2005 65,83 60,45 71,46 11,01
Елдің тұрғындарының өмір сүру ұзақтығына қатысты тенденция- оң. Бұл
жинақтаушы зейнетақы жүйесі үшін жағымды жағдай, қаншалықты жалпы әлемдік
деңгейге әлі қол жеткізілмесе де, сөзіміз дәлелді болу үшін төмендегі
деректерге назар аударайық (кесте 2).
Кесте 2
Әлемнің кейбір елдеріндегі тұрғындардың өмір сүруінің күтілген
ұзақтылығы
Ел Тұрғындардың Зейнеткерлікке шығу Зейнеттегі
күтілетін өмір сүру тұрғындардың
ұзақтылығы, жыл күтілетін өмір
сүру
ұзақтылығы, жыл
Ерлер әйелдер ерлер әйелдер Ерлер әйел
дер
Австрия 74,7 80,9 65 60 8,8 20,3
Бельгия 75,0 81,3 65 65 9,7 20
Ұлыбритания 75,0 80,0 65 60 9,7 20
Германия 74,3 80,6 60 65 9,1 20,3
Греция 75,5 80,8 67 67 8,7 13,8
Италия 75,2 81,6 61 56 14,2 25,3
Канада 75,9 81,4 65 65 11,2 16,9
Нидерланды 75,3 80,7 65 65 10,1 15,8
Норвегия 75,4 81,3 67 67 8,4 14,3
Португалия 71,9 79,1 65 65 7 13,9
Ресей 59,9 72,4 60 55 0,7 17,9
АҚШ 73,9 79,7 65 65 8,5 15,2
Түркия 67,0 72,1 60 55 6,8 17
Финляндия 73,7 81,0 65 65 8,2 15,8
Франция 74,5 82,3 60 60 14,4 12,1
Швейцария 75,6 82,0 65 62 10,5 19,9
Жапония 77,3 84,1 65 65 11,9 18
Кестеден көрініп тұрғандай, ерлер арасындағы өмір сүрудің ең көп
ұзақтығы Жапонияда (76,9) және Канадада (76,2), әйелдер арасында- Жапонияда
(83), Францияда (82,1), Канадада (81,9). Зейнеттегі ерелер арасындағы ең
көп өмір сүру ұзақтығы Францияда (14,4) және Италияда (14,2), ал әйелдер
арасында Италияда (25,3) және Швейцарияда (19,9).
Әйелдер мен ерлер арасындағы зейнетақы көлеміндегі айырмашылық толықтай
түсінікті. Балаларын тәрбиелей отырып, әйел адамдар барлық уақытта барлығы
бірдей дерлік оның дамуына сәйкесті білім ала алмайды немесе перспективалық
лауазымда жұмыс істей алмайды әрі сонымен біруақытта үй шаруашылығымен
айналыса да алмайды. Әрине дұрыс болар еді, егерде жолдасының өмірден ерте
өтуі жағдайында әйел адамға жанұялық зейнеткерлік табыстың жартысына
дейінгі бөлігін тең төлесе, жолдасы жоқ, бірақ бала тәрбиелеп отырған әйел
адамдарға төлеген сияқты. Әртүрлі үлгімен қарама-қайшылықтарға жол беру
әлемдік қауымдастықтың зейнетақы тәжірибесінде барынша жеткілікті прецедент
болуы мүмкін.
2. Келесі қағида- зейнетақы аударымдарының міндеттілігі. Оның
жұмысшылар мен жеке кәсіпкерлер арасында орындалмауы белгілі бір жолдармен
жазаланады. ЖЗҚ ерікті зейнетақы жарналарын да (салымшылардың өзінің
инициативасы бойынша мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларына заңмен
және зейнетақы келісімшарттарымен анықталған мөлшер мен тәртіпте
белгіленген ақшалай құралдарды салуы ) қабылдайды.
Жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының толық
және уақытылы аударылуын салық органдары бақылайды. Кешіктірілген жағдайда
ҚР Ұлттық банкімен бекітілген, қайта қаржыландырудың 1,2 реттік ставка
мөлшерінде, өтіп жатқан әрбір күн үшін пеня төленеді.
3. Зейнетақы жүйесінің маңызды қағидасы- еңбек жолдарынан кейінгі
өміріне жеткілікті соманы жинамаған тұлғаларға берілген мемлекеттік
кепілдемені қадағалау. Бұл категорияға төменгі жалақы мөлшерінде жұмыс
істейтін тұлғалар, сондай-ақ жоғарыда айтып өткеніміздей әйел адамдар
жатады.
Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі барлық өзгерістер қаржы
секторының қызметіне халықаралық қағидаларды және стандарттарды ендіру және
зейнетақы нарығында бәсекелік ортаны дамыту шеңберінде жүргізілуде. Осыған
байланысты жинақтаушы зейнетақы қорының бүгінгі даму сатысында негізгі
бағыттары болып қордың бәсеке қабілеттігін және сенімдігін тек қана ішкі
нарық талаптары есебінен ғана емес, сонымен қатар бизнесті жүргізудің
халықаралық стандартының талабына сай көтеру табылады.
1.2. Жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі жинақтаушы зейнетақы қорлары
Жинақтаушы зейнетақы қорлары- зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің
басты тізбегі болып табылатындықтан, осы бөлімде қарастырылатын мәселе сол
туралы болады.
Зейнетақы қоры өз алдына жеке қаржылық-банктік жүйе ретінде құрылды
және оның қаражаттары мемлекеттік бюджеттің құрамына кірмейді. Зейнетақы
қоры әлеуметтік қамсыздандыру органдарының қызметін ауыстырмайды,
қайталамайды: олардың алдында тек қана зейнетақы, жәрдемақы тағайындау және
төлеу тапсырмасы қалады. Зейнетақы қоры жәрдемақы және зейнетақы төлеуде
қаражаттардың жетіспеуі кезіндетүрлі себептер бойынша қиын қаржылық
жағдайға тап болған аймақтарға аударуға мүмкін болатын резервтерді құрады.
Зейнетақы қорына резервтегі қаражаттарды қысқа және ұзақ мерзімді
мемлекеттік құнды қағаздарға орналастыруға, қор қаражатын өсіруге мүмкіндік
беретін комерциялық қызметпен айналысуға рұқсат етілген. Жинақтаушы
зейнетақы қоры сонымен қатар өкілетті органмен келісе отырып өз өкілдік
және филиалын ашуға құқылы, бірақта жинақтаушы қор басқа жинақтаушы
зейнетақы қорының құрылтайшысы бола алмайды.
Жаңа жинақтаушы зейнетақы жүйесінде маңызды ролді Жинақтаушы Зейнетақы
Қорлары атқарады. Жинақтаушы зейнетақы қорларымен күн сайын зейнетақы
активтері бойынша келесідей операциялар жүзеге асырылады:
- зейнетақымен қамтамасыз етілуге құқығы бар тұлғалармен зейнетақы
келісімшарттарын жасау;
- салымшыларға жеке зейнетақы шоттарын ашу;
- салымшылардың деректер базасын қалыптастыру;
- түскен зейнетақы жарналарын қабылдау;
- комиссиондық сыйақыларды алу;
- басқа қорлардан жинақтарды аудару;
- қате аударылған жарналарды қайтару;
- инвестициялық табысты бөлу;
- салымшының өтініші бойынша зейнетақы келісімшартына түзетулер енгізу:
мекен-жай реквизиттерін өзгерту;
- зейнетақы жинақтарының жағдайы туралы ақпаратты беру;
- зейнетақы жинақтарын, оны алуға құқығы бар тұлғаларға төлеу;
- өтініш бойынша жинақтарды басқа қорға аудару, зейнетақы келісімшартын
тоқтату.
Банк-кастодианмен салыстыра тексеру апта сайын, ал зейнетақы төлеу
бойынша Мемлекеттк орталықпен тоқсан сайын жүргізіледі.
Көптеген операциялар қатары банктік процедуралармен ұқсас, соның
ішінде, клиенттерден құжаттарды қабылдау және төлемдерді жүзеге асыру.
Қазақстанда бірыңғай деректер базасы жұмыс істейді, онда келісімшарттың
жасалған уақыты, жарналар сомасы, әртүрлі өзгертулер туралы ақпаратты
қамтитын барлық салымшылардың жеке зейнетақы шоттары ескеріледі.
Зейнетақы қорлары қаражатқа өздері иелік етпейді, олар банк-
кастодиандарда сақталады. Оларға зейнетақы жарналарын және активтерін
инвестициялауға рұқсат берілмейді, бұл қызметті зейнетақы активтерін
басқаратын ұйымдар атқарады. Қорлар, олармен және банк-кастодиандармен
келісімшартқа отырады.
Салымшылардың ақшалай құралдарының қозғалысын талдау- зейнетақы
жүйесінің жалпы экономикалық жағдайын бағалааудың маңызды құрамдас бөлігі.
Бұл аспектінің өзектілігін ескере отырып зейнетақы қорларының
салымшыларының ақшалай құралдарының қозғалысын келесі сызбадан көруге
болады (сызба 2).
1
2
3
7
4
6
5
8
Сызба 2
ЖЗҚ-ның салымшыларының ақшалай құралдарының қозғалысының құрылымдық-
функционалдық сызбасы
1- транзиттік шотқа зейнетақы жарналарын аудару;
2- қор шотына аудару;
3- қор активтерін есепке алу және сақтау;
4- зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асырушы
ұйымдардың қызметі мен шоттардың жағдайы туралы ақпарат;
5- жинақтаушы зейнетақы қорларының активтері;
6- қор қаражатын орналастыруға тапсырыс;
7- қор активтерінің мақсатты пайдаланылуын бақылау;
8- инвестициялық табыс;
9- жеке табыс салығын төлегеннен кейінгі зейнетақы төлемдері.
Зейнетақы активтерінің қозғалысының жүйесі өзіне жинақтаушы зейнетақы
қорларының салымшыларын, зейнетақыны төлеу бойынша Мемлекеттік орталықты,
жинақтаушы зейнетақы қорларын, зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды
жүзеге асырушы ұйымдарды, банк-кастодиандарды қосады. Жүйенің барлық
элементтері “ҚР-ғы зейнетақымен қамтамасыз ету туралы” Заңының баптарына
сәйкесті және ҚР Үкіметінің қаулыларымен қалыптасты. Олардың функциялары
қатаң белгіленген.
Жинақтаушы зейнетақы қорлары мен зейнетақы активтерін инвестициялық
басқаруды жүзеге асыратын ұйым арасындағы өзара қарым-қатынастар қор
активтерін басқару туралы келісімшартта көрсетіледі. Келісімшарттың
жасалғаны туралы шешімді қабылдау тәртібі қордың жарғысымен бекітіледі.
Зейнетақы активтерін инвестициялау активтерді басқарушы ұйымға жүктелген,
зейнетақы қоры инвестициялық процеске қандайда бір жолмен әрекет етуіне
құқылы емес.
Зейнетақы активтерін басқару ұйымдарының функцияларына мыналар жатады:
- ішкі, сондай-ақ халықаралық қаржылық нарықтағы жағдайды білу, қадағалау;
- салымшылардың қаражаттарын тиімді орналастыру;
- табыстың мүмкін жоғарғы деңгейін қамтамасыз ету;
- табыстың мүмкін жоғарғы деңгейін қамтамасыз ету.
Ал, міндеттері болып зейнетақы қорларының портфеліндегі қаржылық
құралдардың есебін жүргізу; инвестициялық табысты күн сайынғы есептеу және
зейнетақы қорының акцияларының құнын есептеу табылады.
Қордың зейнетақы активтерінің қозғалысының жүйесіне банк-кастодиандар
тартылған, олардың тікелей қызметі ЖЗҚ-ның салымшыларының ақшалай
құралдары мен құнды қағаздарын сақтаумен, зейнетақы активтерімен
мәмілелердің жүргізілуінің заңдылығына бақылауды жүзеге асырумен
байланысты. Банк-кастодиан жинақтаушы қорлардың активтерінің
орналастырылуына бақылауды жүзеге асырады және зейнетақы активтерін
инвестициялық басқаруды жүзеге асырушы ұйымдардың, олар заңға сәйкес
келмеген жағдайда, тапсырмаларын орындамауға міндетті. Бұл туралы
инвестициялық басқаруды жүзеге асырушы ұйым тез арада құнды қағаздар
нарығын реттеу бойынша өкілетті органды және жинақтаушы зейнетақы қорларын
хабарландыруы керек.
Осыған байланысты жинақтаушы зейнетақы қорлары тек қана бір банк-
кастодианмен байланыста болуы қажет, сонымен бір уақытта мұндай шектеулер
банк-кастодиандарға қатысты емес. Олардың бір немес бірнеше жинақтаушы
зейнетақы қорларымен жұмыс істеуге құқығы бар.
Зейнетақы төлемдерін тағайындау үшін болашақ зейнеткерлер Зейнетақыны
төлеу бойынша Мемлекеттік Орталықтың аудандық немесе қалалық бөлімшесіне
келесідей құжаттарды тапсыруы қажет:
1. 1. жеке басын куәландыратын куәлік;
2. 2. арыз;
3. тұрақты тұрғылықты жері бойынша тіркелгендігі туралы құжат немесе
ауылдық немесе селолық әкімшіліктердің тұрғын үй Департаментінен анықтама;
4. 1995 жылдан бастап үш жыл үшін орташа айлық табыс туралы анықтама;
5. 1998 жылдың 1 қаңтарына дейін жұмыс істеген кездегі Зейнетақы қорына
сақтандыру жарналарын төлеу бойынша бережақтың жоқтығы туралы салық
комитетінен анықтама.
Жұмыс өтілін (стажын) куәландыру үшін келесі құжаттар ұсынылуы мүмкін:
1. еңбек кітапшасының көшірмесі;
1. оқу туралы дипломның көшірмесі;
2. әскери билеттің көшірмесі;
3. балаларының тууы туралы куәлік, реабилитациялау туралы анықтама;
4. кездейсоқ және максимальды радиациялық тәуекелі бар аймақтарда тұратынын
куәландыратын құжат.
Соңғы наурыз-сәуір айларында Үкіметпен және қаржылық органдар қатарымен
жинақтаушы зейнетақы қорларының көптеген құжаттарға қол қойылды. Атап
айтсақ, солардың бірі болып 24.12.2005.№440 қаржылық ұйымдар және
қаржылық нарықты бақылау және реттеу бойынша ҚР Агенттігінің Басқармасының
қаулысы табылады. Бұл қаулымен “Жинақтаушы зейнетақы Қорларынан зейнетақы
жинақтарын аудару ережесіне” өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Мұндай
өзгертулер мен толықтырулардың пайда болуына не себеп болды?
Мұндай өзгертулердің пайда болуы мынадай факторлар қатарынан болды.
Біріншіден, республика ішінде көші-қон қозғалысының көбеюі, республиканың
еңбек етуші тұрғындарының белсенді орналастырылуы, сонымен қатар
жұмысшының өзінің өз зейнетақы жинақтарын бір күн ішінде аударуға
мүмкіндігінің жоқтығын айтуға болады.
Осы Ережеге зейнетақы жинақтарын аудару тек салымшының өзімен емес,
сонымен бірге нотариалдық куәландырылған сенім қағазы бар басқа да жеке
немесе заңды тұлғалар жүзеге асыра алу мүмкіндігіне қатысты өзгертулер
енгізілген.
Екіншіден, ереже нормаларына сәйкесті жүргізу үшін өзгертулер енгізілді
(қосымша 1 және 2), соған қоса олардың сенген адамдарымен толтырылатын
өтініштердің жаңа түрлері қарастырылған (қосымша 3 және 4).
Үшіншіден, салымшымен арыз берілген күннен бастап жеті жұмыс күні
ішінде зейнетақы жинақтарын аудару туралы тапсырманың орындалмау себебі
көрсетілген, салымшыға немесе сенген адамға ынталандыру жауабын жазбаша
түрде ұсынуға жіберуші-қордың міндетті екендігі қарастырылған.
Зейнетақы қорының жетекші органы-төрағамен басқарылатын басқарма.
Қазақстанда қазіргі таңда жинақтаушы зейнетақы қорының екі түрі бар:
1) ең ірі бір ғана Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры;
2) мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары.
Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры құрылтайшы болып Қазақстан
Республикасының Үкіметі табылатын, жабық акционерлік қоғам түрінде
құрылады.
Мемлекеттік зейнетақы қоры мыналарды қаржыландырады:
1) зейнетақы төлемдерін алушылар мен зейнеткерлерге құралған
мемлекеттік зейнетақы;
2) егер зейнетақы көлемі заңмен бекітілген минималды денгейден төмен
болғандағы қосымша ақы түріндегі әлеуметтік жәрдемақы.
Аталған қор зейнетақы активтерін мемлекеттік құнды қағаздарға, банк
депозиттеріне, халықаралық қаржылық ұйымдардың құнды қағаздарына, құнды
қағаздар нарығын реттеу бойынша өкілетті органмен белгіленген тәртіпте
орналастыру жолымен инвестициялық қызметті жүзеге асырады.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қоры жабық акционерлік қоғам
түрінде құрылады. Оның құрылтайшылары болып Қазақстан Республикасының
резиденттері болып табылатын жеке және заңды тұлғалары бола алады.
Корпоративтік жинақтаушы зейнетақы қорының акционерлері мен құрылтайшылары
болып Қазақстан Республикасынының заңды тұлғалары табылады. Бірақта,
мемлекеттік корпорациялар және мемлекеттің үлесі келесі акциялар пакеті
бар корпорациялар мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорының
акционерлері және құрылтайшылары бола алмайды. Мемлекеттік емес жинақтаушы
зейнетақы қорлары ашық және корпоративтік болып бөлінеді. Ашық жинақтаушы
зейнетақы қоры салымшылардан зейнетақы жарналарын алушының тұрғылықты және
жұмыс орнына тәуелсіз қабылдайды.
Корпоративтік жинақтаушы зейнетақы қоры осы қордың акционерлері және
құрылтайшылары болып табылатын, бір немесе бірнеше заңды тұлғалардың
жұмысшылар-алымшылары үшін құрылады.
Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету туралы Заңның
36-бабына сәйкесті, ашық жинақтаушы зейнетақы қорның құрылу және әрекет ету
кезінде бірде-бір тұлға тікелей немесе жанама түрде дауыс беру құқы бар
акциялардың 25%-нен көп бөлігіне иелік етуге, үкім етуге немесе басқаруға
құқылы емес. Бірақта бұл шектеулер корпоративтік жинақтаушы зейнетақы
қорына жүргізілмейді немесе таратылмайды.
Мына жағдайды да айта кеткен жөн, зейнетақы қорларының нақты құнының
азаюы кезінде корпоративтік жинақтаушы зейнетақы қорының акционерлері
Қазақстан Республикасының үкіметімен бекітілген тәртіпте инвестициялық
табыстың жоғалуын қайтарады және үлкен жауапкершілікте болады.
Міне сондықтанда, мемлекеттік зейнетақы жүйесін демонополизациялау
зейнетақы сферасында нарықтық ортаны қалыптастыру үшін жағдай туғызды.
Зейнетақы қорларының активтері инвестициялық ресурстардың маңызды құрамдас
бөлігі және елдің қаржы жүйесінің өзіндік ішіндегі тұрақтандырғышы
(стабилизаторы) болып табылады. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында
зейнетақы жүйесін реформалаудың нәтижесінде республика аймақтарында 78
филиалы мен 77 өкілдігі бар 14 жинақтаушы зейнетақы қоры жұмыс істейді.
Олар Филип Моррис Қазақстан КНЗҚ ЖАҚ, Валют–транзит қор МЕНЗҚ ЖАҚ;
Қазақстан МЕЖЗҚ ЖАҚ; НефтегазДЕМ МЕЖЗҚ ЖАҚ; Құрмет МЕАЖЗҚ ЖАҚ;
Мемлекеттік МЕЖЗҚ ЖАҚ; Қазақмыс ЖЗҚ ЖАҚ; Қорғау ЖЗҚ ЖАҚ; Қазақстан
Халық Банкі ЖЗҚ ЖАҚ; Ұлар Үміт ЖЗҚ ЖАҚ; Отан АМЕЖЗҚ ЖАҚ; Сенім
АМЕЖЗҚ ЖАҚ; Атамекен ЖЗҚ ЖАҚ.
Бұдан басқа жинақтаушы зейнетақы қорлары барынша маңызды функциялардың
бірі- инвестициялық қызметті орындайды. Жинақтаушы зейнетақы қорларының
зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды 12 ұйым жүргізеді, олардың
ішінде 5 жинақтаушы зейнетақы қорының өз бетінше зейнетақы активтерін
басқаруды жүзеге асыруға лицензиясы бар: “Жинақтаушы зейнетақы қоры “МЖЗҚ”
АҚ, “Қазақстан халық банкінің жинақтаушы зейнетақы қоры” АҚ, “БТА Қазақстан
жинақтаушы зейнетақы қоры” АҚ, “Капитал” Жинақтаушы зейнетақы қоры” АҚ және
“Қазақмыс”Жинақтаушы зейнетақы қоры” АҚ.
Салымшылардың жеке зейнетақы шоттарының саны міндетті зейнетақы
жарналары бойынша 2006 жылдың қорытындысы бойынша 8 401 370 құрап отыр.
Ерікті зейнетақы жарналары бойынша жеке зейнетақы шоттарының саны-33 003
құрап, зейнетақы жинақтарының сомасы 580,5 млн теңгеге жетті.
Ерікті кәсіби зейнетақы жарналары бойынша жеке зейнетақы шоттарының
саны 3732 құрап, олардың зейнетақы жинақтары 29,7 млн теңгені құрады.
Зейнетақы жүйесін реформалау сәтінен бастап, зейнетақы қорларының
активтері Қазақстан Республикасы капитал нарығының реформаларының құрамдас
процестерінің бірі болатындығы болжанды. Қазақстанның экономикалық даму
стратегиясының басқа да екі ажыратылмас процесі болып құнды қағаздар
нарығының дамуы және жекшелендіру табылуы керек. Сонымен қатар, жеке
зейнетақы қорларының активтері құнды корпоративтік қағаздар нарығының
дамуын ынталандырады деп жоспарланды. Бірақ зейнетақы реформасының алғашқы
жылдарының нәтижесі бойынша активтердің 93,3% мемлекеттік құнды қағаздарға
салынды, еврооблигацияларға - 15,53%, қаржы министрлігінің қысқа, орта және
ұзақ мерзімді құнды қағаздарына - 81,78%, Ұлттық банктің ноталарына -2%.
Сондықтанда, мемлекеттік және мемлекеттік емес қорлардың барлық
зейнетақылық қызметі бүгінгі таңда мынаған әкеліп саяды; Үкімет жарлығы
бойынша азаматтар табысының 10%-і жинақтаушы зейнетақы қорына аударады.
Бұл ақшалар инвестициялануда инвистициялық табыстың 90% салымшылардың және
зейнетақы шотына түседі, ал 10%–і қордың мұқтажына жұмсалады.
1.3. Қалыптасқан зейнетақы жүйесінің артықшылықтары мен кемшіліктеріне
ғалымдар мен тәжірибеші- экономистердің көзқарастары мен пікірлері
Өзімізге белгілі 1998-2000 жылдар зейнетақы реформасын және жинақтаушы
зейнетақы қорларын құру кезеңі болып табылады. Осы жылдары зейнетақы
реформасы нақты нәтижелерге қол жеткізді. Оны жүргізудің тығыз уақытын,
заңдық және нормативтік базаны, сонымен қатар нарық инфрақұрылымын
қалыптастырушы зейнетақылық қызмет нарығына жеке инвестицияларды тартудың
табыстылығын атап өтуге болады. Бірақта, Қазақстанның зейнетақы жүйесін
реформаландыру шығындарына қарамастан, оның қалыптасуы бүгінгі таңда
экономиканың қаржылық-экономикалық секторына оң әсерін тигізуде. Қаржы
нарығында ресурстары екінші деңгейдегі банктердің тжеке қаражаттарынан
асатын жаңа институциональдық инвестор пайда болады, ал жақын болашақта
зейнетақы қорларының активтері екінші деңгейлі банктердің актитвтерімен
толық үйлестірілген болады.
Осы реформаның басты артықшылықтарының бірі болып-бюджеттік жүктеменің
жеңілдеуінің білінуі табылады, мұның себебі, ендігі жерде әрбір жұмыс
істеуші адам өзінің болашақ зейнетақысын өзі қамтамасыз етеді. Екінші-
зейнетақы қорларының салымшыларының зейнетақысының мөлшері оның зейнетақы
жинақтарының көлеміне тәуелді, яғни ол қалай жұмыс істеді және қанша табыс
тапты. Ал зейнетақымен қамтудың ескі жүйесінде еңбек ардагерлері,
батырларынан бастап барлық зейнеткерлер нәтижесінде бірдей көлемде
зейнетақы алады. Келесі аспект- бұрын елде ақша жетпеген кездер болды.
Бүгінгі жүйеде 1 млрд.доллардан астам қаражат бар. Бізде ұзақ мерзімді
жобаларға ақшаларын сала алатын ірі институциональдық инвесторлар құрылды.
Және барлық ақшалай қаражаттар құнды қағаздарға салынды. Олар жансыз жүк
болып жатқан жоқ, экономиканы дамытуда және салымшыға инвестициялық табыс
әкеледі.
Зейнетақы жинақтары жаппай мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыруға,
көптеген инвестициялық жобаларды таратуға мүмкіндік берді. Бұл барлық
ақшалар мемлекеттік құнды қағаздарға және ірі қазақстандық компаниялардың
облигацияларына инвестицияланады. Олар елді дамытуға, өндіріс көлемін
өсіруге жұмсалады, ал бұл барлық уақытта тұрғындардың жұмыспен қамтылуымен
байланысты. Жұмысшылар қажет, негізгі өндіріс ұлғайған кезде және қосымша
жұмыстар пайда болады. Жаңа жұмыс орындары өнімді өткізу және тасымалдауда,
инфрақұрылымды құру және дамытуда пайда болады. Тағы да бір аса маңызды
факт Қазақстан экономикасының шетелдік инвестициялардан тәуелділігі
зейнетақылық жинақтардың нәтижесінде маңызды қысқарды. Осы аталған барлық
артықшылықтар жинақтаушы зейнетақы қорларының алдына қойылған стратегиялық
тапсырмалардың жүргізілуінің бірден бір нәтижесі.
Бірақта осындай оңтайлы сәттермен қатар, оның теріс жақтары да бар.
Орындаушылардың немесе атқарушылардың кінәсінен зейнетақы реформасы
тиімсіз: жалдамалы жұмысшыларды міндетті зейнетақылық сақтандыруға
қарамастан тек қана 3,7 млн. аса адам, яғни еңбекпен қамтылған тұлғалардың
80 пайызы зейнетақы келісімшарттарын жасаған.
Қазіргі уақытта бірде бір зейнетақылық келісімшартта қордың өзінің
қаржылық міндеттемесі көрсетілмейді. Салымшы қандай көлемде зейнетақы
немесе зейнетке шыққан кезде жалақысының қанша пайызын алатынын білмейді,
бұдан басқа, зейнетақы көлемі жинақталған сома мөлшеріне тәуелді болатынын
білмейді және онда да жазбаша түрде емес. Бұған қоса қаражаттың жылдық
минимальдық өсімі жазбаша кепілдендірілмейді.
Дамыған елдерде зейнетақы деңгейіне мемлекет, кәсіпорын және азамат
жауапты. Бізде 1998 жылдан бастап мемлекет тек қана бақылау және қадағалау
функциясын атқарады. Жұмыс беруші зейнетақымен қамтамасыз ету бойынша
қамқорлықтан босатылған.
Аталған мәселелердің ішіндегі ең түпкісі-бұл зейнетақылық жарналардың
толық түрде түспеуі. Олар табыстарды төлеу көздерінен жүргізілуі керек.
Әрине, жұмыс берушілермен жарналар ұсталынады, бірақта зейнетақы қорларына
кейбіреулерімен бірден және барлық уақытта аударылмайды. Бұл қорларға
салымшылар алдындағы өздерінің міндеттемелерін сапалы орындауға кедергі
тудырады, қосымша күшті алады және салымшыларды инвестициялық табыстың
маңызды бөлігінен айырылуына әкеледі.
Сонымен, жоғарыда айтылғандардың бәрінен мынадай өорытынды шығаруға
болады: қорлар қаншалықты көп және күшті болса, соншалықты көп қаражаттар
ағымын олар отандық экономикаға қамтиды. Бірі екіншісін ынталандырады.
Бізде Қазақстанның жақын экономикалық гүлденуіне сенімді болатын барлық
негіз бар.
Бұрынғы салидарлық жүйеде де қазіргі зейнетақы жүйесінде де мемлекет
зейнетақымен қамтамасыз етуді реттеуді өз құқығында қалдырды. Бұл үшін
қазіргі таңдағы әрекет етуші бес бөлімнен тұратын ҚР–ғы зейнетақымен
қамтамасыз ету туралы Заң дайындалды.
Онда зейнетақы қорларын сақтауды қамтамасыз ету бойынша шаралар,
орталықтан, сонымен қатар жинақтаушы зейнетақы қорларынан зейнетақымен
қамтамасыз ету тәртібі қарастырылған. Енді осы аталған заңның кейбір
баптарына тоқталамыз.
“ҚР-ғы зейнетақымен қамтамасыз ету туралы” Заңның 27-бабына сәйкесті,
жинақтаушы зейнетақы қорларының салымшысы жинақтаушы қорды таңдауға,
зейнетақылық жинақтардың жағдайы туралы ақпаратты алуға, үшінші тұлғаның
үлесіне зейнетақы жарналарын ерікті түрде жүргізуге, жинақтаушы қорлардың
іс-әрекеттеріне сот тәртібінде шағымдануға құқықты. Бірақта, осыған қоса
салымшы міндетті зейнетақы жарналарын жинақтаушы зейнетақы қорларының тек
біреуіне ғана салуы, жинақтаушы зейнетақы қорына, олармен орындалатын
міндеттемелерге әсер ететін барлық өзгерістер туралы, осы өзгеріс пайда
болған кезден бастап 10 күн ішінде хабарлауы тиіс.
Алымшы немесе алушы өз кезегінде жинақтаушы қорлардан зейнетақы
төлемдерін, зейнетақы жасына жеткен кезде және Заңда қарастырылған басқада
жағдайларда алуға құқылы және бір жинақтаушы зейнетақы қорынан басқа бір
жинақтаушы зейнетақы қорына өзінің зейнетақылық жинақтарын күнтізбелік
жылда 2 реттен көп емес аударуға, өзінің жинағын мұрагерлікке қалдыруға,
сонымен қатар Қазақстаннан тыс жерлерге тұрақты қоныс аударуына байланысты
зейнетақы жинақтарын алуға құқылы.
“ҚР-ғы зейнетақымен қамтамасыз ету туралы” Заңға сәйкесті, азаматтар
мынадай жастан бастап зейнетақы тағайындауға құқы бар:
1998 ж 1-қаңтарынан бастап ерлер -65, әйелдер-56 жаста;
1998 ж 1-шілдесінен бастап- ерлер 61,5, әйелдер- 56,5 жаста;
1999 ж 1-шілдесінен бастап ерлер- 62, әйелдер-57 жаста;
2000 ж 1-шілдесінен бастап ерлер- 62,5, әйелдер-57,5 жаста;
2001 ж 1-шілдесінен бастап ерлер- 63, әйелдер-58 жаста.
Кездейсоқ және барынша радиациялық тәуекел аймақтарында өмір сүретін,
1949 жылдың 24 тамызы мен 1963 жылдың 5 шілдесі аралығында, азаматтар
мынадай тастап бастап зейнетақы тағайындауға құқылы:
- ерлер -25 жылдан кем емес жұмыс өтілі бар -50 жас;
- әйелдер -20 жылдан кем емес жұмыс өтілі бар - 45жас.
Ауылдық жерде тұратын, 5 және одан да көп бала туып, оларды сегіз жасқа
дейін тәрбиелеген әйелдер 50 жасқа толғанда жасына байланысты зейнетақы ала
алады.
Зейнетақы төлеу келесідей үлгімен жүзеге асырылады: егер еңбек қызметі
1998 жылдың 1 қаңтарынан кейін басталса, онда зейнетақы жасына жетенде
зейнетақылық төлемдерді өзінің жеке зейнетақылық жинақтары есебінен, өз
жинақтаушы зейнетақы қорынан алады. Осы мерзімге 6 ай немесе оданда көп
уақыты барлар үшін,заңға сәйкес олардың зейнетақысы 2 бөліктен тұрады.
Біріншісі зейнетақымен төлеу бойынша мемлекет орталық (ЗТМО). Оның көлемі
еңбек өтіліне пропорционалды есептеледі. Екінші бөлігі жинақтаушы зейнетақы
қорынан төленеді және оның көлемінен зейнетақы қорларына тікелей тәуелді.
1998 жылдың 1 қаңтарына дейін зейнетақы алып келгендердің бәрі (яғни
зейнетақы жасына жеткен және 20-25 жыл жұмыс өтілі бар азаматтар)
зейнетақыларын жинақтаушы жүйенің төлемдерімен қатар зейнетақыны төлеу
бойынша мемлекеттік орталықтан ала береді.
Зейнетақылық төлемдерді аудару толық көлемде зейнетақы төлеу бойынша
мемлекеттік орталықтан жүргізіледі.
Мемлекеттік орталықтан зейнетақылық төлемдерді аудару үшін табыс
сәйкесті жылға республикалық бюджет туралы заңмен бекітілген 15-реттік
айлық есептік көрсеткіштен аспауы керек.
Мемлекеттік орталықтан зейнетақылық төлемдер өмір бойына тағайындалады
және төленеді.
Бұл категориялардың зейнетақы төлемдерін қаржыландыру көздері соңғы
есепте бірыңғай респупбликалық және жергілікті бюджет қарастырылады.
ҚР-дың 15.03.2006ж. №170 қаулысымен ҚР Үкімет пен 15.03.1999ж. №275
бекітілген қаулысына жинақтаушы зейнетақы қорына міндетті зейнетақы
жарналарын аудару, төлеу, ұстау ережесіне өзгертулер енгізілді.
ҚР-ның еңбек және тұрғындарды әлеуметтік қорғау министрлігінде
түсіндірілгендей, 16.06.2005ж. ҚР-ғы зейнетақымен қамту туралы ҚР-ның
заңына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы №58 ҚР-ның заңы
шеңберінде әрекет етуші зейнетақы заңнамаларын жетілдіруге бағытталған
нормалар қаралған, бұл заңнама зейнетақыны төлеу бойынша мемлекеттік
орталықтан жинақтаушы зейнетақы қорына міндетті зейнетақы жарналарын
есептеу, төлеу және ұстау (аудару) ережесінде өзгертулерден көрінеді.
Ережеге енгізілген өзгертулердің көбі 2006 жылдың 1 шілдесінен бастап
әрекет етеді, бірақта кейбір арнайы өзгертулер қаулыға қол қойылғаннан
бастап күшіне енеді, яғни 2006 жылдың 15 наурызынан. Заңға сәйкес 2006 ж
1шілдесінен бастап агенттер (жұмыс берушілер) ЗТМО-тан жұмысшылар міндетті
зейнетақы жарналарын есебінен зейнетақымен қамту туралы келісімшарттың бар
екендігін туралы анықтамасын ала алады. Бұл жағдайда олар міндетті
зейнетақы жарналары есебінен зейнетақымен қамту туралы келісімшарттың
көшірмесін талап етуге құқығы жоқ. Оған қоса жұмысшымен жинақтаушы
зейнетақы қорын таңдау құпиясы қамтамасыз етіледі деп ҚР еңбек және
халықтық әлеуметтік қорғау министрлігі атап өтті. Сонымен, міндетті
зейнетақы жарналары есебінен зейнетақымен қамту бойынша келісімшартта
жасалған нақты көрсеткіш туралы мәліметтерді жұмысшы, зейнетақы қоры және
ЗТМО білетін болады.
Ережеге енгізілген өзгертулер мен толықтыруларға сәйкес, агенттер
(жұмыс берушілер) бес жұмыс күні ішінде міндетті зейнетақы жарналары
есебінен зейнетақымен қамту туралы жұмысшыда келісімшарттың бар екендігін
растайтын құжаты ЗТМО-дан ала алады. 2006 жылдың 1 шілдесінен бастап күшіне
енетін ереженің жаңа мазмұнына сәйкес, соның ішінде бережақ, ЗТМО-да
жүргізіледі, ЗТМО міндетті зейнетақы жарналары есебінен зейнетақымен қамту
туралы келісімшартты жасасқан жеке тұлғалардың бірыңғай тізіміне сәйкесті
жинақтаушы зейнетақы қорына аударылады.
Міндетті зейнетақы жарналары есебінен зейнетақымен қамту туралы
келісімшарт және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz