Мұнай - газ саласындағы импортығыстыру саясаты
МАЗМҰНЫ
Кіріспе 2
1 Импортығыстыру саясатының теориялық және практикалық негіздері 4
1.1 Глобализация және интеграция үрдістеріндегі импортығыстырудың
объективті қажеттілігі және тиімділігі 4
1.2 Жаңа индустриалды елдердегі импортығыстыру саясаты 11
Қазақстан Республикасында импортығыстыру саясатының негізгі бағыттары және
жүзеге асыру жолдары 21
2.1 Қазақстанда импортығыстыру стратегиясын ендіру алғышарттары және
жағдайлары 21
2.2. Импортығыстыруды мемлекеттік реттеу шаралары 31
3. Мұнай-газ саласындағы импортығыстыру саясаты 39
3.1 Қазақстанның мұнай-газ өнеркәсібі бойынша экономикалық талдау 39
3.2 Мұнай-газ саласындағы импортығыстыру стратегиясын ендіру
перспективалары 44
Қорытынды 65
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 67
Кіріспе
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының экономикалық дамуы тұрақты
сипатта болып отыр. Мамандардың айтуы бойынша еліміз өтпелі кезеңнен өтіп,
бірқатар жетістіктерге қол жеткізді. АҚШ үкіметі Қазақстанды нарықтық
экономикалы ел деп таныды. Қазақстан экономикасы ТМД елдері бойынша алдыңғы
қатарда. Бірақ бұл орайда біздің елде шешілмеген бірқатар мәселелер бар
екенін айта кеткен жөн.
Қазақстанда қалыптасқан экспортқа бағытталушы шикізат моделі - ішкі
сұранысты жанар-май энергетикалық ресурстардың қызметі қамтамасыз етуіне
әкелді. Бұл бағыт экономиканы әлемдік нарық коньюнктурасынан тәуелді етіп
қана қоймай, елімізді экономикалық прогрестен алшақтатты. Экономиканың
өңдеуші салалары артта қалып, өндірісте диспропорциялар қалыптасты. Сол
себепті республикада импортығыстыру саясатын қолданудың объективті
қажеттілігі туындады.
Импортығыстыру үрдісі туралы айтып кетер болсақ, бұл ішкі нарықтан
белгілі бір тауарлар импортын ұқсас отандық тауарлармен, немесе импорттық
тауарлардан тұтыну қасиеті жоғары бірақ құны төмен тауарлармен ығыстыру
арқылы импортты қысқарту немесе тоқтату үрдісі.
Қазақстан Республикасында импортығыстыру саясаты негізінен ауыл
шаруашылығы, тамақ және жеңіл өнеркәсібі, машина жасау, мұнай өнеркәсібі
салаларында жүзеге асырылды.
Тақырыптың өзектілігі мынада болып отыр. Ғаламдану және интеграция
жағдайында Қазақстан әлемдік аренада орнын табуы үшін экономиканы басқа
сарынға бұруы қажет. Яғни негізгі салалар арасында байланысты қалпына
келтіріп, тиімді экономикалық модель бойынша даму бағытын таңдау. Ал бұл өз
кезегінде импортығыстыру арқылы экспортқа бағытталған экономикалық
модельмен даму жолы.
Менің бұл дипломдық жұмысты жазудағы мақсатым - еліміздің маңызды
экономикалық салаларындағы импортығыстыру саясатының іске асырылу мәселесін
ашып көрсету болды.
Дипломдық жұмыс үш бөлімнен тұрады:
Бірінші бөлімде импортығыстыру саясатының теориялық жағын негізге ала
отырып, глобализация және интеграция жағдайындағы импортығыстырудың
қажеттілігі; жаңа индустриалды елдердің тәжірибесі және транзитті елдердегі
импортығыстыру тиімділігі мәселелерін қарастырдым.
Екінші бөлімде импортығыстыру саясатының негізгі бағыттары мен жүзеге
асыру жолдары туралы ақпарат берілген.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасының мұнай-газ өнеркәсібіндегі
импортығыстыру мәселелері қозғалды. Мұнай-газ саласы экономикада ең
маңызды сала болып отыр. Бұл экономикалық өсімді қамтамасыз етіп отырған
негізгі қозғаушы сектор болғандықтан, осы саладағы импортығыстыру мәселесін
терең зерттеуді жөн көрдім.
Қазақстандағы импортығыстыру саясатының ендірілуінде көптеген
артықшылықтар мен кемшіліктер бар.
Бұл тақырыпты зерттеу барысында көптеген қызықты мәліметтер алып,
мәселенің маңыздылығы мен мәнін тереңінен түсіндім.
1 Импортығыстыру саясатының теориялық және практикалық негіздері
1.1 Глобализация және интеграция үрдістеріндегі импортығыстырудың
объективті қажеттілігі және тиімділігі
Импортығыстыру - бұл ішкі нарықтан белгілі бір тауарлар импортын ұқсас
отандық немесе жоғары тұтыну қасиеттеріне ие және импорттық тауарлардан
құны жоғары емес тауарлармен ығыстыру арқылы импортты қысқарту немесе
тоқтату.
Импортығыстыру үрдісін түсіндіруші көптеген теориялар бар. Соларды 3
бағытқа бөлуге болады:
1.Кейнсиандық бағыт - үлкен итеруші күш теориясы. Оның өзі 2 қарама-
қарсы бағытқа бөлінеді: теңдестірілген экономика теориясы және
теңдестірілмеген экономика теориясы. Бұл бағыттың өкілдері Розенштейн-
Родан, Х.Либенштайн, Р.Нурксе, Зингер, Хиршман. Бұл теорияны алғаш рет 1943
жылы Розенштейн-Родан Шығыс және Оңтүстік –Шығыс Европа елдерінің
экономикасын қалпына келтіруші модель ретінде ұсынды. Бұл теорияның
негізінде экономикалық өсуге алып келетін 3 теңдестік қарастырылды. Бірінші
түрі - көлденең теңдестік. Мұнда синхрондық капитал салымдары және тұтыну
тауарларын өндіруші өндірістік салаларды дамыту қарастырылады. Екінші
теңдестікте өндіріс және оған қызмет етуші инфрақұрылымның порпорционалды
дамуы қарастырылады. Үшінші теңдестік - тік теңдестік. Мұнда өндірістік
диверсификация қарастырылады.
2.Неоклассикалық бағыт - дуальді экономиканың даму стратегиясы. Өкілі
Льюис, дуальді экономика теориясында дамушы елдер экономикасының дәстүрлі
және қазіргі секторының ара-қатынасын түсіндіргісі келді. Бұл концепцияның
негізгі идеясы жан басына ЖІӨ-ді өсіру болды. Льюистің ойынша дамушы
елдердің экономикасы тек бір секторды ғана дамытып дами алмайды. Дамытудың
бір ғана саласын таңдау бюджеттің шығыс және кіріс бөлігінде теңсіздікті
тудырады. Егер бір сала дамып алдыға шықса,қалған салалардағы дағдарыс оны
да жоққа шығарады. Ең алдымен экономиканың негізгі салалары дамытылуы
қажет: ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп, қызметі көрсету саласы.
3. Периферийлі экономика теориясы. Өкілдері Р.Пребиш, С.Фуртадо,
С.Амин. Пребиштің ойынша дамушы елдер жағдайында халықаралық сауданың
классикалық теорияларын қолдану тиімсіз. Бұл теорияның қалыптасуының
алдыңғы кезеңі дайын өнімге қатысты шикізат бағасының түсуі болды. Пребиш
мұны техникалық прогресс нәтижесінде табыстың теңсіз бөлінуінен екенін
тапты. Пребиштің айтуынша орталықтың табыстары перифериядағыға қарағанда
жоғарғы қарқынмен өседі, себебі оларда өнеркәсіптік өндірісте еңбек
өнімділігінің өсуі бағаға әсер етпейді. Онда монополиялар өз пайдасын
жібермейді, ал синдикаттар жалақыны өсірмейді, сондықтан халықаралық
саудада алғашқы өнімнің бағасы түседі. Талдау нәтижесінде Пребиш мынадай
тұжырымға келді: Мұндай жағдайдан шығу үшін мемлекет протекционистік
шараларды өз пайдасына қарастыратын импортығыстырушы өнеркәсіптендіруге
бағытталған экономикалық саясат жүргізуі қажет. Пребиш осы тұрғыда
басқарушы және мемлекеттік аппаратты модернизациялауды, техникалық
погрессті алғашқыда шетел инвестицияларын тарту арқылы қолға алуды ұсынды.
Сосын инвестицияларды минимизациялап, ішкі нарықты кеңейтіп, оны дамыту
қажет. 1) Егер өндіріс шығыстарының икемділігі экспорт бағаларының
икемділігінен төмен болса, онда импортты ығыстырған жөн. 2) Кедендік қорғау
деңгейі өндіріс шығыстарының айырмашылығына сәйкес болып экспортты
қысқартпаса протекционизм тиімді болады.
Алайда көптеген экономистер, сонымен қатар Әлемдік Банк, Халықаралық
Валюталық Қор, Әлемдік Сауда Ұйымының мамандары дамудың импорталмастыру
моделін пайдасыз деп тапты. Олардың ойынша жоғары кедендік баж қойып жүзеге
асырылған импортығыстыру саясатының арқасында тек бәсекеқабілетсіз және
іске қосылуы қымбат өндірістер дамиды. Нәтижесінде мұндай стратегия тиімсіз
экономика, сауда балансының тапшылығына және экономикалық дағдарысқа алып
келеді. Әлеуметтік-экономикалық үрдістердің интернационализациясы және
әлемдік экономиканың глобализациясы жағдайында экономикалық өсуді тек
экспортқа бағыттап әлемдік шаруашылыққа интеграциялану арқылы ғана жетуге
болады. Глобализация артықшылықтарын пайдалана білген елдер ғана
экономикасын дамыта алады. Алайда глобализация үрдістеріне қосылу дамитын
және дамыған, экономикасы өтпелі кезеңдегі елдердің арасындағы экономикалық
алшақтықтықты көбейтеді.
Біріншіден, глобализация үрдісі бірнеше проблемалар тудырады:
- глобализация артықшылықтарының тең емес бөлінуі;
- тауар және қызметтердің халықаралық нарықта жағымсыз үрдістер
пайда бола қалғанда ұлттық шаруашылықтың зардап шегіу. Мысалы 1997 жылы
Оңтүстік-Шығыс Азияда басталған қаржы дағдарысы 2 жылда Ресей, ТМД
елдеріне, Бразилияға тарады.
- ел үкіметінің ұлттық экономиканы бақылау мүмкіндігінен айрылуы және
бақылаудың қуатты мемлекеттер және трансұлттық корпорациялар қолына өтуі;
- иммигранттардың көп келуіне байланысты дамыған елдерде жұмыссыздық
деңгейінің көтерілуі.
Экономикалық және технологиялық жағынан ел неғұрлым бай болған сайын,
ол глобализациядан көп артықшылықтарды алады. Ғылыми-техникалық, өңделген
өнімді экспорттап шикізатты импорттай отырып, дамыған елдер әлемдік
шаруашылықта жасалған қосылған құнның көп бөлігін иемденеді.
Планетамыздың ең бай 20% халқына әлемдік табыстың 83%-ті келеді,
қалған 80% халыққа 17% табыс, ең кедей бөлігіне 1,4 % табыстың үлесі тиеді
екен. Ең бай 20% елдер мен ең кедей 20% елдер мен ең кедей 20% елдердің
арасындағы алшақтық 1960 жылы 30:1, 1990 жылы 60:1, ал 2000 жылы 100:1
болды. Постиндустриалды әлем азаматтарын қалған халықпен салыстырғандағы
номиналды жылдық табыстары 1960 жылы 5,7 мың доллардан 1993 жылы 15,4 мың
долларға өсті. Нәтижесінде глобализация әсерінен бірнеше мемлекет әлемдегі
өндіріс пен тұтыну үлесінің маңызды бөлігін елдерге саяси және экономикалық
қысым көрсетпей-ақ бақылап отыр.
Кесте 1.
1995 ж. Елдер топтары бойынша жалпы әлемдік өнімнің бөлінуі
Көрсеткіштер Барлығы Табысы жоғары елдерде
жоғары орташа төмен
Жалпы әлемдік өнім, трлн. 24 19,2 3,6 1,2
доллар,% 100 80 15 5
Елдер саны 132 24 63 45
Халық,% 100 13,5 31,5 55
Жан басына шаққандағы ЖІӨ, 4300 23200 200 324
доллар
Бір жұмысбастыға шаққандағы ЖІӨ,9700 51318 5714 836
доллар
Жан басына шаққандағы тұтыну, 2714 14800 1440 236
доллар
Жан басына шаққандағы жалпы 1470 3650 520 84
инвестициялар, доллар
Жан басына шаққандағы экспорт 700 3600 410 50
көлемі, доллар
Жан басына шаққандағыИИК, доллар450 2350 250 32
Кесте 1 мәліметтері көрсетіп тұрғандай 24 дамыған елге ЖІӨ-нің көп
көлемі, тұтыну, инвестициялардың, экспорттың маңызды бөлігі келіп отыр.
Постиндустриалды елдерде табыстың 15 бөлігі экспортқа тәуелді болса,
дамушы елдерде 13 бөлігі тәуелді. Дамыған елдерде экспорттық квота 5-8%,
ал Бразилияда 18%; Мексикада 23,5%; Қытайда 21,9%; Индонезияда 21,9%;
Оңтүстік Кореяда 26,8%; Сингапурде 132,9%. Дамушы елдер дамыған елдерге
қарағанда үлкен экспорттық квотаға ие бола тұра, постиндустриалды елдерге
қарағанда төмен табыс алады. Мысалы Қытай экспортының құны Бельгиядан
төмен.
Екіншіден, интернационализация және глобализация тұрғысында аймақтану
үрдісі жүріп, әр түрлі әлемдік нарықтан тәуелсіз интеграциондық топтар
құрылып жатыр.
Глобализация мен аймақтану бір үрдістің нәтижесі болса да жиі-жиі бір-
біріне қарама-қайшы келеді. Көптеген елдер соңғы жылдары топтанып ішінара
экономикалық ареалдар құрып жатыр. Интеграциялық топтың мүддесін қорғау
қалған әлемдік шаруашылық мүддесінен маңызды болып отыр. Мұндай топтар ӘСҰ,
БҰҰ сияқты ұйымдардың нұсқауларын қабылдамауы да мүмкін.
Көбіне ішінара интеграциялық топтарды постиндустриалды елдер құруға
тырысады. Ю.Шишковтің ойынша бұл аграрлі және мұнай өндіруші елдерде жоқ
дамыған экономикалардың құрылымды түрде бір-бірімен толықтырумен
байланысты. Мысалы Европалық Одақ және НАФТА-ны алсақ болады. Бұл
топтардағы сауда үлесі жыл сайын ұлғаюда. ЕО-та елдер негізінен экспортқа
бағытталған тауарлар өндірісіне маманданғанмен, операциялардың көп бөлігі
аймақ ішінде болады.1958 жылы ЕО-та сауда айналысы 36% болса, бүгінгі күнде
ол 74%. 26,б.75-78 20-шы ғасырдың 90-шы жылдары ЕО-тың сыртқы саудасында
Оңтүстік-Шығыс Азия мен Японияның үлесі 13%, Латын Америкасының үлесі 2,5%,
Африка елдерінің үлесі 2,8%. Интеграциялық үрдіс тереңдей берген сайын ЕО-
тың АҚШ-тың импорттық тауарларынан тәуелділігі азайды. 1970 жылы АҚШ-тың ЕО-
қа экспорты оның жалпы экспортының 25%-ін құраса, 1998 жылы ол 19,6%
боды.9 Қазір бұл көрсеткіш ...14,7%. Бұл әрине ЕО экономикасына әлемдегі
дағдарыстарға максималды төтеп беруіне мүмкіндік беріп отыр. Мұндай
саясатты НАФТА-да ұстанып отыр. АҚШ, Канада және Мексика арасындағы сауда
операциялары бұлардың барлық сыртқы саудасының 49,1% -ін құрап отыр. Канада
және Мексика АҚШ-қа 74% және 69,3% экспортын бағыттайды және 67% пен 68%
импорттайды. АҚШ-тың сыртқы саудасында НАФТА қатысушыларының үлесі 46,3%.
29. Мұндай экономикалық жүйелердің құрылуы арнайы сауда саясатын жүргізу
арқылы пайда болды. Яғни топ ішіндегі елдер арасында кедендік бөгеттерді
алып тастап, өндірісі ішкі нарықта бар және сұранысты қанағаттандыратын
немесе ұлттық монополиялардың мүддесін қорғайтын басқа елдер тауарларына
портекционистік саясат жүргізу. Протекционистік саясат алдымен номиналды
орташа кедендік тарифтен 2 есе артық қойылым қою, тарифтік эскалация
жүргізілумен байланысты. Соңғы жылдары кедендік емес бөгеттер қолдануда,
яғни импортты лицензиялау, мемлекеттік сатып алу, сандық шектеу.
Интеграциялық топтар қолданатын портекционистік бөгеттер бұл топтарға
кірмейтін дамушы және экономикасы өтпелі кезеңдегі елдерге 100 млрд. доллар
шығын келтіреді. Бұл сома дамыған елдер дамушы елдерге көрсаететін көмектен
2 есе артық.
Сонымен бірге ЕО және НАФТА елдері аймақтық мүдделерді қорғауды басқа
елдерден импортқа қатысты белсенді импортығыстыру саясатын жүзеге асырады.
Сауда бөгеттерін алып тастау преференциалды сауда аймақтарының пайда
болуына әкелді. Мұндай саясат ЕО және НАФТА-ның өз экономикалық
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге және басқа елдерден тауарлар мен
қызметтердің енуінен сақтау үшін қолданылды.24
Нәтижесінде әлемдік жалпы өнімнің үлкен бөлігі жергілікті қауымдастықтар
шегінде өндіріледі, мысалы европалықтар сатып алатын автокөліктердің 80%
-ті Европада жасалған. АҚШ-та бұл көрсеткіш 85%. Мұндай көрсеткіштер
химиялық, металлургиялық және электротехникалық өнеркәсіпте, қызмет көрсету
саласында және құрылыс саласында орын алып отыр.
Аймақтық топтар шегіндегі импортығыстыру тәуелділікті төмендетіп, ішкі
тұтынымды ғылыми-техникалық және инновациялық өніммен өз өндірісі арқылы
қамтамасыз етуге бағытталған. Бұл постиндустриалды елдер алғашқы және төмен
технологиялық өнеркәсіп өнімдері нарығын үшінші елдерге бәсеке үшін ашса,
интеграциялық топ шегінде жоғары технологиялық өндіріс нарығын белсенді
түрде қорғайды деген сөз. Мұндай тендецияны ғылыми зерттеулерге кеткен
инвестициялар көлемінен байқауға болады. Мұндай мақсаттарға ЕО және НАФТА
елдері, сонымен бірге Жапония жыл сайын 400 млрд. доллар құртады. Мұның
42,8%-ті АҚШ пен Канада үлесінде. 90 жылдары Латын Америкасы мен Африка бұл
соманың 1%-ін ғана осындай мақсаттарға жұмсайтын. Нәтижесінде “Үлкен
жетілік” мүшелері жоғары технологиялық өндірістің 90,5%-ін, әлемдегі
компьютерлік техниканың 80,4%-ін қамтамасыз етеді. 1993 жылдың соңына
тіркелген 3,9 млн. патенттің 87%-ін осы елдер бақылайды. Американ
интеллектуалдық меншігінің шетелге сатылуы 1986 жылы 8,1 млрд. доллар
болса, 1995 жылы 27 млрд. долларды құрады, технологиялар импорты өссе де
6,3 млрд. доллардан аспады, сауда балансының оң сальдосы 20 млрд. доллар
болды.8,б.102-104
Сонымен қазіргі әлемдік нарық тенденциялары постиндустриалды елдердің
глобалды нарықты құруға қатысқысы келмей, қалған әлемнен тәуелділігін
төмендету және жоғары технологиялық өнімді импортығыстыру арқылы
аймақтануға бағытталумен сипатталып отыр. Бұл әрине дамушы және
экономикасы өтпелі кезеңдегі елдерде интеграциялық құрылымдарға және
импортығыстыруға қажеттілікті көрсетіп отыр.
Алайда дамушы елдер тиімді интеграциялық топтар құрып, үлгі көрсетіп
отырған жоқ. Ұлттық экономикалардың өзара интеграциялануға қабілеті олардың
құрылымды түрде бір-бірін толықтыра алатындығымен байланысты. Дамушы
елдердің құрылымдары ұқсас болғандықтан олар толықтырушы емес бәсекелес
сипатта болып табылады. Экспорттық ресурстардың шектеулілігі, төмен
сапалылық өзара сауданы шектейді. Көбіне дамушы елдер интеграциясы
формальді болып келеді. Мұндай жағдай посткеңестік кеңістікте байқалады.
Формальді түрде қол қойылған көптеген келісімдер ТМД елдерінде өндірілген
тауарлардың бірегей салық салу тәртібінің құрылуына, капитал мен қызмет
және жұмысшы күшінің еркін қозғалуына әкелмеді.
Егер ұлттық шаруашылықтардың интеграциялану деңгейіне, жалпы сауда
айналысындағы өзара сауда айналысына баға берсек, ТМД интеграциясын
нәтижелі деп айту қиын. (кесте 2)
Тіпті өзара сауда көлемінің өскен жылдардың өзінде ішкі аймақтық сауда
27,6% қана болды, қалған елдердің үлесі 72,31%. Ең көп көлемде ТМД
елдерінің ішінде Молдова, Өзбекстан, Тәжікстан, Украина елдерімен сауда
айналысы төмендеді. Ресей, Белоруссия, Қазақстан және Қырғызстанда бұл
көрсеткіш 20-30%. Белоруссияның ішкі аймақтық сауда үлесі 2000 жылы 60%
болды. Алайда 1990 жылы 70% болған ішкі аймақтық сауда айналысы қазіргі
күнде 3 есе азайды.22
90-шы жылдары экономикалық қарым-қатынас негізі кәсіпорындар
арасындағы кооперациондық байланыстар болса, қазір қарым-қатынастың ең
төмен сатысы тауарлар айырбасы орын алып отыр. Қазіргі күнде ЕврАзЭс-тің
құрылуы да нәтижелі болып отырған жоқ.
Кесте 2
2000 жылы ТМД елдерінің ішкі аймақтық сауда қатынастарының мәні.
Елдер Экспорт Импорт
Көлемі, млн. %-тік үлесіКөлемі, млн. %-тік үлесі
доллар доллар
бар-лығы ТМД
дизельді моторлар 30 -35
бульдозерлер 10 -28
тоңазытқыштар 220 360
теледидарлар 200 299
радиоқабылдағыштар 200 298
автокөліктің шиналары 100 82
аккумуляторлар 120 168
электровентиляторлар 220 373
шыт жейделер 220 679
жүн түбіті 220 679
шыт көйлектер 220 226
Кестеден көріп тұрғанымыздай Бразилия үкіметі кәсіпорында өндірілген
өнімнің қосылған құнынан 3 есе артық. импорттық баж енгізіп, тұтыну
тауарларының өндірісін ынталандырды. Сонымен бірге шикізатқа жоғары
импорттық баждар бұл салалардың тиімділігін төмендетті.
Кесте 4
Мақсатты жұмсалуына байланысты Латын Америкасында өнеркәсіптік тауарлардың
өндірісі мен тұтынысы (1960ж.)
Елдер тобы барлық аралық ақырғы сұраныс тауарлары
өнеркәсіптік өнімсұраныс
тауарлары
тұтынушы машиналар
сұранысы же
құрал-жабдықт
ар
1* 2** 3*** 1 2 3
Азербайджан 32 62 26 159 62,2
59,1
Армения 51 112 2 ... 44,6
67,8
Белоруссия 96 71 17 49 100,9
87,9
Грузия 18 58 12 7 22,0
37,8
Казахстан 58 52 37 29 15,0
69,4
Киргизия 59 93 6 46 44,4
66,1
Молдавия 34 50 4 11 10,8
33,7
Россия 54 62 19 27 86,4
64,6
Таджикистан 41 88 5 ... 0,7
57,8
Узбекистан 133 97 69 81 97,2
98,7
Украина 58 52 15 22 32,2
43,3
Қайнар көзі: Мацнев Д. Макроэкономика СНГ: десятилетие реформ Ресейлік
экономикалық журнал.-2001.-№5-6.60-70 бет.
ТМД елдерінің өндіріс құрылымы да біраз деформацияға ұшырады.
18,б.122-124 Барлығына тән бағыт шикізат өндіруші салалардың дамуы
болды. Орташа алғанда ол 20,9% - тен 27,4%-ке өсті. Азербайжанда ТЭК үлесі
49,1%-тен 63,8%-ке, Грузияда 5,7%-тен 21,3%-ке, Қырғызстанда 5,1%-тен 18%-
ке өсті. Өңдеуші салалардың үлесі азайды. Олардың сыртқы сауда құрылымы
өзгеріп кетті. Экспорт негізінен шикізат өндіруші саланың үлесінде, ал
импорт тұтыныс және инвестициялық тауарлар үлесінде. Сонымен бірге ТМД
елдерінің өндіруші салалары әлемдік шаруашылық жүйесіне неғұрлым
интеграцияланған сайын, соғұрлым өңдеуші салалардағы өндіріс құлдырай
бермек.
Осылайша барлық реформалар нәтижесінде экономикасы өтпелі кезеңдегі
елдер ХЕБ-нде минералды шикізат ресурстарын жеткізушілер ретінде қатысады.
Бірақ басқа тиімсіз даму жолын таңдаған елдердің бәріне қарағанда ТМД
елдері индустриалды және ғылыми-техникалық потенциалы болған елдер еді.
Cонымен бірге импортығыстыру стратегиясын қолданған елдер
өнеркәсіптендіру мәселесін қарастыпып жатса, посткеңестік елдердің алдында
қайта өнеркәсіптендіру мәселесі тұр.
Посткеңестік елдердегі қайта өндіру үрдістеріндегі өзгерістер мен
сыртқы сауда тиімділігінің төмендеуі трансфармациондық дағдарыстан болды.
Яғни ұйымдастырылмаған өндірісті қайта құру нарықтық шаруашылықты құру
мәселесімен қатар келді, ал Латын Америкасы мен Азиядағы импортығыстыруды
жүзеге асыру кезеңінде мұндай мәселе болмаған еді.
Экономикасы өтпелі елдерде экономикалық реформаларды жүзеге асыру
кезінде нарық жаңадан қалыптаса бастаған болатын. Экономиканы реттеуші
қарапайым нарықтық механизмдер жоқ болды. Мемлекет Көрінбейтін қол
экономиканы реттейтіндігіне сенді. Алайда нарық дамымағандығынан сенім
ақталмады. Бұл саясаттың нәтижесінде шығындар өсіп, ақырғы сұраныс көлемі
қысқарды, “импорттық интервенция”, өңдеуші өнеркәсіп, құрылыс, ауыл
шаруашылығында өндірістердің тоқтауы.
Либерализацияға көшу өндірісте, несие-ақша саласында жаңа проблемалар
тудырды.21
Нәтижесінде бұл елдерде зкспортқа бағытталған шикізат моделі
қалыптасты. Энергетикалық экспорттан тәуелді экономикалық өсу әлемдік нарық
коньюнктурасына тәуелді.
Біздің ойымызша, жанармай–энергетикалық және минералды ресурстар
экспортының көлемің көбеюінен өңдеуші өнеркәсіпке қаржы салынады деп
үміттенудің қажеті жоқ. Себебі өндіруші салалар капиталсыйымды және
инвестициялық шығындарды талап етеді. Алынған пайданың көп бөлігі сол
саланың қызмет етуіне кетеді. Қалған салалар тұтыну және өндіріс
тауарларының импортын төлеуге кетеді. Әлемде дайын өнімге баға шикізатқа
қарағанда өте жоғары болғандықтан, экспорт көлемі өссе де инвестициялар
артылмайды. Мысалы ресейлік экономистердің айтуынша 1993-1996 жылдары
ресейдің экспорттық тауарларына контрактілік бағалар 8-%ке өссе, импорттық
тауарларға 2,3%-ке өсті. Яғни импорттың бір бірлігі екі есе артық
шикізатпен өтеледі. Сонымен қатар аналитиктердің айтуынша әлемдік нарықта
мұнай бағасы төмендейді деп күтілуде. Экспортқа бағытталған шикізат моделін
тиімсіз ететін тағы бір нәрсе постиндустриалды елдердің ресурсты сақтаушы
технологиялардың дамуы. 1973-1978 жылы өнеркәсіптік өнім құнының бірлігіне
шаққанда мұнай тұтынысы жылдық есеппен АҚШ-та 2,7%-ке, Канадада 3,5%-ке,
Италияда 3,8%-ке, Германия мен Ұлыбританияда 4,85%ке, Японияда 5,7%-ке
азайды. 1973-1985 жылдары постиндустриалды елдерде ЖҰӨ 32% -ке өсті, ал
энергия тұтынысы 5%-ке өсті. Ендігі 30 жылда табиғи ресурстарға қажеттілік
10 есе төмендейді деп күтілуде.
Қазіргі күнде Қазақстанға қатысты антидемпингтік шаралар қолданылуы
жиілеп кетті. 1992 жылдан бастап еліміз АҚШ нарығына уранды белгілі бір
шарттарды орындап қана экспорттайтын, бұл өнімнің сатылуына көп кедергі
болды.
1999 жылы Мексика үкіметі Қазақстаннан болат импортына 33-45%-тік
антидемпингтік тарифтер қойды. ЕО-ғы Қазақстаннан ферросилиций импортына
78%-тік антидемпингтік баж салып отыр. Сонымен қатар болат экспортын
Венесуэлла, Бразилия, Перудегі антидемпингтік баждар тежеп отыр.
2001 жылдың басында АҚШ парламенті Қазақстанның және басқа 11 елдің
болат өнімдеріне квота қойды. 2002 жылы оған 4 жылдық импорттық баж
қосылды. Қытай 2002 жылы Қазақстан мысына 12-17%-тік импорттық баж қойды.
Экспортқа бағытталған шикізат моделінің тиімсіздігін экономикасы өтпелі
кезеңдегі елдердің соны жүзеге асыру үшін жыл сайын миллиардтаған доллар
жоғалтатыны дәлелдеп отыр.
Қазіргі әлемдік шаруашылық бес деңгейлі технологиялық пирамидадан
тұрады:
1) инновациялар және жаңа технологиялар ағымы
2 ) тез жаңартылатын индивидтендірілген өндіріс
3 ) жаппай ірі сериялық өндіріс
4 ) ірі сериялық өндіріске қажетті негізгі ресурстар шығарылымы
5 ) дәстүрлі, баяу жаңартылатын салалар ( аграрлі сектор)
Мемлекет глобалды экономикада қандай деңгей болса, соған байланысты
қосымша қосылған құн (технологиялық рента) төлейді немесе соны алушы
болады. Экспорт бойынша 4-5-ші деңгейде, импорт бойынша 2-3-ші деңгейде
бола тұра посткеңестік елдер технологиялық рентаны төлеуші, өндірілген
қосылған құн донорлары.
Бұл стратегия әлеуметтік мәселелерді шешу тұрғысынан (жұмыс
орындарының ашылуы) да күмән келтіреді. Мысалы мұнай өнеркәсібінде бір
жұмыс орнына қамтамасыз етуге кеткен шығыс машина жасаушы комплексте
кететін шығыннан 3-4 есе артық.5,б.157
Шикізат экспорты қаншалықты дамыса, соншалықты өңдеуші салаларға
нұқсан келеді. Себебі өндіруші салалар өндірісіне еңбек, қаржы,
технологиялық ресурстарды және шетел инвестицияларын тартады. Бұл Отандық
өнеркәсіптің дегредациясына әкеледі, дайын өнімдерді импорттау үшін шикізат
шығарылады. Экспорт тиімді болады, егер ғылым сыйымды өнім шығарылатын
болса. Мұны өнеркәсіптік өнімге қатысты бағалардан көруге болады.
1 тонна шикі мұнайды сатудан түскен пайда 20-25 доллар.
1 килограмм техника 50 доллар пайда әкеледі.
1 килограмм авиациялық техниканы өткізуден түсетін пайда 1000 доллар.
Информатика мен электроникада 1 кг ғылым сыйымды өнімнен өткен
өткізуден түсетін пайда 5000 доллар.5,б.158
Мұндай жағдайда экономиканы өңдеуші салалардың өнімінің экспортын
дамытуға немесе ішкі нарыққа бағытталған өнеркәсіптік құрылымдар құруға
бұру қажет. Әрине экономикасы өтпелі кезеңдегі елдердің ХЕБ-не
интеграциялану бағытында технологиялар нарығын кеңейту, инвестициялардан
беремділікті ұлғайтып, сыртқы қарыз мәселесін шешуге болар еді. Бірақ
нәтижелерге жету экспорттық маманданудың қай саласы таңдалады соған
байланысты болады.
Оңтүстік Шығыс Азия елдері ХЕЮ-не интегрцияланғанда текстиль
тауарларын экспорттады. Ал экономикасы өтпелі кезеңдегі елдерге бұл
тәжірибені қайталау мүмкін емес, себебі әлемдік нақ арзан тұтыну
тауарларына толы Батыс қауымдастығы дамудың ақпараттық типіне көшкелі бері,
тауарды өткізу тіпті қиынға соқты.
Сонымен бірге 6-7 жыл бұрын тиімді және қолайлы болып көрінген
дамудың азиаттық түрі қазіргі күні онша жақсы емес екенін дәлелдеді. Ол
кезде Оңтүстік Шығыс Азия мемлекеттерінің шетелдік технологиялар бойынша
тауарлардың экспортына негізделген модернизациялануы сәтті болғандай болды.
Шынымен 1991-1995 жылдар аралығында 50%-тік өсу болған елдердің 10-ның 8-і
Азия – Тынық мұхиты аймағындағы елдер. 1991 жылы бұл аймақтың әлемдік ЖҰӨ-
дегі үлесі 25% болды. 2000 жылы 30% болады деп күтілген. Алайда 1997 жылы
болған дағдарыс болжамды болдырмады. Бұлардың тез дамып кетуінің
нәтижесінде шаруашылық жүйелер бір жақты болды. Оңтүстік Кореяда 80 жылдың
ортасында металлургия, химиялық өнеркәсіп экспорттың 60%-ін алды.
Малайзияда электронды өнеркәсіптің экспорттағы үлесі 44% болды. Экспорт
көрсеткіштері халық байлығын және әлеуметтік дамуын сипаттаушы бола
алмайды. Сонымен қатар өнеркәсіптің дамуы бұл салаға көп халық массасының
тартылуымен сипатталады. Мысалы, Сингапурда 1966-1990 жылдары өнеркәсіптегі
халық саны 27%-тен 51%-ке дейін, Оңтүстік Кореяда 22%-тен 48%-ке дейін
өсті. Оңтүстік Корея мен Тайваньда 90-жылдардың басында өнеркәсіптік
сектордағы 1-жылдың жұмыс саны 2,5 мың сағ. болуы, ал жалақы мысалы
Малайзияда күніне 15 доллар, Қытайда 3 доллар болды. Ол кезде Германияда
сондай жұмысшы сағатына 25 доллар алатын.
Аймақта болған модернизация әлеуметтік жағдайды түзеген жоқ. Әрине
бұл аймаққа шексіз инвестициялар ағылып келіп жатты. 80-жылдары жан басына
шаққандағы тұтыну көлемі күрт төмендеді.
Дағдарыстың негізгі себептері тек қаржы-несие саясатында болған жоқ,
сонымен қатар қайта өндіру үрдісіндегі диспропорциялардан болды.
Бізге, әрине техникалық қиын заттарды экспорттау жат нәрсе. Сондықтан
экономикасы өтпелі кезеңдегі елдерге экспортқа бағытталған даму жолын
таңдау ХЕБ-не қатысу мүмкіндік бермейді. Ал импортығыстыру бағыты шикізат
саласы мен өңдеуші салалардың арасындағы байланысты қалпына келтіретін
бағыт. Импортығыстыру арқылы тұрақты өндірістік комплекстер дамып,
бәсекеқабілетті өнім шықса, кейін экспортқа көшуге болады.
Импортығыстырудың тиімділігі – халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіне
өндірістің жекелеген салалары ғана емес, бүкіл ұлттық экономика қосылады.
Импортығыстыру саясатын жүзеге асырғанда қай салаларда оның
жүргізілуі тиімді болады, соны анықтау.
Қазақстанда қолданылуға болатын импортығыстыру механизмі бойынша
машина жасау, аграрлы өнеркәсіптік кешен, жеңіл өнеркәсіп салалары алынады.
Бұл салаларда салааралық байланыстарды қайта құру потенциялы жоғары. Мұның
тиімділігі салааралық қатынастар негізінде тік интеграцияланған
құрылымдарды (өнеркәсіптік холдингтер, корпорациялар, ассосациялар, қаржы-
өнеркәсіптік топтар) құрудан болады. Импортығыстыру нәтижесі ішкі нарықты
ұлғайтып, салааралық алшақтықты жоюдан соң көрінеді.
Берілген салалар өнім көлемін ұлғайтса және өндірісте Отандық үлес
көп болса, ұсыныс бойынша нарық кеңейеді. Осы салаларда табыс жоғарласа,
өнімге сұраныс артса, онда ішкі сұраныс жағынан да нарық кеңейеді.
Ұсынылып отырған модельде мемлекеттің ролі үлкен. Мемлекеттік шаралар
комплексі импортығыстырушы өнімдер ұсынысын ынталандыруға және ішкі
сұранысты активизациялауға бағыталуы керек.
Біріншіден, импортығыстыру жобаларына шетелдік және Отандық
инвестицияларды тарту мәселесі шешілу қажет. Екіншіден, тұтынушы және
инвестициялық сұранысты ынталандыру мәселесі шешілу керек. Сонымен бірге
импортығыстыру саясатын жүзеге асырғанда сыртқы әлемнен изоляцияланудың
қажеті жоқ. Себебі бәсеке болмаған жерде сапа болмайды. Импортығыстыру
кезінде бәсекеқабілетті бола бастаған тауарларды экспортқа шығару керек.
Қазақстан Республикасында импортығыстыру саясатының негізгі бағыттары және
жүзеге асыру жолдары
2.1 Қазақстанда импортығыстыру стратегиясын ендіру алғышарттары және
жағдайлары
Қазіргі кезеңде Қазақстанның экономикалық дамуы біршама тұрақтылығымен
сипаталады. Көптеген экономистердің ойынша, республика өтпелі кезеңнен
өтіп, динамикалық түрде дамушы нарықтық экономикасы бар ел болып
сипатталады.7 АҚШ үкіметі Қазақстанды нарықтық экономикалы ел деп таныды.
Бірақ бұған қарамастан, елде өндіріс құрылымдарының деформациясы,
әлеуметтік сала бойынша шешілмеген проблемалар бар.
1990-1994 жылдар экономикалық құлдырау жылдары болды. Бұл уақыт
аралығында ЖҰӨ өндірісінің көлемі 49,1%-ке, өнеркәсіптік өнім өндірісі
27,3%-ке қысқарды. 1994 жылдың екінші жартысынан бастап жағдай өзгере
бастады, үкімет инфляция мен баға өсімін тежейтін монетарлы механизмдерді
іске қосады. 1995 жылы макроэкономикалық тұрақтану және экспортты өсірудің
нәтижесінде 1998 жылға дейін өндірісте өсім тенденциясы байқалды. Алайда
экономиканың оң динамикасына Оңтүстік-Шығыс Азияда басталған әлемдік
қаржылық дағдарыс кедергі болды, бұл Қазақстан экономикасына теріс әсер
етті. Осы кезеңде республика экономикасының әлемдік нарық өзгерістеріне
тәуелділігі байқалды.
Әлемдік дағдарыс әсерін азайту үшін үкімет экономикадағы құрылымды
өзгерістерге бағытталған дағдарысқа қарсы шараларды ұйымдастырды. 1999 жылы
экономикада ЖІӨ өсімі байқалды. Алайда экономикадағы өсім жүргізілген
құрылымды қайта құрулар нәтижесі емес, импортығыстыруды ынталандырған
мұнайдың әлемдік бағасының көтерілуі мен тенге девальвациясының нәтижесі.
Аталған экономикадағы өсім 1991-1994 жылдардағы өндіріс құлдырауының
орнын толтыра алған жоқ. Мысалы 1990 жылмен салыстырғанда 2000 жылдағы ҚР-
ндағы өнеркәсіптік өндірістің физикалық көтерілім индексі 57,5% қана
болды.30 Сонымен бірге өндіріс құрылымының тиімділігін арттыру мәселесі
де әлі шешілмеген.
Кесте 6.
Өнеркәсіптік өнім көлеміндегі сала өнімдерінің үлес салмағы(процентте)
1990 1991 1993 1994 1995 1997 1999 2001
өнеркәсіп, барлығы 100 100 100 100 100 100 100 100
электрэнергетикаы 5,3 5 17,7 18,5 16,1 13,5 7,7 8,8
тау-кен өнеркәсібі,10,2 7,5 15,4 21,9 25,0 27,1 27,8 59,7*
соның ішінде
мұнай-газ 4,1 4,4 9,9 13 16,8 17,7 25,9 37,2
көмір 6,1 2,9 5,5 8,9 8,2 9,4 1,9 1,7
металл рудаларын 6,1 5,5 10 11,9 15,1 12,0 6,7 20,7*
өндіру
машина жасау және 15,9 11 10,2 7,3 7,4 5 2,4 4,1**
металл өңдеу
химиялық және 6,3 6 3,7 3,7 3,8 2,1 1,2 1,2
мұнайхимиялық
жеңіл өнеркәсіп 15,6 17 5,9 3,8 2,4 2,1 1,6 2,1
тамақ өнеркәсібі 15,9 21,2 10,9 9,9 11,2 17,4 15,2 14,3
басқада 15,2 18,2 13,5 10,6 7,2 7,1 9,6 25,2
өнеркәсіптік
өндірістер
*-қара және түсті металлдар өңделуі бойынша мәліметтерді қоса алғанда
**-дайын металл бұйымдары,қара және түсті металлдар өңделуін қоспағанда
Қайнар көзі: ҚР статистика агенствосы
Қазақстан өнеркәсібінің салалық құрылымындағы өзгерістерге (6-ші
кесте) назар аударсақ, экономикадағы салааралық қатынастардың өзгергенін
байқауға болады. Егер 1990 жылы шығарылатын жалпы өнім көлемінде өңдеуші
сала өнімдерінің (машина жасау, металл өңдеу, жеңіл және тамақ өнеркәсібі)
үлес салмағы артық болса, одан кейінгі кезеңде мұнай-газ секторының және
қара, түсті металлургияның үлесі аз уақытта жоғарылап кетті. Бұл салалар
үлесі жоғарылағаннан соң өңдеуші сала үлесі анағұрлым төмендеп кетті.
Энерго-шикізат салаларына тұтыну деңгейін қолдаушы және мемлекеттік
шығындарды қамтамасыз ететін экономикалық функциялар ауысты. Мемлекеттік
бюджеттің қалыптасуы 30%-ке мұнай және тау-кен, металлургиялық кешендерінің
түсімдеріне тәуелді.
Кеңес Одағынан мұрагерлікке қалған экономиканың балансталмаған, ауыр
құрылымы салааралық қатынастардың нашарлылығынан өзгерген жоқ, керісінше
жанармай салаларының арқасында одан да ауырлады.(7-ші кесте )
Кесте7
1991-2001 жылдарға өнеркәсіптік өнім өндірісі.
1991 2001 физикалық өнеркәсіптік
көлем өндірістің
инедексі, % өсуі
(құлдырауы)
көмір, мың.тонна 130382 76306,2 58,5 1,7-ге
құлдырау
газ конденсатын қоса 26591,4 35668,5 134,1 1,3-ке өсу
алғандағы мұнай, мың.
тонна
табиғи газ, мың. тонна 7885,1 11572,3 146,8 1,6-ға өсу
бензин, мың. тонна 3562,4 1581,1 44,4 2,2-ге
құлдырау
керосин, мың. тонна 1110,7 72,9 6,6 15,2-ге
құлдырау
мазут, мың. тонна 6066,4 2696,6 44,5 2,2-ге
құлдырау
шойын, мың. тонна 4953,2 4010,3* 80,9 1,2-ге
құлдырау
қара металл сатылымы, 4721,4 3675,0* 77,9 1,2-ге
мың. тонна құлдырау
болат, мың. тонна 6377,1 4693,9 73,6 1,3-ке
құлдырау
өңделген мыс, мың. 331,8 421,8 127,1 1,3-ке өсу
тонна
минералды тыңайтқыштар,1516,1 8,08 0,5 187,6-ға
мың. тонна құлдырау
майлағыш заттар мен 37,5 11,7* 31,2 3,2-ге
сабындар, мың. тонна құлдырау
өңделген сүт пен 1376,6 47,9 3,5 241,6-ға
қаймақ, мың. тонна құлдырау
сары май, мың. тонна 76,0 3,9 5,1 28,7-ге
құлдырау
өсімдік майы, мың. 101,4 23,6 23,3 19,5-ке
тонна құлдырау
қант, барлығы, мың. 400,9 345,5 86,2 4,3-ке
тонна құлдырау
ұн, мың. тонна 2013,9 1028,4 51,0 1,2-ге
құлдырау
дәндер, мың. тонна 363,3 10,1 2,8 1,9-ға
құлдырау
шалғылар, дана 24219 149* 0,6 35,9-ға
құлдырау
тракторлер 34131 544* 1,6 251,0-ге
құлдырау
экскаваторлар, дана 618 19* 3,1 62,7-ге
құлдырау
трансформаторлар, 1684,0 88,9* 5,3 32,5-ке
мың.кВт құлдырау
бульдозерлер, дана 10288 104* 1,0 18,9-ға
құлдырау
өртсөндіргіштер, мың. 130 23,7* 18,2 98,9-ға
дана құлдырау
кір шуғыш машиналар, 391,1 4,6* 1,2 5,5-ке
мың. дана құлдырау
магнитофондар, дана 130674 20832* 15,9 85,0-ге
құлдырау
радиоқабылдағыштар, 86253 351* 0,4 6,2-ге
дана құлдырау
*-2000 жылғы мәліметтер
Қайнар көзі: ҚР статистика агенсттілігі
Сонымен қатар кесте 7-ден көріп отырғанымыздай өнеркәсіптік жүйенің
құрылымды біртұтастығында бірталай келеңсіздіктер бар.3, оны экономиканың
алғашқы және ақырғы секторларының дезинтеграциясы мен автономизациясынан
байқауға болады. Өндірісі бірнеше өнеркәсіптік өңдеуді талап ететін тауар
топтарында құлдырау болды. Тек, өндірісімен LG оңтүстік корея компаниясы
айналысатын теледидар қабылдағыштарына бұл қатысты емес. Ал бірінші
өңдеуден кейін-ақ әлемдік нарықта бәсеке қабілетті болатын тауарлар
(мұнай, газ, металл рудалары) бойынша өсім болды.
Өндірілетін шикізаттың көп бөлігі өңдеуге түспейді және отандық
өңдеуші өнеркәсіптің пәні болмайды, сөйтіп өңделмеген күйде экспортқа
шығады. Нәтижесінде шикізат және материал жетіспегендіктен, тұтыныс және
инвестициялық сұраныс өнімдерінің өндірісіне маманданған салалар дағдарыс
жағдайында және өндірістік қызметтерін көбісі тоқтатып отыр. Мұнай химиясы,
машина жасау, метал өңдеу, жеңіл және тамақ өнеркәсібінде өндіріс көлемі 10
есе азайды. ТМД елдерінде мұнай өндіру және экспорттау бойынша екінші
орындағы Қазақстанда 1991 жылдан 2000 жылға дейін мұнай өнімдерін өңдеу
өндірісі 68%-ке, бензинде 65%-ке, мазутта 61%-ке, керосин бойынша 95%-ке
азайды.
Қайта өндіріс процесінің деформациясы елдің экономикалық дамуының анықтаушы
факторы сыртқы экономикалық айналым болуына әкелді. Тікелей шетел
инвестициялары отандық капитал салымдарының бос орнын толтырды. Өндіруші
салалар өнімдерінің экспортынан экономикалық өсім қарқыны тәуелді болды.
Импорт көлемінен инвестициялық және тұтыну тауарларының сұраныс
тауарларымен қамтамасыз ету, қайта өндіру үрдісі тәуелді. ЖІӨ көлемі туралы
статистикалық мәліметтерге сүйеніп, оның жалпы көлемінде экспорттық-
импорттық операциялардың үлесі қаншалықты екенін есептедік. Кесте 8-да
келтірілген мәліметтер көрсетіп отырғандай әр түрлі жылдары Қазақстанда
тауар және қызметтердің экспорты мен импорты ЖІӨ көлемінде 48-67%- тік
үлесте болған.
Кесте 8
ЖІӨ және сыртқы сауда айналымының ара-қатынасы
Ара-қатынас 1996 1997 1998 1999 2000 2001
ЖІӨ-ге экспорт пен 0,48 0,48 0,44 0,55 0,77 0,67
импорт
ЖІӨ-ге экспорт 0,28 0,29 0,24 0,33 0,49 0,39
ЖІӨ-ге импорт 0,20 0,19 0,19 0,21 0,27 0,28
Қайнар көзі: ҚР статистика агенствосы
Сонымен бірге сыртқы сауда жүйесіне жаңа басқару механизмін енгізу оң
нәтиже бермеді. Мұнай экспортына бағытталған приоритетті даму және
шикізатқа әлемдік бағалардың көтерілуі елдің шикізат бағыттылығын күшейтті.
Кесте 9
Тауар номенклатурасының бөлімдері бойынша экспорт құрылымы.
тауар атауы экспорт құнының жалпы көлеміндегі
үлес салмағы, процентте
1995 1999 2000 2001
бидай және бидай мен арпа қосындысы 4,3 4,8 5,0 5,0
шикі мұнай және газ конденсаты 15,1 36,5 49,3 55,0
рудалар және темір қоспалары 5,0 - 0,6 2,5
тас көмір 6,7 - 1,8 -
жасанды корунд, алюминий оксиді 3,4 2,4 2,0 0,6
өңделген, жартылай өңделген, және 0,22 1,9 1,9 -
ұнтақ күйдегі күміс
өңделмеген және ұнтақ күйдегі алтын - 3,2 2,1 -
темір балқымалары 6,0 3,8 3,2 -
тот баспайтын болат 9,1 10,7 8,4
11,9
өңделген мыс және өңделмеген мыс 10,9 9,4 7,3 8,3
балқымалары
өңделмеген мырыш 2,7 2,9 2,2 1,8
Қайнар көзі: ҚР статистика агенствосы
Кесте 9 көрсетіп отырғандай мұнай бағыттылығы күшейіп отыр. Қазақстан
экспортының жалпы көлемінің 60%-ті мұнай мен газ конденсатының үлесінде.
Бір немесе екі тауар топтарының артықшылықта болуы мемлекетті сыртқы
сұраныстан және әлемдік бағаларға тәуелді етеді. 2000 жылы мұнай экспорты
құнының өсуі 80,1%-ке әлемдік бағалар өсімінен, тек 19,9%-ке экспорт
көлемінің ұлғаюынан болды. Металлургиялық кәсіпорындар экспорты көлемінің
40-50 %-ке ұлғаюы бағалардың орташа алғанда 10%-ке өсімінен болды. Мұндай
реакция тұрақты бағалар өсімі кезінде ғана оң нәтиже береді. Мұнай
бағаларына бұл қатыссыз нәрсе, себебі олар өздерінің тұрақсыздығымен
ерекшеленеді.14
Импорттың тауарлық құрылымы да экономиканың сыртқы нарық коньюнктурасынан
тәуелді екенін көрсетіп отыр. Жеңіл өнеркәсіпте, машина жасауда, ауыл
шаруашылығында үлкен потенциалы бола тұра республика өндірістік және тұтыну
тауарлары бойынша сыртқы жеткізілімдерге тәуелді.(кесте 10)
Кесте 10
Тауар номенклатурасының бөлімдері бойынша импорттық жеткізілімдердің
құрылымы.
Тауар аталуы импорттың жалпы көлеміндегі үлес
салмағы, процентте
1995 1999 2000 2001
тамақ өнеркәсібінің өнімдері, 7,6 6,6 5,8 8,3
ішімдік және жай сусындар, сірке
қышқылы, темекі
минералды өнімдер 30,1 11,2 13,2 14,3
химиялық өнеркісіп өнімдері 8,6 9,1 11,0 10,2
пластмасса, каучук, резина 3,2 3,2 3,8 3,7
өнімдері
бағалы емес металлдар және одан 8,2 9,4 11,2 13
жасалған өнімдер
жеңіл өнеркәсіп өнімдері - - - 1,3
машиналар, құрал-жабдықтар, 19,8 26,3 27,5 29,6
электротехника
жер, әуе, су транспорты және 7,0 17,1 11,2 8,7
оған тиесілі бөлшектер
оптикалық, фото құрылғылар, 1,9 2,7 2,6 2,4
сағаттар, музыкалық аспаптар
әр түрлі өнеркәсіптік тауарлар 1,4 2,5 2,0 1,7
Қайнар көзі: ҚР статистика агенствосы
Мұндай жағдай қайта өндіріс жүйесінен өндірістік-инвестициялық
кешеннің шыққанын, ал шикізат өндіру-өнеркәсіптік өңдеу-экспорт немесе
дайын өнімдердің ақырғы тұтынысың циклінің орнына шикізат өндіру – олардың
экспорты-импорттық өнімдердің ақырғы тұтынысың айналымы орнағанын көрсетіп
отыр.15
Нәтитижесінде ұлттық экономика екі бір-бірінен изоляцияланған секторға
бөлінді: әлемдік нарыққа бағытталған жоғары рентабелді өндіруші сала және
ішкі нарыққа бағытталған шығынды өңдеуші сала. Мұндай тәуелсіздік
нәтижесінде экспорттық салалар сыртқы нарыққа бағытталып, әлемдік нарықта
қажетті негізгі қорларды сатып алып, шетелдік кәсіпорындарға қайта
өндірістің ұлғаюын қамтамасыз етті. Ал өзіміздің отандық өнеркәсіптік
өндірушілер үшін бұл мәселе әлі шешілмеген.
Өндіруші салалардағы прогресс өңдеуші салаға нұқсан келтіріп, салдары
тек ішкі өндірушіні сыртқы өндірушімен ауыстыру арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 2
1 Импортығыстыру саясатының теориялық және практикалық негіздері 4
1.1 Глобализация және интеграция үрдістеріндегі импортығыстырудың
объективті қажеттілігі және тиімділігі 4
1.2 Жаңа индустриалды елдердегі импортығыстыру саясаты 11
Қазақстан Республикасында импортығыстыру саясатының негізгі бағыттары және
жүзеге асыру жолдары 21
2.1 Қазақстанда импортығыстыру стратегиясын ендіру алғышарттары және
жағдайлары 21
2.2. Импортығыстыруды мемлекеттік реттеу шаралары 31
3. Мұнай-газ саласындағы импортығыстыру саясаты 39
3.1 Қазақстанның мұнай-газ өнеркәсібі бойынша экономикалық талдау 39
3.2 Мұнай-газ саласындағы импортығыстыру стратегиясын ендіру
перспективалары 44
Қорытынды 65
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 67
Кіріспе
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының экономикалық дамуы тұрақты
сипатта болып отыр. Мамандардың айтуы бойынша еліміз өтпелі кезеңнен өтіп,
бірқатар жетістіктерге қол жеткізді. АҚШ үкіметі Қазақстанды нарықтық
экономикалы ел деп таныды. Қазақстан экономикасы ТМД елдері бойынша алдыңғы
қатарда. Бірақ бұл орайда біздің елде шешілмеген бірқатар мәселелер бар
екенін айта кеткен жөн.
Қазақстанда қалыптасқан экспортқа бағытталушы шикізат моделі - ішкі
сұранысты жанар-май энергетикалық ресурстардың қызметі қамтамасыз етуіне
әкелді. Бұл бағыт экономиканы әлемдік нарық коньюнктурасынан тәуелді етіп
қана қоймай, елімізді экономикалық прогрестен алшақтатты. Экономиканың
өңдеуші салалары артта қалып, өндірісте диспропорциялар қалыптасты. Сол
себепті республикада импортығыстыру саясатын қолданудың объективті
қажеттілігі туындады.
Импортығыстыру үрдісі туралы айтып кетер болсақ, бұл ішкі нарықтан
белгілі бір тауарлар импортын ұқсас отандық тауарлармен, немесе импорттық
тауарлардан тұтыну қасиеті жоғары бірақ құны төмен тауарлармен ығыстыру
арқылы импортты қысқарту немесе тоқтату үрдісі.
Қазақстан Республикасында импортығыстыру саясаты негізінен ауыл
шаруашылығы, тамақ және жеңіл өнеркәсібі, машина жасау, мұнай өнеркәсібі
салаларында жүзеге асырылды.
Тақырыптың өзектілігі мынада болып отыр. Ғаламдану және интеграция
жағдайында Қазақстан әлемдік аренада орнын табуы үшін экономиканы басқа
сарынға бұруы қажет. Яғни негізгі салалар арасында байланысты қалпына
келтіріп, тиімді экономикалық модель бойынша даму бағытын таңдау. Ал бұл өз
кезегінде импортығыстыру арқылы экспортқа бағытталған экономикалық
модельмен даму жолы.
Менің бұл дипломдық жұмысты жазудағы мақсатым - еліміздің маңызды
экономикалық салаларындағы импортығыстыру саясатының іске асырылу мәселесін
ашып көрсету болды.
Дипломдық жұмыс үш бөлімнен тұрады:
Бірінші бөлімде импортығыстыру саясатының теориялық жағын негізге ала
отырып, глобализация және интеграция жағдайындағы импортығыстырудың
қажеттілігі; жаңа индустриалды елдердің тәжірибесі және транзитті елдердегі
импортығыстыру тиімділігі мәселелерін қарастырдым.
Екінші бөлімде импортығыстыру саясатының негізгі бағыттары мен жүзеге
асыру жолдары туралы ақпарат берілген.
Үшінші бөлімде Қазақстан Республикасының мұнай-газ өнеркәсібіндегі
импортығыстыру мәселелері қозғалды. Мұнай-газ саласы экономикада ең
маңызды сала болып отыр. Бұл экономикалық өсімді қамтамасыз етіп отырған
негізгі қозғаушы сектор болғандықтан, осы саладағы импортығыстыру мәселесін
терең зерттеуді жөн көрдім.
Қазақстандағы импортығыстыру саясатының ендірілуінде көптеген
артықшылықтар мен кемшіліктер бар.
Бұл тақырыпты зерттеу барысында көптеген қызықты мәліметтер алып,
мәселенің маңыздылығы мен мәнін тереңінен түсіндім.
1 Импортығыстыру саясатының теориялық және практикалық негіздері
1.1 Глобализация және интеграция үрдістеріндегі импортығыстырудың
объективті қажеттілігі және тиімділігі
Импортығыстыру - бұл ішкі нарықтан белгілі бір тауарлар импортын ұқсас
отандық немесе жоғары тұтыну қасиеттеріне ие және импорттық тауарлардан
құны жоғары емес тауарлармен ығыстыру арқылы импортты қысқарту немесе
тоқтату.
Импортығыстыру үрдісін түсіндіруші көптеген теориялар бар. Соларды 3
бағытқа бөлуге болады:
1.Кейнсиандық бағыт - үлкен итеруші күш теориясы. Оның өзі 2 қарама-
қарсы бағытқа бөлінеді: теңдестірілген экономика теориясы және
теңдестірілмеген экономика теориясы. Бұл бағыттың өкілдері Розенштейн-
Родан, Х.Либенштайн, Р.Нурксе, Зингер, Хиршман. Бұл теорияны алғаш рет 1943
жылы Розенштейн-Родан Шығыс және Оңтүстік –Шығыс Европа елдерінің
экономикасын қалпына келтіруші модель ретінде ұсынды. Бұл теорияның
негізінде экономикалық өсуге алып келетін 3 теңдестік қарастырылды. Бірінші
түрі - көлденең теңдестік. Мұнда синхрондық капитал салымдары және тұтыну
тауарларын өндіруші өндірістік салаларды дамыту қарастырылады. Екінші
теңдестікте өндіріс және оған қызмет етуші инфрақұрылымның порпорционалды
дамуы қарастырылады. Үшінші теңдестік - тік теңдестік. Мұнда өндірістік
диверсификация қарастырылады.
2.Неоклассикалық бағыт - дуальді экономиканың даму стратегиясы. Өкілі
Льюис, дуальді экономика теориясында дамушы елдер экономикасының дәстүрлі
және қазіргі секторының ара-қатынасын түсіндіргісі келді. Бұл концепцияның
негізгі идеясы жан басына ЖІӨ-ді өсіру болды. Льюистің ойынша дамушы
елдердің экономикасы тек бір секторды ғана дамытып дами алмайды. Дамытудың
бір ғана саласын таңдау бюджеттің шығыс және кіріс бөлігінде теңсіздікті
тудырады. Егер бір сала дамып алдыға шықса,қалған салалардағы дағдарыс оны
да жоққа шығарады. Ең алдымен экономиканың негізгі салалары дамытылуы
қажет: ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп, қызметі көрсету саласы.
3. Периферийлі экономика теориясы. Өкілдері Р.Пребиш, С.Фуртадо,
С.Амин. Пребиштің ойынша дамушы елдер жағдайында халықаралық сауданың
классикалық теорияларын қолдану тиімсіз. Бұл теорияның қалыптасуының
алдыңғы кезеңі дайын өнімге қатысты шикізат бағасының түсуі болды. Пребиш
мұны техникалық прогресс нәтижесінде табыстың теңсіз бөлінуінен екенін
тапты. Пребиштің айтуынша орталықтың табыстары перифериядағыға қарағанда
жоғарғы қарқынмен өседі, себебі оларда өнеркәсіптік өндірісте еңбек
өнімділігінің өсуі бағаға әсер етпейді. Онда монополиялар өз пайдасын
жібермейді, ал синдикаттар жалақыны өсірмейді, сондықтан халықаралық
саудада алғашқы өнімнің бағасы түседі. Талдау нәтижесінде Пребиш мынадай
тұжырымға келді: Мұндай жағдайдан шығу үшін мемлекет протекционистік
шараларды өз пайдасына қарастыратын импортығыстырушы өнеркәсіптендіруге
бағытталған экономикалық саясат жүргізуі қажет. Пребиш осы тұрғыда
басқарушы және мемлекеттік аппаратты модернизациялауды, техникалық
погрессті алғашқыда шетел инвестицияларын тарту арқылы қолға алуды ұсынды.
Сосын инвестицияларды минимизациялап, ішкі нарықты кеңейтіп, оны дамыту
қажет. 1) Егер өндіріс шығыстарының икемділігі экспорт бағаларының
икемділігінен төмен болса, онда импортты ығыстырған жөн. 2) Кедендік қорғау
деңгейі өндіріс шығыстарының айырмашылығына сәйкес болып экспортты
қысқартпаса протекционизм тиімді болады.
Алайда көптеген экономистер, сонымен қатар Әлемдік Банк, Халықаралық
Валюталық Қор, Әлемдік Сауда Ұйымының мамандары дамудың импорталмастыру
моделін пайдасыз деп тапты. Олардың ойынша жоғары кедендік баж қойып жүзеге
асырылған импортығыстыру саясатының арқасында тек бәсекеқабілетсіз және
іске қосылуы қымбат өндірістер дамиды. Нәтижесінде мұндай стратегия тиімсіз
экономика, сауда балансының тапшылығына және экономикалық дағдарысқа алып
келеді. Әлеуметтік-экономикалық үрдістердің интернационализациясы және
әлемдік экономиканың глобализациясы жағдайында экономикалық өсуді тек
экспортқа бағыттап әлемдік шаруашылыққа интеграциялану арқылы ғана жетуге
болады. Глобализация артықшылықтарын пайдалана білген елдер ғана
экономикасын дамыта алады. Алайда глобализация үрдістеріне қосылу дамитын
және дамыған, экономикасы өтпелі кезеңдегі елдердің арасындағы экономикалық
алшақтықтықты көбейтеді.
Біріншіден, глобализация үрдісі бірнеше проблемалар тудырады:
- глобализация артықшылықтарының тең емес бөлінуі;
- тауар және қызметтердің халықаралық нарықта жағымсыз үрдістер
пайда бола қалғанда ұлттық шаруашылықтың зардап шегіу. Мысалы 1997 жылы
Оңтүстік-Шығыс Азияда басталған қаржы дағдарысы 2 жылда Ресей, ТМД
елдеріне, Бразилияға тарады.
- ел үкіметінің ұлттық экономиканы бақылау мүмкіндігінен айрылуы және
бақылаудың қуатты мемлекеттер және трансұлттық корпорациялар қолына өтуі;
- иммигранттардың көп келуіне байланысты дамыған елдерде жұмыссыздық
деңгейінің көтерілуі.
Экономикалық және технологиялық жағынан ел неғұрлым бай болған сайын,
ол глобализациядан көп артықшылықтарды алады. Ғылыми-техникалық, өңделген
өнімді экспорттап шикізатты импорттай отырып, дамыған елдер әлемдік
шаруашылықта жасалған қосылған құнның көп бөлігін иемденеді.
Планетамыздың ең бай 20% халқына әлемдік табыстың 83%-ті келеді,
қалған 80% халыққа 17% табыс, ең кедей бөлігіне 1,4 % табыстың үлесі тиеді
екен. Ең бай 20% елдер мен ең кедей 20% елдер мен ең кедей 20% елдердің
арасындағы алшақтық 1960 жылы 30:1, 1990 жылы 60:1, ал 2000 жылы 100:1
болды. Постиндустриалды әлем азаматтарын қалған халықпен салыстырғандағы
номиналды жылдық табыстары 1960 жылы 5,7 мың доллардан 1993 жылы 15,4 мың
долларға өсті. Нәтижесінде глобализация әсерінен бірнеше мемлекет әлемдегі
өндіріс пен тұтыну үлесінің маңызды бөлігін елдерге саяси және экономикалық
қысым көрсетпей-ақ бақылап отыр.
Кесте 1.
1995 ж. Елдер топтары бойынша жалпы әлемдік өнімнің бөлінуі
Көрсеткіштер Барлығы Табысы жоғары елдерде
жоғары орташа төмен
Жалпы әлемдік өнім, трлн. 24 19,2 3,6 1,2
доллар,% 100 80 15 5
Елдер саны 132 24 63 45
Халық,% 100 13,5 31,5 55
Жан басына шаққандағы ЖІӨ, 4300 23200 200 324
доллар
Бір жұмысбастыға шаққандағы ЖІӨ,9700 51318 5714 836
доллар
Жан басына шаққандағы тұтыну, 2714 14800 1440 236
доллар
Жан басына шаққандағы жалпы 1470 3650 520 84
инвестициялар, доллар
Жан басына шаққандағы экспорт 700 3600 410 50
көлемі, доллар
Жан басына шаққандағыИИК, доллар450 2350 250 32
Кесте 1 мәліметтері көрсетіп тұрғандай 24 дамыған елге ЖІӨ-нің көп
көлемі, тұтыну, инвестициялардың, экспорттың маңызды бөлігі келіп отыр.
Постиндустриалды елдерде табыстың 15 бөлігі экспортқа тәуелді болса,
дамушы елдерде 13 бөлігі тәуелді. Дамыған елдерде экспорттық квота 5-8%,
ал Бразилияда 18%; Мексикада 23,5%; Қытайда 21,9%; Индонезияда 21,9%;
Оңтүстік Кореяда 26,8%; Сингапурде 132,9%. Дамушы елдер дамыған елдерге
қарағанда үлкен экспорттық квотаға ие бола тұра, постиндустриалды елдерге
қарағанда төмен табыс алады. Мысалы Қытай экспортының құны Бельгиядан
төмен.
Екіншіден, интернационализация және глобализация тұрғысында аймақтану
үрдісі жүріп, әр түрлі әлемдік нарықтан тәуелсіз интеграциондық топтар
құрылып жатыр.
Глобализация мен аймақтану бір үрдістің нәтижесі болса да жиі-жиі бір-
біріне қарама-қайшы келеді. Көптеген елдер соңғы жылдары топтанып ішінара
экономикалық ареалдар құрып жатыр. Интеграциялық топтың мүддесін қорғау
қалған әлемдік шаруашылық мүддесінен маңызды болып отыр. Мұндай топтар ӘСҰ,
БҰҰ сияқты ұйымдардың нұсқауларын қабылдамауы да мүмкін.
Көбіне ішінара интеграциялық топтарды постиндустриалды елдер құруға
тырысады. Ю.Шишковтің ойынша бұл аграрлі және мұнай өндіруші елдерде жоқ
дамыған экономикалардың құрылымды түрде бір-бірімен толықтырумен
байланысты. Мысалы Европалық Одақ және НАФТА-ны алсақ болады. Бұл
топтардағы сауда үлесі жыл сайын ұлғаюда. ЕО-та елдер негізінен экспортқа
бағытталған тауарлар өндірісіне маманданғанмен, операциялардың көп бөлігі
аймақ ішінде болады.1958 жылы ЕО-та сауда айналысы 36% болса, бүгінгі күнде
ол 74%. 26,б.75-78 20-шы ғасырдың 90-шы жылдары ЕО-тың сыртқы саудасында
Оңтүстік-Шығыс Азия мен Японияның үлесі 13%, Латын Америкасының үлесі 2,5%,
Африка елдерінің үлесі 2,8%. Интеграциялық үрдіс тереңдей берген сайын ЕО-
тың АҚШ-тың импорттық тауарларынан тәуелділігі азайды. 1970 жылы АҚШ-тың ЕО-
қа экспорты оның жалпы экспортының 25%-ін құраса, 1998 жылы ол 19,6%
боды.9 Қазір бұл көрсеткіш ...14,7%. Бұл әрине ЕО экономикасына әлемдегі
дағдарыстарға максималды төтеп беруіне мүмкіндік беріп отыр. Мұндай
саясатты НАФТА-да ұстанып отыр. АҚШ, Канада және Мексика арасындағы сауда
операциялары бұлардың барлық сыртқы саудасының 49,1% -ін құрап отыр. Канада
және Мексика АҚШ-қа 74% және 69,3% экспортын бағыттайды және 67% пен 68%
импорттайды. АҚШ-тың сыртқы саудасында НАФТА қатысушыларының үлесі 46,3%.
29. Мұндай экономикалық жүйелердің құрылуы арнайы сауда саясатын жүргізу
арқылы пайда болды. Яғни топ ішіндегі елдер арасында кедендік бөгеттерді
алып тастап, өндірісі ішкі нарықта бар және сұранысты қанағаттандыратын
немесе ұлттық монополиялардың мүддесін қорғайтын басқа елдер тауарларына
портекционистік саясат жүргізу. Протекционистік саясат алдымен номиналды
орташа кедендік тарифтен 2 есе артық қойылым қою, тарифтік эскалация
жүргізілумен байланысты. Соңғы жылдары кедендік емес бөгеттер қолдануда,
яғни импортты лицензиялау, мемлекеттік сатып алу, сандық шектеу.
Интеграциялық топтар қолданатын портекционистік бөгеттер бұл топтарға
кірмейтін дамушы және экономикасы өтпелі кезеңдегі елдерге 100 млрд. доллар
шығын келтіреді. Бұл сома дамыған елдер дамушы елдерге көрсаететін көмектен
2 есе артық.
Сонымен бірге ЕО және НАФТА елдері аймақтық мүдделерді қорғауды басқа
елдерден импортқа қатысты белсенді импортығыстыру саясатын жүзеге асырады.
Сауда бөгеттерін алып тастау преференциалды сауда аймақтарының пайда
болуына әкелді. Мұндай саясат ЕО және НАФТА-ның өз экономикалық
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге және басқа елдерден тауарлар мен
қызметтердің енуінен сақтау үшін қолданылды.24
Нәтижесінде әлемдік жалпы өнімнің үлкен бөлігі жергілікті қауымдастықтар
шегінде өндіріледі, мысалы европалықтар сатып алатын автокөліктердің 80%
-ті Европада жасалған. АҚШ-та бұл көрсеткіш 85%. Мұндай көрсеткіштер
химиялық, металлургиялық және электротехникалық өнеркәсіпте, қызмет көрсету
саласында және құрылыс саласында орын алып отыр.
Аймақтық топтар шегіндегі импортығыстыру тәуелділікті төмендетіп, ішкі
тұтынымды ғылыми-техникалық және инновациялық өніммен өз өндірісі арқылы
қамтамасыз етуге бағытталған. Бұл постиндустриалды елдер алғашқы және төмен
технологиялық өнеркәсіп өнімдері нарығын үшінші елдерге бәсеке үшін ашса,
интеграциялық топ шегінде жоғары технологиялық өндіріс нарығын белсенді
түрде қорғайды деген сөз. Мұндай тендецияны ғылыми зерттеулерге кеткен
инвестициялар көлемінен байқауға болады. Мұндай мақсаттарға ЕО және НАФТА
елдері, сонымен бірге Жапония жыл сайын 400 млрд. доллар құртады. Мұның
42,8%-ті АҚШ пен Канада үлесінде. 90 жылдары Латын Америкасы мен Африка бұл
соманың 1%-ін ғана осындай мақсаттарға жұмсайтын. Нәтижесінде “Үлкен
жетілік” мүшелері жоғары технологиялық өндірістің 90,5%-ін, әлемдегі
компьютерлік техниканың 80,4%-ін қамтамасыз етеді. 1993 жылдың соңына
тіркелген 3,9 млн. патенттің 87%-ін осы елдер бақылайды. Американ
интеллектуалдық меншігінің шетелге сатылуы 1986 жылы 8,1 млрд. доллар
болса, 1995 жылы 27 млрд. долларды құрады, технологиялар импорты өссе де
6,3 млрд. доллардан аспады, сауда балансының оң сальдосы 20 млрд. доллар
болды.8,б.102-104
Сонымен қазіргі әлемдік нарық тенденциялары постиндустриалды елдердің
глобалды нарықты құруға қатысқысы келмей, қалған әлемнен тәуелділігін
төмендету және жоғары технологиялық өнімді импортығыстыру арқылы
аймақтануға бағытталумен сипатталып отыр. Бұл әрине дамушы және
экономикасы өтпелі кезеңдегі елдерде интеграциялық құрылымдарға және
импортығыстыруға қажеттілікті көрсетіп отыр.
Алайда дамушы елдер тиімді интеграциялық топтар құрып, үлгі көрсетіп
отырған жоқ. Ұлттық экономикалардың өзара интеграциялануға қабілеті олардың
құрылымды түрде бір-бірін толықтыра алатындығымен байланысты. Дамушы
елдердің құрылымдары ұқсас болғандықтан олар толықтырушы емес бәсекелес
сипатта болып табылады. Экспорттық ресурстардың шектеулілігі, төмен
сапалылық өзара сауданы шектейді. Көбіне дамушы елдер интеграциясы
формальді болып келеді. Мұндай жағдай посткеңестік кеңістікте байқалады.
Формальді түрде қол қойылған көптеген келісімдер ТМД елдерінде өндірілген
тауарлардың бірегей салық салу тәртібінің құрылуына, капитал мен қызмет
және жұмысшы күшінің еркін қозғалуына әкелмеді.
Егер ұлттық шаруашылықтардың интеграциялану деңгейіне, жалпы сауда
айналысындағы өзара сауда айналысына баға берсек, ТМД интеграциясын
нәтижелі деп айту қиын. (кесте 2)
Тіпті өзара сауда көлемінің өскен жылдардың өзінде ішкі аймақтық сауда
27,6% қана болды, қалған елдердің үлесі 72,31%. Ең көп көлемде ТМД
елдерінің ішінде Молдова, Өзбекстан, Тәжікстан, Украина елдерімен сауда
айналысы төмендеді. Ресей, Белоруссия, Қазақстан және Қырғызстанда бұл
көрсеткіш 20-30%. Белоруссияның ішкі аймақтық сауда үлесі 2000 жылы 60%
болды. Алайда 1990 жылы 70% болған ішкі аймақтық сауда айналысы қазіргі
күнде 3 есе азайды.22
90-шы жылдары экономикалық қарым-қатынас негізі кәсіпорындар
арасындағы кооперациондық байланыстар болса, қазір қарым-қатынастың ең
төмен сатысы тауарлар айырбасы орын алып отыр. Қазіргі күнде ЕврАзЭс-тің
құрылуы да нәтижелі болып отырған жоқ.
Кесте 2
2000 жылы ТМД елдерінің ішкі аймақтық сауда қатынастарының мәні.
Елдер Экспорт Импорт
Көлемі, млн. %-тік үлесіКөлемі, млн. %-тік үлесі
доллар доллар
бар-лығы ТМД
дизельді моторлар 30 -35
бульдозерлер 10 -28
тоңазытқыштар 220 360
теледидарлар 200 299
радиоқабылдағыштар 200 298
автокөліктің шиналары 100 82
аккумуляторлар 120 168
электровентиляторлар 220 373
шыт жейделер 220 679
жүн түбіті 220 679
шыт көйлектер 220 226
Кестеден көріп тұрғанымыздай Бразилия үкіметі кәсіпорында өндірілген
өнімнің қосылған құнынан 3 есе артық. импорттық баж енгізіп, тұтыну
тауарларының өндірісін ынталандырды. Сонымен бірге шикізатқа жоғары
импорттық баждар бұл салалардың тиімділігін төмендетті.
Кесте 4
Мақсатты жұмсалуына байланысты Латын Америкасында өнеркәсіптік тауарлардың
өндірісі мен тұтынысы (1960ж.)
Елдер тобы барлық аралық ақырғы сұраныс тауарлары
өнеркәсіптік өнімсұраныс
тауарлары
тұтынушы машиналар
сұранысы же
құрал-жабдықт
ар
1* 2** 3*** 1 2 3
Азербайджан 32 62 26 159 62,2
59,1
Армения 51 112 2 ... 44,6
67,8
Белоруссия 96 71 17 49 100,9
87,9
Грузия 18 58 12 7 22,0
37,8
Казахстан 58 52 37 29 15,0
69,4
Киргизия 59 93 6 46 44,4
66,1
Молдавия 34 50 4 11 10,8
33,7
Россия 54 62 19 27 86,4
64,6
Таджикистан 41 88 5 ... 0,7
57,8
Узбекистан 133 97 69 81 97,2
98,7
Украина 58 52 15 22 32,2
43,3
Қайнар көзі: Мацнев Д. Макроэкономика СНГ: десятилетие реформ Ресейлік
экономикалық журнал.-2001.-№5-6.60-70 бет.
ТМД елдерінің өндіріс құрылымы да біраз деформацияға ұшырады.
18,б.122-124 Барлығына тән бағыт шикізат өндіруші салалардың дамуы
болды. Орташа алғанда ол 20,9% - тен 27,4%-ке өсті. Азербайжанда ТЭК үлесі
49,1%-тен 63,8%-ке, Грузияда 5,7%-тен 21,3%-ке, Қырғызстанда 5,1%-тен 18%-
ке өсті. Өңдеуші салалардың үлесі азайды. Олардың сыртқы сауда құрылымы
өзгеріп кетті. Экспорт негізінен шикізат өндіруші саланың үлесінде, ал
импорт тұтыныс және инвестициялық тауарлар үлесінде. Сонымен бірге ТМД
елдерінің өндіруші салалары әлемдік шаруашылық жүйесіне неғұрлым
интеграцияланған сайын, соғұрлым өңдеуші салалардағы өндіріс құлдырай
бермек.
Осылайша барлық реформалар нәтижесінде экономикасы өтпелі кезеңдегі
елдер ХЕБ-нде минералды шикізат ресурстарын жеткізушілер ретінде қатысады.
Бірақ басқа тиімсіз даму жолын таңдаған елдердің бәріне қарағанда ТМД
елдері индустриалды және ғылыми-техникалық потенциалы болған елдер еді.
Cонымен бірге импортығыстыру стратегиясын қолданған елдер
өнеркәсіптендіру мәселесін қарастыпып жатса, посткеңестік елдердің алдында
қайта өнеркәсіптендіру мәселесі тұр.
Посткеңестік елдердегі қайта өндіру үрдістеріндегі өзгерістер мен
сыртқы сауда тиімділігінің төмендеуі трансфармациондық дағдарыстан болды.
Яғни ұйымдастырылмаған өндірісті қайта құру нарықтық шаруашылықты құру
мәселесімен қатар келді, ал Латын Америкасы мен Азиядағы импортығыстыруды
жүзеге асыру кезеңінде мұндай мәселе болмаған еді.
Экономикасы өтпелі елдерде экономикалық реформаларды жүзеге асыру
кезінде нарық жаңадан қалыптаса бастаған болатын. Экономиканы реттеуші
қарапайым нарықтық механизмдер жоқ болды. Мемлекет Көрінбейтін қол
экономиканы реттейтіндігіне сенді. Алайда нарық дамымағандығынан сенім
ақталмады. Бұл саясаттың нәтижесінде шығындар өсіп, ақырғы сұраныс көлемі
қысқарды, “импорттық интервенция”, өңдеуші өнеркәсіп, құрылыс, ауыл
шаруашылығында өндірістердің тоқтауы.
Либерализацияға көшу өндірісте, несие-ақша саласында жаңа проблемалар
тудырды.21
Нәтижесінде бұл елдерде зкспортқа бағытталған шикізат моделі
қалыптасты. Энергетикалық экспорттан тәуелді экономикалық өсу әлемдік нарық
коньюнктурасына тәуелді.
Біздің ойымызша, жанармай–энергетикалық және минералды ресурстар
экспортының көлемің көбеюінен өңдеуші өнеркәсіпке қаржы салынады деп
үміттенудің қажеті жоқ. Себебі өндіруші салалар капиталсыйымды және
инвестициялық шығындарды талап етеді. Алынған пайданың көп бөлігі сол
саланың қызмет етуіне кетеді. Қалған салалар тұтыну және өндіріс
тауарларының импортын төлеуге кетеді. Әлемде дайын өнімге баға шикізатқа
қарағанда өте жоғары болғандықтан, экспорт көлемі өссе де инвестициялар
артылмайды. Мысалы ресейлік экономистердің айтуынша 1993-1996 жылдары
ресейдің экспорттық тауарларына контрактілік бағалар 8-%ке өссе, импорттық
тауарларға 2,3%-ке өсті. Яғни импорттың бір бірлігі екі есе артық
шикізатпен өтеледі. Сонымен қатар аналитиктердің айтуынша әлемдік нарықта
мұнай бағасы төмендейді деп күтілуде. Экспортқа бағытталған шикізат моделін
тиімсіз ететін тағы бір нәрсе постиндустриалды елдердің ресурсты сақтаушы
технологиялардың дамуы. 1973-1978 жылы өнеркәсіптік өнім құнының бірлігіне
шаққанда мұнай тұтынысы жылдық есеппен АҚШ-та 2,7%-ке, Канадада 3,5%-ке,
Италияда 3,8%-ке, Германия мен Ұлыбританияда 4,85%ке, Японияда 5,7%-ке
азайды. 1973-1985 жылдары постиндустриалды елдерде ЖҰӨ 32% -ке өсті, ал
энергия тұтынысы 5%-ке өсті. Ендігі 30 жылда табиғи ресурстарға қажеттілік
10 есе төмендейді деп күтілуде.
Қазіргі күнде Қазақстанға қатысты антидемпингтік шаралар қолданылуы
жиілеп кетті. 1992 жылдан бастап еліміз АҚШ нарығына уранды белгілі бір
шарттарды орындап қана экспорттайтын, бұл өнімнің сатылуына көп кедергі
болды.
1999 жылы Мексика үкіметі Қазақстаннан болат импортына 33-45%-тік
антидемпингтік тарифтер қойды. ЕО-ғы Қазақстаннан ферросилиций импортына
78%-тік антидемпингтік баж салып отыр. Сонымен қатар болат экспортын
Венесуэлла, Бразилия, Перудегі антидемпингтік баждар тежеп отыр.
2001 жылдың басында АҚШ парламенті Қазақстанның және басқа 11 елдің
болат өнімдеріне квота қойды. 2002 жылы оған 4 жылдық импорттық баж
қосылды. Қытай 2002 жылы Қазақстан мысына 12-17%-тік импорттық баж қойды.
Экспортқа бағытталған шикізат моделінің тиімсіздігін экономикасы өтпелі
кезеңдегі елдердің соны жүзеге асыру үшін жыл сайын миллиардтаған доллар
жоғалтатыны дәлелдеп отыр.
Қазіргі әлемдік шаруашылық бес деңгейлі технологиялық пирамидадан
тұрады:
1) инновациялар және жаңа технологиялар ағымы
2 ) тез жаңартылатын индивидтендірілген өндіріс
3 ) жаппай ірі сериялық өндіріс
4 ) ірі сериялық өндіріске қажетті негізгі ресурстар шығарылымы
5 ) дәстүрлі, баяу жаңартылатын салалар ( аграрлі сектор)
Мемлекет глобалды экономикада қандай деңгей болса, соған байланысты
қосымша қосылған құн (технологиялық рента) төлейді немесе соны алушы
болады. Экспорт бойынша 4-5-ші деңгейде, импорт бойынша 2-3-ші деңгейде
бола тұра посткеңестік елдер технологиялық рентаны төлеуші, өндірілген
қосылған құн донорлары.
Бұл стратегия әлеуметтік мәселелерді шешу тұрғысынан (жұмыс
орындарының ашылуы) да күмән келтіреді. Мысалы мұнай өнеркәсібінде бір
жұмыс орнына қамтамасыз етуге кеткен шығыс машина жасаушы комплексте
кететін шығыннан 3-4 есе артық.5,б.157
Шикізат экспорты қаншалықты дамыса, соншалықты өңдеуші салаларға
нұқсан келеді. Себебі өндіруші салалар өндірісіне еңбек, қаржы,
технологиялық ресурстарды және шетел инвестицияларын тартады. Бұл Отандық
өнеркәсіптің дегредациясына әкеледі, дайын өнімдерді импорттау үшін шикізат
шығарылады. Экспорт тиімді болады, егер ғылым сыйымды өнім шығарылатын
болса. Мұны өнеркәсіптік өнімге қатысты бағалардан көруге болады.
1 тонна шикі мұнайды сатудан түскен пайда 20-25 доллар.
1 килограмм техника 50 доллар пайда әкеледі.
1 килограмм авиациялық техниканы өткізуден түсетін пайда 1000 доллар.
Информатика мен электроникада 1 кг ғылым сыйымды өнімнен өткен
өткізуден түсетін пайда 5000 доллар.5,б.158
Мұндай жағдайда экономиканы өңдеуші салалардың өнімінің экспортын
дамытуға немесе ішкі нарыққа бағытталған өнеркәсіптік құрылымдар құруға
бұру қажет. Әрине экономикасы өтпелі кезеңдегі елдердің ХЕБ-не
интеграциялану бағытында технологиялар нарығын кеңейту, инвестициялардан
беремділікті ұлғайтып, сыртқы қарыз мәселесін шешуге болар еді. Бірақ
нәтижелерге жету экспорттық маманданудың қай саласы таңдалады соған
байланысты болады.
Оңтүстік Шығыс Азия елдері ХЕЮ-не интегрцияланғанда текстиль
тауарларын экспорттады. Ал экономикасы өтпелі кезеңдегі елдерге бұл
тәжірибені қайталау мүмкін емес, себебі әлемдік нақ арзан тұтыну
тауарларына толы Батыс қауымдастығы дамудың ақпараттық типіне көшкелі бері,
тауарды өткізу тіпті қиынға соқты.
Сонымен бірге 6-7 жыл бұрын тиімді және қолайлы болып көрінген
дамудың азиаттық түрі қазіргі күні онша жақсы емес екенін дәлелдеді. Ол
кезде Оңтүстік Шығыс Азия мемлекеттерінің шетелдік технологиялар бойынша
тауарлардың экспортына негізделген модернизациялануы сәтті болғандай болды.
Шынымен 1991-1995 жылдар аралығында 50%-тік өсу болған елдердің 10-ның 8-і
Азия – Тынық мұхиты аймағындағы елдер. 1991 жылы бұл аймақтың әлемдік ЖҰӨ-
дегі үлесі 25% болды. 2000 жылы 30% болады деп күтілген. Алайда 1997 жылы
болған дағдарыс болжамды болдырмады. Бұлардың тез дамып кетуінің
нәтижесінде шаруашылық жүйелер бір жақты болды. Оңтүстік Кореяда 80 жылдың
ортасында металлургия, химиялық өнеркәсіп экспорттың 60%-ін алды.
Малайзияда электронды өнеркәсіптің экспорттағы үлесі 44% болды. Экспорт
көрсеткіштері халық байлығын және әлеуметтік дамуын сипаттаушы бола
алмайды. Сонымен қатар өнеркәсіптің дамуы бұл салаға көп халық массасының
тартылуымен сипатталады. Мысалы, Сингапурда 1966-1990 жылдары өнеркәсіптегі
халық саны 27%-тен 51%-ке дейін, Оңтүстік Кореяда 22%-тен 48%-ке дейін
өсті. Оңтүстік Корея мен Тайваньда 90-жылдардың басында өнеркәсіптік
сектордағы 1-жылдың жұмыс саны 2,5 мың сағ. болуы, ал жалақы мысалы
Малайзияда күніне 15 доллар, Қытайда 3 доллар болды. Ол кезде Германияда
сондай жұмысшы сағатына 25 доллар алатын.
Аймақта болған модернизация әлеуметтік жағдайды түзеген жоқ. Әрине
бұл аймаққа шексіз инвестициялар ағылып келіп жатты. 80-жылдары жан басына
шаққандағы тұтыну көлемі күрт төмендеді.
Дағдарыстың негізгі себептері тек қаржы-несие саясатында болған жоқ,
сонымен қатар қайта өндіру үрдісіндегі диспропорциялардан болды.
Бізге, әрине техникалық қиын заттарды экспорттау жат нәрсе. Сондықтан
экономикасы өтпелі кезеңдегі елдерге экспортқа бағытталған даму жолын
таңдау ХЕБ-не қатысу мүмкіндік бермейді. Ал импортығыстыру бағыты шикізат
саласы мен өңдеуші салалардың арасындағы байланысты қалпына келтіретін
бағыт. Импортығыстыру арқылы тұрақты өндірістік комплекстер дамып,
бәсекеқабілетті өнім шықса, кейін экспортқа көшуге болады.
Импортығыстырудың тиімділігі – халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіне
өндірістің жекелеген салалары ғана емес, бүкіл ұлттық экономика қосылады.
Импортығыстыру саясатын жүзеге асырғанда қай салаларда оның
жүргізілуі тиімді болады, соны анықтау.
Қазақстанда қолданылуға болатын импортығыстыру механизмі бойынша
машина жасау, аграрлы өнеркәсіптік кешен, жеңіл өнеркәсіп салалары алынады.
Бұл салаларда салааралық байланыстарды қайта құру потенциялы жоғары. Мұның
тиімділігі салааралық қатынастар негізінде тік интеграцияланған
құрылымдарды (өнеркәсіптік холдингтер, корпорациялар, ассосациялар, қаржы-
өнеркәсіптік топтар) құрудан болады. Импортығыстыру нәтижесі ішкі нарықты
ұлғайтып, салааралық алшақтықты жоюдан соң көрінеді.
Берілген салалар өнім көлемін ұлғайтса және өндірісте Отандық үлес
көп болса, ұсыныс бойынша нарық кеңейеді. Осы салаларда табыс жоғарласа,
өнімге сұраныс артса, онда ішкі сұраныс жағынан да нарық кеңейеді.
Ұсынылып отырған модельде мемлекеттің ролі үлкен. Мемлекеттік шаралар
комплексі импортығыстырушы өнімдер ұсынысын ынталандыруға және ішкі
сұранысты активизациялауға бағыталуы керек.
Біріншіден, импортығыстыру жобаларына шетелдік және Отандық
инвестицияларды тарту мәселесі шешілу қажет. Екіншіден, тұтынушы және
инвестициялық сұранысты ынталандыру мәселесі шешілу керек. Сонымен бірге
импортығыстыру саясатын жүзеге асырғанда сыртқы әлемнен изоляцияланудың
қажеті жоқ. Себебі бәсеке болмаған жерде сапа болмайды. Импортығыстыру
кезінде бәсекеқабілетті бола бастаған тауарларды экспортқа шығару керек.
Қазақстан Республикасында импортығыстыру саясатының негізгі бағыттары және
жүзеге асыру жолдары
2.1 Қазақстанда импортығыстыру стратегиясын ендіру алғышарттары және
жағдайлары
Қазіргі кезеңде Қазақстанның экономикалық дамуы біршама тұрақтылығымен
сипаталады. Көптеген экономистердің ойынша, республика өтпелі кезеңнен
өтіп, динамикалық түрде дамушы нарықтық экономикасы бар ел болып
сипатталады.7 АҚШ үкіметі Қазақстанды нарықтық экономикалы ел деп таныды.
Бірақ бұған қарамастан, елде өндіріс құрылымдарының деформациясы,
әлеуметтік сала бойынша шешілмеген проблемалар бар.
1990-1994 жылдар экономикалық құлдырау жылдары болды. Бұл уақыт
аралығында ЖҰӨ өндірісінің көлемі 49,1%-ке, өнеркәсіптік өнім өндірісі
27,3%-ке қысқарды. 1994 жылдың екінші жартысынан бастап жағдай өзгере
бастады, үкімет инфляция мен баға өсімін тежейтін монетарлы механизмдерді
іске қосады. 1995 жылы макроэкономикалық тұрақтану және экспортты өсірудің
нәтижесінде 1998 жылға дейін өндірісте өсім тенденциясы байқалды. Алайда
экономиканың оң динамикасына Оңтүстік-Шығыс Азияда басталған әлемдік
қаржылық дағдарыс кедергі болды, бұл Қазақстан экономикасына теріс әсер
етті. Осы кезеңде республика экономикасының әлемдік нарық өзгерістеріне
тәуелділігі байқалды.
Әлемдік дағдарыс әсерін азайту үшін үкімет экономикадағы құрылымды
өзгерістерге бағытталған дағдарысқа қарсы шараларды ұйымдастырды. 1999 жылы
экономикада ЖІӨ өсімі байқалды. Алайда экономикадағы өсім жүргізілген
құрылымды қайта құрулар нәтижесі емес, импортығыстыруды ынталандырған
мұнайдың әлемдік бағасының көтерілуі мен тенге девальвациясының нәтижесі.
Аталған экономикадағы өсім 1991-1994 жылдардағы өндіріс құлдырауының
орнын толтыра алған жоқ. Мысалы 1990 жылмен салыстырғанда 2000 жылдағы ҚР-
ндағы өнеркәсіптік өндірістің физикалық көтерілім индексі 57,5% қана
болды.30 Сонымен бірге өндіріс құрылымының тиімділігін арттыру мәселесі
де әлі шешілмеген.
Кесте 6.
Өнеркәсіптік өнім көлеміндегі сала өнімдерінің үлес салмағы(процентте)
1990 1991 1993 1994 1995 1997 1999 2001
өнеркәсіп, барлығы 100 100 100 100 100 100 100 100
электрэнергетикаы 5,3 5 17,7 18,5 16,1 13,5 7,7 8,8
тау-кен өнеркәсібі,10,2 7,5 15,4 21,9 25,0 27,1 27,8 59,7*
соның ішінде
мұнай-газ 4,1 4,4 9,9 13 16,8 17,7 25,9 37,2
көмір 6,1 2,9 5,5 8,9 8,2 9,4 1,9 1,7
металл рудаларын 6,1 5,5 10 11,9 15,1 12,0 6,7 20,7*
өндіру
машина жасау және 15,9 11 10,2 7,3 7,4 5 2,4 4,1**
металл өңдеу
химиялық және 6,3 6 3,7 3,7 3,8 2,1 1,2 1,2
мұнайхимиялық
жеңіл өнеркәсіп 15,6 17 5,9 3,8 2,4 2,1 1,6 2,1
тамақ өнеркәсібі 15,9 21,2 10,9 9,9 11,2 17,4 15,2 14,3
басқада 15,2 18,2 13,5 10,6 7,2 7,1 9,6 25,2
өнеркәсіптік
өндірістер
*-қара және түсті металлдар өңделуі бойынша мәліметтерді қоса алғанда
**-дайын металл бұйымдары,қара және түсті металлдар өңделуін қоспағанда
Қайнар көзі: ҚР статистика агенствосы
Қазақстан өнеркәсібінің салалық құрылымындағы өзгерістерге (6-ші
кесте) назар аударсақ, экономикадағы салааралық қатынастардың өзгергенін
байқауға болады. Егер 1990 жылы шығарылатын жалпы өнім көлемінде өңдеуші
сала өнімдерінің (машина жасау, металл өңдеу, жеңіл және тамақ өнеркәсібі)
үлес салмағы артық болса, одан кейінгі кезеңде мұнай-газ секторының және
қара, түсті металлургияның үлесі аз уақытта жоғарылап кетті. Бұл салалар
үлесі жоғарылағаннан соң өңдеуші сала үлесі анағұрлым төмендеп кетті.
Энерго-шикізат салаларына тұтыну деңгейін қолдаушы және мемлекеттік
шығындарды қамтамасыз ететін экономикалық функциялар ауысты. Мемлекеттік
бюджеттің қалыптасуы 30%-ке мұнай және тау-кен, металлургиялық кешендерінің
түсімдеріне тәуелді.
Кеңес Одағынан мұрагерлікке қалған экономиканың балансталмаған, ауыр
құрылымы салааралық қатынастардың нашарлылығынан өзгерген жоқ, керісінше
жанармай салаларының арқасында одан да ауырлады.(7-ші кесте )
Кесте7
1991-2001 жылдарға өнеркәсіптік өнім өндірісі.
1991 2001 физикалық өнеркәсіптік
көлем өндірістің
инедексі, % өсуі
(құлдырауы)
көмір, мың.тонна 130382 76306,2 58,5 1,7-ге
құлдырау
газ конденсатын қоса 26591,4 35668,5 134,1 1,3-ке өсу
алғандағы мұнай, мың.
тонна
табиғи газ, мың. тонна 7885,1 11572,3 146,8 1,6-ға өсу
бензин, мың. тонна 3562,4 1581,1 44,4 2,2-ге
құлдырау
керосин, мың. тонна 1110,7 72,9 6,6 15,2-ге
құлдырау
мазут, мың. тонна 6066,4 2696,6 44,5 2,2-ге
құлдырау
шойын, мың. тонна 4953,2 4010,3* 80,9 1,2-ге
құлдырау
қара металл сатылымы, 4721,4 3675,0* 77,9 1,2-ге
мың. тонна құлдырау
болат, мың. тонна 6377,1 4693,9 73,6 1,3-ке
құлдырау
өңделген мыс, мың. 331,8 421,8 127,1 1,3-ке өсу
тонна
минералды тыңайтқыштар,1516,1 8,08 0,5 187,6-ға
мың. тонна құлдырау
майлағыш заттар мен 37,5 11,7* 31,2 3,2-ге
сабындар, мың. тонна құлдырау
өңделген сүт пен 1376,6 47,9 3,5 241,6-ға
қаймақ, мың. тонна құлдырау
сары май, мың. тонна 76,0 3,9 5,1 28,7-ге
құлдырау
өсімдік майы, мың. 101,4 23,6 23,3 19,5-ке
тонна құлдырау
қант, барлығы, мың. 400,9 345,5 86,2 4,3-ке
тонна құлдырау
ұн, мың. тонна 2013,9 1028,4 51,0 1,2-ге
құлдырау
дәндер, мың. тонна 363,3 10,1 2,8 1,9-ға
құлдырау
шалғылар, дана 24219 149* 0,6 35,9-ға
құлдырау
тракторлер 34131 544* 1,6 251,0-ге
құлдырау
экскаваторлар, дана 618 19* 3,1 62,7-ге
құлдырау
трансформаторлар, 1684,0 88,9* 5,3 32,5-ке
мың.кВт құлдырау
бульдозерлер, дана 10288 104* 1,0 18,9-ға
құлдырау
өртсөндіргіштер, мың. 130 23,7* 18,2 98,9-ға
дана құлдырау
кір шуғыш машиналар, 391,1 4,6* 1,2 5,5-ке
мың. дана құлдырау
магнитофондар, дана 130674 20832* 15,9 85,0-ге
құлдырау
радиоқабылдағыштар, 86253 351* 0,4 6,2-ге
дана құлдырау
*-2000 жылғы мәліметтер
Қайнар көзі: ҚР статистика агенсттілігі
Сонымен қатар кесте 7-ден көріп отырғанымыздай өнеркәсіптік жүйенің
құрылымды біртұтастығында бірталай келеңсіздіктер бар.3, оны экономиканың
алғашқы және ақырғы секторларының дезинтеграциясы мен автономизациясынан
байқауға болады. Өндірісі бірнеше өнеркәсіптік өңдеуді талап ететін тауар
топтарында құлдырау болды. Тек, өндірісімен LG оңтүстік корея компаниясы
айналысатын теледидар қабылдағыштарына бұл қатысты емес. Ал бірінші
өңдеуден кейін-ақ әлемдік нарықта бәсеке қабілетті болатын тауарлар
(мұнай, газ, металл рудалары) бойынша өсім болды.
Өндірілетін шикізаттың көп бөлігі өңдеуге түспейді және отандық
өңдеуші өнеркәсіптің пәні болмайды, сөйтіп өңделмеген күйде экспортқа
шығады. Нәтижесінде шикізат және материал жетіспегендіктен, тұтыныс және
инвестициялық сұраныс өнімдерінің өндірісіне маманданған салалар дағдарыс
жағдайында және өндірістік қызметтерін көбісі тоқтатып отыр. Мұнай химиясы,
машина жасау, метал өңдеу, жеңіл және тамақ өнеркәсібінде өндіріс көлемі 10
есе азайды. ТМД елдерінде мұнай өндіру және экспорттау бойынша екінші
орындағы Қазақстанда 1991 жылдан 2000 жылға дейін мұнай өнімдерін өңдеу
өндірісі 68%-ке, бензинде 65%-ке, мазутта 61%-ке, керосин бойынша 95%-ке
азайды.
Қайта өндіріс процесінің деформациясы елдің экономикалық дамуының анықтаушы
факторы сыртқы экономикалық айналым болуына әкелді. Тікелей шетел
инвестициялары отандық капитал салымдарының бос орнын толтырды. Өндіруші
салалар өнімдерінің экспортынан экономикалық өсім қарқыны тәуелді болды.
Импорт көлемінен инвестициялық және тұтыну тауарларының сұраныс
тауарларымен қамтамасыз ету, қайта өндіру үрдісі тәуелді. ЖІӨ көлемі туралы
статистикалық мәліметтерге сүйеніп, оның жалпы көлемінде экспорттық-
импорттық операциялардың үлесі қаншалықты екенін есептедік. Кесте 8-да
келтірілген мәліметтер көрсетіп отырғандай әр түрлі жылдары Қазақстанда
тауар және қызметтердің экспорты мен импорты ЖІӨ көлемінде 48-67%- тік
үлесте болған.
Кесте 8
ЖІӨ және сыртқы сауда айналымының ара-қатынасы
Ара-қатынас 1996 1997 1998 1999 2000 2001
ЖІӨ-ге экспорт пен 0,48 0,48 0,44 0,55 0,77 0,67
импорт
ЖІӨ-ге экспорт 0,28 0,29 0,24 0,33 0,49 0,39
ЖІӨ-ге импорт 0,20 0,19 0,19 0,21 0,27 0,28
Қайнар көзі: ҚР статистика агенствосы
Сонымен бірге сыртқы сауда жүйесіне жаңа басқару механизмін енгізу оң
нәтиже бермеді. Мұнай экспортына бағытталған приоритетті даму және
шикізатқа әлемдік бағалардың көтерілуі елдің шикізат бағыттылығын күшейтті.
Кесте 9
Тауар номенклатурасының бөлімдері бойынша экспорт құрылымы.
тауар атауы экспорт құнының жалпы көлеміндегі
үлес салмағы, процентте
1995 1999 2000 2001
бидай және бидай мен арпа қосындысы 4,3 4,8 5,0 5,0
шикі мұнай және газ конденсаты 15,1 36,5 49,3 55,0
рудалар және темір қоспалары 5,0 - 0,6 2,5
тас көмір 6,7 - 1,8 -
жасанды корунд, алюминий оксиді 3,4 2,4 2,0 0,6
өңделген, жартылай өңделген, және 0,22 1,9 1,9 -
ұнтақ күйдегі күміс
өңделмеген және ұнтақ күйдегі алтын - 3,2 2,1 -
темір балқымалары 6,0 3,8 3,2 -
тот баспайтын болат 9,1 10,7 8,4
11,9
өңделген мыс және өңделмеген мыс 10,9 9,4 7,3 8,3
балқымалары
өңделмеген мырыш 2,7 2,9 2,2 1,8
Қайнар көзі: ҚР статистика агенствосы
Кесте 9 көрсетіп отырғандай мұнай бағыттылығы күшейіп отыр. Қазақстан
экспортының жалпы көлемінің 60%-ті мұнай мен газ конденсатының үлесінде.
Бір немесе екі тауар топтарының артықшылықта болуы мемлекетті сыртқы
сұраныстан және әлемдік бағаларға тәуелді етеді. 2000 жылы мұнай экспорты
құнының өсуі 80,1%-ке әлемдік бағалар өсімінен, тек 19,9%-ке экспорт
көлемінің ұлғаюынан болды. Металлургиялық кәсіпорындар экспорты көлемінің
40-50 %-ке ұлғаюы бағалардың орташа алғанда 10%-ке өсімінен болды. Мұндай
реакция тұрақты бағалар өсімі кезінде ғана оң нәтиже береді. Мұнай
бағаларына бұл қатыссыз нәрсе, себебі олар өздерінің тұрақсыздығымен
ерекшеленеді.14
Импорттың тауарлық құрылымы да экономиканың сыртқы нарық коньюнктурасынан
тәуелді екенін көрсетіп отыр. Жеңіл өнеркәсіпте, машина жасауда, ауыл
шаруашылығында үлкен потенциалы бола тұра республика өндірістік және тұтыну
тауарлары бойынша сыртқы жеткізілімдерге тәуелді.(кесте 10)
Кесте 10
Тауар номенклатурасының бөлімдері бойынша импорттық жеткізілімдердің
құрылымы.
Тауар аталуы импорттың жалпы көлеміндегі үлес
салмағы, процентте
1995 1999 2000 2001
тамақ өнеркәсібінің өнімдері, 7,6 6,6 5,8 8,3
ішімдік және жай сусындар, сірке
қышқылы, темекі
минералды өнімдер 30,1 11,2 13,2 14,3
химиялық өнеркісіп өнімдері 8,6 9,1 11,0 10,2
пластмасса, каучук, резина 3,2 3,2 3,8 3,7
өнімдері
бағалы емес металлдар және одан 8,2 9,4 11,2 13
жасалған өнімдер
жеңіл өнеркәсіп өнімдері - - - 1,3
машиналар, құрал-жабдықтар, 19,8 26,3 27,5 29,6
электротехника
жер, әуе, су транспорты және 7,0 17,1 11,2 8,7
оған тиесілі бөлшектер
оптикалық, фото құрылғылар, 1,9 2,7 2,6 2,4
сағаттар, музыкалық аспаптар
әр түрлі өнеркәсіптік тауарлар 1,4 2,5 2,0 1,7
Қайнар көзі: ҚР статистика агенствосы
Мұндай жағдай қайта өндіріс жүйесінен өндірістік-инвестициялық
кешеннің шыққанын, ал шикізат өндіру-өнеркәсіптік өңдеу-экспорт немесе
дайын өнімдердің ақырғы тұтынысың циклінің орнына шикізат өндіру – олардың
экспорты-импорттық өнімдердің ақырғы тұтынысың айналымы орнағанын көрсетіп
отыр.15
Нәтитижесінде ұлттық экономика екі бір-бірінен изоляцияланған секторға
бөлінді: әлемдік нарыққа бағытталған жоғары рентабелді өндіруші сала және
ішкі нарыққа бағытталған шығынды өңдеуші сала. Мұндай тәуелсіздік
нәтижесінде экспорттық салалар сыртқы нарыққа бағытталып, әлемдік нарықта
қажетті негізгі қорларды сатып алып, шетелдік кәсіпорындарға қайта
өндірістің ұлғаюын қамтамасыз етті. Ал өзіміздің отандық өнеркәсіптік
өндірушілер үшін бұл мәселе әлі шешілмеген.
Өндіруші салалардағы прогресс өңдеуші салаға нұқсан келтіріп, салдары
тек ішкі өндірушіні сыртқы өндірушімен ауыстыру арқылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz