Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы қоры нарығының құрылымы
Тақырыбы: Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуындағы мемлекеттік емес
зейнетақы қорларының ролі
ЖОСПАР
Кіріспе 1
І-бөлім. Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының жалпы сипаты 3
1.1 Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының мәні, мақсаты және міндеттері 4
1.2 Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының елдің әлеуметтік – экономикалық
дамуындағы атқаратын қызметтері мен құқықтық негіздері 6
1.3 Шетел тәжірибесінде мемлекеттік емес зейнет ақы қорының экономикада
қолдану механизмі 12
ІІ-бөлім. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуындағы
мемлекеттік емес зейнетақы қорларының қызметіне талдау жүргізу 16
2.1. Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларының қалыптасу мен
дамуына баға беру 24
2.2 Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметін бағалау 35
ІІІ-бөлім. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуындағы мемлекеттік емес
зейнетақы қорларын дамыту және жетілдіру жолдары 43
Қорытынды 54
Қолданылған әдебиеттер 57
Кіріспе
Қазақстан Республикасының әлеуметтік – экономикалық дамуындағы маңызды
рөлді Қазақстанның зейнетақы қызмет көрсету нарығы алады. Бұл бүгінгі таңда
тұрақты түрде дамып келе жатқан нарықтардың бірі.
Зейнетақы реформасына еркіндік беріп, даңғыл жол ашқан (Қазақстан
Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы 1997 жыл 20 маусым)
Қазақстан Республикасының заңы болған. Осы негізде бүгінгі күні жаңа
зейнетақы жүйесі аяғынан тік тұрды деп айтуға болады.
Халықты зейнетақымен қамтамасыз ету мәселесі әр кезде әр елде өте
маңызды болған. Бұл жүйенің дамуы елдің ерекшелігіне, әлеуметтік –
экономикалық дамуына қарай қалыптасқан деуге болады. Соның ішінде Қазақстан
Республикасында таңдалған зейнетақы мен қамтамасыз ету жүйесі өзінің
ерекшелігіне ие. Бұл жүйенің ары қарай дамуы бүгінгі таңда актуалды
мәселелерінің бірі. Ол көп аспектілі және де талдау, талғау, зерттеуді
қажет ететін жүйе деп санаймын. Ол неғұрлым түсінікті, жеткілікті, жан-
жақты тармақталған жүйеге айналса соғұрлым оның дамуы, тұрақтылығы нығая
түседі.
Қазақстанның мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорының әлеуметтік
– экономикалық дамуындағы ролі мен оны талдай отырып, оған нақты баға беру
және ролін арттыру жолдарын қарастыру алға койған мақсат болып табылады.
Осы мақсатқа жетуде магистрлік жұмыстың алдында мынадай міндеттерді
шешу керек:
1). Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының жалпы сипатын суреттеу үшін
оның бірінші – мәні мен мақсатын атқаратын міндеттерін бірінші бөлімде айта
кеткенім жөн деп есептеймін.
2). Мемлекеттік емес зейнетақы қорының қандай әлеуметтік –
экономикалық маңызы бар, ол қандай қызмет атқарады және бүгінгі таңда
қандай құқықтық негіздермен қамтылған деген сияқты мәселелер бұл қордың
сипатына бір бояу түс береді деп ойлаймын.
3). Еліміздің мемлекеттік емес зейнетақы қоры өз сипаты мен
ерекшелігіне ие болса, шетел тәжірибесіндегі осы қорлар қандай сипатқа ие
деген салыстырмалы көзқарас, олардың қандай механизм арқылы іске асатыны
зертеу тақырыптың маңызды бір бөлігі.
4). Қазақстан Республикасының мемлекеттік емес зейнетақы қорлары қалай
қалыптасқан және оның ары қарай даму негізі қалай, бұл қорлардың
салымшыларының саны, қаржы құралдарының жұмсалысы, айналысы, қорлардың
тұрақтылығы мен қалыптасып келе жатқан санына баға беру оның даму болашағын
анықтайтын мәселе деп есептеймін. Сондықтан бұл жұмыстың екінші бөлімі осы
мәселеге арналған.
5). Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары нарықтық ортада
маңызды орынға ие. Халықтың сеніміне нарықтық ортада ие болу, оның
қаражаттарын жинақтау бұл қорлар үшін басты мәселелерінің бірі. Олардың
болашақта дамуын бүгінгі күні бағалау анықтаса жетілдіру жолдарын әлемдік
тәжірибе жан-жақты жұмыстары анықтайды.
Жұмыстың зерттеу объектісіне Қазақстан Республикасының мемлекеттік емес
зейнетақы қорлары жатады. Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізіне
отандық және шетелдік ғалым экономистердің осы тақырыпты зерттеуге
бағытталған ғылым еңбектері жатады. Соның ішінде: отандық экономистер
Нұрмағанбетов Е.Е. , Алибаев А.С. , Гастенко Г.Н. шетелдік М. Абухадба, Ч.
Виплош және т.б.
І-бөлім. Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының жалпы сипаты
Қазақстанның зейнетақы қызмет көрсету нарығында, бүгінгі күні, басқа
қаржы нарығының сегменттерінен айырмашылығы, тұрақты түрде дамуы.
1997 жылғы 20 маусымда Қазақстанда еліміздегі алғашқы жинақтаушы
зейнетақы жүйесін қалыптастырудың негізі болған "Қазақстан Республикасының
зейнетақымен қамтамасыз ету туралы" заңы қабылданды. Қазақстан ТМД
елдерінің ішінде бірінші болып ескіден қалған азаматтарды зейнетақымен
қамтамасыз ету жүйесін жинақтаушы жүйемен қайта қалыптастырды. Жинақтаушы
зейнетақы жүйесін реформалаудың қаншалықты артықшылықтары мен оңтайлы
жақтары болғанымен әлі күнге дейін көптеген мәселелері шешімін тапқан жоқ.
Жалпы мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қоры – салымшылардың
міндетті және ерікті зейнетақы жарналарын, сандарға сәйкес түсетін өзге де
қаражатты жинауды және алушыларға зейнетақы төлеуді, осындай-ақ зейнетақы
активтерін қалыптастыру жөніндегі қызметті және осы Заңда белгіленген
тәртіппен оларды зейнетақы активтері жөніндегі компания арқылы
инвестициялауды жүзеге асыратын заңды тұлға.1,б.30
Жинақтаушы зейнетақы қорының салымшысы болып зейнетақы төлемін алушының
пайдасына зейнетақы жарналарын төлеуді жүзеге асыратын жеке немесе заңды
тұлға болып табылады.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорының негізгі көрсеткіштерінің
(салымшылары мен зейнетақы жарналары, зейнетақы активтері мен жинақтары),
зейнетақы жүйесі бойынша көрсеткіштердің жалпы көлеміндегі үлесінің тұрақты
өсуі, тұтастай алғанда мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларына
халықтың сенімінің өсуін куәландырады.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметін реттеу бойынша комитет
нормативтік құқықтық актілер жасап және де өзгертулер мен толықтырулар
енгізе алады.
1998 жылдың қаңтарынан бастап жинақтаушы зейнетақы жүйесінің елде
қызмет еткеніне 5 жыл асып отыр. 2002 жылдың 1 тоқсанына Қазақстанның
зейнетақы қызмет көрсету нарығы зейнетақы активтерінің өсуімен де, сонымен
қатар нарықтық қатысушыларының сандық құрамы мен жинақтаушы зейнетақы
қорларының инвестициялық портфелінің тұрақты дамуымен сипатталады.
1.1 Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының мәні, мақсаты және міндеттері
Қазақстанда зейнетақы реформасының басталғанынан бері 5 жыл асып
барады. Оны жүргізу объективтілік қажеттілік негізінде болады. Бірақ
реформаның нәтижелері мен жүзеге асу әдістері біркелкі бағалануы мүмкін
емес. Елдегі болған зейнетақы реформасын бағаламас бұрын зейнетақы жүйесін
қайта құрудың әйгілі варианттарына және кейбір аспектілеріне тоқталып
өтейін. Көптеген әрекет етуші зейнетақы жүйесін үлестіру принципіне
негізделеді, яғни зейнетақы зейнеткерлердің өздерінің жинақтары есебінен
емес, жұмысшылардың жарналары есебінен төленеді. Зейнеткерлер санының
жұмысшылардың санына қатынасының ұлғаюымен байланысты үлестіруші зейнетақы
жүйесі кезіндегі жалпы экономикаға және халыққа деген ауыртпашылық өсті.
бұдан бірқатар әлеуметтік – экономикалық саяси мәселелер туындайды, оны
тек зейнетақы берушідің негізі болып табылатын принциптерді түбегейлі
өзгерту негізінде шешуге болады. Бұл жүйе бойынша зейнетақы
қамсыздандырудың деңгейі тікелей зейнетақы аударымдарының тарифімен,
зейнеткерлермен жұмысшы халықтың саны және оның еңбекақы деңгейімен
қатынасы байланысты.
Альтернативті үлестіруші жүйе жинақтаушы зейнетақы жүйесі болып
табылады. Мұнда әрбір жұмысшы жұмыс істеу барысында зейнетақы қорларына
жарналарын аударады, қаражаттар ұзақ уақыт бойы экономиканы инвестициялауға
қолданылады, ал жұмыс істеу мерзімі аяқталғаннан кейін олар өзінің жеке
зейнетақы мен қамтамасыз етуіне кетеді.
Жинақтаушы зейнетақы қорлары бір миллиардтан аса АҚШ долларын
шоғырландырған, ал оларға болса біздің елде қолдану мүмкіншілігі мүлдем жоқ
деуге болады. Реформаның мақсаты, айта кетсек, болашақтағы зейнеткерлерге
дивиденд алуды кепілдендіретін тек салымдарды зейнетақылық жинақтау ғана
емес, сонымен қатар дұрыс инвестициялауда да болған. Жинақтаушы
зейнетақылық қордың мәні - бұл нақты өндіріске деген инвестициялар. Ол
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің немесе Ұлттық банкісінің
бағалы қағаздарына ғана емес, тіптен банктік депозиттерге де емес, өзінің
құны жоғалмайтын және де тіптен жаңа құн қосатын материалды обьектілерге
инвестициялар. Мысалға айтсақ, зейнетақы қоры салымшыларынан бүгін
аударымдарды алып, оны газ немесе мұнай құбыры құрылысына салсақ, олар 20
жылдан кейін де рентабельді болып қала береді. Әзірше жинақтардың 67%
мемлекеттік бағалы қағаздарға салынуда. Яғни ол дегеніміз мемлекеттік
қарызға салынған, және де мемлекеттің өзі жинақтаушы зейнетақы қорларының
инвестициялық табыстылығына кедергі етеді. Ал мұндай "жиналымдар" болса
ерте де кеш қирайды.
Енді мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларының міндеттеріне
тоқталсақ, олар:
1. Қазақстан Республикасы Үкіметінің белгілеуі бойынша зейнетақы
активтерінің төлемдерін жүзеге асыруға;
2. жеке зейнетақы активтерінің қорының есебін жүргізуге;
3. зейнетақы алушы мен салымшылардың қорлары туралы өздеріне мәлімет
беруге;
4. зейнетақықорының жағдайының мәліметтерін құпияда сақтауға;
5. зейнетақы қоры заңға сәйкес жүргізілуіне;
6. зейнетақы алушының өтініші бойынша оның зейнетақы қорын басқа қорға
аударуға;
7. зейнетақы активтерін инвестициялық бақылау үшін зейнетақы активтерін
басқаратын компаниялармен келісімге тұру (мемлекеттік жинақтаушы
қорынан басқа);
8. мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорымен келісімге тұрған
азаматтарға бірдей қызмет көрсетуге және т.б. міндетті.2,б.28
1.2 Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының елдің әлеуметтік – экономикалық
дамуындағы атқаратын қызметтері мен құқықтық негіздері
Кәрілік алдындағы қорқыныш бұл әр адамға табиғатпен берілген деп
айтылады. Кез келген адам жылдар өткен сайын ең алдымен материалдық
мәселелердің болуынан қашады. Қазіргі таңдағы шындық бұл әрбір қазақстандық
азамат өзінің болашақтағы кедейшілік күн кешпеуіне жағдай жасап және өзіне
жеткілікті кәрілікті қамтамасыз етуі қажет. Себебі әлеуметтік бағдарламалар
үшін бюджет қаражатының жетіспеушілігі және халықтың тұрақты қартаюы
мемлекет тарапынан мәңгілік көмектің болуына үміттенуге сендірмейді. Осыған
орай біздің қоғамдағы өте маңызды әлеуметтік мәні бар зейнетақымен
қамтамасыз ету туралы заңға кез келген өзгертулер Қазақстанның әрбір
азаматын толғандырмай және қызығушылығын тудырмайтыны болмайды.
2002 жылдың соңында Қазақстандық азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз
етудің құқықтық және әлеуметтік негізін анықтаушы және де осы жүйенің
қызмет етуінің барлық құқықтық аспектілері мен зейнетақылық қызмет көрсету
нарығының барлық қатысушыларының өзара қарым-қатынасын реттеуші зейнетақы
заңдылығы маңызды өзгертуге ұшырады. Алғаш рет өзгертулер мен толықтырулар
1998 жылы 22 желтоқсанда (№328-1 заң), яғни жаңа зейнетақы жүйесінің қызмет
етуіне 1 жыл өтпей жасалды. Екінші рет елдің зейнетақы заңдылығы 1999 жылы
5 сәуірде (№364-1 заң), өзгерту енгізілді. Осыдан кейін жаңартылған
"Қазақстан Республикасындағы зейнетақы мен қамтамасыз ету туралы" заңы 4
жылдай мерзімде қызмет етті және 2002 жылдың соңында оған тағыда өзгерістер
мен толықтырулар енгізілді. Бұл түзетулер №369-11 реттік номеріне ие, заң
формасында қабылданып, "Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз
ету туралы" заңына өзгертулер мен толықтырулар туралы Қазақстан
Республикасы заңы деп аталды. Бұл жерде ескеретін жағдай, егер бірінші
жасалған екі өзгертулер мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорымен
мемлекеттік реттеуші органдардың енгізуге байланысты туындаса, ал зейнетақы
заңдылығына енгізілген соңғы түзетулер (2002 жылдың 29 желтоқсаны) өзінің
негізгі бөлігінде кейбір мемлекеттік емес субъектілерге оның ішінде
мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорына бағыттылған және дайындалған.
Себебі, бұл өзгертулер тұжырымдық және барлық зейнетақылық қызмет көрсету
нарығы үшін өміршеңділік сипатқа ие болды, олардың заңдылық сүзгіден өтуі
оңай болмай 1 жылға дейін созылды.
2002 жылғы 29 желтоқсандағы № 369-11 заң екі ғана баптан тұрады, бірақ
көптеген маңызды өзгертулерден тұрады.3,б.22
Зейнетақы заңдылығындағы басты жаңалық бұл жеке ерекше институт ретінде
бөлініп келген мемлекеттік жинақтаушы зейнет ақы қоры мәртебесінің алынып
тасталынуы. Зейнетақы мен қамтамасыз ету туралы заңдағы жаңа түзетуге
байланысты жинақтаушы зейнетақы қоры мемлекеттік және мемлекеттік емес деп
бөлінбейді. 2003 жылдың 1 қаңтарынан бастап заң алдында мемлекеттік
жинақтаушы зейнетақы қорында және мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы
қорында бірдей құқыққа ие. Бірақ бұл зейнетақы қорының мемлекеттік
қатысуымен болмайды дегенді білдірмейді. Егер бұрын мемлекеттік жинақтаушы
зейнетақы қорының бірден бір құрылтайшысы Қазақстан Республикасы Үкіметі
болса, заңға сәйкес ашық жинақтаушы зейнетақы қоры құрылтайшылары мен
акционерлері ретінде Қазақстан Республикасының резиденттері – заңды және
жеке тұлғалар және де Қазақстан Республикасының заңында бекітілген (№369-11
заңының 1-ші бабы 28-ші тармағында) талаптарды ескере отырып Қазақстан
Республикасы Үкіметі бола алады. Осыған орай мемлекет Үкімет тарапынан тек
бір ғана жинақтаушы зейнетақы қорының ғана емес сонымен қатар бірнеше
зейнетақы қорының жарғылық капиталындағы акция пакеттерінің жеке үлесінің
немесе толығымен иесі бола алды. Бұл мемлекеттік зейнетақы нарығын
бақылауды күшейту мақсатында жасалуы мүмкін. №369-11 заңының 1-ші бабы 30-
ші тармағына сәйкес жинақтаушы зейнетақы қоры атауында "мемлекеттік " сөзі
егер жарғылық капиталының 100%-ы Қазақстан Республикасы Үкіметіне тиесілі
болғанда ғана қолданылуына болады. Енді мемлекет (егер қажет етсе) бірнеше
жинақтаушы зейнетақы қорын өзінің 100% қатысуымен құра алады және оның бәрі
мемлекеттік деп атауға құқығы болады. Біздің еліміздегі қаржы нарығының
даму тәжірибесі мемлекеттік нарықтың кез келген сегментін жекешелендіре
отырып, оған қайта баруына болатындығын көрсетеді. Егер жақын арада
мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры толығымен жекешелендірілсе де, бұл
мемлекеттің зейнетақылық қызмет көрсету нарығы мәңгілікке тастады дегенді
білдірмейді. Ол жаңа мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорын қалыптастыру
арқылы қайта орала алады.
Жаңартылған зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заңы зейнетақы
активтерін басқару түсінігіне бірнеше өзгертулер енгізді. Егер оның ескі
баспасында мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы активтер сөз тіркесі толық
емес түрде берілсе, қазіргі кезде ол бұдан да толығырақ зейнетақы активтері
инвестициялық басқару сөз тіркесімен ауыстырылды. Жаңа өзгерістерге сәйкес
зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компания (ЗАБК) "зейнетақы
активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйым" деп аталатын
болады. Яғни біздің құлағымызға үйреншікті зейнетақы активтерін басқару
жөніндегі компания сөзі зейнетақы активтерін инвестициялы басқаруды жүзеге
асыратын ұйым сөзімен ауыстырылатын болады.
Зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заңның ескі баспасы бойынша 51 бап
сәйкес зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компанияның мемлекеттік емес
жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтерінің басқарудағы ерекше
құқығын қарастырды. Жаңа өзгерістерге зейнетақы нарығы қатысушыларының
көптен күткен өзгертуі зейнетақы активтерін басқарудың баламалы құқы
енгізілді. Сонымен 2003 жылдан бастап зейнетақы активтерін инвестициялық
басқаруды зейнетақы активтерін инвестициялы басқаруды жүзеге асыратын ұйым
жинақтаушы зейнетақы қорының өкілетті органмен бекітілген осындай қызметпен
айналысуға құқық беретін сәйкесінше лицензиясы болуы кезінде дербес жүзеге
асырады.
Бұл жаңа енгізілген өзгерістен мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры
ұтысқа шықты.
Жақын арада кейбір жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтерін
дербес басқаруға көшетінін күтуімізге болады. Себебі, жинақтаушы зейнетақы
қоры үшін қызығушылық үлкен зейнетақы жарнасынан және инвестициялық
табыстан түсетін комиссиондық сыйақының зейнетақы активтерін инвестициялы
басқаруды жүзеге асыратын ұйыммен бөлісу керек емес. Оның ішінде,
зейнетақы заңдылығындағы жаңа түзетуге сәйкес инвестициялық табыстан
алынатын комиссионың шекті мөлшерлемесі 10%-дан 15%-ға дейін көбейтілді.
Бірақта, зейнетақы активтерін дербес басқаруға көшу процессі көптеген
жинақтаушы зейнетақы қорлар үшін келесідей себептерге байланысты ұзақ әрі
қиын болуы мүмкін.
Біріншіден, өкілетті орган – лицензиялар тарапынан қатаң нормативтік
талаптарға сәйкес жинақтаушы зейнетақы қоры үшін зейнетақы активтерін
инвестициялық басқаруға лицензия алу іс-әрекетінің өзі қиынға түседі.
Зейнетақы активтерін басқару бойынша компания лицензиялау тәжірибесі
көрсетіп отырғандай лицензия алу үшін жеткілікті ұзақ мерзімді қамтуы
мүмкін (бірнеше айға созылуы). Яғни, осы жылдың ішінде қандай-да бір
жинақтаушы зейнетақы қорының өзінің зейнетақы активтерін өз бетінше
басқаруға көшуі бола қоймас деп тұжырымдауға болады.
Екіншіден, зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге
асыратын ұйыммен жинақтаушы зейнетақы қорының арасында зейнетақы активтерін
басқару құқығы үшін бәсекелестік күрес қалыптасты. Бұрыннан қызмет етуші
зейнетақы активтерін басқару бойынша компаниясы бай тәжірибе, жоғары
сауатты мамандарды және қазіргі бағдарламалық - техникалық қамтамасыз етуді
иемдене отырып, зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруда жинақтаушы
зейнетақы қордан нақты артықшылығы болады. Кез келген зейнетақы активтерін
басқару бойынша компания зейнетақы активтерін басқарудағы маңызды бөлігін
және сәйкесінше нарықтағы үлесін жоғалтқысы келмейтініне мүдделі.
Тағы да бір зейнетақы заңдылығына енгізілген маңыздырақ өзгерістердің
бірі міндетті зейнетақы жарналарының сақталуына мемлекеттік кепілдік беру.
Соңғы 2003 жылдың 1 қаңтарына дейін мемлекет тек мемлекеттік жинақтаушы
зейнетақы қорындағы зейнетақы жарналарының сақталуына мемлекет кепілдік
береді. Осы жағдайдағы жаңалық мемлекеттің алушыға (салымшыға емес),
жинақтаушы зейнетақы қорының банкрот болуы жағдайында міндетті зейнетақы
жарнасының номиналдық құнын ғана қайтармай, сонымен бірге инфляция
көлеміндегі өтемақыға кепілдік береді. Заңдағы егізілген түзетуге сәйкес,
зейнетақы төлемін алушы зейнетақы орталығымен бекітілген және жинақтаушы
зейнетақы қорынан зейнетақы алуға құқығы бар жеке тұлғалар болып табылады,
яғни заңдағы берілген мағынаға қарай, мемлекет жинақтаушы зейнетақы қорының
банкроттығы жағдайында жинақтаушы зейнетақы қордан зейнетақы ала бастаған
зейнеткерлерге ғана зейнетақы жарнасын қайта қалыптастыруға кепіл бола
алады.
Егер 2003 жылға дейін зейнетақы жарнасының жүйесі екі бөліктен –
міндетті және ерікті жарнадан тұрса, қазіргі таңда зейнетақы мен қамтамасыз
ету туралы заңға енгізілген жаңа өзгеріске сәйкес зейнетақы жарнасынан
үшінші түрі – ерікті кәсіби зейнетақы жарнасы пайда болды. Олар ерікті
жарналар секілді, айырмашылығы, оларды жинақтаушы зейнетақы қорға жұмыс
беруші өзінің жұмысшысының зейнетақы шотына Қазақстан Республикасы
Үкіметімен анықталған мамандық тізімі бойынша аударатын болатындығында.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қызмет етудегі 5 жылдың ішінде ерікті
зейнетақы жарналары кеңінен қолдануын алған жоқ және зейнетақы активтерінің
ішінде де өте төмен үлеске ие. Мысалы, Ұлттық банктің мәліметі бойынша 2002
жылдың қорытындысында міндетті зейнетақы жарналарының салымшылар саны
15,399 млн. адамды ал ерікті зейнетақы жарналарының салымшылар саны небәрі
25,1 млн. адамды, яғни жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі салымшылардың жалпы
санының 0,5% -ын ғана құрайды. Осыған орай, Қазақстандық жинақтаушы
зейнетақы жүйесі қазіргі таңдағы көрінісі міндетті жинақтаушы жүйені
көрсетеді. Ерікті жарналардың танымалсыздығы біріншіден, тұрғындардың
негізгі бөлігінің қандай да бір сызбаға немесе жаңа зейнетақы жүйесіндегі
инвестициялау шегіндегі құралдарға сенімсіздігі және еш нәрсеге
сенбеушіліктің үлкен үлесіне қатысты менталитетімен түсіндіріледі.
Бұл жерде тағыда бір маңыздырақ факторлардың ретінде тұрғындардың көп
бөлігінің жағдайының даму деңгейінің жетіспеушілігін айтуға болады.
Зейнетақы заңдылығы негізгі өзгеріс ретінде зейнетақылық қызмет көрсету
нарығында зейнетақыны сақтандыру институтын ендіру болып табылады. Жақын
уақыттарда зейнетақы нарығының негізгі қатысушылары ретінде өмірді
сақтандыру келісімшартын жасау және атқару бойынша қызметті жүзеге асыратын
сақтандыру компаниялары болатыны сөзсіз. Оларға зейнетақымен қамтамасыз ету
туралы жаңа баспасында ерекше роль берілген.
2003 жылдың басынан бастап зейнетақы заңында 2002 жылдың 29
желтоқсанында шыққан № 369-11 заңының көмегімен зейнетақы нарығы үшін
"Зейнетақы аннуитетінің келісім шарты" (1 бап, 2 тарау, 12 тармақша),
"сатып алу сомасы" (1 бап, 2 тармақ, 7 тармақша), "сақтандырушы" (1 бап, 2
тарау, 34 тармақша ) секілді жаңа түсініктер енгізілген.
Зейнетақы заңындағы жаңа өзгерістерге сәйкес қызмет етуші зейнетақы
жинақтарын ерікті сақтандыруға зейнетақы жинақтарын сақтандыру бойынша
қосымша шараларға алушының таңдауына сәйкес толық көлемде немесе ішінара
зейнетақы активтерін сақтандыру жүйесін жасауы болуы тиіс. Әзірше мұндай
жүйенің қалай болары белгісіз. Банктің депозиттерді кепілдендірудің қоры
нақты қосымша қор құрылуы мүмкін, яғни жақын арада "Зейнетақы қорының қоры"
пайда болуын күтуге болады.
Сақтандыру компанияларының басқа зейнетақы заңдағы өзгеріске сәйкес
нарықта жаңа қатысушы – "міндетті зейнетақы жарналарын төлеу бойынша
агенті" пайда болуы керек.
Агент ретінде Қазақстанда өздерінің тұрақты мекемесі, филиалы мен
өкілеттіліктері арқылы Қазақстан Республикасының заңы мен анықталған
міндетті зейнетақы жарнасын есептеуші, ұстап қалушы және аударушы қызметін
жүзеге асыратын кез келген жеке тұлға немесе заңды тұлға, бұған қоса
шетелдік заңды тұлғалар болып табылады. Заңды түсінік бойынша агент – бұл
оның кім екеніне - ұйым немесе жеке кәсіпкер болып табылатынына байланыссыз
сол жұмыс беруші.
Ұлттық банктің басқа зейнетақылық қызмет көрсету нарығында мемлекет
тарапынан тағыда бір қатысушы салық органы болады. Зейнетақы заңдылығына
енгізілген жаңа түзетуге сәйкес, салық органдары зейнетақы жарнасы бойынша
жетіспеушілікті жинау және олардың аударылуына бақылау жасау үшін нақты
механизм алды. Осы мақсатқа сәйкес зейнетақымен қамтамасыз ету заңына
"міндетті зейнетақы жарналарын уақытылы ұстамауы және аударылмауына
жауапкершілік" деген 24-4-ші бап қосылды. Енді міндетті зейнетақы
жарналарын аударуға жалтарған жұмыс берушілерге қатаң санкция қолданылатын
болады.
Егер бұрын жинақтаушы зейнетақы қоры мен зейнетақы активтерін басқару
бойынша компанияняң құрылтайшылары мен акционерлері ретінде Қазақстан
азаматтары мен заңды тұлғалар ғана болса, жаңа өзгерістерге сәйкес
құрылтайшы немесе акционер ретінде резидент емес заңды тұлғада, яғни қандай
да бір рейтингтік компанияның белгілі бір рейтингін иемденетінде
жіберіледі. Рейтингтік агенстволар мен ең төменгі рейтинг өкілетті органмен
белгіленуі тиіс. Дегенмен бұл жерде бірнеше шектеулер қойылған. Мысалы,
оффшорлық аумақта тіркелген коммерциялық ұйым мәртебесі бар жарғылық
капиталында тікелей немесе бағынышты тұлға ретінде оффшорлық аумақта
тіркелген заңды тұлға қатысып заңды тұлғалар жинақтаушы зейнетақы қор
құрылтайшысы немесе акционері бола алмайды.
Жалпы алғанда зейнетақы заңына жаңа түзетулер жинақтаушы зейнетақы
жүйесінің келешекте сапалы дамуына септігін тигізері сөзсіз.
1.3 Шетел тәжірибесінде мемлекеттік емес зейнет ақы қорының экономикада
қолдану механизмі
Демографиялық болжам мәліметтері бойынша дамыған елдерде халық
құрылымы келесі төрт онжылдықта прогрестеледі. Қазіргі уақытта көптеген
елдер зейнетақыға орташа 9-11%-ын ЖІӨ-ге жұмсайды, бірақ әр елде ол әртүрлі
белгіленген. Мысалы: Австралияда мемлекеттік зейнетақыға 15% -ға
шығынданды, Италияда 14%-ға, Францияда 13%-ға, АҚШ-та 6,5%-ға , Японияда 5%-
ға, Канадада 4,5%-ға ЖІӨ шығынданады.
Япония және Еуропа елдерінде ЖІӨ 15-20%-ға дейін көтерілді.
Экономикалық, қаржылық және қоғамдық нәтижелерде халық құрылымы саяси
аспектілерді алып жатыр: жұмыс істейтін халықтың саны төмендеуі, қарт
адамдардың саяси салмағы жоғарланды. Осыған байланысты 1980 жылдан бастап
зейнетақы реформасы қажет етілді.
Әр түрлі елдерде зейнетақы жүйесінің келесі элементі болып меншікті
ерікті зейнетақы жоспары табылады. Олар толық қаржыландару негізінде
жүргізіледі және жұмысшылармен зейнеткерлер өздерінің жинақтары бойынша
инвестициялық тәуекелділік атқарады.
Зейнетақы мен қамтамасыз ету проблемаларын бүкіл әлемдік банк
бастаған, осыған байланысты 1990 жылдың басында ең бірінші ғаламдық кешенді
зерттеу, яғни зейнетақымен қамтамасыз ету проблемаларын шешу үшін
ашылды.4,б.22
Бүкіләлемдік банк өзінің жазған баяндамасында экономиканың өсуі
келесі үш зейнетақы дамыған жағдайда болады дейді.
➢ Мемлекетпен басқарылатын үлестірмелі жүйе.
➢ Меншікті басқарудағы міндетті түрдегі жинақтаушы жүйе.
➢ Ерікті жинақтаушы жүйе.
Зейнетақы жастарындағы тұлғалардың қаржылық қамтамасыз етудің 3
негізгі қызметінің бөлінуі болады: табыстардың қайта бөлінуі қаражаттардың
жиналуы және сақтандыруы. Бұл жағдайда бірінші жүйе табыстардың қайта
бөлінуін қарастырады, екінші және үшінші - қаражаттардың жинақталуы, және
де осы үшеуі де қартайған кезде тәуекелдің көптеген факторларынан бірге
сақтандыруды қамтамасыз етеді. Қазіргі кездегі көптеген дамыған елдер осы
үш функцияны бәрін бір мемлекеттік бөлінетін зейнетақы жоспарында
үлестіреді, ал ол болса еңбекақы қорынан салық салу шеңберіндегі ағымдағы
түсімдер есебінен қаржыландырылатын нақты анықталған төлемдер (пособия)
төлеуді білдіреді.
Әр түрлі елдерге көп сатылы зейнетақы жүйесіне көшудің нақты жолдары
да ұсынылған. Әсіресе ірі ауқымды мемлекеттік жинақтаушы бағадарламалары
және едәуір ежелгі халқы бар елдер үшін (оларға барлық дамыған елдер,
Ресей, ТМД мемлекеттері және Орта және Шығыс еуропа елдері жатады). Бірінші
қадам зейнетақыға шығу жасын көтеру, зейнетақыға жастай шығу жағдайын
қатаңдату және жай шығуды марапаттау, жеңілдіктерді төмендегі, пособияларды
және т.б. төмендету арқылы мемлекеттік зейнетақы жоспары реформасын
жүргізуде болуы тиіс. Бұл реформалар қазір көптеген дамыған елдерде кең
пайдаланылады. Және де қазіргі жағдайда Қазақстанда да осы қадамға
байланысты зейнеткерлердің жасын әйелдер үшін 58 еркектер үшін 63-ке
көтерді.
Салыстыратын болсақ Чилиде зейнетақыға шығу Қазақстандықтардан 2
жылға көп, әйелдер үшін 60, ал еркектер үшін 65. Ал дамыған елдерде
еркектер үшінде әйелдер үшінде 65 жас (АҚШ, Канада,Голландия, Япония,
Финляндия, Швеция және т.б.). Грециямен Норвегияда тіпті үлкен, 67 жас.
Бірақта басқа бөлек елдерде Қазақстанның зейнетақы жасынан төмен елдер бар,
мысалы, Ресей мен Түркияда әйелдер үшін 55, еркектер үшін 60 жас, Францияда
50 және 60, италия мен Ирландияда 56-61 жас. Алдағы уақытта зейнетке шығу
уақыты Қазақстанда тағы 2-4 жылға өседі деген болжам бар.
Екінші қадам екінші міндетті жинақтаушы жоспарды қарастырады, ал оны
келесі жолмен жасауға болады:
-2002 жылы мемлекеттік жоспардың көлемін біртіндеп шектей отырып
салымдарды екінші міндетті жоспарға қайта бөлу немесе мемлекеттік
пособияларды біркелкі деңгейде ұстау. Осындай сатылы көшуге бірқатар елдер
өз ерекшеліктерімен ауысқан. Әлемдік банк ұсыныстары Венгрия, Латвия және
Қазақстан зейнетақы реформалары тұжырымдамаларында ескерілген. Осыған
сәйкес Ресейдің үкіметтік тұжырымдамасында 1997 жылдың ортасында ұсынылған.
Оның негізінде халықтың жастық топтары арқылы сатылы көшу ұсынысы жатқан;
-2002 жылы жинақталған төлемдерді бұрынғы ескі жүйе шеңберінде
қабылдау және төлеу бойынша міндеттемелерді бір мезетте жаңа жүйені құру
арқылы жүргізу (осы жолмен Чили және латынамерика мемлекеттері жүрген).
Барлық дамыған елдер үшін мемлекеттік емес жинақтаушы кестеге көңілді
көп бөлуді, оларды зейнетақылық сақтандыру жүйесіне біртіндеп енгізуді,
жалпыға ортақ тенденция деп санауға болады. Бұрын жинақтаушы кестелерінің
пайда болуы жүйесіз және кездейсоқ болатын. Егерде жинақтаушы зейнетақы
жүйесінің даму тарихына қарасақ олар жұмыс берушілер өздерінің жұмысшыларын
қамтамасыз ету болмақ болған жеке меншік кәсіпорындардан көруге болады.
Мемлекеттік емес зейнетақы бағдарламаларды өңдеуде лидер орнын өзіне
фирмалар алған, ал мемлекеттік тек реттеуші рольге ие болған.
Бүгінгі күнде мемлекетпен реттелетін және жұмыс беруші мен жеке
тұлғалармен қаржыландырылатын жинақтаушы зейнетақы жоспары күннен күнге
маңызды рольге ие. Бұл жоспарлар жұмысшыға тиесілі сыйақы жинағы келісім
шартының бір бөлігі болуда, ал ол болса жұмыс беруші мен оның жұмысшы күші
арасындағы қарым-қатынасты реттейді. Мұндай жүйелер зейнеткерлердің
табысын қолдауды қамтамасыз етеді, кәсіпорындарға адам ресурсын басқарудың
тиімді бағдарламаларын береді. Мемлекеттік емес зейнетақы кестелерінде
қандай жауапкершілік деңгейін мемлекет өзіне алатындығына қарамастан оның
міндеті болып институциялық негіздерді құру және осы реттеу болып табылады.
Мемлекеттік емес зейнетақы жоспарларына көңілдің көп бөлінуіне қарамастан
дамыған елдерде зейнетақы реформаларының магистралдық бағыты болып
қалыптасқан қайта болу кестелерінің жаңа жағдайына бейімделу бола бастады.
Бірқатар қадамдар Германияда, Францияда, Италияда, Ұлыбританияда, Америка
Құрама Штаттары, Скандинавия елдерінде жасалған. Түзету шараларының
негізгі бағыты: зейнетақыға шығудың жастық шегін көтеру және қажетті еңбек
стажы ұзақтығын өсіру; зейнетақыны индексациялау тәртібін өзгерту:
зейнетақы тұтыну бағасының өсу қарқыны негізінде индекстеледі, ол орташа
жалақыға қарамайды; міндетті кәсіптік жинақтаушы кестені енгізу және
мемлекеттік қайта бөлу жүйесін зейнетақымен қамту жүйесіне айналуы.
Мемлекеттік қайта құру жүйесі шеңберіндегі қалыптасу шараларының жиынын
таңдау елде қалыптасқан зейнетақы жүйесінің табиғаты, демографиялық жағдай
сипаты, саяси ұғымдары анықтайды. Зейнетақы жүйелерін реформалау бойынша
шаралар кешені неғұрлым дамыған мемлекеттер тобында түзету сипатына
ие.5,б.4
Батыс елдерінің зейнетақы жүйесін біртіндеп және ақырын реформалау
себебі осы салада кез келген жедел іс-әрекеттер елдерде қоғамдық қолдауға
ие болмайды. Батыс елдеріндегі мамандардың көп бөлігі мемлекеттік қолдау
тек негізгі зейнетақы шамасында ғана жасалынуы тиіс деген тұжырымды
қолдайды, ол ерекше сипатта және азаматтардың әлеуметтік құқықтарына келе
төленетін болуы тиіс.
Осымен бірге мемлекеттік емес зейнетақы қорларының және жеке
зейнетақы жоспарлар ауқымы кеңейтуі тиіс.
ІІ-бөлім. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуындағы
мемлекеттік емес зейнетақы қорларының қызметіне талдау жүргізу
Қазақстанның зейнетақы мен қызмет көрсету нарығында, бүгінгі күні,
басқа қаржы нарығының сегменттерінен айырмашылығы, тұрақты түрде дамып келе
жатқанын айта кетуге болады. 1998 жылдың қаңтарынан бастап жинақтаушы
зейнетақы жүйесінің елде қызмет еткеніне 5 жылдан асып отыр.
Ұлттық банктің мәліметтері бойынша 2003 жылдың басында зейнетақы
активтерінің таза соммасы 269,8 млрд тг. немесе 1730,8 млн. долларды
құрады. Жалпы алғанда 2002 жылға жинақтаушы зейнет ақы қорларының таза
зейнетақы активтері теңгемен шаққанда 47,9-ға, және доллармен 43,2-ға өсті.
2002 жылы зейнетақы активтерінің ай сайынғы өсімі 3%-дан 3,5 шегінде тең
мөлшерде жүргізілді. Бұл шектен ауытқу тек, тамыз айында 2,8%-ға
өзгергенінде (бұл еңбек демалысымен зейнетақы жарналарын салымшылар және
жұмыс берушілердің аз мөлшерде аударуымен байланысты) және желтоқсанда 4,6%-
ға өсуінде (бұл еңбек ақы бойынша қарызды өтеу мен жылдың аяғындағы
көтермелік төлемдермен байланысты) байқалады.
Егерде алдағы уақыттарда зейнетақы активтерінің өсуі осындай қарқынмен
(мысалы валютаға шаққанда 3,5% көлемінде) жалғасатын болса, онда 2003
жылдың сәуір, мамыр айларында жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі таза зейнет
ақы активтерінің көлемі 2,0 млрд. долларға жетуі мүмкін.
Өткен жылы Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі негізгі айтулы
жағдай ретінде елдің Президенті мен қабылданған және қол қойылған
"Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамтамасыз ету туралы" "Қазақстан
Республика заңына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы" 2003 жылдың 1-
ші қаңтарында күшіне енген заңын айтуға болады.
2002 жылы нарық қатысушыларының сандық құрамы мен жинақтаушы зейнетақы
қорлардың инвестициялық портфелінің құрамында маңызды өзгерістер болды.
2003 жылдың басында Қазақстанда 16 жинақтаушы зейнетақы қоры, оның
ішінде 1 мемлекеттік (мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры), 2
корпоративтік ("Қазақмыс" және "Филип Моррис Қазақстан") және 13 ашық
мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қоры өз қызметін жүзеге асырды.
1-кесте
2003 жылдың 1 қаңтарындағы жағдайға сәйкес Қазақстанның жинақтаушы
зейнетақы қоры нарығының құрылымы*
Зейнетақы Зейнетақы Нарықтық
Зейнетақы қорының атауы активтері активтерінің таза үлесі
млн. тг. сомасы %
млн. тг. млн.
долл.
МЖЗҚ 75 773,8 75 649,5 485,4 28,05
"Қазақстан халық банкі" ЖЗҚ 60 831,9 60 797,4 390,1 22,52
Ұлар Үміт 46 504,5 46 349,9 297,4 17,21
ABN AMRO-КАЗПИЙ МУНАЙ ГАЗ 18 922,7 18906,7 121,3 7,00
Сенім 12 757,1 12 740,9 81,8 4,72
Құрмет 11 169,3 11 165,3 71,6 4,13
Қазақмыс 8 857,5 8 841,2 56,7 3,28
Валют-Транзит Фонд 7 888,5 7 879,9 50,6 2,92
Қазақстан 7 342,4 7 332,3 40,0 2,72
Нефте-Газ-Дем 6 433,4 6 423,8 41,2 2,38
Халық зейнетақы қоры 5 072,3 5 063,4 32,5 1,88
Қорғау 3 916,1 3 914,2 25,1 1,45
Отан 2 595,7 2,595,3 16,7 0,96
Қонаев атындағы МеЖЗҚ 820,9 820,7 5,3 0,30
Филип Моррис Қазақстан 649,0 648,2 4,2 0,24
Капитал 624,1 623,8 4,0 0,23
Барлығы 270 159,2 269 752,51 730,8 100,00
* №3 РЦБ Казахстана
5 жылдың қорытындысы бойынша зейнетақы мен қызмет көрсету нарығындағы
жинақтаушы зейнетақы жүйесінің пайда болуынан бері зейнетақы активтерінің
мөлшеріне байланысты жинақтаушы зейнетақы қорының 3 тобы құрылды.1,б.24
Зейнетақы активтерінің мөлшері 100 млн. доллардан асатын 4 қор -
мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры, "Қазақстанның халық банкісінің
жинақтаушы зейнетақы қоры", "ҰларҮміт", және "ABN AMRO – КаспийМұнайГаз",
зейнетақының қызмет көрсету нарығындағы жинақтаушы зейнетақы қоры жүйесін
құрылымы ретінде 1-ші ірі топта құрап және барлық нарықтың 75 %-ын алады.
(1 кесте). Нарықтың ө-індей мөлшерін (23,5%-ын) 8 орташа жинақтаушы
зейнетақы қоры тобы алады. Оларға "Сенім", "Құрмет","Қазақмыс","Мемлекеттік
емес жинақтаушы зейнетақы Валют-транзит Фонд","Қазақстан", "Нефте-Газ-Дем",
"Халықтық зейнетақы қоры", және "Қорғау" жатады".
Олардың зейнетақы активтерінің мөлшері 20-дан 100 млн долларды құрайды.
Қалған 4 ұсақ жинақтаушы зейнетақы қоры ("Қонаев атындағы МЕЖЗҚ","Филип
Моррис Қазақстан","Отан" және "Капитал") нарықта 2%-дан төмен мөлшерді
қамтиды.
2002 жылдың қорытындысы бойынша зейнетақы активтерінің көлемі жағынан
нарықта мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры алдыңғы орынды алып келеді.
Дегенмен, оның нарықтық үлесі әрдайым төмендеп отырады.
2002 жылдың ішінде ол 4,3%–ға дейін төмендеді. Ал қалған мемлекеттік
емес жинақтаушы зейнетақы қоры нарықтық үлесінің ауытқуы 1% негізінде
болды. Мысалы: жинақтаушы зейнетақы қорының нарығындағы өзінің үлесін
есепті жылда "Қазақстанның халықтық банкінің жинақтаушы зейнетақы қоры"
"Отан"," Валют Транзит Фонд" өсіруге мүмкіншілігін алды. Ал кейбір
жинақтаушы зейнетақы қоры ("ҰларҮміт","Қонаев атындағы мемлекеттік емес
жинақтаушы зейнетақы қоры", "Филип Моррис Қазақстан") өзінің нарықтық
бағытын өзгеріссіз сақтады.
Өзінің нарықтағы үлесін төмендетіп алғандарда кездеседі: "Сенім" (-
0,2%), және "Қазақмыс" (-0,3).
2-кесте
2002 жылғы Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы қорының активтерінің өсу
қозғалысы
Зейнетақы Зейнетақы
Зейнетақы қорының атауы активтерінің сомасы активтерінің өсімі
Басына 2002ж. 2002ж. %
аяғына млн.тг.
МЖЗҚ 58 998,6 75 773,8 16 775,2 28,4
"Қазақстан халық банкі" ЖЗҚ 39 058,1 60 831,9 21 773,8 55,7
Ұлар Үміт 31 452,2 46 504,5 15 052,3 47,9
ABN AMRO-КАЗПИЙ МУНАЙ ГАЗ 12 127,0 18 922,7 6 795,7 56,0
Сенім 9 035,3 12 757,1 3 721,9 41,2
Құрмет 6 507,8 11 169,3 4 661,5 71,6
Қазақмыс 6 482,5 8 857,5 2 375,0 36,6
Валют-Транзит Фонд 4 016,9 7 888,5 3 871,6 96,4
Қазақстан 4 700,1 7 342,4 2 642,3 56,2
Нефте-Газ-Дем 3 982,7 6 433,4 2 450,7 61,5
Халық зейнетақы қоры 2 971,3 5 072,3 2 098,0 70,5
Қорғау 2285,1 3916,1 1631,0 71,4
Отан 114,0 225,95 2481,7 2177,5
Қонаев атындағы МеЖЗҚ 514,7 820,9 306,2 59,5
Филип Моррис Қазақстан 420,6 649,0 228,4 53,4
Капитал 0,0 624,1 624,1 -
Барлығы 182669,7 270159,2 87489,5 47,9
* №1 2003 РЦБ Казахстана
Жоғары да айтып өткендей 2002 жылы жиынтық зейнетақы активтері 87,5
млрд теңгеге немесе 47,9%-ға өсті
2002 жылдың қорытындысы бойынша мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы
қоры активтерінің өсімі 57,2%-ды құрады. 2002 жылы "Отан" ең үлкен өсімді
көрсетті: оның бір жылдың ішінде 23 есеге өсті. Бұл осы аталған жинақтаушы
зейнетақы қоры үшін өте үлкен жетістік. "Валют-Транзит Фонд" өзінің
активтерін 2 есеге жуық(+96,4%) өсірді.
Абсолюттік шамасы бойынша 2002 жылы активтерінің өсуінен "Қазақстанның
халық банкінің жинақтаушы зейнетақы қоры" маңызды жетістікке жетті, оның
активтері бір жылдың ішінде 21,8 млрд теңгеге өсті, ал бұл 140,0 млн
доллардан жоғары. Осындай өсу қарқыны бойынша 1,5-2 жылдың ішінде бұл қор
зейнетақы активтерінің мөлшері бойынша зейнетақының қызмет көрсету
нарығында алға шығуға мүмкіндігі бар (қосымша 3).
2002 жылдың соңына қарай зейнетақы активтерін басқаруға лицензияны
нарық қатысушыларының тоғызы иемделді, оның ішінде 8-і зейнетақы активтерін
басқару жөніндегі компания және өзінің зейнетақы активтерін дербес
басқаратын мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры бар. 8 зейнетақы
активтерін басқару жөніндегі компанияның ішінде тек 7-уі ғана (қайта
қалыптасқан "Нұр-Траст" зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компанияны
қоспағанда) нарықта белсенді қызмет атқарады, яғни зейнетақы активтерін
басқарады. Зейнетақы активтерін басқару бойынша компанияның толық құрылымы
4-кестеде көрсетілген.
4-кесте
2003 жылдың 1 қаңтарындағы жағдайға сәйкес зейнетақы активтерін басқару
нарығының құрылымы*
Зейнетақы Зейнетақы активтерінің
ЗАБК атаулары активтерінің таза сомасы Нарықтық
барлығы, млн. үлесі
тг. %
Млн тг млн долл
МЖЗҚ 75 773,8 75 649,5 485,4 28,05
Қазақстан Халық
банкінің ЗАБК 63 427,6 63 392,7 406,8 23,48
Жетысу 61 795,4 61 614,9 395,3 22,87
ABN AMRO Asset
Management 25 268,1 25 247,1 162,0 9,35
BTA Asset
Management 18 511,7 18 497,6 118,7 6,85
BESTІNVEST 12 757,1 12 740,9 81,8 4,72
Актив-Инвест 7 888,5 7 879,9 50,6 2,92
Ақ ниет 4 737,0 4 734,9 30,4 1,75
Нұр-Траст 0,00
Барлығы 270 159,2 269 752,5 1 730,8 100,00
* №2 2003 РЦБ Казахстана
4 кестеден көріп отырғанымыздай 2002 жылы зейнетақы активтерін басқару
нарығының құрылымында маңызды өзгерістер болды. Ұлттық банктің
Басқармасының 2002 жылдың 13 қарашасында шыққан №453 қаулысына сәйкес "Нұр-
Траст" зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компаниясына зейнетақы
активтерін инвестициялық басқару бойынша қызметті жүзеге асыру үшін
лицензия берілді.
Өкілетті органның бекітілген ережесіне сәйкес номиналды (К2) және нақты
(К3) табыстық коэффициентті толық бір жыл үшін есептеледі. Мысалы
көрсетілген коэффициенттер ағымдағы жылдың қандай да бір айлық қорытындысы
бойынша бірінші күннен бастап өткен жылғы осы айдың бірінші жұлдызына
есептеледі. Нақты табыстың коэффициенті (К3) Қазақстан Республикасындағы
тұтыну бағасының индексін есепке ала отырып бағаланған. Ұлттық банктің
мәліметі бойынша 2002 жылы бұл көрсеткіш 106,6%-ды құрады. номиналды табыс
коэффициенті (К2) жинақтаушы зейнетақы қоры зейнетақы активтерінің
табыстылығының есептелген жиынтық қорытындысында көрінеді. Осыған орай
жылдың басында өсімділік қорытындысымен есептелген зейнетақы активтерінің
табыстылық коэффициенті тек өткен жылғы желтоқсанмен, есепті жылдағы
желтоқсан бойынша жыл соңындағы номиналды табыстық коэффициентімен сай
келеді. Жинақтаушы зейнетақы қорының 2002 жылға арналған табыстылық
коэффициенті 5-кестеде көрсетілген
5-кесте
Жинақтаушы зейнетақы қорының 2002 жылға номиналды (К2) және нақты (К3)
табыстылық коэффициенті*
ЖЗҚ атауы 01.2001ж.-0112.2001ж.-12.2002ж.
.2002ж. 2002ж. ауытқуы
К2 К3 К2 К3 К2 К3
МЖЗҚ 15,29 8,76 14,80 7,69 -0,49 -0,07
Қазақстан 16,22 9,65 13,27 6,26 -2,95 -3,39
Құрмет 16,57 9,97 13,27 6,26 -3,30 -3,71
Нефте-Газ-Дем 16,15 9,58 13,2 6,12 -3,03 -3,46
Қазақмыс 14,89 8,39 13,01 6,02 -1,88 -2,37
Ұлар Үміт 14,34 7,87 12,97 5,98 -1,37 -1,89
Сенім 15,16 8,64 12,91 5,92 -2,25 -2,72
"Қазақстан халық банкі" 14,01 7,56 12,71 5,73 -1,30 -1,83
ЖЗҚ
ABN AMRO-КАЗПИЙ МУНАЙ ГАЗ14,69 8,20 12,64 5,67 -2,05 -2,53
Халық зейнетақы қоры 15,93 9,37 12,46 5,50 -3,47 -3,87
Валют-Транзит Фонд 14,67 8,18 12,38 5,42 -2,29 -2,76
Қонаев атындағы МеЖЗҚ 14,42 7,94 11,87 4,94 -2,55 -3,00
Филип Моррис Қазақстан 11,42 4,52
Қорғау 15,29 8,76 11,36 4,47 -3,93 4,29
Отан 9,87 3,07
Орташа алғанда 8,45 5,83 -2,62
* №2 РЦБ Казахстана 2003г.
Кестеден көріп отырғанымыздай 2002 жылдың қорытындысы бойынша барлық
жинақтаушы зейнетақы қоры зейнетақы активтерінің табыстылығы төмендеген.
Бұл қаржы нарығындағы оның ішінде бағалы қағаздардың барлық категориялары
бойынша табыстылықтың жалпы төмендегенімен байланысты. Ең жоғарғы
табыстылықты мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры иемденеді, себебі, ол
жыл ішіндегі номиналды табысының 0,5%-ы ғана ал қалған жинақтаушы зейнетақы
қоры 2-3 жыл одан да көп пайызды жоғалтты. 6,б.23
Биржа талдаушыларының ойынша бұл жинақтаушы зейнетақы қордың өткен
жылдары табыстылыққа ұмтылмай, өзінің еврооблигацияға салынған
инвестициялық табыс ресурстарын сақтай алды және табысты бірте-бірте
капиталдандыра отырып зейнетақы нарығындағы жаппай табыстылықтың төмендеуі
кезінде өзінің активтерінің табыстылығын көтеруге мүмкіншілік алды .
2002 жылы зейнетақы активтерінің жиынтық инвестициялық портфелінің
құрылымы маңызды өзгеріске ұшырады. Бұл негізінен 2002 жылғы қазанда
Қазақстанның егемендік қарызы еврооблигацияны жабудың екінші траншы
жүргізілуіне байланысты. Еврооблигацияны ұстаушыларға, сыйақыны қоса
есептегендегі жалпы төлем көлемі 364,8 млн долларды құрады (немесе 56,4
млрд. теңгеге балама).
Негізгі қарыздың барлық көлемінің (350,0 млн. доллар ) 60%-ы отандық
инвесторларға (210,0млн. долларға жуық), оның ішінде 33%-ға жуығы (11,4
млн. доллардайы) отандық жинақтаушы зейнетақы қорының үлесіне тиесілі.
Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесі үшін алынған тәуелсіз
еурооблигациялардың екінші эмиссиясын жабу өте маңызды орынға ие болды. Бұл
процесс нарық қатысушыларының кері жүйесіне қарамай-ақ, олар үшін ешқандай
қиындықсыз өтті.
Коммерциялық банктерге тиесілі еурооблигацияны жабудан түскен ақшаның
негізгі бөлігі, валюталық нарыққа ауысты, ал босатылған зейнетақы
активтері ішкі мемлекеттік бағалы қағаздарды (МЕОКАМ-ға, Ұлттық банктің
ноталарына) және корпоративтік бағалы қағаздарды (мысалы, Қазақстанның
Дамуы банксінің облигациясына) алуға бағытталады.
2002 жылдың қорытындысы бойынша жинақтаушы зейнетақы қорының
инвестициялық портфелінің агрегатталуының құрылымы 6-кестеде көрсетілген.
6-кесте
2002 жылдың қорытындысы бойынша агретталған инвестициялық портфелінің
құрылымы*
Қаржы құрылымының атауы Жыл басынаЖыл соңынаАуытқу %
% %
Мемлекеттік бағалы қағаздары, барлығы 60,81 48,17 12,64
Оның ішінде:
1) айналу мерзімі 1 жылдан төмен, тг-мен
белгіленген қысқа мерзімдік ішкі МБҚ (ҰБ
ноталары, МЕККАМ)
5,16 12,43 7,27
2) Қаржы министрлігінің айналу мерзімі
1ж. асатын, тг-де белгіленген орта және
ұзақ мерзімдік ішкі МБҚ (МЕОКАМ, МЕИКАМ,
МЕАКАМ) 10,95 12,54 1,59
3) Қазақстанның егемендік қарызының
еврооблигациясы 44,05 22,76 21,29
4) Қазақстанның жергілікті атқарушы
органдарының АҚШ долларында белгіленген 0,65 0,44 0,21
муниципалдық облигациялар
Қазақстандың эмитенттердің мемлекеттік 32,47 37,04 4,59
емес қаржылық инструменттері, барлығы
оның ішінде: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
зейнетақы қорларының ролі
ЖОСПАР
Кіріспе 1
І-бөлім. Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының жалпы сипаты 3
1.1 Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының мәні, мақсаты және міндеттері 4
1.2 Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының елдің әлеуметтік – экономикалық
дамуындағы атқаратын қызметтері мен құқықтық негіздері 6
1.3 Шетел тәжірибесінде мемлекеттік емес зейнет ақы қорының экономикада
қолдану механизмі 12
ІІ-бөлім. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуындағы
мемлекеттік емес зейнетақы қорларының қызметіне талдау жүргізу 16
2.1. Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларының қалыптасу мен
дамуына баға беру 24
2.2 Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметін бағалау 35
ІІІ-бөлім. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық дамуындағы мемлекеттік емес
зейнетақы қорларын дамыту және жетілдіру жолдары 43
Қорытынды 54
Қолданылған әдебиеттер 57
Кіріспе
Қазақстан Республикасының әлеуметтік – экономикалық дамуындағы маңызды
рөлді Қазақстанның зейнетақы қызмет көрсету нарығы алады. Бұл бүгінгі таңда
тұрақты түрде дамып келе жатқан нарықтардың бірі.
Зейнетақы реформасына еркіндік беріп, даңғыл жол ашқан (Қазақстан
Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы 1997 жыл 20 маусым)
Қазақстан Республикасының заңы болған. Осы негізде бүгінгі күні жаңа
зейнетақы жүйесі аяғынан тік тұрды деп айтуға болады.
Халықты зейнетақымен қамтамасыз ету мәселесі әр кезде әр елде өте
маңызды болған. Бұл жүйенің дамуы елдің ерекшелігіне, әлеуметтік –
экономикалық дамуына қарай қалыптасқан деуге болады. Соның ішінде Қазақстан
Республикасында таңдалған зейнетақы мен қамтамасыз ету жүйесі өзінің
ерекшелігіне ие. Бұл жүйенің ары қарай дамуы бүгінгі таңда актуалды
мәселелерінің бірі. Ол көп аспектілі және де талдау, талғау, зерттеуді
қажет ететін жүйе деп санаймын. Ол неғұрлым түсінікті, жеткілікті, жан-
жақты тармақталған жүйеге айналса соғұрлым оның дамуы, тұрақтылығы нығая
түседі.
Қазақстанның мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорының әлеуметтік
– экономикалық дамуындағы ролі мен оны талдай отырып, оған нақты баға беру
және ролін арттыру жолдарын қарастыру алға койған мақсат болып табылады.
Осы мақсатқа жетуде магистрлік жұмыстың алдында мынадай міндеттерді
шешу керек:
1). Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының жалпы сипатын суреттеу үшін
оның бірінші – мәні мен мақсатын атқаратын міндеттерін бірінші бөлімде айта
кеткенім жөн деп есептеймін.
2). Мемлекеттік емес зейнетақы қорының қандай әлеуметтік –
экономикалық маңызы бар, ол қандай қызмет атқарады және бүгінгі таңда
қандай құқықтық негіздермен қамтылған деген сияқты мәселелер бұл қордың
сипатына бір бояу түс береді деп ойлаймын.
3). Еліміздің мемлекеттік емес зейнетақы қоры өз сипаты мен
ерекшелігіне ие болса, шетел тәжірибесіндегі осы қорлар қандай сипатқа ие
деген салыстырмалы көзқарас, олардың қандай механизм арқылы іске асатыны
зертеу тақырыптың маңызды бір бөлігі.
4). Қазақстан Республикасының мемлекеттік емес зейнетақы қорлары қалай
қалыптасқан және оның ары қарай даму негізі қалай, бұл қорлардың
салымшыларының саны, қаржы құралдарының жұмсалысы, айналысы, қорлардың
тұрақтылығы мен қалыптасып келе жатқан санына баға беру оның даму болашағын
анықтайтын мәселе деп есептеймін. Сондықтан бұл жұмыстың екінші бөлімі осы
мәселеге арналған.
5). Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары нарықтық ортада
маңызды орынға ие. Халықтың сеніміне нарықтық ортада ие болу, оның
қаражаттарын жинақтау бұл қорлар үшін басты мәселелерінің бірі. Олардың
болашақта дамуын бүгінгі күні бағалау анықтаса жетілдіру жолдарын әлемдік
тәжірибе жан-жақты жұмыстары анықтайды.
Жұмыстың зерттеу объектісіне Қазақстан Республикасының мемлекеттік емес
зейнетақы қорлары жатады. Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізіне
отандық және шетелдік ғалым экономистердің осы тақырыпты зерттеуге
бағытталған ғылым еңбектері жатады. Соның ішінде: отандық экономистер
Нұрмағанбетов Е.Е. , Алибаев А.С. , Гастенко Г.Н. шетелдік М. Абухадба, Ч.
Виплош және т.б.
І-бөлім. Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының жалпы сипаты
Қазақстанның зейнетақы қызмет көрсету нарығында, бүгінгі күні, басқа
қаржы нарығының сегменттерінен айырмашылығы, тұрақты түрде дамуы.
1997 жылғы 20 маусымда Қазақстанда еліміздегі алғашқы жинақтаушы
зейнетақы жүйесін қалыптастырудың негізі болған "Қазақстан Республикасының
зейнетақымен қамтамасыз ету туралы" заңы қабылданды. Қазақстан ТМД
елдерінің ішінде бірінші болып ескіден қалған азаматтарды зейнетақымен
қамтамасыз ету жүйесін жинақтаушы жүйемен қайта қалыптастырды. Жинақтаушы
зейнетақы жүйесін реформалаудың қаншалықты артықшылықтары мен оңтайлы
жақтары болғанымен әлі күнге дейін көптеген мәселелері шешімін тапқан жоқ.
Жалпы мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қоры – салымшылардың
міндетті және ерікті зейнетақы жарналарын, сандарға сәйкес түсетін өзге де
қаражатты жинауды және алушыларға зейнетақы төлеуді, осындай-ақ зейнетақы
активтерін қалыптастыру жөніндегі қызметті және осы Заңда белгіленген
тәртіппен оларды зейнетақы активтері жөніндегі компания арқылы
инвестициялауды жүзеге асыратын заңды тұлға.1,б.30
Жинақтаушы зейнетақы қорының салымшысы болып зейнетақы төлемін алушының
пайдасына зейнетақы жарналарын төлеуді жүзеге асыратын жеке немесе заңды
тұлға болып табылады.
Мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорының негізгі көрсеткіштерінің
(салымшылары мен зейнетақы жарналары, зейнетақы активтері мен жинақтары),
зейнетақы жүйесі бойынша көрсеткіштердің жалпы көлеміндегі үлесінің тұрақты
өсуі, тұтастай алғанда мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларына
халықтың сенімінің өсуін куәландырады.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметін реттеу бойынша комитет
нормативтік құқықтық актілер жасап және де өзгертулер мен толықтырулар
енгізе алады.
1998 жылдың қаңтарынан бастап жинақтаушы зейнетақы жүйесінің елде
қызмет еткеніне 5 жыл асып отыр. 2002 жылдың 1 тоқсанына Қазақстанның
зейнетақы қызмет көрсету нарығы зейнетақы активтерінің өсуімен де, сонымен
қатар нарықтық қатысушыларының сандық құрамы мен жинақтаушы зейнетақы
қорларының инвестициялық портфелінің тұрақты дамуымен сипатталады.
1.1 Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының мәні, мақсаты және міндеттері
Қазақстанда зейнетақы реформасының басталғанынан бері 5 жыл асып
барады. Оны жүргізу объективтілік қажеттілік негізінде болады. Бірақ
реформаның нәтижелері мен жүзеге асу әдістері біркелкі бағалануы мүмкін
емес. Елдегі болған зейнетақы реформасын бағаламас бұрын зейнетақы жүйесін
қайта құрудың әйгілі варианттарына және кейбір аспектілеріне тоқталып
өтейін. Көптеген әрекет етуші зейнетақы жүйесін үлестіру принципіне
негізделеді, яғни зейнетақы зейнеткерлердің өздерінің жинақтары есебінен
емес, жұмысшылардың жарналары есебінен төленеді. Зейнеткерлер санының
жұмысшылардың санына қатынасының ұлғаюымен байланысты үлестіруші зейнетақы
жүйесі кезіндегі жалпы экономикаға және халыққа деген ауыртпашылық өсті.
бұдан бірқатар әлеуметтік – экономикалық саяси мәселелер туындайды, оны
тек зейнетақы берушідің негізі болып табылатын принциптерді түбегейлі
өзгерту негізінде шешуге болады. Бұл жүйе бойынша зейнетақы
қамсыздандырудың деңгейі тікелей зейнетақы аударымдарының тарифімен,
зейнеткерлермен жұмысшы халықтың саны және оның еңбекақы деңгейімен
қатынасы байланысты.
Альтернативті үлестіруші жүйе жинақтаушы зейнетақы жүйесі болып
табылады. Мұнда әрбір жұмысшы жұмыс істеу барысында зейнетақы қорларына
жарналарын аударады, қаражаттар ұзақ уақыт бойы экономиканы инвестициялауға
қолданылады, ал жұмыс істеу мерзімі аяқталғаннан кейін олар өзінің жеке
зейнетақы мен қамтамасыз етуіне кетеді.
Жинақтаушы зейнетақы қорлары бір миллиардтан аса АҚШ долларын
шоғырландырған, ал оларға болса біздің елде қолдану мүмкіншілігі мүлдем жоқ
деуге болады. Реформаның мақсаты, айта кетсек, болашақтағы зейнеткерлерге
дивиденд алуды кепілдендіретін тек салымдарды зейнетақылық жинақтау ғана
емес, сонымен қатар дұрыс инвестициялауда да болған. Жинақтаушы
зейнетақылық қордың мәні - бұл нақты өндіріске деген инвестициялар. Ол
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің немесе Ұлттық банкісінің
бағалы қағаздарына ғана емес, тіптен банктік депозиттерге де емес, өзінің
құны жоғалмайтын және де тіптен жаңа құн қосатын материалды обьектілерге
инвестициялар. Мысалға айтсақ, зейнетақы қоры салымшыларынан бүгін
аударымдарды алып, оны газ немесе мұнай құбыры құрылысына салсақ, олар 20
жылдан кейін де рентабельді болып қала береді. Әзірше жинақтардың 67%
мемлекеттік бағалы қағаздарға салынуда. Яғни ол дегеніміз мемлекеттік
қарызға салынған, және де мемлекеттің өзі жинақтаушы зейнетақы қорларының
инвестициялық табыстылығына кедергі етеді. Ал мұндай "жиналымдар" болса
ерте де кеш қирайды.
Енді мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларының міндеттеріне
тоқталсақ, олар:
1. Қазақстан Республикасы Үкіметінің белгілеуі бойынша зейнетақы
активтерінің төлемдерін жүзеге асыруға;
2. жеке зейнетақы активтерінің қорының есебін жүргізуге;
3. зейнетақы алушы мен салымшылардың қорлары туралы өздеріне мәлімет
беруге;
4. зейнетақықорының жағдайының мәліметтерін құпияда сақтауға;
5. зейнетақы қоры заңға сәйкес жүргізілуіне;
6. зейнетақы алушының өтініші бойынша оның зейнетақы қорын басқа қорға
аударуға;
7. зейнетақы активтерін инвестициялық бақылау үшін зейнетақы активтерін
басқаратын компаниялармен келісімге тұру (мемлекеттік жинақтаушы
қорынан басқа);
8. мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорымен келісімге тұрған
азаматтарға бірдей қызмет көрсетуге және т.б. міндетті.2,б.28
1.2 Мемлекеттік емес зейнетақы қорларының елдің әлеуметтік – экономикалық
дамуындағы атқаратын қызметтері мен құқықтық негіздері
Кәрілік алдындағы қорқыныш бұл әр адамға табиғатпен берілген деп
айтылады. Кез келген адам жылдар өткен сайын ең алдымен материалдық
мәселелердің болуынан қашады. Қазіргі таңдағы шындық бұл әрбір қазақстандық
азамат өзінің болашақтағы кедейшілік күн кешпеуіне жағдай жасап және өзіне
жеткілікті кәрілікті қамтамасыз етуі қажет. Себебі әлеуметтік бағдарламалар
үшін бюджет қаражатының жетіспеушілігі және халықтың тұрақты қартаюы
мемлекет тарапынан мәңгілік көмектің болуына үміттенуге сендірмейді. Осыған
орай біздің қоғамдағы өте маңызды әлеуметтік мәні бар зейнетақымен
қамтамасыз ету туралы заңға кез келген өзгертулер Қазақстанның әрбір
азаматын толғандырмай және қызығушылығын тудырмайтыны болмайды.
2002 жылдың соңында Қазақстандық азаматтарды зейнетақымен қамтамасыз
етудің құқықтық және әлеуметтік негізін анықтаушы және де осы жүйенің
қызмет етуінің барлық құқықтық аспектілері мен зейнетақылық қызмет көрсету
нарығының барлық қатысушыларының өзара қарым-қатынасын реттеуші зейнетақы
заңдылығы маңызды өзгертуге ұшырады. Алғаш рет өзгертулер мен толықтырулар
1998 жылы 22 желтоқсанда (№328-1 заң), яғни жаңа зейнетақы жүйесінің қызмет
етуіне 1 жыл өтпей жасалды. Екінші рет елдің зейнетақы заңдылығы 1999 жылы
5 сәуірде (№364-1 заң), өзгерту енгізілді. Осыдан кейін жаңартылған
"Қазақстан Республикасындағы зейнетақы мен қамтамасыз ету туралы" заңы 4
жылдай мерзімде қызмет етті және 2002 жылдың соңында оған тағыда өзгерістер
мен толықтырулар енгізілді. Бұл түзетулер №369-11 реттік номеріне ие, заң
формасында қабылданып, "Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз
ету туралы" заңына өзгертулер мен толықтырулар туралы Қазақстан
Республикасы заңы деп аталды. Бұл жерде ескеретін жағдай, егер бірінші
жасалған екі өзгертулер мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорымен
мемлекеттік реттеуші органдардың енгізуге байланысты туындаса, ал зейнетақы
заңдылығына енгізілген соңғы түзетулер (2002 жылдың 29 желтоқсаны) өзінің
негізгі бөлігінде кейбір мемлекеттік емес субъектілерге оның ішінде
мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорына бағыттылған және дайындалған.
Себебі, бұл өзгертулер тұжырымдық және барлық зейнетақылық қызмет көрсету
нарығы үшін өміршеңділік сипатқа ие болды, олардың заңдылық сүзгіден өтуі
оңай болмай 1 жылға дейін созылды.
2002 жылғы 29 желтоқсандағы № 369-11 заң екі ғана баптан тұрады, бірақ
көптеген маңызды өзгертулерден тұрады.3,б.22
Зейнетақы заңдылығындағы басты жаңалық бұл жеке ерекше институт ретінде
бөлініп келген мемлекеттік жинақтаушы зейнет ақы қоры мәртебесінің алынып
тасталынуы. Зейнетақы мен қамтамасыз ету туралы заңдағы жаңа түзетуге
байланысты жинақтаушы зейнетақы қоры мемлекеттік және мемлекеттік емес деп
бөлінбейді. 2003 жылдың 1 қаңтарынан бастап заң алдында мемлекеттік
жинақтаушы зейнетақы қорында және мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы
қорында бірдей құқыққа ие. Бірақ бұл зейнетақы қорының мемлекеттік
қатысуымен болмайды дегенді білдірмейді. Егер бұрын мемлекеттік жинақтаушы
зейнетақы қорының бірден бір құрылтайшысы Қазақстан Республикасы Үкіметі
болса, заңға сәйкес ашық жинақтаушы зейнетақы қоры құрылтайшылары мен
акционерлері ретінде Қазақстан Республикасының резиденттері – заңды және
жеке тұлғалар және де Қазақстан Республикасының заңында бекітілген (№369-11
заңының 1-ші бабы 28-ші тармағында) талаптарды ескере отырып Қазақстан
Республикасы Үкіметі бола алады. Осыған орай мемлекет Үкімет тарапынан тек
бір ғана жинақтаушы зейнетақы қорының ғана емес сонымен қатар бірнеше
зейнетақы қорының жарғылық капиталындағы акция пакеттерінің жеке үлесінің
немесе толығымен иесі бола алды. Бұл мемлекеттік зейнетақы нарығын
бақылауды күшейту мақсатында жасалуы мүмкін. №369-11 заңының 1-ші бабы 30-
ші тармағына сәйкес жинақтаушы зейнетақы қоры атауында "мемлекеттік " сөзі
егер жарғылық капиталының 100%-ы Қазақстан Республикасы Үкіметіне тиесілі
болғанда ғана қолданылуына болады. Енді мемлекет (егер қажет етсе) бірнеше
жинақтаушы зейнетақы қорын өзінің 100% қатысуымен құра алады және оның бәрі
мемлекеттік деп атауға құқығы болады. Біздің еліміздегі қаржы нарығының
даму тәжірибесі мемлекеттік нарықтың кез келген сегментін жекешелендіре
отырып, оған қайта баруына болатындығын көрсетеді. Егер жақын арада
мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры толығымен жекешелендірілсе де, бұл
мемлекеттің зейнетақылық қызмет көрсету нарығы мәңгілікке тастады дегенді
білдірмейді. Ол жаңа мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорын қалыптастыру
арқылы қайта орала алады.
Жаңартылған зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заңы зейнетақы
активтерін басқару түсінігіне бірнеше өзгертулер енгізді. Егер оның ескі
баспасында мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы активтер сөз тіркесі толық
емес түрде берілсе, қазіргі кезде ол бұдан да толығырақ зейнетақы активтері
инвестициялық басқару сөз тіркесімен ауыстырылды. Жаңа өзгерістерге сәйкес
зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компания (ЗАБК) "зейнетақы
активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйым" деп аталатын
болады. Яғни біздің құлағымызға үйреншікті зейнетақы активтерін басқару
жөніндегі компания сөзі зейнетақы активтерін инвестициялы басқаруды жүзеге
асыратын ұйым сөзімен ауыстырылатын болады.
Зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заңның ескі баспасы бойынша 51 бап
сәйкес зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компанияның мемлекеттік емес
жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтерінің басқарудағы ерекше
құқығын қарастырды. Жаңа өзгерістерге зейнетақы нарығы қатысушыларының
көптен күткен өзгертуі зейнетақы активтерін басқарудың баламалы құқы
енгізілді. Сонымен 2003 жылдан бастап зейнетақы активтерін инвестициялық
басқаруды зейнетақы активтерін инвестициялы басқаруды жүзеге асыратын ұйым
жинақтаушы зейнетақы қорының өкілетті органмен бекітілген осындай қызметпен
айналысуға құқық беретін сәйкесінше лицензиясы болуы кезінде дербес жүзеге
асырады.
Бұл жаңа енгізілген өзгерістен мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры
ұтысқа шықты.
Жақын арада кейбір жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтерін
дербес басқаруға көшетінін күтуімізге болады. Себебі, жинақтаушы зейнетақы
қоры үшін қызығушылық үлкен зейнетақы жарнасынан және инвестициялық
табыстан түсетін комиссиондық сыйақының зейнетақы активтерін инвестициялы
басқаруды жүзеге асыратын ұйыммен бөлісу керек емес. Оның ішінде,
зейнетақы заңдылығындағы жаңа түзетуге сәйкес инвестициялық табыстан
алынатын комиссионың шекті мөлшерлемесі 10%-дан 15%-ға дейін көбейтілді.
Бірақта, зейнетақы активтерін дербес басқаруға көшу процессі көптеген
жинақтаушы зейнетақы қорлар үшін келесідей себептерге байланысты ұзақ әрі
қиын болуы мүмкін.
Біріншіден, өкілетті орган – лицензиялар тарапынан қатаң нормативтік
талаптарға сәйкес жинақтаушы зейнетақы қоры үшін зейнетақы активтерін
инвестициялық басқаруға лицензия алу іс-әрекетінің өзі қиынға түседі.
Зейнетақы активтерін басқару бойынша компания лицензиялау тәжірибесі
көрсетіп отырғандай лицензия алу үшін жеткілікті ұзақ мерзімді қамтуы
мүмкін (бірнеше айға созылуы). Яғни, осы жылдың ішінде қандай-да бір
жинақтаушы зейнетақы қорының өзінің зейнетақы активтерін өз бетінше
басқаруға көшуі бола қоймас деп тұжырымдауға болады.
Екіншіден, зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге
асыратын ұйыммен жинақтаушы зейнетақы қорының арасында зейнетақы активтерін
басқару құқығы үшін бәсекелестік күрес қалыптасты. Бұрыннан қызмет етуші
зейнетақы активтерін басқару бойынша компаниясы бай тәжірибе, жоғары
сауатты мамандарды және қазіргі бағдарламалық - техникалық қамтамасыз етуді
иемдене отырып, зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруда жинақтаушы
зейнетақы қордан нақты артықшылығы болады. Кез келген зейнетақы активтерін
басқару бойынша компания зейнетақы активтерін басқарудағы маңызды бөлігін
және сәйкесінше нарықтағы үлесін жоғалтқысы келмейтініне мүдделі.
Тағы да бір зейнетақы заңдылығына енгізілген маңыздырақ өзгерістердің
бірі міндетті зейнетақы жарналарының сақталуына мемлекеттік кепілдік беру.
Соңғы 2003 жылдың 1 қаңтарына дейін мемлекет тек мемлекеттік жинақтаушы
зейнетақы қорындағы зейнетақы жарналарының сақталуына мемлекет кепілдік
береді. Осы жағдайдағы жаңалық мемлекеттің алушыға (салымшыға емес),
жинақтаушы зейнетақы қорының банкрот болуы жағдайында міндетті зейнетақы
жарнасының номиналдық құнын ғана қайтармай, сонымен бірге инфляция
көлеміндегі өтемақыға кепілдік береді. Заңдағы егізілген түзетуге сәйкес,
зейнетақы төлемін алушы зейнетақы орталығымен бекітілген және жинақтаушы
зейнетақы қорынан зейнетақы алуға құқығы бар жеке тұлғалар болып табылады,
яғни заңдағы берілген мағынаға қарай, мемлекет жинақтаушы зейнетақы қорының
банкроттығы жағдайында жинақтаушы зейнетақы қордан зейнетақы ала бастаған
зейнеткерлерге ғана зейнетақы жарнасын қайта қалыптастыруға кепіл бола
алады.
Егер 2003 жылға дейін зейнетақы жарнасының жүйесі екі бөліктен –
міндетті және ерікті жарнадан тұрса, қазіргі таңда зейнетақы мен қамтамасыз
ету туралы заңға енгізілген жаңа өзгеріске сәйкес зейнетақы жарнасынан
үшінші түрі – ерікті кәсіби зейнетақы жарнасы пайда болды. Олар ерікті
жарналар секілді, айырмашылығы, оларды жинақтаушы зейнетақы қорға жұмыс
беруші өзінің жұмысшысының зейнетақы шотына Қазақстан Республикасы
Үкіметімен анықталған мамандық тізімі бойынша аударатын болатындығында.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қызмет етудегі 5 жылдың ішінде ерікті
зейнетақы жарналары кеңінен қолдануын алған жоқ және зейнетақы активтерінің
ішінде де өте төмен үлеске ие. Мысалы, Ұлттық банктің мәліметі бойынша 2002
жылдың қорытындысында міндетті зейнетақы жарналарының салымшылар саны
15,399 млн. адамды ал ерікті зейнетақы жарналарының салымшылар саны небәрі
25,1 млн. адамды, яғни жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі салымшылардың жалпы
санының 0,5% -ын ғана құрайды. Осыған орай, Қазақстандық жинақтаушы
зейнетақы жүйесі қазіргі таңдағы көрінісі міндетті жинақтаушы жүйені
көрсетеді. Ерікті жарналардың танымалсыздығы біріншіден, тұрғындардың
негізгі бөлігінің қандай да бір сызбаға немесе жаңа зейнетақы жүйесіндегі
инвестициялау шегіндегі құралдарға сенімсіздігі және еш нәрсеге
сенбеушіліктің үлкен үлесіне қатысты менталитетімен түсіндіріледі.
Бұл жерде тағыда бір маңыздырақ факторлардың ретінде тұрғындардың көп
бөлігінің жағдайының даму деңгейінің жетіспеушілігін айтуға болады.
Зейнетақы заңдылығы негізгі өзгеріс ретінде зейнетақылық қызмет көрсету
нарығында зейнетақыны сақтандыру институтын ендіру болып табылады. Жақын
уақыттарда зейнетақы нарығының негізгі қатысушылары ретінде өмірді
сақтандыру келісімшартын жасау және атқару бойынша қызметті жүзеге асыратын
сақтандыру компаниялары болатыны сөзсіз. Оларға зейнетақымен қамтамасыз ету
туралы жаңа баспасында ерекше роль берілген.
2003 жылдың басынан бастап зейнетақы заңында 2002 жылдың 29
желтоқсанында шыққан № 369-11 заңының көмегімен зейнетақы нарығы үшін
"Зейнетақы аннуитетінің келісім шарты" (1 бап, 2 тарау, 12 тармақша),
"сатып алу сомасы" (1 бап, 2 тармақ, 7 тармақша), "сақтандырушы" (1 бап, 2
тарау, 34 тармақша ) секілді жаңа түсініктер енгізілген.
Зейнетақы заңындағы жаңа өзгерістерге сәйкес қызмет етуші зейнетақы
жинақтарын ерікті сақтандыруға зейнетақы жинақтарын сақтандыру бойынша
қосымша шараларға алушының таңдауына сәйкес толық көлемде немесе ішінара
зейнетақы активтерін сақтандыру жүйесін жасауы болуы тиіс. Әзірше мұндай
жүйенің қалай болары белгісіз. Банктің депозиттерді кепілдендірудің қоры
нақты қосымша қор құрылуы мүмкін, яғни жақын арада "Зейнетақы қорының қоры"
пайда болуын күтуге болады.
Сақтандыру компанияларының басқа зейнетақы заңдағы өзгеріске сәйкес
нарықта жаңа қатысушы – "міндетті зейнетақы жарналарын төлеу бойынша
агенті" пайда болуы керек.
Агент ретінде Қазақстанда өздерінің тұрақты мекемесі, филиалы мен
өкілеттіліктері арқылы Қазақстан Республикасының заңы мен анықталған
міндетті зейнетақы жарнасын есептеуші, ұстап қалушы және аударушы қызметін
жүзеге асыратын кез келген жеке тұлға немесе заңды тұлға, бұған қоса
шетелдік заңды тұлғалар болып табылады. Заңды түсінік бойынша агент – бұл
оның кім екеніне - ұйым немесе жеке кәсіпкер болып табылатынына байланыссыз
сол жұмыс беруші.
Ұлттық банктің басқа зейнетақылық қызмет көрсету нарығында мемлекет
тарапынан тағыда бір қатысушы салық органы болады. Зейнетақы заңдылығына
енгізілген жаңа түзетуге сәйкес, салық органдары зейнетақы жарнасы бойынша
жетіспеушілікті жинау және олардың аударылуына бақылау жасау үшін нақты
механизм алды. Осы мақсатқа сәйкес зейнетақымен қамтамасыз ету заңына
"міндетті зейнетақы жарналарын уақытылы ұстамауы және аударылмауына
жауапкершілік" деген 24-4-ші бап қосылды. Енді міндетті зейнетақы
жарналарын аударуға жалтарған жұмыс берушілерге қатаң санкция қолданылатын
болады.
Егер бұрын жинақтаушы зейнетақы қоры мен зейнетақы активтерін басқару
бойынша компанияняң құрылтайшылары мен акционерлері ретінде Қазақстан
азаматтары мен заңды тұлғалар ғана болса, жаңа өзгерістерге сәйкес
құрылтайшы немесе акционер ретінде резидент емес заңды тұлғада, яғни қандай
да бір рейтингтік компанияның белгілі бір рейтингін иемденетінде
жіберіледі. Рейтингтік агенстволар мен ең төменгі рейтинг өкілетті органмен
белгіленуі тиіс. Дегенмен бұл жерде бірнеше шектеулер қойылған. Мысалы,
оффшорлық аумақта тіркелген коммерциялық ұйым мәртебесі бар жарғылық
капиталында тікелей немесе бағынышты тұлға ретінде оффшорлық аумақта
тіркелген заңды тұлға қатысып заңды тұлғалар жинақтаушы зейнетақы қор
құрылтайшысы немесе акционері бола алмайды.
Жалпы алғанда зейнетақы заңына жаңа түзетулер жинақтаушы зейнетақы
жүйесінің келешекте сапалы дамуына септігін тигізері сөзсіз.
1.3 Шетел тәжірибесінде мемлекеттік емес зейнет ақы қорының экономикада
қолдану механизмі
Демографиялық болжам мәліметтері бойынша дамыған елдерде халық
құрылымы келесі төрт онжылдықта прогрестеледі. Қазіргі уақытта көптеген
елдер зейнетақыға орташа 9-11%-ын ЖІӨ-ге жұмсайды, бірақ әр елде ол әртүрлі
белгіленген. Мысалы: Австралияда мемлекеттік зейнетақыға 15% -ға
шығынданды, Италияда 14%-ға, Францияда 13%-ға, АҚШ-та 6,5%-ға , Японияда 5%-
ға, Канадада 4,5%-ға ЖІӨ шығынданады.
Япония және Еуропа елдерінде ЖІӨ 15-20%-ға дейін көтерілді.
Экономикалық, қаржылық және қоғамдық нәтижелерде халық құрылымы саяси
аспектілерді алып жатыр: жұмыс істейтін халықтың саны төмендеуі, қарт
адамдардың саяси салмағы жоғарланды. Осыған байланысты 1980 жылдан бастап
зейнетақы реформасы қажет етілді.
Әр түрлі елдерде зейнетақы жүйесінің келесі элементі болып меншікті
ерікті зейнетақы жоспары табылады. Олар толық қаржыландару негізінде
жүргізіледі және жұмысшылармен зейнеткерлер өздерінің жинақтары бойынша
инвестициялық тәуекелділік атқарады.
Зейнетақы мен қамтамасыз ету проблемаларын бүкіл әлемдік банк
бастаған, осыған байланысты 1990 жылдың басында ең бірінші ғаламдық кешенді
зерттеу, яғни зейнетақымен қамтамасыз ету проблемаларын шешу үшін
ашылды.4,б.22
Бүкіләлемдік банк өзінің жазған баяндамасында экономиканың өсуі
келесі үш зейнетақы дамыған жағдайда болады дейді.
➢ Мемлекетпен басқарылатын үлестірмелі жүйе.
➢ Меншікті басқарудағы міндетті түрдегі жинақтаушы жүйе.
➢ Ерікті жинақтаушы жүйе.
Зейнетақы жастарындағы тұлғалардың қаржылық қамтамасыз етудің 3
негізгі қызметінің бөлінуі болады: табыстардың қайта бөлінуі қаражаттардың
жиналуы және сақтандыруы. Бұл жағдайда бірінші жүйе табыстардың қайта
бөлінуін қарастырады, екінші және үшінші - қаражаттардың жинақталуы, және
де осы үшеуі де қартайған кезде тәуекелдің көптеген факторларынан бірге
сақтандыруды қамтамасыз етеді. Қазіргі кездегі көптеген дамыған елдер осы
үш функцияны бәрін бір мемлекеттік бөлінетін зейнетақы жоспарында
үлестіреді, ал ол болса еңбекақы қорынан салық салу шеңберіндегі ағымдағы
түсімдер есебінен қаржыландырылатын нақты анықталған төлемдер (пособия)
төлеуді білдіреді.
Әр түрлі елдерге көп сатылы зейнетақы жүйесіне көшудің нақты жолдары
да ұсынылған. Әсіресе ірі ауқымды мемлекеттік жинақтаушы бағадарламалары
және едәуір ежелгі халқы бар елдер үшін (оларға барлық дамыған елдер,
Ресей, ТМД мемлекеттері және Орта және Шығыс еуропа елдері жатады). Бірінші
қадам зейнетақыға шығу жасын көтеру, зейнетақыға жастай шығу жағдайын
қатаңдату және жай шығуды марапаттау, жеңілдіктерді төмендегі, пособияларды
және т.б. төмендету арқылы мемлекеттік зейнетақы жоспары реформасын
жүргізуде болуы тиіс. Бұл реформалар қазір көптеген дамыған елдерде кең
пайдаланылады. Және де қазіргі жағдайда Қазақстанда да осы қадамға
байланысты зейнеткерлердің жасын әйелдер үшін 58 еркектер үшін 63-ке
көтерді.
Салыстыратын болсақ Чилиде зейнетақыға шығу Қазақстандықтардан 2
жылға көп, әйелдер үшін 60, ал еркектер үшін 65. Ал дамыған елдерде
еркектер үшінде әйелдер үшінде 65 жас (АҚШ, Канада,Голландия, Япония,
Финляндия, Швеция және т.б.). Грециямен Норвегияда тіпті үлкен, 67 жас.
Бірақта басқа бөлек елдерде Қазақстанның зейнетақы жасынан төмен елдер бар,
мысалы, Ресей мен Түркияда әйелдер үшін 55, еркектер үшін 60 жас, Францияда
50 және 60, италия мен Ирландияда 56-61 жас. Алдағы уақытта зейнетке шығу
уақыты Қазақстанда тағы 2-4 жылға өседі деген болжам бар.
Екінші қадам екінші міндетті жинақтаушы жоспарды қарастырады, ал оны
келесі жолмен жасауға болады:
-2002 жылы мемлекеттік жоспардың көлемін біртіндеп шектей отырып
салымдарды екінші міндетті жоспарға қайта бөлу немесе мемлекеттік
пособияларды біркелкі деңгейде ұстау. Осындай сатылы көшуге бірқатар елдер
өз ерекшеліктерімен ауысқан. Әлемдік банк ұсыныстары Венгрия, Латвия және
Қазақстан зейнетақы реформалары тұжырымдамаларында ескерілген. Осыған
сәйкес Ресейдің үкіметтік тұжырымдамасында 1997 жылдың ортасында ұсынылған.
Оның негізінде халықтың жастық топтары арқылы сатылы көшу ұсынысы жатқан;
-2002 жылы жинақталған төлемдерді бұрынғы ескі жүйе шеңберінде
қабылдау және төлеу бойынша міндеттемелерді бір мезетте жаңа жүйені құру
арқылы жүргізу (осы жолмен Чили және латынамерика мемлекеттері жүрген).
Барлық дамыған елдер үшін мемлекеттік емес жинақтаушы кестеге көңілді
көп бөлуді, оларды зейнетақылық сақтандыру жүйесіне біртіндеп енгізуді,
жалпыға ортақ тенденция деп санауға болады. Бұрын жинақтаушы кестелерінің
пайда болуы жүйесіз және кездейсоқ болатын. Егерде жинақтаушы зейнетақы
жүйесінің даму тарихына қарасақ олар жұмыс берушілер өздерінің жұмысшыларын
қамтамасыз ету болмақ болған жеке меншік кәсіпорындардан көруге болады.
Мемлекеттік емес зейнетақы бағдарламаларды өңдеуде лидер орнын өзіне
фирмалар алған, ал мемлекеттік тек реттеуші рольге ие болған.
Бүгінгі күнде мемлекетпен реттелетін және жұмыс беруші мен жеке
тұлғалармен қаржыландырылатын жинақтаушы зейнетақы жоспары күннен күнге
маңызды рольге ие. Бұл жоспарлар жұмысшыға тиесілі сыйақы жинағы келісім
шартының бір бөлігі болуда, ал ол болса жұмыс беруші мен оның жұмысшы күші
арасындағы қарым-қатынасты реттейді. Мұндай жүйелер зейнеткерлердің
табысын қолдауды қамтамасыз етеді, кәсіпорындарға адам ресурсын басқарудың
тиімді бағдарламаларын береді. Мемлекеттік емес зейнетақы кестелерінде
қандай жауапкершілік деңгейін мемлекет өзіне алатындығына қарамастан оның
міндеті болып институциялық негіздерді құру және осы реттеу болып табылады.
Мемлекеттік емес зейнетақы жоспарларына көңілдің көп бөлінуіне қарамастан
дамыған елдерде зейнетақы реформаларының магистралдық бағыты болып
қалыптасқан қайта болу кестелерінің жаңа жағдайына бейімделу бола бастады.
Бірқатар қадамдар Германияда, Францияда, Италияда, Ұлыбританияда, Америка
Құрама Штаттары, Скандинавия елдерінде жасалған. Түзету шараларының
негізгі бағыты: зейнетақыға шығудың жастық шегін көтеру және қажетті еңбек
стажы ұзақтығын өсіру; зейнетақыны индексациялау тәртібін өзгерту:
зейнетақы тұтыну бағасының өсу қарқыны негізінде индекстеледі, ол орташа
жалақыға қарамайды; міндетті кәсіптік жинақтаушы кестені енгізу және
мемлекеттік қайта бөлу жүйесін зейнетақымен қамту жүйесіне айналуы.
Мемлекеттік қайта құру жүйесі шеңберіндегі қалыптасу шараларының жиынын
таңдау елде қалыптасқан зейнетақы жүйесінің табиғаты, демографиялық жағдай
сипаты, саяси ұғымдары анықтайды. Зейнетақы жүйелерін реформалау бойынша
шаралар кешені неғұрлым дамыған мемлекеттер тобында түзету сипатына
ие.5,б.4
Батыс елдерінің зейнетақы жүйесін біртіндеп және ақырын реформалау
себебі осы салада кез келген жедел іс-әрекеттер елдерде қоғамдық қолдауға
ие болмайды. Батыс елдеріндегі мамандардың көп бөлігі мемлекеттік қолдау
тек негізгі зейнетақы шамасында ғана жасалынуы тиіс деген тұжырымды
қолдайды, ол ерекше сипатта және азаматтардың әлеуметтік құқықтарына келе
төленетін болуы тиіс.
Осымен бірге мемлекеттік емес зейнетақы қорларының және жеке
зейнетақы жоспарлар ауқымы кеңейтуі тиіс.
ІІ-бөлім. Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуындағы
мемлекеттік емес зейнетақы қорларының қызметіне талдау жүргізу
Қазақстанның зейнетақы мен қызмет көрсету нарығында, бүгінгі күні,
басқа қаржы нарығының сегменттерінен айырмашылығы, тұрақты түрде дамып келе
жатқанын айта кетуге болады. 1998 жылдың қаңтарынан бастап жинақтаушы
зейнетақы жүйесінің елде қызмет еткеніне 5 жылдан асып отыр.
Ұлттық банктің мәліметтері бойынша 2003 жылдың басында зейнетақы
активтерінің таза соммасы 269,8 млрд тг. немесе 1730,8 млн. долларды
құрады. Жалпы алғанда 2002 жылға жинақтаушы зейнет ақы қорларының таза
зейнетақы активтері теңгемен шаққанда 47,9-ға, және доллармен 43,2-ға өсті.
2002 жылы зейнетақы активтерінің ай сайынғы өсімі 3%-дан 3,5 шегінде тең
мөлшерде жүргізілді. Бұл шектен ауытқу тек, тамыз айында 2,8%-ға
өзгергенінде (бұл еңбек демалысымен зейнетақы жарналарын салымшылар және
жұмыс берушілердің аз мөлшерде аударуымен байланысты) және желтоқсанда 4,6%-
ға өсуінде (бұл еңбек ақы бойынша қарызды өтеу мен жылдың аяғындағы
көтермелік төлемдермен байланысты) байқалады.
Егерде алдағы уақыттарда зейнетақы активтерінің өсуі осындай қарқынмен
(мысалы валютаға шаққанда 3,5% көлемінде) жалғасатын болса, онда 2003
жылдың сәуір, мамыр айларында жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі таза зейнет
ақы активтерінің көлемі 2,0 млрд. долларға жетуі мүмкін.
Өткен жылы Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі негізгі айтулы
жағдай ретінде елдің Президенті мен қабылданған және қол қойылған
"Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамтамасыз ету туралы" "Қазақстан
Республика заңына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы" 2003 жылдың 1-
ші қаңтарында күшіне енген заңын айтуға болады.
2002 жылы нарық қатысушыларының сандық құрамы мен жинақтаушы зейнетақы
қорлардың инвестициялық портфелінің құрамында маңызды өзгерістер болды.
2003 жылдың басында Қазақстанда 16 жинақтаушы зейнетақы қоры, оның
ішінде 1 мемлекеттік (мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры), 2
корпоративтік ("Қазақмыс" және "Филип Моррис Қазақстан") және 13 ашық
мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қоры өз қызметін жүзеге асырды.
1-кесте
2003 жылдың 1 қаңтарындағы жағдайға сәйкес Қазақстанның жинақтаушы
зейнетақы қоры нарығының құрылымы*
Зейнетақы Зейнетақы Нарықтық
Зейнетақы қорының атауы активтері активтерінің таза үлесі
млн. тг. сомасы %
млн. тг. млн.
долл.
МЖЗҚ 75 773,8 75 649,5 485,4 28,05
"Қазақстан халық банкі" ЖЗҚ 60 831,9 60 797,4 390,1 22,52
Ұлар Үміт 46 504,5 46 349,9 297,4 17,21
ABN AMRO-КАЗПИЙ МУНАЙ ГАЗ 18 922,7 18906,7 121,3 7,00
Сенім 12 757,1 12 740,9 81,8 4,72
Құрмет 11 169,3 11 165,3 71,6 4,13
Қазақмыс 8 857,5 8 841,2 56,7 3,28
Валют-Транзит Фонд 7 888,5 7 879,9 50,6 2,92
Қазақстан 7 342,4 7 332,3 40,0 2,72
Нефте-Газ-Дем 6 433,4 6 423,8 41,2 2,38
Халық зейнетақы қоры 5 072,3 5 063,4 32,5 1,88
Қорғау 3 916,1 3 914,2 25,1 1,45
Отан 2 595,7 2,595,3 16,7 0,96
Қонаев атындағы МеЖЗҚ 820,9 820,7 5,3 0,30
Филип Моррис Қазақстан 649,0 648,2 4,2 0,24
Капитал 624,1 623,8 4,0 0,23
Барлығы 270 159,2 269 752,51 730,8 100,00
* №3 РЦБ Казахстана
5 жылдың қорытындысы бойынша зейнетақы мен қызмет көрсету нарығындағы
жинақтаушы зейнетақы жүйесінің пайда болуынан бері зейнетақы активтерінің
мөлшеріне байланысты жинақтаушы зейнетақы қорының 3 тобы құрылды.1,б.24
Зейнетақы активтерінің мөлшері 100 млн. доллардан асатын 4 қор -
мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры, "Қазақстанның халық банкісінің
жинақтаушы зейнетақы қоры", "ҰларҮміт", және "ABN AMRO – КаспийМұнайГаз",
зейнетақының қызмет көрсету нарығындағы жинақтаушы зейнетақы қоры жүйесін
құрылымы ретінде 1-ші ірі топта құрап және барлық нарықтың 75 %-ын алады.
(1 кесте). Нарықтың ө-індей мөлшерін (23,5%-ын) 8 орташа жинақтаушы
зейнетақы қоры тобы алады. Оларға "Сенім", "Құрмет","Қазақмыс","Мемлекеттік
емес жинақтаушы зейнетақы Валют-транзит Фонд","Қазақстан", "Нефте-Газ-Дем",
"Халықтық зейнетақы қоры", және "Қорғау" жатады".
Олардың зейнетақы активтерінің мөлшері 20-дан 100 млн долларды құрайды.
Қалған 4 ұсақ жинақтаушы зейнетақы қоры ("Қонаев атындағы МЕЖЗҚ","Филип
Моррис Қазақстан","Отан" және "Капитал") нарықта 2%-дан төмен мөлшерді
қамтиды.
2002 жылдың қорытындысы бойынша зейнетақы активтерінің көлемі жағынан
нарықта мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры алдыңғы орынды алып келеді.
Дегенмен, оның нарықтық үлесі әрдайым төмендеп отырады.
2002 жылдың ішінде ол 4,3%–ға дейін төмендеді. Ал қалған мемлекеттік
емес жинақтаушы зейнетақы қоры нарықтық үлесінің ауытқуы 1% негізінде
болды. Мысалы: жинақтаушы зейнетақы қорының нарығындағы өзінің үлесін
есепті жылда "Қазақстанның халықтық банкінің жинақтаушы зейнетақы қоры"
"Отан"," Валют Транзит Фонд" өсіруге мүмкіншілігін алды. Ал кейбір
жинақтаушы зейнетақы қоры ("ҰларҮміт","Қонаев атындағы мемлекеттік емес
жинақтаушы зейнетақы қоры", "Филип Моррис Қазақстан") өзінің нарықтық
бағытын өзгеріссіз сақтады.
Өзінің нарықтағы үлесін төмендетіп алғандарда кездеседі: "Сенім" (-
0,2%), және "Қазақмыс" (-0,3).
2-кесте
2002 жылғы Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы қорының активтерінің өсу
қозғалысы
Зейнетақы Зейнетақы
Зейнетақы қорының атауы активтерінің сомасы активтерінің өсімі
Басына 2002ж. 2002ж. %
аяғына млн.тг.
МЖЗҚ 58 998,6 75 773,8 16 775,2 28,4
"Қазақстан халық банкі" ЖЗҚ 39 058,1 60 831,9 21 773,8 55,7
Ұлар Үміт 31 452,2 46 504,5 15 052,3 47,9
ABN AMRO-КАЗПИЙ МУНАЙ ГАЗ 12 127,0 18 922,7 6 795,7 56,0
Сенім 9 035,3 12 757,1 3 721,9 41,2
Құрмет 6 507,8 11 169,3 4 661,5 71,6
Қазақмыс 6 482,5 8 857,5 2 375,0 36,6
Валют-Транзит Фонд 4 016,9 7 888,5 3 871,6 96,4
Қазақстан 4 700,1 7 342,4 2 642,3 56,2
Нефте-Газ-Дем 3 982,7 6 433,4 2 450,7 61,5
Халық зейнетақы қоры 2 971,3 5 072,3 2 098,0 70,5
Қорғау 2285,1 3916,1 1631,0 71,4
Отан 114,0 225,95 2481,7 2177,5
Қонаев атындағы МеЖЗҚ 514,7 820,9 306,2 59,5
Филип Моррис Қазақстан 420,6 649,0 228,4 53,4
Капитал 0,0 624,1 624,1 -
Барлығы 182669,7 270159,2 87489,5 47,9
* №1 2003 РЦБ Казахстана
Жоғары да айтып өткендей 2002 жылы жиынтық зейнетақы активтері 87,5
млрд теңгеге немесе 47,9%-ға өсті
2002 жылдың қорытындысы бойынша мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы
қоры активтерінің өсімі 57,2%-ды құрады. 2002 жылы "Отан" ең үлкен өсімді
көрсетті: оның бір жылдың ішінде 23 есеге өсті. Бұл осы аталған жинақтаушы
зейнетақы қоры үшін өте үлкен жетістік. "Валют-Транзит Фонд" өзінің
активтерін 2 есеге жуық(+96,4%) өсірді.
Абсолюттік шамасы бойынша 2002 жылы активтерінің өсуінен "Қазақстанның
халық банкінің жинақтаушы зейнетақы қоры" маңызды жетістікке жетті, оның
активтері бір жылдың ішінде 21,8 млрд теңгеге өсті, ал бұл 140,0 млн
доллардан жоғары. Осындай өсу қарқыны бойынша 1,5-2 жылдың ішінде бұл қор
зейнетақы активтерінің мөлшері бойынша зейнетақының қызмет көрсету
нарығында алға шығуға мүмкіндігі бар (қосымша 3).
2002 жылдың соңына қарай зейнетақы активтерін басқаруға лицензияны
нарық қатысушыларының тоғызы иемделді, оның ішінде 8-і зейнетақы активтерін
басқару жөніндегі компания және өзінің зейнетақы активтерін дербес
басқаратын мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры бар. 8 зейнетақы
активтерін басқару жөніндегі компанияның ішінде тек 7-уі ғана (қайта
қалыптасқан "Нұр-Траст" зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компанияны
қоспағанда) нарықта белсенді қызмет атқарады, яғни зейнетақы активтерін
басқарады. Зейнетақы активтерін басқару бойынша компанияның толық құрылымы
4-кестеде көрсетілген.
4-кесте
2003 жылдың 1 қаңтарындағы жағдайға сәйкес зейнетақы активтерін басқару
нарығының құрылымы*
Зейнетақы Зейнетақы активтерінің
ЗАБК атаулары активтерінің таза сомасы Нарықтық
барлығы, млн. үлесі
тг. %
Млн тг млн долл
МЖЗҚ 75 773,8 75 649,5 485,4 28,05
Қазақстан Халық
банкінің ЗАБК 63 427,6 63 392,7 406,8 23,48
Жетысу 61 795,4 61 614,9 395,3 22,87
ABN AMRO Asset
Management 25 268,1 25 247,1 162,0 9,35
BTA Asset
Management 18 511,7 18 497,6 118,7 6,85
BESTІNVEST 12 757,1 12 740,9 81,8 4,72
Актив-Инвест 7 888,5 7 879,9 50,6 2,92
Ақ ниет 4 737,0 4 734,9 30,4 1,75
Нұр-Траст 0,00
Барлығы 270 159,2 269 752,5 1 730,8 100,00
* №2 2003 РЦБ Казахстана
4 кестеден көріп отырғанымыздай 2002 жылы зейнетақы активтерін басқару
нарығының құрылымында маңызды өзгерістер болды. Ұлттық банктің
Басқармасының 2002 жылдың 13 қарашасында шыққан №453 қаулысына сәйкес "Нұр-
Траст" зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компаниясына зейнетақы
активтерін инвестициялық басқару бойынша қызметті жүзеге асыру үшін
лицензия берілді.
Өкілетті органның бекітілген ережесіне сәйкес номиналды (К2) және нақты
(К3) табыстық коэффициентті толық бір жыл үшін есептеледі. Мысалы
көрсетілген коэффициенттер ағымдағы жылдың қандай да бір айлық қорытындысы
бойынша бірінші күннен бастап өткен жылғы осы айдың бірінші жұлдызына
есептеледі. Нақты табыстың коэффициенті (К3) Қазақстан Республикасындағы
тұтыну бағасының индексін есепке ала отырып бағаланған. Ұлттық банктің
мәліметі бойынша 2002 жылы бұл көрсеткіш 106,6%-ды құрады. номиналды табыс
коэффициенті (К2) жинақтаушы зейнетақы қоры зейнетақы активтерінің
табыстылығының есептелген жиынтық қорытындысында көрінеді. Осыған орай
жылдың басында өсімділік қорытындысымен есептелген зейнетақы активтерінің
табыстылық коэффициенті тек өткен жылғы желтоқсанмен, есепті жылдағы
желтоқсан бойынша жыл соңындағы номиналды табыстық коэффициентімен сай
келеді. Жинақтаушы зейнетақы қорының 2002 жылға арналған табыстылық
коэффициенті 5-кестеде көрсетілген
5-кесте
Жинақтаушы зейнетақы қорының 2002 жылға номиналды (К2) және нақты (К3)
табыстылық коэффициенті*
ЖЗҚ атауы 01.2001ж.-0112.2001ж.-12.2002ж.
.2002ж. 2002ж. ауытқуы
К2 К3 К2 К3 К2 К3
МЖЗҚ 15,29 8,76 14,80 7,69 -0,49 -0,07
Қазақстан 16,22 9,65 13,27 6,26 -2,95 -3,39
Құрмет 16,57 9,97 13,27 6,26 -3,30 -3,71
Нефте-Газ-Дем 16,15 9,58 13,2 6,12 -3,03 -3,46
Қазақмыс 14,89 8,39 13,01 6,02 -1,88 -2,37
Ұлар Үміт 14,34 7,87 12,97 5,98 -1,37 -1,89
Сенім 15,16 8,64 12,91 5,92 -2,25 -2,72
"Қазақстан халық банкі" 14,01 7,56 12,71 5,73 -1,30 -1,83
ЖЗҚ
ABN AMRO-КАЗПИЙ МУНАЙ ГАЗ14,69 8,20 12,64 5,67 -2,05 -2,53
Халық зейнетақы қоры 15,93 9,37 12,46 5,50 -3,47 -3,87
Валют-Транзит Фонд 14,67 8,18 12,38 5,42 -2,29 -2,76
Қонаев атындағы МеЖЗҚ 14,42 7,94 11,87 4,94 -2,55 -3,00
Филип Моррис Қазақстан 11,42 4,52
Қорғау 15,29 8,76 11,36 4,47 -3,93 4,29
Отан 9,87 3,07
Орташа алғанда 8,45 5,83 -2,62
* №2 РЦБ Казахстана 2003г.
Кестеден көріп отырғанымыздай 2002 жылдың қорытындысы бойынша барлық
жинақтаушы зейнетақы қоры зейнетақы активтерінің табыстылығы төмендеген.
Бұл қаржы нарығындағы оның ішінде бағалы қағаздардың барлық категориялары
бойынша табыстылықтың жалпы төмендегенімен байланысты. Ең жоғарғы
табыстылықты мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры иемденеді, себебі, ол
жыл ішіндегі номиналды табысының 0,5%-ы ғана ал қалған жинақтаушы зейнетақы
қоры 2-3 жыл одан да көп пайызды жоғалтты. 6,б.23
Биржа талдаушыларының ойынша бұл жинақтаушы зейнетақы қордың өткен
жылдары табыстылыққа ұмтылмай, өзінің еврооблигацияға салынған
инвестициялық табыс ресурстарын сақтай алды және табысты бірте-бірте
капиталдандыра отырып зейнетақы нарығындағы жаппай табыстылықтың төмендеуі
кезінде өзінің активтерінің табыстылығын көтеруге мүмкіншілік алды .
2002 жылы зейнетақы активтерінің жиынтық инвестициялық портфелінің
құрылымы маңызды өзгеріске ұшырады. Бұл негізінен 2002 жылғы қазанда
Қазақстанның егемендік қарызы еврооблигацияны жабудың екінші траншы
жүргізілуіне байланысты. Еврооблигацияны ұстаушыларға, сыйақыны қоса
есептегендегі жалпы төлем көлемі 364,8 млн долларды құрады (немесе 56,4
млрд. теңгеге балама).
Негізгі қарыздың барлық көлемінің (350,0 млн. доллар ) 60%-ы отандық
инвесторларға (210,0млн. долларға жуық), оның ішінде 33%-ға жуығы (11,4
млн. доллардайы) отандық жинақтаушы зейнетақы қорының үлесіне тиесілі.
Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесі үшін алынған тәуелсіз
еурооблигациялардың екінші эмиссиясын жабу өте маңызды орынға ие болды. Бұл
процесс нарық қатысушыларының кері жүйесіне қарамай-ақ, олар үшін ешқандай
қиындықсыз өтті.
Коммерциялық банктерге тиесілі еурооблигацияны жабудан түскен ақшаның
негізгі бөлігі, валюталық нарыққа ауысты, ал босатылған зейнетақы
активтері ішкі мемлекеттік бағалы қағаздарды (МЕОКАМ-ға, Ұлттық банктің
ноталарына) және корпоративтік бағалы қағаздарды (мысалы, Қазақстанның
Дамуы банксінің облигациясына) алуға бағытталады.
2002 жылдың қорытындысы бойынша жинақтаушы зейнетақы қорының
инвестициялық портфелінің агрегатталуының құрылымы 6-кестеде көрсетілген.
6-кесте
2002 жылдың қорытындысы бойынша агретталған инвестициялық портфелінің
құрылымы*
Қаржы құрылымының атауы Жыл басынаЖыл соңынаАуытқу %
% %
Мемлекеттік бағалы қағаздары, барлығы 60,81 48,17 12,64
Оның ішінде:
1) айналу мерзімі 1 жылдан төмен, тг-мен
белгіленген қысқа мерзімдік ішкі МБҚ (ҰБ
ноталары, МЕККАМ)
5,16 12,43 7,27
2) Қаржы министрлігінің айналу мерзімі
1ж. асатын, тг-де белгіленген орта және
ұзақ мерзімдік ішкі МБҚ (МЕОКАМ, МЕИКАМ,
МЕАКАМ) 10,95 12,54 1,59
3) Қазақстанның егемендік қарызының
еврооблигациясы 44,05 22,76 21,29
4) Қазақстанның жергілікті атқарушы
органдарының АҚШ долларында белгіленген 0,65 0,44 0,21
муниципалдық облигациялар
Қазақстандың эмитенттердің мемлекеттік 32,47 37,04 4,59
емес қаржылық инструменттері, барлығы
оның ішінде: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz