Шетел инвесторының толық иелігіндегі кәсіпорынды құру
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.И.Сәтпаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті
___________________________________ _________ кафедрасы
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ
Кафедра меңгерушісімен
______________________
(ғылыми жәрежесі)
_____________Лисенков А.А.
___ ____________20___г.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы ___________________________________ ___________
___________________________________ _________________
Рецензент: Жетекші
_______________ ___________________
ғылыми дәрежесі ғылыми дәрежесі
____________Д.А.Айтжанова ____________Қ.Б.Дауылбаев
___ _________20__ж. ___ _________20__ж.
Стандартизация Студент: Бұхарбаев А.
бойынша кеңесші Мамандығы: 522230
________________ Тобы: ММб-03-1қ
ғылыми дәрежесі
__________________Д.И.Данабаева
___ _________20__ж.
АЛМАТЫ 2007
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
Бөлім-I Дүние жүзі мен Қазақстандағы инвестициялық процестердің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1. Инвестициялар, елдің экономикалық дамуының құрамдас бір бөлігі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2. Қазақстан Республикасындағы шетел инвестицияларының рөлі мен
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3. Қазақстандағы шетел инвестицияларын мемлекеттік реттеудің
механизмдері мен
құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..34
Бөлім-II ҚР шетелдік инвестицияларды тартудың тәжірибесі мен
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
1. ҚР-ғы инвестициялық саясатқа талдау жасау, оның бағыттары,
қағидалары және
басымдықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 46
2. ҚР инвестициялық ахуалды
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
3. Шетелдік инвестициялауды Қазақстан экономикасының дамуының ажырамас
бағыты ретінде
интенсивтендіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Бөлім-III ҚР шетелдік инвестицияларды тарту мен оның дамуының болашақтағы
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .76
3.1 Негізгі капиталға салынған қаражаттардың
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ..76
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .100
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .104
Кіріспе
Республика экономикасын түбегейлі реформалау бүгінгі таңда күрделі
проблемалармен бірге өрбуде. Шаруашылық әрекеттің дағдарысты жағдайлары
көптеген кәсіпорындарды тоқтап қалудың немесе банкроттықтың шегіне
жеткізді. Жекешелендіруге артылған үмітке қарамастан, ол өндіріс
тиімділігінің едәуір түрде артуына жағдай жасаған жоқ.
Бүгінде инвестициялар дағдарыстан шығудың, ұзаққа созылған
тоқыраудан экономикалық өрлеуге өтудің бірден-бір жалғыз тетігі болып
қалуда. Президент пен Үкіметтің республикадағы инвестициялық процесті
жандандыруға бағытталған соңғы қадамдары осы мәселені жете түсінуден келіп
туындап отыр. Мәселен, ҚР Президентінің Жарлығымен Қазақстан
Республикасының инвестициялар жөніндегі Мемлекеттік Комитеті құрылды. 1995
жылы Үкімет тарапынан реформаларды тереңдетудің 1996-1998 жылдарға арналған
жеделдетілген бағдарламасы жасалған болатын. Оның басты мақсаты –
макроэкономикалық тұрақтандыру мен құрылымдық-институциялық қайта құруларды
аяқтау, өндірістің құлдырауын тежеу және де осының негізінде – кең
көлемдегі инвестициялар арқылы экономиканың өрлеуі мен халықтың өмір сүру
деңгейінің өсуін қамтамасыз ету болып табылады.
Осы себептен Үкімет 1999-2000 жылдары мемлекеттік меншікті
жекешелендіруді аяқтап, осылайша экономикада инфляция деңгейін жылына 6-9%-
ға кеміте отырып, қуатты жекеменшік секторын қалыптастырды.
Бағдарламаның міндеттерінің бірі отандық инвестицияны және сондай-ақ
шетелдік инвестицияны да тиімділігі жоғары және бәсекеге қабілетті
өндіріске тартуда оларға қосымша қолайлы жағдайларды қалыптастыруды
көздейді. Бұл Қазақстанның инвестициялық рейтингін көтеруге, республиканың
дүние жүзілік экономикалық интеграцияға қосылуына мүмкіндік береді. Әділ,
әрі ешкімді де алаламайтын әкімшілік тарапынан айқын, тиімді және қатаң
түрде сақталатын заңдары бар ашық немесе либералды инвестициялық саясат –
бұл шетелдік инвестицияны тартудағы ең қуатты ынталандыру болып табылады.
Осындай саясатты қалыптастыру біздің ең басты міндеттеріміздің бірі болуы
тиіс, себебі Қазақстанның, шетелдің капиталынсыз, технологиясы мен
тәжірибесінсіз экономикалық өрлеу мен жаңғыруға қол жеткізе алатындығының
өзін көзге елестету қиын.
Қазіргі таңда халықаралық инвестициялардың импорты республикадағы
инвестициялық процесті жандандырудың ең тиімді және жедел жолдарының бірі
болып отыр. Бұл мұнай өндіру мен өңдеу өнеркәсібі секілді басым салаларда
құрылымдық-инвестициялық саясатты жүргізу үшін қажетті қаражаттың
жетіспеушілігімен үндесіп жатыр. Инвестициялық саясат елдің экономикалық
стратегиясының ең маңызды элементі болып табылады және де оның
мақсаттарымен және міндеттерімен айқындалады.
Халықаралық капитал мен инвестицияларды тартудың мемлекеттік саясаты
экономикалық реформалардың логикасына сәйкес, оның дағдарыс пен жоғары
инфляция жағдайында өндірісті құрылымдық қайта құруға, сондай-ақ нарықтық
бетбұрысты дамытуға, мемлекеттік және жеке инвесторлардың инвестициялық
белсенділігін елеулі түрде арттыруға барынша көмектесудің қажеттілігінен
туындап отыр.
Батыс елдері сарапшыларының пікірі бойынша, Қазақстандағы
инвестициялық ахуал тұтастай алғанда қолайлы, алайда төрешілдік
тосқауылдар, қаржылық тәуекелділік, нормативті-құқықтық базаның
жетілмегендігі түріндегі айтарлықтай кедергілер шетел капиталы мен
инвестицияларының ағылып келу процесін тежеуі мүмкін. Бір жағынан алғанда
Қазақстан шетел инвесторлары үшін іскерлік ахуалдың ең негізгі параметрлері
бойынша қолайлы рынок болып есептелінеді: республикадағы аса ірі рыноктық
мүмкіндік, табиғи және еңбек ресурстарының мол болуы тән. Инвестициялардың
мүмкін боларлық пайдалылығы Қазақстанға салынған инвестициялардан мол пайда
алуды көздейтін инвесторлар үшін елеулі фактор болып отыр. Мұның бәрі
белгілі бір дәрежеде шетелдік капиталдың бүгінгі таңда экономикадағы ең
маңызды факторға айналуына септігін тигізді. Экономикадағы қол жеткізілген
шағын өсімнің өзі ел экономикасында едәуір және ұзақ уақытқа орын алған
шетелдік капиталмен байланысты. Шетел инвестициясының қаржысына тауар сатып
алу республика экономикасының құрамдас бөлігіне айналды. Сонымен бірге
мынаны айта кету керек: қол жеткізілген нәтижелер шынайы мүмкіндіктерден
әлі де болса алшақ жатыр.
Мұның себептерінің бірі мынада:
Экономика ғылымының өзінде осы уақытқа дейін шетелдік инвестицияны
тарту мен оны тиімді пайдаланудың дүние жүзілік тәжірибесі жүйелі түрде
талданған жоқ, осы саладағы мемлекеттік саясаттың қағидалары, мемлекеттік
реттеудің әсерлі механизмдері әлі де болса жасалған жоқ. Шетел капиталының
табиғаты мен рөлін, оны ел игілігіне пайдаланудың қағидаларын ғылыми
тұрғыдан айқын сезінбестен, қателерден ада мемлекеттік саясатты жүргізу
мүмкін емес.
Бүгінгі күнде республикада шетелдік капиталды тарту үшін қажетті
экономикалық орта мен кепілдемелер жүйесі негізінен қалыптасты. Нақты
келтіретін болсақ олар мыналар: Азаматтық, кеден, салық кодекстері
қолданысқа енгізілді, ҚР 27.12.94 жылғы №266 Шетел инвестициялары туралы
заңды қабылданып жетілдіруде; сыртқы экономикалық қызмет барынша
ырықтандырылды; басым инвестициялық жобалар үшін үкімет кепілдіктерінің
институты жұмыс істеуде.
Үкімет тарапынан өнеркәсіпке салынатын инвестициялық салымдардың
басым бағыттары анықталды, олар бәрін қосқанда мынадай мәселелерді шешеді:
қара және түсті металлургияның шикізат базасын дамыту және арттыру,
экспорттық бағыттағы өндірісті прогрессивті, экологиялық таза технология
мен жабдықтардың негізінде түбегейлі қайта құру және жаңарту,
кәсіпорындарды қайта жарақтандыру және дүниежүзілік рынокта бәсекеге
қабілетті тауарларды өндіру.
Сондай-ақ өзге елдердің тәжірибесі көрсеткендей, шетел капиталы оң
жағымды роль де, экономика мен елді ауыр борыш дағдарысына душар ететін
кері жағымсыз роль де ойнауы мүмкін. Бұл жерде мәселе – салымдарды тиімді
пайдаланып, оларға оң мультипликативті әсерді беру болып отыр, ал бұл өз
кезегінде, осының салдарынан өскен экономикалық даму деңгейіне шамалас жаңа
капиталды тартуға, содан соң инвестициялардың өзін-өзі қаржыландыруына
өтуге мүмкіндік берер еді.
Дегенмен әрине, инвестицияларды тарту мен оларды пайдалану жолында
қателіктерге жол беруде біршама тәжірибе жинақталды. Прогрессивті адамзат
өзгенің қателігінен сабақ алса, ал біз сол қателіктерді істеуге ұмтыламыз.
Сонымен бәрін бірдей ескере беру мүмкін емес, қателеспейтін адам – ол
ештеме істемейтін адам.
Елімізге шетел инвестициясын тарту және оны пайдалану, маңызды бағыт
болып табылады. Отандық инвестицияның жеткіліксіздігі салдарына ел
үкіметінің инвестициялық саясаты шетел инвестициясын тартуды жолға қоюға
қарай бағытталған. Осыған байланысты таңдап алынған тақырып көкейтесті
болып табылады. Бұл тақырыптың көкейкестілігі мынада: елдегі экономикалық
өсім белгілі бір дәрежеде өзара байланысты және бұл дүние жүзілік
тәжірибеде дәлелденген. Осы еңбекте шетел инвестициясының ағылып келуін
мұқият қарастырып оны талдап көруге тырысамыз.
Жұмыстың мақсаты экономикалық механизмді талдау, елдің экономикалық
өрлеу жүйесіндегі инвестициялардың рөлі мен орнын бағалау, ҚР-ң
экономикасына шетел инвестициясын тарту процесін жетілдіру бойынша
ұсыныстарды әзірлеу болып табылады.
Осы мақсаттарға қол жеткізу үшін дипломдық жұмыста мынадай келесі
міндеттерді орындау қажет:
– Осы жұмыста келтірілген инвестициялық процестердің теориялық
негізін қарап шығу;
– Дүниежүзілік инвестициялық рыноктағы іс-әрекет тәжірибесін жалпылау
және Қазақстандағы шетелдік инвестициялауға талдау жасап шолу;
– ҚР шетел инвестициясын тарту мен оның дамуының болашағы бар
бағыттарды қарастыру.
Бұл жұмыста, Мадияров Д.М, Оспанов М.Т, Мұхамбетов Т.И. секілді
қазақстандық ғалымдардың, сондай-ақ ресейлік, шетелдік ғалымдардың
еңбектері пайдаланылды.
Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан тұрады. Сондай-ақ
кестелер иен суреттер пайдаланылды.
Бірінші бөлімде шетел инвестициясын тартудың түрлері мен формалары,
дәрежесі қарастырылады.
Екінші бөлімде шетел инвестициясын тартуға, қазақстандағы
инвестициялық саясаттың қағидалары мен басым тұстарына талдау жасалып, шолу
жүргізіледі. Елдегі инвестициялық климатқа баға беріледі. Қазақстан
экономикасының дамуының бөлінбес бір бөлігі ретінде шетелден келетін
инвестицияны белсенді ету мәселелері қарастырылады.
Соңғы бөлімде біз республикада шетел инвестициясын тарту мен
дамытудың болашағы бар бағыттарын, шетелдік капиталды тиімді орналастыру
мен пайдалану үшін қажетті міндеттерді қарастырамыз. Сонымен бірге
инвестициялардың ағылып келуін ынталандыру, шетелдік капиталдың келуін
реттеудің тиімдірек әдістерін таңдап алу мәселелері қарастырылады.
Міне осылайша дипломдық жұмыс машиналы жазу түріндегі 90 бетте
беріліп, бес кестеден бес суреттен тұрады. Бұл жұмысты жазуда шетелдік және
отандық әдебиеттер, заңдар мен заң актілері, мерзімдік басылымдар
пайдаланылды.
Бөлім-I Дүние жүзі мен Қазақстандағы инвестициялық процестердің теориялық
негіздері
1. Инвестициялар, елдің экономикалық дамуының құрамдас бір бөлігі
ретінде
Қазақстанның мемлекеттік егемендікке қол жеткізуі, ішкі және сыртқы
ресурстардың ағылып келуіне қолайлы жағдай туғызған экономиканы тиімді
инвестициялау мәселесінің көкейкестілігін арттырды. Кез-келген ел үшін,
әсіресе Қазақстан үшін, әлеуметтік-экономикалық саладағы жалпылама өмірлік
маңызы бар мүдде ретінде елдің дүние жүзілік қауымдастықта тең құқылы
адамдардың ашық өркениетті қоғам ретінде тұрақты дамуы өте маңызды.
Экономиканың жаһандануы, барлық елдерді тауарлардың; капиталдардың және
қызметтердің дүние жүзілік рыногына тәуелді етеді, елдің ұлттық
экономикалық жүйесінің халықаралық интеграция мен бәсекеге қарай бет бұру
үрдісін қалыптастырады, дүние жүзілік рынокта өзін бәсекелестік
артықшылықтармен қамтамасыз ете алмайтын елдер шеттетіліп, халқы мен
ресурстарын отаршылдық қанаудың объектісіне айналады. Міне сондықтан бұл
жағдайда ең басты міндет, республиканың экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз етуді ескере отырып, оның дүние жүзілік экономикаға
интеграциялануы кезінде тәуекелділікті барынша азайту болып отыр.
Ел экономикасын инвестициялау кезінде республика мүддесінің ел
байлығын ұлттық әл-ауқатына зиянын тигізбестен оның сыртқы жағдайын
нығайтуға қарай жұмсалуы тұрғысынан қарауымыз қажет.
Сыртқы жағдайлардың өзгеруі ұлттық экономиканың агрессивті
реакциясының пайда болуына алып кенсе немесе экономикадағы қалыптасқан
жағдайды сақтауды талап етсе,онда бейімделудің қажетті шараларын жасау
қажет.Бейімделу қызметтері ішкі экономикалық саланың өзгеруіне ықпал ете
отырып,екі бағыттың ішкі және сыртқы ортаның өзара байланысында әрекет етуі
тиіс.Сыртқы және ішкі факторлардың өзара қатынасын айқындай отырып бұл
мәселеге өндірістік қатынастардың дамуы халықаралық экономикалық
қатынастарға қатысу дәрежесі мен экономикалық әлеуетті бағалау тұрғысынан
қарау керек.
Барлық елдерге бәсекелестік қабілетті арттыру үшін, жоғары сапалы
өнімді өндіріп,соған сәйкес рынокқа шығып отыру және де өз шаруашылығын
өзгеріп отырған жағдайға қарай бейімдеп отыру қажет.Ал бәсекелестік
қабілетін сақтап қалуға тырысатын кәсіпорындарға негізгі үш көзден –
өзіндік активтердің қоржынынан өндірістің орналасуымен байланысты
активтердің қоржынынан және барынша көбірек пайда табу мақсатымен осы
қоржындардың мүмкіндігін пайдалануға қажетті басқару тәжірибесінен қуат ала
отырып,тиімділікті көтеруге тура келеді.
Инвестициялар – мүліктік құндылықтар мен оларға деген барлық
құқықтар,сондай–ақ пайда табу мақсатымен кәсіпкерлік қызмет объектілеріне
инвесторлар салатын интеллектуалдық меншікке деген құқықтардың барлық түрі.
Инвестициялар, шет ел инвестициялары ұғымдарына алуан түрлі
анықтама беруге болады. Ағылшынның инвестиция (investments) сөзінің өзі
капитал құю дегенді білдіреді. Демек, инвестициялар мен капитал құю
салу терминдері – бұл синонимдер.
Көптеген авторлар капитал құю мен инвестиция арасында алшақтық
жоқ деп есептейді. Өз заманында инвестицияларға классикалық анықтама берген
Дж.М.Кейнс болды. Ол инвестицияны сол кезеңнің өндірістік қызметінің
нәтижесінде капиталдық мүлік құндылығының ағымдағы өсімі немесе тұтыну үшін
пайдаланылмаған сол кезеңнің табысының бір бөлігі деп есептеді. Қазіргі
жағдай үшін Пол Хейненің мына анықтамасы дәл анық болып табылады. Ол былай
деген: Инвестициялау деп біздің болашақта күтілетін табысқа бола қандай да
бір игіліктерді сатып алуымызды айтамыз. Демек, сіздің акцияларды сатып ала
отырып қалай инвестицияласаңыз, фирма да жабдықтарды сатып ала отырып,
солай инвестициялайды. Міне осылайша, біз инвестиция ретінде материалдық
байлықтар мен материалдық емес қоғамдық құндылықтарға тікелей және жанама
түрде – қаржы құралдары арқылы инновациялық және әлеуметтік салаларға
салынатын инвестициялық ресурстарды айтамыз.
Инвестиция серпінін талдау барысында олардың біркелкі емес екенін
және де әртүрлі типтердің қозғалысында елеулі айырмашылықтар табылуы мүмкін
екендігін ескеріп отыру қажет. Сондықтан тікелей салынатын шетел
инвестициясы мен қаржы құралдары арқылы салынатын қоржындық инвестицияларды
ажырата білу қажет.
Тікелей шетел инвестициялары – шетелдік инвестордың ҚР-ң қайта
құрылып жұмыс істеп жатқан заңды тұлғаларында жүзеге асырылып жатқан
инвестициялары, шетел инвесторының оларға қатысты заңды тұлғалар тарапынан
қабылданатын шешімдерін айқындап беруге құқығы бар.
Қоржындық шетелдік инвестициялар – шетел инвесторының құнды қағаздар
арқылы жүзеге асыратын инвестициясы.
Мақсатты бағыты мен айналыс саласына байланысты инвестицияның 3
түрін бөліп көрсетуге болады:
– Материалдық активтерге салынатын инвестициялар, яғни қаражатты
ғимараттарға, қызмет ету мерзімі бір жылдан асқан машиналар мен
жабдықтардың кез-келген түрлеріне және материалдық қорларға
жұмсау;
– Қаржы активтеріне салынатын инвестициялар, яғни қаражатты
құнды қағаздарды сатып алуға жұмсау;
– Материалдық емес активтерге салынатын инвестициялар.
Инвестицияның бұл түрі қаражатты патенттер, лицензиялар сатып
алуға, біліктілікті, өмір сапасын, ұлт денсаулығын және т.б.
көтеруге жұмсауды білдіреді.
Инвестициялардың барлық түрі ел шаруашылығының дамуына зор маңызы
бар, әйтсе де олардың рөлі әртүрлі болуы мүмкін. Инвестициялардың негізгі
капиталды ұдайы өндіруі көзқарасы тұрғысынан алып қарағанда олар жалпы
инвестициялар; таза инвестициялар, яғни негізгі капиталдың молаюына қарай
бағытталған инвестициялар; шығынның орнын толтыратын инвестициялар болып
бөлінеді.
Инвестициялардың қалыптасуына ықпал ететін факторларға байланысты,
экономикалық әдебиетте оларды туынды немесе индукцияланған; дербес
инвестициялар деп бөлу жүзеге асырылады.
Инвестициялар сондай-ақ инвесторға байланысты мынадай болып та
бөлінеді:
– Ұлттық инвестициялар – бұл ҚР-да тұрақты түрде тұратын
қазақстандық заңды және жеке тұлғалар тарапынан іске асырылатын
инвестициялар.
– Шетел инвестициясы – бұл шетелдік инвестор тарапынан жүзеге
асырылатын инвестициялар.
Федоров, Ширшов, Бойко секілді атақты экономистер инвестиция
көздерін экономикалық және ұйымдық-қаржылық белгілер бойынша жіктейді.
Инвестициялардың экономикалық көздері амортизациялық қор, халық
шаруашылығының таза жинақталған қорлары (кәсіпорындардың түсірген
пайдалары, бюджеттің тікелей табыстары), тұрғындардың жинақтары, ұлттық
байлықтың элементтері (резервтік, сақтандыру және осы тектес қорлар;
қордағы негізгі құрал-жабдықтар мен тауарлық-материалдық құндылықтарды іске
асырудан келетін пайда), кредиттік ақшалардың эмиссиясы мен шетелдік
капитал болып табылады.
Сурет1.1 - Инвестициялар мен экономикалық өрлеудің арасындағы өзара
байланыс
Ұйымдық-қаржылық қатынаста күрделі салым көздері кәсіпорындардың
өзіндік қаражаты (амортизациялық аударым, шығып қалған мүлікті сатудан
түскен пайда, ішкі активтерді жұмылдыру, үлестірілмеген пайда және өзге де
ақшалай жинақтар), қарыз қаражаты (банктердің кредиттері, қаржы-
инвестициялық құрылымдардың несиелері, кәсіпорындардың құнды қағаздарының
эмиссиясын орналастырудан түсетін қаражат, кредиторларға берілетін
берешек).
Орталықтандырылған ресурстар (қайтымсыз бюджеттік қаражаттандырулар
мен жеңілдікке ие инвестициялық мемлекеттік кредиттер), шетел
инвестициялары (жарғылық қорларға салынатын салымдар және кәсіпорындардың
акцияларын сатып алу, шетелдік банк пен халықаралық қаржы ұйымдарының
кредиттері) мен жекелеген азаматтардың қаражаттары болып табылады.
Инвестициялық көздер мен экономикалық даму арасындағы өзара
байланысты кестелі түрде 1.1-ші суретте қарап шығуға болады.
Шетелдік инвесторларға әдетте субъектілердің мына категорияларын
жатқызады:
1) шетелдік заңды тұлғалар (нақтырақ айтар болсақ, өздері тұрған елдің
заңына сәйкес құрылған және инвестицияларды жүзеге асыруға құтылы кез
келген компанияны, фирманы, кәсіпорынды, ұйымдар мен ассоциацияларды қоса
алғанда).
2) Шетелдік жеке тұлғалар.
1) Шетел азаматтары.
2) Азаматтығы жоқ тұлғалар.
3) шетелде тұратын отандық азаматтар.
4) Шет мемлекеттер.
5) Халықаралық ұйымдар.
Инвестициялық қызметтің субъектілері мен объектілері арасындағы
кестелі байланысты 1.2-ші суреттен көруге болады.
Шетел инвестициясы жайлы айтқанда ең алдымен мемлекеттік инвестиция
мен жеке меншік инвестиция арасындағы айырмашылықты айқындап алуымыз
қажет. Мемлекеттік инвестициялар – ол бір немесе бірнеше мемлекеттің өзге
бір мемлекетке беретін қарыздары мен кредиттері. Бұл жағдайда әңгіме
мемлекеттер арасындағы қарым-қатынас жайлы болып отыр. Бұл қарым-қатынастар
халықаралық келісім-шарттармен реттеледі де оларға халықаралық құқық
нормалары қолданылады. Сондай-ақ диагоналды қарым-қатынаста болуы мүмкін.
Қарым-қатынастың бұл түрі, жеке меншік банктер консорциумының (тобының)
мемлекетке инвестиция беруін білдіреді.
Жеке инвестиция ретінде бір елдің жеке фирмасының, компаниясының
немесе азаматының өзге бір елдің осы тектес субъектісіне беретін
инвестициясын айтамыз. Инвестицияның қарым-қатынастардың күрделі және алуан
түрлі болғаны сонша, мемлекеттер арасындағы қарым-қатынас жеке тұлғалар
арасындағы қарым-қатынаспен тығыз байланысты болып келеді, мұндай байланыс
инвестордың өзінің құқықтары мен талаптарын мемлекетке беретін суброгация
жағдайында әбден мүмкін.
Қарым-қатынастың бұдан күрделірек түрі ол борышқор мемлекеттің алған
кредиттері бойынша материалдың міндеттемелері (мысалы пайыздар бойынша
өтемдер) жеке инвестордың борышқор елдегі мүліктік құқығының толық немесе
бір бөлігінің құнының есебінен қанағаттандырылуы (ммысалы, табиғи
байлықтарды өндіру құқығын беру).
Сурет 2.2 - Инвестициялардың объектілері мен субъектілерінің өзара
әрекеті.
Шетел инвестициясын тартудың формалары:
– Жаңа біріккен кәсіпорындарды құру жолымен БК-да үлестік
қатысу, сондай-ақ жұмыс істеп жатқан кәсіпорындардағы қатысу
үлесін алу;
– Жекешелендіруге қатысу;
– Шетел инвесторының толық иелігіндегі кәсіпорынды құру;
– Шетелдік қатысушысы бар банктерді құру;
– Кәсіпорындарды сатып алу;
– Еншілес кәсіпорындарды, филиалдарды, өкілдіктерді құру;
– Жерді және өзге де табиғи ресурстарды пайдалану құқығын
сатып алу;
– Құнды мемлекеттік қағаздарды сатып алу;
– Жергілікті заңды тұлғалардың құнды қағаздарын сатып алу;
– өзге де мүліктік құқықтарды сатып алу;
– концессиялық келісім-шарттарды жасау;
– қабылдаушы елдің заңды тұлғаларымен және азаматтарымен
келісім-шарт жасау;
– еркін экономикалық аймақтарда шаруашылық әрекеттерді жүзеге
асыру.
Инвестициялық процесс – бұл ақша ұсынатындарды сұраныс беретіндермен
толықтырудың механизмдері. Екі жақ та қаржы институттарында немесе қаржы
рыногында кездеседі. Қаржы институттарына банктер, несие-жинақтау
ассоциациялары, сақтандыру компаниялары және т.б. жатады. Акциялар,
облигациялар, опциондар рыноктары қаржы рыноктары болып табылады. Ал өз
кезегінде қаржы рыноктары ақша және капиталдар рыногы болып екіге бөлінеді.
Мына келесі 2.3-ші суретте, жоғарыда келтірілген инвестициялау
процесін қарап шығуды ұсынамыз:
Көріп тұрғанымыздай қаржы мекемелері бір мезгілде қаржы рыноктарының
жұмыстарына қатысып, қаражатты берушілер мен оған сұраныс білдірушілер
арасында делдалдық қызметті де атқарады. Әйтсе де суреттегі бағыттауыш
сызықтар бағытты ұсыныстан сұранысқа қарай көрсетіп тұрғанымен,
инвестициялық келісімдердің кейбір түрлерінде, мысалы облигациялар
сатылғанда қарыздың негізгі мөлшері соңында қарыз алушыдан қарыз берушіге
(кредиторға) қайта оралады.
Инвестициялық процесс инвестор тарапынан инвестициялар жүзеге
асырылатын құнды қағаздарға, инвестициялаудың көлемі мен мерзіміне қатысты
шешім қабылдауды білдіреді. Келесі процедура 5 кезеңнен тұрады:
1. Инвестициялық саясатты таңдау;
2. Құнды қағаздар рыногын талдау;
3. Құнды қағаздар қоржынын қалыптастыру;
4. Құнды қағаздар қоржынын қайта қарау;
5. Қоржындық құнды қағаздардың тиімділігін бағалау.
Экономикалық реформалар барысында ұдайы өндіру процесінің бірде-бір
кезеңі инвестициялық сала секілді осындай өзгерістерге ұшырамайды.
Инвестиция деңгейінің төмендеуі, жекешелендіру мен мемлекеттік ұйымдарды
акционерлік және өзге де мемлекеттік емес қоғамдар мен фирмаларға айналдыру
осы процестің елеулі факторлары болып табылады. Делдал ұйымдарды
қалыптастыру процесі жалғаса береді, кәсіпорындар мен өзге де заңды
тұлғалардың инвестициясы тартылады.
Әрине, Қазақстан Республикасы секілді өтпелі, яғни әлі де болса
тұрақты емес экономикасы бар елдерге тән инвестициялық стратегия мен
саясаттағы күрделі өзгерістер, капиталдар мен инвестицияларды қарапайым
үлестірумен шектеліп қалмайды. Бұл жерде міндет, инвестициялық саланы
жетілдіру бойынша шаралардың мемлекеттегі бюджеттік-қаржылық саясаттағы
ақша-несиелік қатынастағы, әкімшілік-құқықтық реттеудегі түбегейлі
өзгерістерге алып келуі болып отыр. Қайта құрудың мақсаты қолда бар
шектеулі инвестициялық ресурстарды экономиканың құрылымдық қайта құруының
елдегі экономикалық және әлеуметтік ахуалдың тұрақтануына содан соң
бәсекеге қабілетті тауар мен қызметтердің шығарылуының біртіндеп ұлғаюына
септігін тигізетін бағыттарға тиімді түрде шоғырландырылу болуы тиіс. ҚР-ғы
инвестициялық институттардың мүмкіндіктерін жеткіліксіз түрде пайдалану
олардың қалыптасу кезеңінің ұзаққа созылуымен, олардың құрылымында болып
жатқан елеулі өзгерістермен, олардың қызметінің табысының төмендігімен
байланысты. өзіндік инвестициялық ресурстардың шектеулігінен капиталын
пайдалану қабылданушы ел экономикасының халықаралық еңбек бөлінісіне қатысу
жүйесімен және капиталдың кәсіпкерліктің бос салаларына ағылуымен
шарттасқан объективтік қажеттілік болып табылады. Бұл отандық экономиканы
жандандырудың ең жылдам жолдарының бірі.
Қазақстандағы саяси және экономикалық жағдайды бағалау, өндірістік
салада инвестициялық әрекетті жандандырудың қажет екендігін көрсетті.
Мұнсыз экономиканың көптеген салалары өз қызметін тоқтатуы мүмкін.
Мұнымен қатар ішкі қорланудың төмен деңгейі, өндірістік
инвестицияларға деген орасан үлкен қажеттіліктерді қанағаттандыруға
мүмкіндік бермейді. Сондықтан, инвестициялық ресурстардың бір бөлігін
шетелдік көздердің есебінен жабу қажет.
2. Қазақстан Республикасындағы шетел инвестицияларының рөлі мен орны
Шетелдік капиталдың ұлттық экономиканың дамуына қатысуы елдің
халықаралық еңбек бөлінісіне қатысуы мен дүние жүзілік экономикалық
кеңістікте капиталдың еркін қозғалуының объективті заңдылықтарымен астасын
жатыр. Дүние жүзі экономикасының тарихы, әсіресе дамушы елдер
экономикасының тарихы айқын түрде көрсеткендей, капиталдың импорты кейде
олардың экономикалық өрлеуінің шешуші факторына айналады. І.Ж.Ө-ң өсімінің
әрбір пайызына экономикалық өсім міндетін шешетін ел, өндірістік
инвестицияларға І.Ж.Ө-ң 3%-дан кем емес бөлігін бөліп тұруы тиіс.
Егер де АҚШ, ГФР, Жапония, Франция, Ұлыбритания секілді өнеркәсібі
дамыған елдердің экономикалық даму кезеңдерін жалдайтын болсақ, соңғы
ондаған жылдар бойы барлық жағдайларда бұл елдердегі ең жоғарғы
инвестициялық белсенділіктің кезеңдеріне экономикалық өрлеудің жоғарғы
қарқынды кезеңдері сәйкес келіп отырған.
Инвестициялық белсенділіктің жоғарылауымен соңғы кезеңнің әйгілі
экономикалық құбылысы – Оңтүстік Корея, Тайван, Сингапур, Гонгонг секілді
Азияның жаңа индустриалды елдерінің пайда болуымен байланысты.
Инвестициялардың арқасында бұл елдерде қысқа мерзімнің ішінде, дүние
жүзілік рыноктың өзгермелі жағдайына жедел түрде бейімделуге қабілетті,
ірі, өсіңкі экспорттың мүмкіндіктері бар тұрақты экономикалық құрылымдар
құрылып, экономиканың қазіргі заманғы ғылымға сыйымды салаларының кең
майданды дамуға өтуі жүзеге асырылды. Өкінішке орай, инвестициялық фактор
Қазақстан мен ТМД-ның өзге де елдерінің тұрақтануы мен экономикалық өрлеу
бағдарламаларында лайықты көрінетін таба алмады. Бұл инвестицияның
экономикадағы рөлін жеткілікті түрде бағалаумен және экономикадағы қаржы
тұрақтылығы мен инфляцияның бәсеңдеуіне қол жеткізілгеннен кейін,
кәсіпорындардың инвестициялық белсенділігі өздігінен жандана бастады деген
әдістемелік қателікпен түсіндіріледі.
Халықаралық капиталды тартудың формалары мен принциптерінің алуан
түрлілігі жағдайында дамушы елдер үшін капиталдың импорты әлеуметтік-
экономикалық өсімді жеделдетудің қуатты катализаторына айналмақ. Әсіресе
оны едәуір көп қаражатты талап ететін және де едәуір көп және кепілдемелі
нәтиже бере алатын табиғи байлығы көп жерде пайдалану тиімді болмақ.
Әрине, даушы елдер үшін инвестициялық дағдарыспен бірге ілесіп
отыратын өзіндегі инвестициялық ресурстардың жетіспеушілігі шетел
капиталының импорты мен инвестициясының осы проблеманы шешетін бірден-бір
жалғыз мүмкіндік екенін білдіреді.
Бұған, экономикалық дағдарыс жағдайында ТМД елдерін инвестициялаудың
өзге де көздеріне байланысты жағдайларға шолу жасағанда көз жеткізуге
болады.
Тиімсіз және бәсекеге қабілетсіз жоспарлы экономикадан табысқа
салынатын жоғарғы салықтармен бірге нарықтық экономикаға өтуді көздеген
ақша-несие саясаты, түскен табыстың инвестициялаудың маңызды көзі бола
алмауына әкеліп соқты, себебі ол толығымен ағымдағы тұтынуға жіберілді.
Бұған қоса ТМД елдерінің экономикасының үштен бір бөлігі залалды
кәсіпорындардан тұрады, ол көптеген кәсіпорындардың бағаның өсуі себебінен
өмір сүретінін ескерсек, бұл деңгей үштен екіге жетеді. Қазақстан үкіметі
отандық кәсіпорындардың инвестициялық белсенділігінің төмен деңгейі
жағдайында экономиканы құрылымдық тұрғыдан жаңартуды қаржыландыру үшін
қаражат іздестіру мақсатында басым бағыт ретінде шетелдік капиталды тарту
деп шешті. Осы басымдықты жүзеге асыру үшін бірінші кезектегі міндеттердің
қатарында елге шетелдік капиталдың ағылып келуіне жағдай жасау жүзеге
асырылып жатқан процеске тиісті кен ұлттық мүддеге бағыныштылық сипат беру,
алдынғы орынға шығуы тиіс.
Қазақстан экономикасының дамуы айтарлықтай дәрежеде елге
инвестициялар тарту мен оларды рационалды түрде пайдалануға байланысты.
Шетел капиталы Қазақстан экономикасын инвестициялаудың ең маңызды көзі
болып табылады, себебі ол экономиканың құрылым қайта қалыптастыруға, ғылыми-
техникалық мешеуліктен құтылуға, инновациялық процесстердің кеңейіп
бастауына, жаңа нарықтық ұйымдық-экономикалық институттар мен нарықтық
инфрақұрылымның қалыптасуына серпін беруге қабілетті. Шетел капиталының
ұлттық экономиканың дамуына белсене қатысуы елдің халықаралық еңбек
бөлінісі мен дүние жүзілік экономикалық кеңістікке капиталдық еркін
қозғалысына қатысуының объективті заңдылықтармен астасып жатыр. Дүние жүзі
экономикасының тарихи айқын көрсеткендей капиталдың импорты кейде олардың
экономикалық өрлеуінің шешуші факторына айналады. Шетелдік капиталдың
экономиканы көтерудегі мұндай рөлін Оңтүстік-Шығыс Азияның жаңа
индустриалды елдердің мысалынан көруге болады. Тек соның тікелеу қатысуымен
ғана, бұл елдер импорты алмастырушы салалардың дамуы экспорттық
мүмкіндіктерді құру мен ғылыми сыйымды салалардың дамуы секілді қазіргі
заманғы индустриаландырудың классикалық үлгісі болып қалыптасқан кезеңінен
жедел түрде өтті. Нәтижеде ғылыми сыйымды өнімдерді қоса алғандағы кейбір
өнім түрлері бойынша бұл елдер дүние жүзі шаруашылығында алдыңғы шетке
шықты. Шетел инвестициясы Индонезиада бұрын соңды болмаған көлемге жетті.
Индонезия экономикасындағы бүкіл инвестицияны 22% шетел қаржысының
үлесінде. Бразилия да өз дамуында шетел инвестициясына қарыздар. Шетелдік
және біріккен кәсіпорындардың үлесіне өнеркәсіп өндірісінің машина жасау,
металлургия, химия, мұнай химиясы секілді маңызды салаларының 30%-ы
тиесілі. Сонымен бірге халықаралық капиталдың үлесі тек дамушы елдерде ғана
емес сонымен бірге өнеркәсібі дамыған елдер де едәуір. Мысалы, АҚШ-та
тікелей шетел инвестициясының жинақталған көлемі 1976ж. 30 млрд долларға
жеткен болса, 90-шы жылдардың соңына қарай бұл көлем 20 есеге өсті.
Қазақстан экономикасы үшін шетел инвестициясының маңызы, тек
халықаралық рынокқа шығумен және жарқын болашақта экономиканың салааралық
құрылымын оңтайландырумен шектеліп қалмауы тиіс. Елдің территориясы өте
үлкен, ал инфрақұрылым жеткілікті дамымаған, сондықтан, оны нығайтып,
кейбір тұстарында қайта құру қажет. Алайда, шетел инвестициясының ең басты
маңызы, шетел инвесторларының республиканың табиғи ресурстарын пайдаланудың
есебінен адам мүмкіндіктерінің дамуы үшін қолайлы жағдай қалыптастыруды
болуы тиіс. Осылайша, шетел капиталының келуіне мүдделі бола отырып, оның
енуіне қолайлы жағдайларды жасай отырып, мемлекет осы саладағы көптеген
мәселелерді реттеуі тиіс.
Экономиканы дамыту бойынша стратегиялық және тактикалық шаралардың
кешенінде инвестициялық процесті пәрменді ету, республикаға шетел
инвесторларын тарту маңызды роль ойнайды. Әрине, халықаралық капиталдың
көмегінсіз, әсіресе соның ішінде кредиттерсіз, өзіндік ресурстық базада
жүзеге асырылған экономикалық өрлеу ең тамаша болып табылады. Бәсекелі
экономикалардың қалыптасу проблемасы бойынша дүние жүзіндегі ірі маман
М.Портер айтқандай: Кең көлемдегі шетел инвестициялары әдетте, сол елдің
экономикасының бәсекеге қабілеттілігін жетілдіру процесінің дұрыс
жүрмейтіндігін білдіруде.
...Елге келіп жатқан шетелдік күрделі салымдар сол елдің бәсекеге
қабілеттілігін қамтамасыз ету проблемасын ешқашанда шешіп бере алмайды.
Шетелдік капиталды импорттаушы елдер, шетел инвестициясын мынандай
себептер бойынша тартуға мүдделі: елдің экономикалық дамуын қаржыландыру
үшін қаражаттың жалпылама түрде жетіспеушілігі, халықтың жұмыспен қамтылу
деңгейін көтерудің қажеттілігі, төлем балансының тапшылығын жеңу және т.б.
Орта және жоғары дамыған елдер шетел капиталын, аймақтық құрылымды
жетілдіру үшін, жаңа техника мен технологияны алу үшін, бәсекеге
қабілеттілікті көтеру үшін тартады.
Шетелдік капиталға қатысты талғамалы саясатты бір қатар орта дамушы
елдер жүргізеді (Кувейт, Сауд Аравиясы, Сингапур). Бұл елдер тек
экономиканың өсу қарқынына емес, технологияның белгілі бір саласының
дамуына да мүдделі.
Көптеген мемлекеттер шетел капиталын өз елінің экономикасына екі
жаққа да бірдей тиімділіктің негізінде, яғни өзара сауда-саяси
инвестициялық шегіністердің шеңберінде тартады. Бұған мысал ретінде,
Еуроодақтың өз ішінде капиталдың қозғалысын ырықтандыруды немесе Жапонияның
Американдық инвестицияларға ымырасыздық танытумен салыстырғанда АҚШ-тың
Жапон инвестициясына ымырашылдық танытуына байланысты АҚШ-тың Жапонияға
наразылық білдіруін келтіруге болады.
Өзге мемлекеттермен экономикалық ынтымақтастық туралы келісім-шартты
жасаса отырып немесе халықаралық ұйымдарға кіре отырып келісім-шартқа
қатысушылар ұлттық экономикаға шетел инвестициясының еркін түрде кіруіне
жиі түрде жол беруге мәжбүр. Қазақстан үшін алғашқы екі себеп тән.
Елге әртүрлі жолдар немесе қаржы ағыны арқылы тартылатын шетел
капиталы қолданылу мақсаттары, беру шарттары бойынша ерекшеленеді.
А-тобын әдетте бір немесе бір топ объектімен (нысанмен) байланысты,
тауарларды немесе қызметтерді экспорттаушы елден сатып алу шартымен
берілген кредиттер ретінде түсіндірілетін экспорттық кредиттер құрайды.
Олар екі негізгі формада болады: технологияларды, жабдықтарды және т. Б. 3
жылдан астам уақытқа беру мақсатымен берілетін инвестициялық кредиттер,
және дайын тұтыну тауарларды, сондай-ақ инвестициялық жобаларға байланбаған
қосалқы бөлшектер мен жабдықтарды жеткізіп беру шартымен берілетін тауарлы
кредиттер (3 жыл мерзімге дейін). Әлемдік практикада осы тектес экспорттық
кредиттер әдетте жоғары дәрежелі банктердің кепілдемесімен беріледі.
Алайда, саяси және экономикалық қауіп-қатері көп кездесетін өтпелі
экономикасы бар елдерден экспорттаушылар жиі түрде үкіметтің кепілдемесін
талап етеді.
Б-тобын дамуға ресми көмек құрайды (ДРК). ДРК мемлекетке үкімет
аралық деңгейде беріледі, сондай-ақ ол техникалық және қаржылай болып екі
формаға бөлінеді. Техникалық көмек қызметтерді алуан түрлі салаларды беруді
білдіреді. Олар: оқыту, кеңес беру, жабдық сатып алу. Мұндай техникалық
көмек екі түрде беріледі: бірі – көмек алушы елге техникалық көмекті
өтемсіз етіп беруді көздейтін грант болса, екіншісі – техникалық көмекті
жиілік, жеделдік және қайтымдылық шартымен беруді көздейтін – қарыз-
қаражаты. ДРК-ң қаржылай көмегі төмен балансын, тауарлардың күрделі
импортын қолдауға және ең алдымен әлеуметтік-экономикалық міндеттердің
қорына қажетті инвестициялық жобалар.
Шетел капиталының отандық экономиканың дамуына катысуы тікелей
инвестициялау жолымен де және несие беру жолымен де бола береді. ҚР-ң
сыртқы экономикалық байланыс туралы заңдарына сәйкес тікелей
инвестицияларға шетелде фирмаларды, бөлімшелер мен кәсіпорындарды құру,
шетелдік кәсіпорындардың капиталындағы қатысу үлесін сатып алу, өзінің
шетелде қатысу үлесі бар кәсіпорындар мен фирмаларына несие беру. Сонымен
бірге тікелей шетел инвестициясының өндіріске салынатынын капиталдық
салымдардың көзі ғана емес, сондай-ақ оның технологиялардың транфертін, ноу-
хауды, менеджмент пен маркетингтің алдыңғы қатарлы әдістерін қамтамасыз
етіп ұлттық экономиканың дүние жүзілік шаруашылыққа тиімді кіргізуіне
жағдай жасайтынын да ескертуіміз керек. Шетел инвестицияларының артықшылығы
мынада: ол салынған қаражаттың белгілі бір уақытта үстеме пайызбен
қайтарылуын көздемейді, ол тек салалардан түсетін табыстың төленуін
көздейді. Қолайлы инвестициялық ахуал мен пайдалылықтың жеткілікті
нормасына қол жеткізудің шарты болған жағдайда түскен пайда Қазақстан
экономикасына қайта инвестициялануы мүмкін. Қолданыстағы шетел капиталының
импорты елдің төлем балансындағы кері сальдоның артуына тікелей әсер
етпейді.
Ағымдағы тактикалық міндеттерді шешу үшін (мәселен республиканың
ішкі рыногын молықтыру үшін) сырттан келетін қарыз-қаражат пайдалануға
болатын, ал стратегиялық міндеттерді шешу үшін – яғни түбегейлі нарықтың
өзгерістерімен өнеркәсіптің құрылымын қайта қалыптастыру үшін ТШИ-ні тарту
оңды болатынын әрқашан да еске сақтау қажет, дәлірек айтар болсақ шетелдік
инвестордың пайда мақсатымен кәсіпкерліктің немесе қандай да бір өзге
қызметке жұмсайтын мүлкін немесе зияткерлік қызметтің барлық түрін
пайдаланып қалу қажет.
ҚР-на тікелей шетел инвестициясын тартудың негізгі формалары мыналар
болып табылады: біріккен кәсіпорындар немесе шетел инвесторының толық
иелігіндегі кәсіпорындар. Олардың өсуі 1990 жылдан байқала бастады. Қазіргі
уақытта ҚР статистика жөніндегі агенттіктің мәліметі бойынша олардың саны
екі мыңнан асты. Біріккен кәсіпорындардың көпшілігі мұнай газ саласында
(18%) және ауыл шаруашылығында (9%) жұмыс істеуде.
Капиталды жұмсаудың объектісі – елдегі меншікке ие болу үшін үлестік
пайларды, акцияларды және өзге де құнды қағаздарды салып өну жолымен жүзеге
асырылатын қаржылық инвестициялар акционерлік капиталдың 10%-дан кемін
құрғандықтан инвесторларға кәсіпорынның қызметін толық бақылауға алауына
немесе оларға иелік етуге құқық бермейді.
Акцияларды сату мемлекет үшін тиімді, себебі ол сыртқы қарыздарды
өтеу үшін пайдаланылатын валюталық қаражаттарды алуға да және де халық
шаруашылығының басым салаларына жұмсалатыны аса тиімді. Капиталдың
салымдары қаржыландыруға да пайдалан береді. Қоржындық инвестициялар ҚР
экономикасында жетекші орынға ие болуы тиіс еді, алайда қазіргі уақытта
шетел инвесторларын капиталды жұмсаудың бұл формасы аса қызықтырмайды. Бұл
көбіне салыстырмалы түрде қызығушылықтың өте төмендігінің болуына
байланысты.
Жалға алу немесе концессия, дәлірек айтар болсақ, ұзақ мерзімге
жалға алу шартымен шетелдік кәсіпкерге шаруашылық қызметтің алуан түрлі
түрлерін жүзеге асыруға құқық беру. Қазіргі кезде Қазақстанда концессиялар
дамыған жоқ, сонымен бірге Республикада концессиялар туралы заңда жұмыс
істемейді.
Қазақстан Республикасындағы қоржындық инвестициялардың
маңыздылығының рөлін ерекше атап өткен жөн. Дамушы елге қоржындық
инвестицияларды екі жолмен тартуға болады:
– Мемлекетпен ірі ұлттық кәсіпорындардың құнды қағаздардың
(мемлекеттік облигациялар, корпоративті құнды қағаздар)
эмитенттері ретінде әлемдік құнды қағаздар рыногына шығуы.
– Инвестициялық мақсатта шетел капиталын құнды қағаздардың
ішкі ұлттық рыногына тарту.
Бірінші жағдайда шетел инвестициялары қарыз алушы елдің құнды
қағаздарына инвестиция түріне жүзеге асырылады. Эмиссия мен инвестиция
халықаралық құнды қағаздар рыногында жүзеге асырылады. Құнды қағаздарға
тартылатын инвестициялар облигациялар мен акцияларға және коммерциялық
қағаздарға салынатын инвестициялардан тұрады. Олардың ішінде ең маңызды
орынды облигатциялық рыноктар алады. Ол шетел облигацияларының рыногы және
еурооблигациялар рыногы болып екіге бөлінеді.
Шетел облигациялар рыногы – бұл жергілікті инвесторлардың қаражатын
тарту мақсатында облигациялардың ұлттық рыногында ірі банк құрылымдары
арқылы шетелдік қарыз берушілер тарапынан шығатын құнды қағаздар рыногы.
Шетел облигацияларын шығару АҚШ-тың, Швейцарияның, Жапонияның және
Германияның ұлттық қор рыноктарында шоғырланған.
Еурооблигациялар рыногы тұрақты түрде кеңейе отырып қаржы
ресурстарын тартудың көзі ретінде 1964 жылдан бері қызмет етіп келеді.
Еурооблигациялардың ерекшелігі – ол оның шетел валютасымен айқындалатын
атаулы және нарықтың бағасы болып табылады. Шетелдік займдарға қарағанда
еуро займдар бірнеше елдің рыноктарында сатылады. Олар 5 жылдан 40 жылға
дейінгі мерзімге шығарылады.
Қоржындық инвестицияларды тартудың екінші жолы – ол шетел
инвестициялары отандық қор рыногына тарту. Бұл шетел капиталын тартудың
мүмкіндігі зор жолы болып табылады.
Қоржындық инвестицияларды тартудың тағы да бір жолы – шетел
инвестицияларын отандық рынокқа тарту.
Өкінішке орай, шетелдік инвестицияның мұндай формасын қолданысқа
енбей отыр. Оның себебі – республика экономикасында қалыптасқан жағдайға
тән жағымсыз факторлардың болуы салдарынан шетел инвестицияларын
Қазақстанға қоржындық инвестицияларды салудың болашағы қызықтырмайды.
ТШИ мен БК-дан өзге шетел капиталының елге ағылып келуінің өзге де
формалары бар, оған шетелдіктермен бірлесіп құрылған және шетел банктері
арқылы ағылып келетін капитал да кіреді. Қазіргі уақытта мұндай банктер ҚР
ұлттық банкінде тіркелген. Бұндай банктердің қатарына әсіресе ABN AMRO
Bank, TEXAKA Bank, Альфа банк және т.б. жатады.
Әлімдік тәжірибеден инвестициялаудың өзге де формалары белгілі.
Солардың ішінде соңғы 10 жылда елеулі түрде өнеркәсіп инвестициялардың
жаңа формалары немесе инвестициялардың акционерлік емес формалары дамыды.
Оларға лицензиялау (фирма ноу-хауды жалғыз шетелдік лицензиятқа сататын
лицензиялаудың ерекше түрі, және ноу-хаудың бір қатар шетелдік әріптестерге
сатылатын ерекше емес түрі), лизинг, франчайзинг, бірлесіп өндіру,
субмердігерлік, зауыттарды толық салып беру жатады.
Бүгінгі таңда Қазақстан экономикасының негізгі инвесторлары АҚШ-тың,
Азияның, Еуропаның компаниялары болып табылады. Егер де олардың жүзеге
асырып жатқан жобаларының инвестициялық сиымдылығын ескеретін болсақ, онда
ол заңды болып табылады. Соңғы жылдары Қазақстан көптеген елдермен
тармақталған экономикалық байланыстарды орнатты, алайда оның дүние жүзі
шаруашылығындағы рөлі әлі айқындалмаған. Ел экономикасын белсенді түрде
өзгертуде, ал бұл осы процесте өз көрініс таппай қоймайды.
Нарықтық қатынастарға өтуде меншік қатынастарын қайта құру маңызды
роль ойнайды. Жаңа меншік иелері өндірістің ұлғайып жаңаруына тек
инвестицияларды салып қана қоймай, сонымен бірге олар маркетинг пен
менеджмент дағдыларын және инвестицияларды ергізеді деп күтілуде. Сонымен
бірге мынаны атап өту қажет: жыл сайын ҚР-да негізгі өндіріс құрал-
жабдықтарының тек 1,2 – 1,5%-ы ғана жаңартылса АҚШ-та, Жапонияда,
Германияда бұл көрсеткіш 6-8%-ды құрайды.
Қазіргі уақытта ҚР статистика жөніндегі агенттігінің мәліметі
бойынша, республикада 150 ірі кәсіпорын тоқтап тұр, және де 8000-дай
кәсіпорын банкроттық пен санкциялау рәсіміне тартылған. Тоқтап қалудың
негізгі себебі – айналым қаржының жетіспеушілігі. Олардың жетіспеушілігі,
жабдықтарды өз уақытында жаңартуда қиындықтарды туғызады. 2002 жылдың
мәліметі бойынша Қазақстанда 2,8 трлн. Теңгені құрайтын құрал-жабдықтар
бар. Олардың 30%-дан астамы тозған, яғни негізгі құрал-жабдықтарды қайта
қалпына келтіру үшін 7 млрд доллар қаражат қажет. Негізгі құрал-
жабдықтардың бөлінуінің қалыптасқан құрылымын тау-кен өнеркәсібінің негізгі
капиталындағы инвестициялық белсенділік айқындап берді, мұндағы
инвестицияның үлесі 15%-ға, ал қызмет көрсетуші және тауар өндіруші
салалардың үлесі төмендеп кетті. Индустрия және сауда министрлігінің
мәліметі бойынша, салалар бойынша және де аймақтар бойынша да біркелкі емес
жағдайдың қалыптасуының себебі. Инвестицияларды біркелкі емес және
жеткіліксіз түрде тарту болып табылады. Негізгі құрал-жабдықтарды белсенді
түрде жаңарту минералды-шикізат ресурстар өндірілетін аймақтар мен
облыстарда жүргізілуде. Негізгі құрал-жабдықтарды жаңартудағы артта
қалушылық экономикалық қызмет түрлері бойынша өндеуші өнеркәсіп, электр
энергиясын өндіріп тарату, сер мен газ, көлік және құрылыс саласында
байқалуда. Қазақстанда шетел компаниялармен, мемлекеттік меншікті иелену,
содаң соң келесіде оларды жекешелендіруге құқық беру шартын жасасу
түріндегі шаруашылық жүргізудің осындай формасы қолданыла бастады. Шетел
инвесторлары жекешелендіру мен тек тендерлік механизм арқылы жүргізілетін
әртүрлі кәсіпорындардың акцияларының мемлекеттік пакеттерін сатып алуға
қызығушылық танытуда. Дәл осындай жолмен Қарметкомбинат және Балқаш тау-
кен металлургиялық комбинаты жекешелендірілді. Бұдан бұрын айтқандай,
шетелдіктердің қатысуымен біріккен кәсіпорындарды құру ісі де кең етек
алды. Қазақстанда біріккен кәсіпорындар мен шетелдік кәсіпорындар 1990
жылдан бастап құрыла бастады. Қазіргі уақытқа дейін олардың саны шамамен
2700 біріккен кәсіпорындарды құрайды. Шетелдік компаниялардың инвестициялық
қызметінің дамуында бірнеше кезенді атап көрсетуге болады.
Бірінші кезеңде (1991-1993) шағын жарғылық қоры бар, негізінен сауда-
делдалдық қызмет саласында біріккен кәсіпорындарды құру етек алды. Шағын
және жаппай жекешелендіру, экономикалық қайта құру бағдарламалары шетелдік
қатысумен ірі кәсіпорындардың пайда болуына септігін тигізді, мәселен 1993
жылы Филипп Морристің қатысуымен құрылған Тобако компани АҚ-ы осындай
кәсіпорын болып табылады.
Екінші кезеңде (1993-1995) экономиканы ырықтандырудың нәтижесінде
шетел инвестицияларының Қазақстан экономикасының түйінді салаларына қол
жеткізуіне мүмкіндік туды.
Шетелдік капиталды тартудың үшінші кезеңінде (1995 жылдан осы
уақытқа дейін) ең ірі кәсіпорындардың жекелеген жобалары бойынша
жекешелендіру, шетелдік фирмаларға акциялардың мемлекеттік пакетін сату
жолға қойылды.
Әдетте шетел инвестициялары жоғары технологиялы инновациялық
жобаларға тартылмайды, олар негізінен экономиканың өндіруші саласында
шоғырланған. Соңғы жылдарды шетел капиталының мұнай-газ саласындағы үлесі
едәуір болып, ол 35-тен 35,6%-ды құрады.
Шетел инвестициясының салалық құрылымы шикізат ресурстары мен
өнімдерін экспорттаушы және бірінші кезекте тұтыну сұранысына қарай
есептелген технологияны импорттаушы ел ретіндегі Қазақстанның халықаралық
еңбек бөлінісіндегі шынайы жағдайын елеулі түрде бейнелейді. Сонымен бірге
инвестициялардың салалы құрылымы бірінші кезекте шетелдік инвестициялардың
қандай категориясы аса үлкен қауіп-қатерге қарамастан тікелей
инвестицияларды салуға дайын екендігін көрсетеді. Оларға жататындар:
Қазақстанға салынатын қаржы-қаражатты оның ресурстарына қол
жеткізудің және оның ішкі рыногына енудің тәсілі ретінде қарастыратын аса
ірі трансұлттық компаниялар;
ҚР-на аса жоғарғы пайдалылығымен және аса көп күрделі шығындарды
талап етпейтін жекелеген табылардың жедел қайтарымы мен тартылатын орта
және ұсақ шетел капиталы ең алдымен саудада, құрылыста және қызмет көрсету
саласында шоғырланған.
Шетелдік капиталдың көмегімен табысты түрде жұмыс істейтін
кәсіпорындарды құру, тауар, қызмет көрсету, жұмыс күші рыногының осылардың
бәрін қоса алғандағы сыйымдылығы кеңейтіп, осы арқылы экономиканың қайта
өрлеуіне септігін тигізер еді.
Акциялар мен кәсіпорындарды сатып алу арқылы шетелдік инвесторлар
тоқтап тұрған қуаты бар өндірісті бастапқы капиталмен қамтамасыз етуге
қабілетті. Шетелдік инвестициялар еліміздің экономикалық өрлеуінің маңызды
факторлары болар еді, алайда бұған инвестициялардың жеткіліксіз көлемі
кедергі келтіруде.
3. Қазақстандағы шетел инвестицияларын мемлекеттік реттеудің
механизмдері мен құралдары
Мемлекеттік механизмнің мақсаты – шетел инвестицияларын мемлекеттің
өз ішінде реттеудің тиімділігін арттыру болып табылады. Жалпылама жағдайда,
мемлекеттік реттеудің механизмі заңнамалық және ұйымдастыру механизмдерінен
тұрады. Мемлекеттік механизм шетелдік капитал мен инвестицияларды тарту мен
пайдаланудың ұлттық тұжырымдамасын жасап шығуға негізделуі тиіс. Шетел
капиталы мен инвестицияларына қатысты мемлекеттік саясаттың қағидаларына
басқа, тұжырымдама бағдарламасың іс-шаралар мен оның орындалуын бақылаудан
тұруы тиіс.
Мәселен сырттан қарыз алу бағдарламасының (халықаралық, мемлекеттік,
банк кредиттері) пайдаланудың көлемі формалары, бағыттары секілді бөлімдері
болуы тиіс. Міндетті бағыт ретінде, тек төтенше импорт пен төлем балансын
реттеу мақсаттары үшін, валюталық ресурстарды тарту ғана болуы мүмкін. Ал
енді басым салаларға келер болсақ, мұнда қандай инвестициялар қолайлы
екендігін мұқият зерделеп алу қажет, халықаралық кредиттерге негізделген
инвестициялар ма әлде тікелей инвестицияларға негізделгені ме? Ол ол ма,
ТМД-ның кейбір елдері өздерінің стратегиялық базалық саласын жекешелендіру
жасына түсті.
Заңнамалық механизм шетел инвестицияларының ағылып келуі мен
мемлекет пен шетел инвесторларының арасындағы өзара қатынасын реттейтін
заңдар мен нормативтік актілердің жиынтығын білдіреді. Мұндай заңдар
жүйесінде ерекше роль 1994ж. №266-шы Шетел инвестициялары туралы деп
аталатын жалпылама реттеуші Заңға және экономикалық қатынастарды реттейтін
заңдарға (салық, кедендік, сақтандыру және т.с.с. заңдар) жатады.
Заңнамалық механизм мынадай келесі қағидаларға бағынуы тиіс:
1. Түсіндірудің бір мағыналығы қағидасы. Елдің шетелдік
инвестициялар мен капиталға қатысты заңдары анық,
нақтылы және тиянақты болуы тиіс.
2. Үйлесімділік пен қарама-қайшылықсыздық қағидасы. Әрине
қандай да бір экономикалық заңдарды реттейтін көптеген
заңдар, шатасу мен бір-бірімен үйлеспеушілікке
ұрындыруы мүмкін. Бұл мағынада олардың арасындағы
қарама-қайшылықтарды болдырмау үшін, экономикалық
ведомстволарға, министрліктерге банктер мен ұйымдарға
сырттан берілетін көмекті үйлестіру мәселесімен
айналысатын мемлекеттік басқару органдарының мұқият
сараптамалық бағалауды жүргізген абзал.
3. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.И.Сәтпаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университеті
___________________________________ _________ кафедрасы
ҚОРҒАУҒА ЖІБЕРІЛДІ
Кафедра меңгерушісімен
______________________
(ғылыми жәрежесі)
_____________Лисенков А.А.
___ ____________20___г.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы ___________________________________ ___________
___________________________________ _________________
Рецензент: Жетекші
_______________ ___________________
ғылыми дәрежесі ғылыми дәрежесі
____________Д.А.Айтжанова ____________Қ.Б.Дауылбаев
___ _________20__ж. ___ _________20__ж.
Стандартизация Студент: Бұхарбаев А.
бойынша кеңесші Мамандығы: 522230
________________ Тобы: ММб-03-1қ
ғылыми дәрежесі
__________________Д.И.Данабаева
___ _________20__ж.
АЛМАТЫ 2007
МАЗМҰНЫ:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
Бөлім-I Дүние жүзі мен Қазақстандағы инвестициялық процестердің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1. Инвестициялар, елдің экономикалық дамуының құрамдас бір бөлігі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2. Қазақстан Республикасындағы шетел инвестицияларының рөлі мен
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
3. Қазақстандағы шетел инвестицияларын мемлекеттік реттеудің
механизмдері мен
құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..34
Бөлім-II ҚР шетелдік инвестицияларды тартудың тәжірибесі мен
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
1. ҚР-ғы инвестициялық саясатқа талдау жасау, оның бағыттары,
қағидалары және
басымдықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... 46
2. ҚР инвестициялық ахуалды
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
3. Шетелдік инвестициялауды Қазақстан экономикасының дамуының ажырамас
бағыты ретінде
интенсивтендіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Бөлім-III ҚР шетелдік инвестицияларды тарту мен оның дамуының болашақтағы
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .76
3.1 Негізгі капиталға салынған қаражаттардың
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ..76
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .100
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .104
Кіріспе
Республика экономикасын түбегейлі реформалау бүгінгі таңда күрделі
проблемалармен бірге өрбуде. Шаруашылық әрекеттің дағдарысты жағдайлары
көптеген кәсіпорындарды тоқтап қалудың немесе банкроттықтың шегіне
жеткізді. Жекешелендіруге артылған үмітке қарамастан, ол өндіріс
тиімділігінің едәуір түрде артуына жағдай жасаған жоқ.
Бүгінде инвестициялар дағдарыстан шығудың, ұзаққа созылған
тоқыраудан экономикалық өрлеуге өтудің бірден-бір жалғыз тетігі болып
қалуда. Президент пен Үкіметтің республикадағы инвестициялық процесті
жандандыруға бағытталған соңғы қадамдары осы мәселені жете түсінуден келіп
туындап отыр. Мәселен, ҚР Президентінің Жарлығымен Қазақстан
Республикасының инвестициялар жөніндегі Мемлекеттік Комитеті құрылды. 1995
жылы Үкімет тарапынан реформаларды тереңдетудің 1996-1998 жылдарға арналған
жеделдетілген бағдарламасы жасалған болатын. Оның басты мақсаты –
макроэкономикалық тұрақтандыру мен құрылымдық-институциялық қайта құруларды
аяқтау, өндірістің құлдырауын тежеу және де осының негізінде – кең
көлемдегі инвестициялар арқылы экономиканың өрлеуі мен халықтың өмір сүру
деңгейінің өсуін қамтамасыз ету болып табылады.
Осы себептен Үкімет 1999-2000 жылдары мемлекеттік меншікті
жекешелендіруді аяқтап, осылайша экономикада инфляция деңгейін жылына 6-9%-
ға кеміте отырып, қуатты жекеменшік секторын қалыптастырды.
Бағдарламаның міндеттерінің бірі отандық инвестицияны және сондай-ақ
шетелдік инвестицияны да тиімділігі жоғары және бәсекеге қабілетті
өндіріске тартуда оларға қосымша қолайлы жағдайларды қалыптастыруды
көздейді. Бұл Қазақстанның инвестициялық рейтингін көтеруге, республиканың
дүние жүзілік экономикалық интеграцияға қосылуына мүмкіндік береді. Әділ,
әрі ешкімді де алаламайтын әкімшілік тарапынан айқын, тиімді және қатаң
түрде сақталатын заңдары бар ашық немесе либералды инвестициялық саясат –
бұл шетелдік инвестицияны тартудағы ең қуатты ынталандыру болып табылады.
Осындай саясатты қалыптастыру біздің ең басты міндеттеріміздің бірі болуы
тиіс, себебі Қазақстанның, шетелдің капиталынсыз, технологиясы мен
тәжірибесінсіз экономикалық өрлеу мен жаңғыруға қол жеткізе алатындығының
өзін көзге елестету қиын.
Қазіргі таңда халықаралық инвестициялардың импорты республикадағы
инвестициялық процесті жандандырудың ең тиімді және жедел жолдарының бірі
болып отыр. Бұл мұнай өндіру мен өңдеу өнеркәсібі секілді басым салаларда
құрылымдық-инвестициялық саясатты жүргізу үшін қажетті қаражаттың
жетіспеушілігімен үндесіп жатыр. Инвестициялық саясат елдің экономикалық
стратегиясының ең маңызды элементі болып табылады және де оның
мақсаттарымен және міндеттерімен айқындалады.
Халықаралық капитал мен инвестицияларды тартудың мемлекеттік саясаты
экономикалық реформалардың логикасына сәйкес, оның дағдарыс пен жоғары
инфляция жағдайында өндірісті құрылымдық қайта құруға, сондай-ақ нарықтық
бетбұрысты дамытуға, мемлекеттік және жеке инвесторлардың инвестициялық
белсенділігін елеулі түрде арттыруға барынша көмектесудің қажеттілігінен
туындап отыр.
Батыс елдері сарапшыларының пікірі бойынша, Қазақстандағы
инвестициялық ахуал тұтастай алғанда қолайлы, алайда төрешілдік
тосқауылдар, қаржылық тәуекелділік, нормативті-құқықтық базаның
жетілмегендігі түріндегі айтарлықтай кедергілер шетел капиталы мен
инвестицияларының ағылып келу процесін тежеуі мүмкін. Бір жағынан алғанда
Қазақстан шетел инвесторлары үшін іскерлік ахуалдың ең негізгі параметрлері
бойынша қолайлы рынок болып есептелінеді: республикадағы аса ірі рыноктық
мүмкіндік, табиғи және еңбек ресурстарының мол болуы тән. Инвестициялардың
мүмкін боларлық пайдалылығы Қазақстанға салынған инвестициялардан мол пайда
алуды көздейтін инвесторлар үшін елеулі фактор болып отыр. Мұның бәрі
белгілі бір дәрежеде шетелдік капиталдың бүгінгі таңда экономикадағы ең
маңызды факторға айналуына септігін тигізді. Экономикадағы қол жеткізілген
шағын өсімнің өзі ел экономикасында едәуір және ұзақ уақытқа орын алған
шетелдік капиталмен байланысты. Шетел инвестициясының қаржысына тауар сатып
алу республика экономикасының құрамдас бөлігіне айналды. Сонымен бірге
мынаны айта кету керек: қол жеткізілген нәтижелер шынайы мүмкіндіктерден
әлі де болса алшақ жатыр.
Мұның себептерінің бірі мынада:
Экономика ғылымының өзінде осы уақытқа дейін шетелдік инвестицияны
тарту мен оны тиімді пайдаланудың дүние жүзілік тәжірибесі жүйелі түрде
талданған жоқ, осы саладағы мемлекеттік саясаттың қағидалары, мемлекеттік
реттеудің әсерлі механизмдері әлі де болса жасалған жоқ. Шетел капиталының
табиғаты мен рөлін, оны ел игілігіне пайдаланудың қағидаларын ғылыми
тұрғыдан айқын сезінбестен, қателерден ада мемлекеттік саясатты жүргізу
мүмкін емес.
Бүгінгі күнде республикада шетелдік капиталды тарту үшін қажетті
экономикалық орта мен кепілдемелер жүйесі негізінен қалыптасты. Нақты
келтіретін болсақ олар мыналар: Азаматтық, кеден, салық кодекстері
қолданысқа енгізілді, ҚР 27.12.94 жылғы №266 Шетел инвестициялары туралы
заңды қабылданып жетілдіруде; сыртқы экономикалық қызмет барынша
ырықтандырылды; басым инвестициялық жобалар үшін үкімет кепілдіктерінің
институты жұмыс істеуде.
Үкімет тарапынан өнеркәсіпке салынатын инвестициялық салымдардың
басым бағыттары анықталды, олар бәрін қосқанда мынадай мәселелерді шешеді:
қара және түсті металлургияның шикізат базасын дамыту және арттыру,
экспорттық бағыттағы өндірісті прогрессивті, экологиялық таза технология
мен жабдықтардың негізінде түбегейлі қайта құру және жаңарту,
кәсіпорындарды қайта жарақтандыру және дүниежүзілік рынокта бәсекеге
қабілетті тауарларды өндіру.
Сондай-ақ өзге елдердің тәжірибесі көрсеткендей, шетел капиталы оң
жағымды роль де, экономика мен елді ауыр борыш дағдарысына душар ететін
кері жағымсыз роль де ойнауы мүмкін. Бұл жерде мәселе – салымдарды тиімді
пайдаланып, оларға оң мультипликативті әсерді беру болып отыр, ал бұл өз
кезегінде, осының салдарынан өскен экономикалық даму деңгейіне шамалас жаңа
капиталды тартуға, содан соң инвестициялардың өзін-өзі қаржыландыруына
өтуге мүмкіндік берер еді.
Дегенмен әрине, инвестицияларды тарту мен оларды пайдалану жолында
қателіктерге жол беруде біршама тәжірибе жинақталды. Прогрессивті адамзат
өзгенің қателігінен сабақ алса, ал біз сол қателіктерді істеуге ұмтыламыз.
Сонымен бәрін бірдей ескере беру мүмкін емес, қателеспейтін адам – ол
ештеме істемейтін адам.
Елімізге шетел инвестициясын тарту және оны пайдалану, маңызды бағыт
болып табылады. Отандық инвестицияның жеткіліксіздігі салдарына ел
үкіметінің инвестициялық саясаты шетел инвестициясын тартуды жолға қоюға
қарай бағытталған. Осыған байланысты таңдап алынған тақырып көкейтесті
болып табылады. Бұл тақырыптың көкейкестілігі мынада: елдегі экономикалық
өсім белгілі бір дәрежеде өзара байланысты және бұл дүние жүзілік
тәжірибеде дәлелденген. Осы еңбекте шетел инвестициясының ағылып келуін
мұқият қарастырып оны талдап көруге тырысамыз.
Жұмыстың мақсаты экономикалық механизмді талдау, елдің экономикалық
өрлеу жүйесіндегі инвестициялардың рөлі мен орнын бағалау, ҚР-ң
экономикасына шетел инвестициясын тарту процесін жетілдіру бойынша
ұсыныстарды әзірлеу болып табылады.
Осы мақсаттарға қол жеткізу үшін дипломдық жұмыста мынадай келесі
міндеттерді орындау қажет:
– Осы жұмыста келтірілген инвестициялық процестердің теориялық
негізін қарап шығу;
– Дүниежүзілік инвестициялық рыноктағы іс-әрекет тәжірибесін жалпылау
және Қазақстандағы шетелдік инвестициялауға талдау жасап шолу;
– ҚР шетел инвестициясын тарту мен оның дамуының болашағы бар
бағыттарды қарастыру.
Бұл жұмыста, Мадияров Д.М, Оспанов М.Т, Мұхамбетов Т.И. секілді
қазақстандық ғалымдардың, сондай-ақ ресейлік, шетелдік ғалымдардың
еңбектері пайдаланылды.
Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан тұрады. Сондай-ақ
кестелер иен суреттер пайдаланылды.
Бірінші бөлімде шетел инвестициясын тартудың түрлері мен формалары,
дәрежесі қарастырылады.
Екінші бөлімде шетел инвестициясын тартуға, қазақстандағы
инвестициялық саясаттың қағидалары мен басым тұстарына талдау жасалып, шолу
жүргізіледі. Елдегі инвестициялық климатқа баға беріледі. Қазақстан
экономикасының дамуының бөлінбес бір бөлігі ретінде шетелден келетін
инвестицияны белсенді ету мәселелері қарастырылады.
Соңғы бөлімде біз республикада шетел инвестициясын тарту мен
дамытудың болашағы бар бағыттарын, шетелдік капиталды тиімді орналастыру
мен пайдалану үшін қажетті міндеттерді қарастырамыз. Сонымен бірге
инвестициялардың ағылып келуін ынталандыру, шетелдік капиталдың келуін
реттеудің тиімдірек әдістерін таңдап алу мәселелері қарастырылады.
Міне осылайша дипломдық жұмыс машиналы жазу түріндегі 90 бетте
беріліп, бес кестеден бес суреттен тұрады. Бұл жұмысты жазуда шетелдік және
отандық әдебиеттер, заңдар мен заң актілері, мерзімдік басылымдар
пайдаланылды.
Бөлім-I Дүние жүзі мен Қазақстандағы инвестициялық процестердің теориялық
негіздері
1. Инвестициялар, елдің экономикалық дамуының құрамдас бір бөлігі
ретінде
Қазақстанның мемлекеттік егемендікке қол жеткізуі, ішкі және сыртқы
ресурстардың ағылып келуіне қолайлы жағдай туғызған экономиканы тиімді
инвестициялау мәселесінің көкейкестілігін арттырды. Кез-келген ел үшін,
әсіресе Қазақстан үшін, әлеуметтік-экономикалық саладағы жалпылама өмірлік
маңызы бар мүдде ретінде елдің дүние жүзілік қауымдастықта тең құқылы
адамдардың ашық өркениетті қоғам ретінде тұрақты дамуы өте маңызды.
Экономиканың жаһандануы, барлық елдерді тауарлардың; капиталдардың және
қызметтердің дүние жүзілік рыногына тәуелді етеді, елдің ұлттық
экономикалық жүйесінің халықаралық интеграция мен бәсекеге қарай бет бұру
үрдісін қалыптастырады, дүние жүзілік рынокта өзін бәсекелестік
артықшылықтармен қамтамасыз ете алмайтын елдер шеттетіліп, халқы мен
ресурстарын отаршылдық қанаудың объектісіне айналады. Міне сондықтан бұл
жағдайда ең басты міндет, республиканың экономикалық қауіпсіздігін
қамтамасыз етуді ескере отырып, оның дүние жүзілік экономикаға
интеграциялануы кезінде тәуекелділікті барынша азайту болып отыр.
Ел экономикасын инвестициялау кезінде республика мүддесінің ел
байлығын ұлттық әл-ауқатына зиянын тигізбестен оның сыртқы жағдайын
нығайтуға қарай жұмсалуы тұрғысынан қарауымыз қажет.
Сыртқы жағдайлардың өзгеруі ұлттық экономиканың агрессивті
реакциясының пайда болуына алып кенсе немесе экономикадағы қалыптасқан
жағдайды сақтауды талап етсе,онда бейімделудің қажетті шараларын жасау
қажет.Бейімделу қызметтері ішкі экономикалық саланың өзгеруіне ықпал ете
отырып,екі бағыттың ішкі және сыртқы ортаның өзара байланысында әрекет етуі
тиіс.Сыртқы және ішкі факторлардың өзара қатынасын айқындай отырып бұл
мәселеге өндірістік қатынастардың дамуы халықаралық экономикалық
қатынастарға қатысу дәрежесі мен экономикалық әлеуетті бағалау тұрғысынан
қарау керек.
Барлық елдерге бәсекелестік қабілетті арттыру үшін, жоғары сапалы
өнімді өндіріп,соған сәйкес рынокқа шығып отыру және де өз шаруашылығын
өзгеріп отырған жағдайға қарай бейімдеп отыру қажет.Ал бәсекелестік
қабілетін сақтап қалуға тырысатын кәсіпорындарға негізгі үш көзден –
өзіндік активтердің қоржынынан өндірістің орналасуымен байланысты
активтердің қоржынынан және барынша көбірек пайда табу мақсатымен осы
қоржындардың мүмкіндігін пайдалануға қажетті басқару тәжірибесінен қуат ала
отырып,тиімділікті көтеруге тура келеді.
Инвестициялар – мүліктік құндылықтар мен оларға деген барлық
құқықтар,сондай–ақ пайда табу мақсатымен кәсіпкерлік қызмет объектілеріне
инвесторлар салатын интеллектуалдық меншікке деген құқықтардың барлық түрі.
Инвестициялар, шет ел инвестициялары ұғымдарына алуан түрлі
анықтама беруге болады. Ағылшынның инвестиция (investments) сөзінің өзі
капитал құю дегенді білдіреді. Демек, инвестициялар мен капитал құю
салу терминдері – бұл синонимдер.
Көптеген авторлар капитал құю мен инвестиция арасында алшақтық
жоқ деп есептейді. Өз заманында инвестицияларға классикалық анықтама берген
Дж.М.Кейнс болды. Ол инвестицияны сол кезеңнің өндірістік қызметінің
нәтижесінде капиталдық мүлік құндылығының ағымдағы өсімі немесе тұтыну үшін
пайдаланылмаған сол кезеңнің табысының бір бөлігі деп есептеді. Қазіргі
жағдай үшін Пол Хейненің мына анықтамасы дәл анық болып табылады. Ол былай
деген: Инвестициялау деп біздің болашақта күтілетін табысқа бола қандай да
бір игіліктерді сатып алуымызды айтамыз. Демек, сіздің акцияларды сатып ала
отырып қалай инвестицияласаңыз, фирма да жабдықтарды сатып ала отырып,
солай инвестициялайды. Міне осылайша, біз инвестиция ретінде материалдық
байлықтар мен материалдық емес қоғамдық құндылықтарға тікелей және жанама
түрде – қаржы құралдары арқылы инновациялық және әлеуметтік салаларға
салынатын инвестициялық ресурстарды айтамыз.
Инвестиция серпінін талдау барысында олардың біркелкі емес екенін
және де әртүрлі типтердің қозғалысында елеулі айырмашылықтар табылуы мүмкін
екендігін ескеріп отыру қажет. Сондықтан тікелей салынатын шетел
инвестициясы мен қаржы құралдары арқылы салынатын қоржындық инвестицияларды
ажырата білу қажет.
Тікелей шетел инвестициялары – шетелдік инвестордың ҚР-ң қайта
құрылып жұмыс істеп жатқан заңды тұлғаларында жүзеге асырылып жатқан
инвестициялары, шетел инвесторының оларға қатысты заңды тұлғалар тарапынан
қабылданатын шешімдерін айқындап беруге құқығы бар.
Қоржындық шетелдік инвестициялар – шетел инвесторының құнды қағаздар
арқылы жүзеге асыратын инвестициясы.
Мақсатты бағыты мен айналыс саласына байланысты инвестицияның 3
түрін бөліп көрсетуге болады:
– Материалдық активтерге салынатын инвестициялар, яғни қаражатты
ғимараттарға, қызмет ету мерзімі бір жылдан асқан машиналар мен
жабдықтардың кез-келген түрлеріне және материалдық қорларға
жұмсау;
– Қаржы активтеріне салынатын инвестициялар, яғни қаражатты
құнды қағаздарды сатып алуға жұмсау;
– Материалдық емес активтерге салынатын инвестициялар.
Инвестицияның бұл түрі қаражатты патенттер, лицензиялар сатып
алуға, біліктілікті, өмір сапасын, ұлт денсаулығын және т.б.
көтеруге жұмсауды білдіреді.
Инвестициялардың барлық түрі ел шаруашылығының дамуына зор маңызы
бар, әйтсе де олардың рөлі әртүрлі болуы мүмкін. Инвестициялардың негізгі
капиталды ұдайы өндіруі көзқарасы тұрғысынан алып қарағанда олар жалпы
инвестициялар; таза инвестициялар, яғни негізгі капиталдың молаюына қарай
бағытталған инвестициялар; шығынның орнын толтыратын инвестициялар болып
бөлінеді.
Инвестициялардың қалыптасуына ықпал ететін факторларға байланысты,
экономикалық әдебиетте оларды туынды немесе индукцияланған; дербес
инвестициялар деп бөлу жүзеге асырылады.
Инвестициялар сондай-ақ инвесторға байланысты мынадай болып та
бөлінеді:
– Ұлттық инвестициялар – бұл ҚР-да тұрақты түрде тұратын
қазақстандық заңды және жеке тұлғалар тарапынан іске асырылатын
инвестициялар.
– Шетел инвестициясы – бұл шетелдік инвестор тарапынан жүзеге
асырылатын инвестициялар.
Федоров, Ширшов, Бойко секілді атақты экономистер инвестиция
көздерін экономикалық және ұйымдық-қаржылық белгілер бойынша жіктейді.
Инвестициялардың экономикалық көздері амортизациялық қор, халық
шаруашылығының таза жинақталған қорлары (кәсіпорындардың түсірген
пайдалары, бюджеттің тікелей табыстары), тұрғындардың жинақтары, ұлттық
байлықтың элементтері (резервтік, сақтандыру және осы тектес қорлар;
қордағы негізгі құрал-жабдықтар мен тауарлық-материалдық құндылықтарды іске
асырудан келетін пайда), кредиттік ақшалардың эмиссиясы мен шетелдік
капитал болып табылады.
Сурет1.1 - Инвестициялар мен экономикалық өрлеудің арасындағы өзара
байланыс
Ұйымдық-қаржылық қатынаста күрделі салым көздері кәсіпорындардың
өзіндік қаражаты (амортизациялық аударым, шығып қалған мүлікті сатудан
түскен пайда, ішкі активтерді жұмылдыру, үлестірілмеген пайда және өзге де
ақшалай жинақтар), қарыз қаражаты (банктердің кредиттері, қаржы-
инвестициялық құрылымдардың несиелері, кәсіпорындардың құнды қағаздарының
эмиссиясын орналастырудан түсетін қаражат, кредиторларға берілетін
берешек).
Орталықтандырылған ресурстар (қайтымсыз бюджеттік қаражаттандырулар
мен жеңілдікке ие инвестициялық мемлекеттік кредиттер), шетел
инвестициялары (жарғылық қорларға салынатын салымдар және кәсіпорындардың
акцияларын сатып алу, шетелдік банк пен халықаралық қаржы ұйымдарының
кредиттері) мен жекелеген азаматтардың қаражаттары болып табылады.
Инвестициялық көздер мен экономикалық даму арасындағы өзара
байланысты кестелі түрде 1.1-ші суретте қарап шығуға болады.
Шетелдік инвесторларға әдетте субъектілердің мына категорияларын
жатқызады:
1) шетелдік заңды тұлғалар (нақтырақ айтар болсақ, өздері тұрған елдің
заңына сәйкес құрылған және инвестицияларды жүзеге асыруға құтылы кез
келген компанияны, фирманы, кәсіпорынды, ұйымдар мен ассоциацияларды қоса
алғанда).
2) Шетелдік жеке тұлғалар.
1) Шетел азаматтары.
2) Азаматтығы жоқ тұлғалар.
3) шетелде тұратын отандық азаматтар.
4) Шет мемлекеттер.
5) Халықаралық ұйымдар.
Инвестициялық қызметтің субъектілері мен объектілері арасындағы
кестелі байланысты 1.2-ші суреттен көруге болады.
Шетел инвестициясы жайлы айтқанда ең алдымен мемлекеттік инвестиция
мен жеке меншік инвестиция арасындағы айырмашылықты айқындап алуымыз
қажет. Мемлекеттік инвестициялар – ол бір немесе бірнеше мемлекеттің өзге
бір мемлекетке беретін қарыздары мен кредиттері. Бұл жағдайда әңгіме
мемлекеттер арасындағы қарым-қатынас жайлы болып отыр. Бұл қарым-қатынастар
халықаралық келісім-шарттармен реттеледі де оларға халықаралық құқық
нормалары қолданылады. Сондай-ақ диагоналды қарым-қатынаста болуы мүмкін.
Қарым-қатынастың бұл түрі, жеке меншік банктер консорциумының (тобының)
мемлекетке инвестиция беруін білдіреді.
Жеке инвестиция ретінде бір елдің жеке фирмасының, компаниясының
немесе азаматының өзге бір елдің осы тектес субъектісіне беретін
инвестициясын айтамыз. Инвестицияның қарым-қатынастардың күрделі және алуан
түрлі болғаны сонша, мемлекеттер арасындағы қарым-қатынас жеке тұлғалар
арасындағы қарым-қатынаспен тығыз байланысты болып келеді, мұндай байланыс
инвестордың өзінің құқықтары мен талаптарын мемлекетке беретін суброгация
жағдайында әбден мүмкін.
Қарым-қатынастың бұдан күрделірек түрі ол борышқор мемлекеттің алған
кредиттері бойынша материалдың міндеттемелері (мысалы пайыздар бойынша
өтемдер) жеке инвестордың борышқор елдегі мүліктік құқығының толық немесе
бір бөлігінің құнының есебінен қанағаттандырылуы (ммысалы, табиғи
байлықтарды өндіру құқығын беру).
Сурет 2.2 - Инвестициялардың объектілері мен субъектілерінің өзара
әрекеті.
Шетел инвестициясын тартудың формалары:
– Жаңа біріккен кәсіпорындарды құру жолымен БК-да үлестік
қатысу, сондай-ақ жұмыс істеп жатқан кәсіпорындардағы қатысу
үлесін алу;
– Жекешелендіруге қатысу;
– Шетел инвесторының толық иелігіндегі кәсіпорынды құру;
– Шетелдік қатысушысы бар банктерді құру;
– Кәсіпорындарды сатып алу;
– Еншілес кәсіпорындарды, филиалдарды, өкілдіктерді құру;
– Жерді және өзге де табиғи ресурстарды пайдалану құқығын
сатып алу;
– Құнды мемлекеттік қағаздарды сатып алу;
– Жергілікті заңды тұлғалардың құнды қағаздарын сатып алу;
– өзге де мүліктік құқықтарды сатып алу;
– концессиялық келісім-шарттарды жасау;
– қабылдаушы елдің заңды тұлғаларымен және азаматтарымен
келісім-шарт жасау;
– еркін экономикалық аймақтарда шаруашылық әрекеттерді жүзеге
асыру.
Инвестициялық процесс – бұл ақша ұсынатындарды сұраныс беретіндермен
толықтырудың механизмдері. Екі жақ та қаржы институттарында немесе қаржы
рыногында кездеседі. Қаржы институттарына банктер, несие-жинақтау
ассоциациялары, сақтандыру компаниялары және т.б. жатады. Акциялар,
облигациялар, опциондар рыноктары қаржы рыноктары болып табылады. Ал өз
кезегінде қаржы рыноктары ақша және капиталдар рыногы болып екіге бөлінеді.
Мына келесі 2.3-ші суретте, жоғарыда келтірілген инвестициялау
процесін қарап шығуды ұсынамыз:
Көріп тұрғанымыздай қаржы мекемелері бір мезгілде қаржы рыноктарының
жұмыстарына қатысып, қаражатты берушілер мен оған сұраныс білдірушілер
арасында делдалдық қызметті де атқарады. Әйтсе де суреттегі бағыттауыш
сызықтар бағытты ұсыныстан сұранысқа қарай көрсетіп тұрғанымен,
инвестициялық келісімдердің кейбір түрлерінде, мысалы облигациялар
сатылғанда қарыздың негізгі мөлшері соңында қарыз алушыдан қарыз берушіге
(кредиторға) қайта оралады.
Инвестициялық процесс инвестор тарапынан инвестициялар жүзеге
асырылатын құнды қағаздарға, инвестициялаудың көлемі мен мерзіміне қатысты
шешім қабылдауды білдіреді. Келесі процедура 5 кезеңнен тұрады:
1. Инвестициялық саясатты таңдау;
2. Құнды қағаздар рыногын талдау;
3. Құнды қағаздар қоржынын қалыптастыру;
4. Құнды қағаздар қоржынын қайта қарау;
5. Қоржындық құнды қағаздардың тиімділігін бағалау.
Экономикалық реформалар барысында ұдайы өндіру процесінің бірде-бір
кезеңі инвестициялық сала секілді осындай өзгерістерге ұшырамайды.
Инвестиция деңгейінің төмендеуі, жекешелендіру мен мемлекеттік ұйымдарды
акционерлік және өзге де мемлекеттік емес қоғамдар мен фирмаларға айналдыру
осы процестің елеулі факторлары болып табылады. Делдал ұйымдарды
қалыптастыру процесі жалғаса береді, кәсіпорындар мен өзге де заңды
тұлғалардың инвестициясы тартылады.
Әрине, Қазақстан Республикасы секілді өтпелі, яғни әлі де болса
тұрақты емес экономикасы бар елдерге тән инвестициялық стратегия мен
саясаттағы күрделі өзгерістер, капиталдар мен инвестицияларды қарапайым
үлестірумен шектеліп қалмайды. Бұл жерде міндет, инвестициялық саланы
жетілдіру бойынша шаралардың мемлекеттегі бюджеттік-қаржылық саясаттағы
ақша-несиелік қатынастағы, әкімшілік-құқықтық реттеудегі түбегейлі
өзгерістерге алып келуі болып отыр. Қайта құрудың мақсаты қолда бар
шектеулі инвестициялық ресурстарды экономиканың құрылымдық қайта құруының
елдегі экономикалық және әлеуметтік ахуалдың тұрақтануына содан соң
бәсекеге қабілетті тауар мен қызметтердің шығарылуының біртіндеп ұлғаюына
септігін тигізетін бағыттарға тиімді түрде шоғырландырылу болуы тиіс. ҚР-ғы
инвестициялық институттардың мүмкіндіктерін жеткіліксіз түрде пайдалану
олардың қалыптасу кезеңінің ұзаққа созылуымен, олардың құрылымында болып
жатқан елеулі өзгерістермен, олардың қызметінің табысының төмендігімен
байланысты. өзіндік инвестициялық ресурстардың шектеулігінен капиталын
пайдалану қабылданушы ел экономикасының халықаралық еңбек бөлінісіне қатысу
жүйесімен және капиталдың кәсіпкерліктің бос салаларына ағылуымен
шарттасқан объективтік қажеттілік болып табылады. Бұл отандық экономиканы
жандандырудың ең жылдам жолдарының бірі.
Қазақстандағы саяси және экономикалық жағдайды бағалау, өндірістік
салада инвестициялық әрекетті жандандырудың қажет екендігін көрсетті.
Мұнсыз экономиканың көптеген салалары өз қызметін тоқтатуы мүмкін.
Мұнымен қатар ішкі қорланудың төмен деңгейі, өндірістік
инвестицияларға деген орасан үлкен қажеттіліктерді қанағаттандыруға
мүмкіндік бермейді. Сондықтан, инвестициялық ресурстардың бір бөлігін
шетелдік көздердің есебінен жабу қажет.
2. Қазақстан Республикасындағы шетел инвестицияларының рөлі мен орны
Шетелдік капиталдың ұлттық экономиканың дамуына қатысуы елдің
халықаралық еңбек бөлінісіне қатысуы мен дүние жүзілік экономикалық
кеңістікте капиталдың еркін қозғалуының объективті заңдылықтарымен астасын
жатыр. Дүние жүзі экономикасының тарихы, әсіресе дамушы елдер
экономикасының тарихы айқын түрде көрсеткендей, капиталдың импорты кейде
олардың экономикалық өрлеуінің шешуші факторына айналады. І.Ж.Ө-ң өсімінің
әрбір пайызына экономикалық өсім міндетін шешетін ел, өндірістік
инвестицияларға І.Ж.Ө-ң 3%-дан кем емес бөлігін бөліп тұруы тиіс.
Егер де АҚШ, ГФР, Жапония, Франция, Ұлыбритания секілді өнеркәсібі
дамыған елдердің экономикалық даму кезеңдерін жалдайтын болсақ, соңғы
ондаған жылдар бойы барлық жағдайларда бұл елдердегі ең жоғарғы
инвестициялық белсенділіктің кезеңдеріне экономикалық өрлеудің жоғарғы
қарқынды кезеңдері сәйкес келіп отырған.
Инвестициялық белсенділіктің жоғарылауымен соңғы кезеңнің әйгілі
экономикалық құбылысы – Оңтүстік Корея, Тайван, Сингапур, Гонгонг секілді
Азияның жаңа индустриалды елдерінің пайда болуымен байланысты.
Инвестициялардың арқасында бұл елдерде қысқа мерзімнің ішінде, дүние
жүзілік рыноктың өзгермелі жағдайына жедел түрде бейімделуге қабілетті,
ірі, өсіңкі экспорттың мүмкіндіктері бар тұрақты экономикалық құрылымдар
құрылып, экономиканың қазіргі заманғы ғылымға сыйымды салаларының кең
майданды дамуға өтуі жүзеге асырылды. Өкінішке орай, инвестициялық фактор
Қазақстан мен ТМД-ның өзге де елдерінің тұрақтануы мен экономикалық өрлеу
бағдарламаларында лайықты көрінетін таба алмады. Бұл инвестицияның
экономикадағы рөлін жеткілікті түрде бағалаумен және экономикадағы қаржы
тұрақтылығы мен инфляцияның бәсеңдеуіне қол жеткізілгеннен кейін,
кәсіпорындардың инвестициялық белсенділігі өздігінен жандана бастады деген
әдістемелік қателікпен түсіндіріледі.
Халықаралық капиталды тартудың формалары мен принциптерінің алуан
түрлілігі жағдайында дамушы елдер үшін капиталдың импорты әлеуметтік-
экономикалық өсімді жеделдетудің қуатты катализаторына айналмақ. Әсіресе
оны едәуір көп қаражатты талап ететін және де едәуір көп және кепілдемелі
нәтиже бере алатын табиғи байлығы көп жерде пайдалану тиімді болмақ.
Әрине, даушы елдер үшін инвестициялық дағдарыспен бірге ілесіп
отыратын өзіндегі инвестициялық ресурстардың жетіспеушілігі шетел
капиталының импорты мен инвестициясының осы проблеманы шешетін бірден-бір
жалғыз мүмкіндік екенін білдіреді.
Бұған, экономикалық дағдарыс жағдайында ТМД елдерін инвестициялаудың
өзге де көздеріне байланысты жағдайларға шолу жасағанда көз жеткізуге
болады.
Тиімсіз және бәсекеге қабілетсіз жоспарлы экономикадан табысқа
салынатын жоғарғы салықтармен бірге нарықтық экономикаға өтуді көздеген
ақша-несие саясаты, түскен табыстың инвестициялаудың маңызды көзі бола
алмауына әкеліп соқты, себебі ол толығымен ағымдағы тұтынуға жіберілді.
Бұған қоса ТМД елдерінің экономикасының үштен бір бөлігі залалды
кәсіпорындардан тұрады, ол көптеген кәсіпорындардың бағаның өсуі себебінен
өмір сүретінін ескерсек, бұл деңгей үштен екіге жетеді. Қазақстан үкіметі
отандық кәсіпорындардың инвестициялық белсенділігінің төмен деңгейі
жағдайында экономиканы құрылымдық тұрғыдан жаңартуды қаржыландыру үшін
қаражат іздестіру мақсатында басым бағыт ретінде шетелдік капиталды тарту
деп шешті. Осы басымдықты жүзеге асыру үшін бірінші кезектегі міндеттердің
қатарында елге шетелдік капиталдың ағылып келуіне жағдай жасау жүзеге
асырылып жатқан процеске тиісті кен ұлттық мүддеге бағыныштылық сипат беру,
алдынғы орынға шығуы тиіс.
Қазақстан экономикасының дамуы айтарлықтай дәрежеде елге
инвестициялар тарту мен оларды рационалды түрде пайдалануға байланысты.
Шетел капиталы Қазақстан экономикасын инвестициялаудың ең маңызды көзі
болып табылады, себебі ол экономиканың құрылым қайта қалыптастыруға, ғылыми-
техникалық мешеуліктен құтылуға, инновациялық процесстердің кеңейіп
бастауына, жаңа нарықтық ұйымдық-экономикалық институттар мен нарықтық
инфрақұрылымның қалыптасуына серпін беруге қабілетті. Шетел капиталының
ұлттық экономиканың дамуына белсене қатысуы елдің халықаралық еңбек
бөлінісі мен дүние жүзілік экономикалық кеңістікке капиталдық еркін
қозғалысына қатысуының объективті заңдылықтармен астасып жатыр. Дүние жүзі
экономикасының тарихи айқын көрсеткендей капиталдың импорты кейде олардың
экономикалық өрлеуінің шешуші факторына айналады. Шетелдік капиталдың
экономиканы көтерудегі мұндай рөлін Оңтүстік-Шығыс Азияның жаңа
индустриалды елдердің мысалынан көруге болады. Тек соның тікелеу қатысуымен
ғана, бұл елдер импорты алмастырушы салалардың дамуы экспорттық
мүмкіндіктерді құру мен ғылыми сыйымды салалардың дамуы секілді қазіргі
заманғы индустриаландырудың классикалық үлгісі болып қалыптасқан кезеңінен
жедел түрде өтті. Нәтижеде ғылыми сыйымды өнімдерді қоса алғандағы кейбір
өнім түрлері бойынша бұл елдер дүние жүзі шаруашылығында алдыңғы шетке
шықты. Шетел инвестициясы Индонезиада бұрын соңды болмаған көлемге жетті.
Индонезия экономикасындағы бүкіл инвестицияны 22% шетел қаржысының
үлесінде. Бразилия да өз дамуында шетел инвестициясына қарыздар. Шетелдік
және біріккен кәсіпорындардың үлесіне өнеркәсіп өндірісінің машина жасау,
металлургия, химия, мұнай химиясы секілді маңызды салаларының 30%-ы
тиесілі. Сонымен бірге халықаралық капиталдың үлесі тек дамушы елдерде ғана
емес сонымен бірге өнеркәсібі дамыған елдер де едәуір. Мысалы, АҚШ-та
тікелей шетел инвестициясының жинақталған көлемі 1976ж. 30 млрд долларға
жеткен болса, 90-шы жылдардың соңына қарай бұл көлем 20 есеге өсті.
Қазақстан экономикасы үшін шетел инвестициясының маңызы, тек
халықаралық рынокқа шығумен және жарқын болашақта экономиканың салааралық
құрылымын оңтайландырумен шектеліп қалмауы тиіс. Елдің территориясы өте
үлкен, ал инфрақұрылым жеткілікті дамымаған, сондықтан, оны нығайтып,
кейбір тұстарында қайта құру қажет. Алайда, шетел инвестициясының ең басты
маңызы, шетел инвесторларының республиканың табиғи ресурстарын пайдаланудың
есебінен адам мүмкіндіктерінің дамуы үшін қолайлы жағдай қалыптастыруды
болуы тиіс. Осылайша, шетел капиталының келуіне мүдделі бола отырып, оның
енуіне қолайлы жағдайларды жасай отырып, мемлекет осы саладағы көптеген
мәселелерді реттеуі тиіс.
Экономиканы дамыту бойынша стратегиялық және тактикалық шаралардың
кешенінде инвестициялық процесті пәрменді ету, республикаға шетел
инвесторларын тарту маңызды роль ойнайды. Әрине, халықаралық капиталдың
көмегінсіз, әсіресе соның ішінде кредиттерсіз, өзіндік ресурстық базада
жүзеге асырылған экономикалық өрлеу ең тамаша болып табылады. Бәсекелі
экономикалардың қалыптасу проблемасы бойынша дүние жүзіндегі ірі маман
М.Портер айтқандай: Кең көлемдегі шетел инвестициялары әдетте, сол елдің
экономикасының бәсекеге қабілеттілігін жетілдіру процесінің дұрыс
жүрмейтіндігін білдіруде.
...Елге келіп жатқан шетелдік күрделі салымдар сол елдің бәсекеге
қабілеттілігін қамтамасыз ету проблемасын ешқашанда шешіп бере алмайды.
Шетелдік капиталды импорттаушы елдер, шетел инвестициясын мынандай
себептер бойынша тартуға мүдделі: елдің экономикалық дамуын қаржыландыру
үшін қаражаттың жалпылама түрде жетіспеушілігі, халықтың жұмыспен қамтылу
деңгейін көтерудің қажеттілігі, төлем балансының тапшылығын жеңу және т.б.
Орта және жоғары дамыған елдер шетел капиталын, аймақтық құрылымды
жетілдіру үшін, жаңа техника мен технологияны алу үшін, бәсекеге
қабілеттілікті көтеру үшін тартады.
Шетелдік капиталға қатысты талғамалы саясатты бір қатар орта дамушы
елдер жүргізеді (Кувейт, Сауд Аравиясы, Сингапур). Бұл елдер тек
экономиканың өсу қарқынына емес, технологияның белгілі бір саласының
дамуына да мүдделі.
Көптеген мемлекеттер шетел капиталын өз елінің экономикасына екі
жаққа да бірдей тиімділіктің негізінде, яғни өзара сауда-саяси
инвестициялық шегіністердің шеңберінде тартады. Бұған мысал ретінде,
Еуроодақтың өз ішінде капиталдың қозғалысын ырықтандыруды немесе Жапонияның
Американдық инвестицияларға ымырасыздық танытумен салыстырғанда АҚШ-тың
Жапон инвестициясына ымырашылдық танытуына байланысты АҚШ-тың Жапонияға
наразылық білдіруін келтіруге болады.
Өзге мемлекеттермен экономикалық ынтымақтастық туралы келісім-шартты
жасаса отырып немесе халықаралық ұйымдарға кіре отырып келісім-шартқа
қатысушылар ұлттық экономикаға шетел инвестициясының еркін түрде кіруіне
жиі түрде жол беруге мәжбүр. Қазақстан үшін алғашқы екі себеп тән.
Елге әртүрлі жолдар немесе қаржы ағыны арқылы тартылатын шетел
капиталы қолданылу мақсаттары, беру шарттары бойынша ерекшеленеді.
А-тобын әдетте бір немесе бір топ объектімен (нысанмен) байланысты,
тауарларды немесе қызметтерді экспорттаушы елден сатып алу шартымен
берілген кредиттер ретінде түсіндірілетін экспорттық кредиттер құрайды.
Олар екі негізгі формада болады: технологияларды, жабдықтарды және т. Б. 3
жылдан астам уақытқа беру мақсатымен берілетін инвестициялық кредиттер,
және дайын тұтыну тауарларды, сондай-ақ инвестициялық жобаларға байланбаған
қосалқы бөлшектер мен жабдықтарды жеткізіп беру шартымен берілетін тауарлы
кредиттер (3 жыл мерзімге дейін). Әлемдік практикада осы тектес экспорттық
кредиттер әдетте жоғары дәрежелі банктердің кепілдемесімен беріледі.
Алайда, саяси және экономикалық қауіп-қатері көп кездесетін өтпелі
экономикасы бар елдерден экспорттаушылар жиі түрде үкіметтің кепілдемесін
талап етеді.
Б-тобын дамуға ресми көмек құрайды (ДРК). ДРК мемлекетке үкімет
аралық деңгейде беріледі, сондай-ақ ол техникалық және қаржылай болып екі
формаға бөлінеді. Техникалық көмек қызметтерді алуан түрлі салаларды беруді
білдіреді. Олар: оқыту, кеңес беру, жабдық сатып алу. Мұндай техникалық
көмек екі түрде беріледі: бірі – көмек алушы елге техникалық көмекті
өтемсіз етіп беруді көздейтін грант болса, екіншісі – техникалық көмекті
жиілік, жеделдік және қайтымдылық шартымен беруді көздейтін – қарыз-
қаражаты. ДРК-ң қаржылай көмегі төмен балансын, тауарлардың күрделі
импортын қолдауға және ең алдымен әлеуметтік-экономикалық міндеттердің
қорына қажетті инвестициялық жобалар.
Шетел капиталының отандық экономиканың дамуына катысуы тікелей
инвестициялау жолымен де және несие беру жолымен де бола береді. ҚР-ң
сыртқы экономикалық байланыс туралы заңдарына сәйкес тікелей
инвестицияларға шетелде фирмаларды, бөлімшелер мен кәсіпорындарды құру,
шетелдік кәсіпорындардың капиталындағы қатысу үлесін сатып алу, өзінің
шетелде қатысу үлесі бар кәсіпорындар мен фирмаларына несие беру. Сонымен
бірге тікелей шетел инвестициясының өндіріске салынатынын капиталдық
салымдардың көзі ғана емес, сондай-ақ оның технологиялардың транфертін, ноу-
хауды, менеджмент пен маркетингтің алдыңғы қатарлы әдістерін қамтамасыз
етіп ұлттық экономиканың дүние жүзілік шаруашылыққа тиімді кіргізуіне
жағдай жасайтынын да ескертуіміз керек. Шетел инвестицияларының артықшылығы
мынада: ол салынған қаражаттың белгілі бір уақытта үстеме пайызбен
қайтарылуын көздемейді, ол тек салалардан түсетін табыстың төленуін
көздейді. Қолайлы инвестициялық ахуал мен пайдалылықтың жеткілікті
нормасына қол жеткізудің шарты болған жағдайда түскен пайда Қазақстан
экономикасына қайта инвестициялануы мүмкін. Қолданыстағы шетел капиталының
импорты елдің төлем балансындағы кері сальдоның артуына тікелей әсер
етпейді.
Ағымдағы тактикалық міндеттерді шешу үшін (мәселен республиканың
ішкі рыногын молықтыру үшін) сырттан келетін қарыз-қаражат пайдалануға
болатын, ал стратегиялық міндеттерді шешу үшін – яғни түбегейлі нарықтың
өзгерістерімен өнеркәсіптің құрылымын қайта қалыптастыру үшін ТШИ-ні тарту
оңды болатынын әрқашан да еске сақтау қажет, дәлірек айтар болсақ шетелдік
инвестордың пайда мақсатымен кәсіпкерліктің немесе қандай да бір өзге
қызметке жұмсайтын мүлкін немесе зияткерлік қызметтің барлық түрін
пайдаланып қалу қажет.
ҚР-на тікелей шетел инвестициясын тартудың негізгі формалары мыналар
болып табылады: біріккен кәсіпорындар немесе шетел инвесторының толық
иелігіндегі кәсіпорындар. Олардың өсуі 1990 жылдан байқала бастады. Қазіргі
уақытта ҚР статистика жөніндегі агенттіктің мәліметі бойынша олардың саны
екі мыңнан асты. Біріккен кәсіпорындардың көпшілігі мұнай газ саласында
(18%) және ауыл шаруашылығында (9%) жұмыс істеуде.
Капиталды жұмсаудың объектісі – елдегі меншікке ие болу үшін үлестік
пайларды, акцияларды және өзге де құнды қағаздарды салып өну жолымен жүзеге
асырылатын қаржылық инвестициялар акционерлік капиталдың 10%-дан кемін
құрғандықтан инвесторларға кәсіпорынның қызметін толық бақылауға алауына
немесе оларға иелік етуге құқық бермейді.
Акцияларды сату мемлекет үшін тиімді, себебі ол сыртқы қарыздарды
өтеу үшін пайдаланылатын валюталық қаражаттарды алуға да және де халық
шаруашылығының басым салаларына жұмсалатыны аса тиімді. Капиталдың
салымдары қаржыландыруға да пайдалан береді. Қоржындық инвестициялар ҚР
экономикасында жетекші орынға ие болуы тиіс еді, алайда қазіргі уақытта
шетел инвесторларын капиталды жұмсаудың бұл формасы аса қызықтырмайды. Бұл
көбіне салыстырмалы түрде қызығушылықтың өте төмендігінің болуына
байланысты.
Жалға алу немесе концессия, дәлірек айтар болсақ, ұзақ мерзімге
жалға алу шартымен шетелдік кәсіпкерге шаруашылық қызметтің алуан түрлі
түрлерін жүзеге асыруға құқық беру. Қазіргі кезде Қазақстанда концессиялар
дамыған жоқ, сонымен бірге Республикада концессиялар туралы заңда жұмыс
істемейді.
Қазақстан Республикасындағы қоржындық инвестициялардың
маңыздылығының рөлін ерекше атап өткен жөн. Дамушы елге қоржындық
инвестицияларды екі жолмен тартуға болады:
– Мемлекетпен ірі ұлттық кәсіпорындардың құнды қағаздардың
(мемлекеттік облигациялар, корпоративті құнды қағаздар)
эмитенттері ретінде әлемдік құнды қағаздар рыногына шығуы.
– Инвестициялық мақсатта шетел капиталын құнды қағаздардың
ішкі ұлттық рыногына тарту.
Бірінші жағдайда шетел инвестициялары қарыз алушы елдің құнды
қағаздарына инвестиция түріне жүзеге асырылады. Эмиссия мен инвестиция
халықаралық құнды қағаздар рыногында жүзеге асырылады. Құнды қағаздарға
тартылатын инвестициялар облигациялар мен акцияларға және коммерциялық
қағаздарға салынатын инвестициялардан тұрады. Олардың ішінде ең маңызды
орынды облигатциялық рыноктар алады. Ол шетел облигацияларының рыногы және
еурооблигациялар рыногы болып екіге бөлінеді.
Шетел облигациялар рыногы – бұл жергілікті инвесторлардың қаражатын
тарту мақсатында облигациялардың ұлттық рыногында ірі банк құрылымдары
арқылы шетелдік қарыз берушілер тарапынан шығатын құнды қағаздар рыногы.
Шетел облигацияларын шығару АҚШ-тың, Швейцарияның, Жапонияның және
Германияның ұлттық қор рыноктарында шоғырланған.
Еурооблигациялар рыногы тұрақты түрде кеңейе отырып қаржы
ресурстарын тартудың көзі ретінде 1964 жылдан бері қызмет етіп келеді.
Еурооблигациялардың ерекшелігі – ол оның шетел валютасымен айқындалатын
атаулы және нарықтың бағасы болып табылады. Шетелдік займдарға қарағанда
еуро займдар бірнеше елдің рыноктарында сатылады. Олар 5 жылдан 40 жылға
дейінгі мерзімге шығарылады.
Қоржындық инвестицияларды тартудың екінші жолы – ол шетел
инвестициялары отандық қор рыногына тарту. Бұл шетел капиталын тартудың
мүмкіндігі зор жолы болып табылады.
Қоржындық инвестицияларды тартудың тағы да бір жолы – шетел
инвестицияларын отандық рынокқа тарту.
Өкінішке орай, шетелдік инвестицияның мұндай формасын қолданысқа
енбей отыр. Оның себебі – республика экономикасында қалыптасқан жағдайға
тән жағымсыз факторлардың болуы салдарынан шетел инвестицияларын
Қазақстанға қоржындық инвестицияларды салудың болашағы қызықтырмайды.
ТШИ мен БК-дан өзге шетел капиталының елге ағылып келуінің өзге де
формалары бар, оған шетелдіктермен бірлесіп құрылған және шетел банктері
арқылы ағылып келетін капитал да кіреді. Қазіргі уақытта мұндай банктер ҚР
ұлттық банкінде тіркелген. Бұндай банктердің қатарына әсіресе ABN AMRO
Bank, TEXAKA Bank, Альфа банк және т.б. жатады.
Әлімдік тәжірибеден инвестициялаудың өзге де формалары белгілі.
Солардың ішінде соңғы 10 жылда елеулі түрде өнеркәсіп инвестициялардың
жаңа формалары немесе инвестициялардың акционерлік емес формалары дамыды.
Оларға лицензиялау (фирма ноу-хауды жалғыз шетелдік лицензиятқа сататын
лицензиялаудың ерекше түрі, және ноу-хаудың бір қатар шетелдік әріптестерге
сатылатын ерекше емес түрі), лизинг, франчайзинг, бірлесіп өндіру,
субмердігерлік, зауыттарды толық салып беру жатады.
Бүгінгі таңда Қазақстан экономикасының негізгі инвесторлары АҚШ-тың,
Азияның, Еуропаның компаниялары болып табылады. Егер де олардың жүзеге
асырып жатқан жобаларының инвестициялық сиымдылығын ескеретін болсақ, онда
ол заңды болып табылады. Соңғы жылдары Қазақстан көптеген елдермен
тармақталған экономикалық байланыстарды орнатты, алайда оның дүние жүзі
шаруашылығындағы рөлі әлі айқындалмаған. Ел экономикасын белсенді түрде
өзгертуде, ал бұл осы процесте өз көрініс таппай қоймайды.
Нарықтық қатынастарға өтуде меншік қатынастарын қайта құру маңызды
роль ойнайды. Жаңа меншік иелері өндірістің ұлғайып жаңаруына тек
инвестицияларды салып қана қоймай, сонымен бірге олар маркетинг пен
менеджмент дағдыларын және инвестицияларды ергізеді деп күтілуде. Сонымен
бірге мынаны атап өту қажет: жыл сайын ҚР-да негізгі өндіріс құрал-
жабдықтарының тек 1,2 – 1,5%-ы ғана жаңартылса АҚШ-та, Жапонияда,
Германияда бұл көрсеткіш 6-8%-ды құрайды.
Қазіргі уақытта ҚР статистика жөніндегі агенттігінің мәліметі
бойынша, республикада 150 ірі кәсіпорын тоқтап тұр, және де 8000-дай
кәсіпорын банкроттық пен санкциялау рәсіміне тартылған. Тоқтап қалудың
негізгі себебі – айналым қаржының жетіспеушілігі. Олардың жетіспеушілігі,
жабдықтарды өз уақытында жаңартуда қиындықтарды туғызады. 2002 жылдың
мәліметі бойынша Қазақстанда 2,8 трлн. Теңгені құрайтын құрал-жабдықтар
бар. Олардың 30%-дан астамы тозған, яғни негізгі құрал-жабдықтарды қайта
қалпына келтіру үшін 7 млрд доллар қаражат қажет. Негізгі құрал-
жабдықтардың бөлінуінің қалыптасқан құрылымын тау-кен өнеркәсібінің негізгі
капиталындағы инвестициялық белсенділік айқындап берді, мұндағы
инвестицияның үлесі 15%-ға, ал қызмет көрсетуші және тауар өндіруші
салалардың үлесі төмендеп кетті. Индустрия және сауда министрлігінің
мәліметі бойынша, салалар бойынша және де аймақтар бойынша да біркелкі емес
жағдайдың қалыптасуының себебі. Инвестицияларды біркелкі емес және
жеткіліксіз түрде тарту болып табылады. Негізгі құрал-жабдықтарды белсенді
түрде жаңарту минералды-шикізат ресурстар өндірілетін аймақтар мен
облыстарда жүргізілуде. Негізгі құрал-жабдықтарды жаңартудағы артта
қалушылық экономикалық қызмет түрлері бойынша өндеуші өнеркәсіп, электр
энергиясын өндіріп тарату, сер мен газ, көлік және құрылыс саласында
байқалуда. Қазақстанда шетел компаниялармен, мемлекеттік меншікті иелену,
содаң соң келесіде оларды жекешелендіруге құқық беру шартын жасасу
түріндегі шаруашылық жүргізудің осындай формасы қолданыла бастады. Шетел
инвесторлары жекешелендіру мен тек тендерлік механизм арқылы жүргізілетін
әртүрлі кәсіпорындардың акцияларының мемлекеттік пакеттерін сатып алуға
қызығушылық танытуда. Дәл осындай жолмен Қарметкомбинат және Балқаш тау-
кен металлургиялық комбинаты жекешелендірілді. Бұдан бұрын айтқандай,
шетелдіктердің қатысуымен біріккен кәсіпорындарды құру ісі де кең етек
алды. Қазақстанда біріккен кәсіпорындар мен шетелдік кәсіпорындар 1990
жылдан бастап құрыла бастады. Қазіргі уақытқа дейін олардың саны шамамен
2700 біріккен кәсіпорындарды құрайды. Шетелдік компаниялардың инвестициялық
қызметінің дамуында бірнеше кезенді атап көрсетуге болады.
Бірінші кезеңде (1991-1993) шағын жарғылық қоры бар, негізінен сауда-
делдалдық қызмет саласында біріккен кәсіпорындарды құру етек алды. Шағын
және жаппай жекешелендіру, экономикалық қайта құру бағдарламалары шетелдік
қатысумен ірі кәсіпорындардың пайда болуына септігін тигізді, мәселен 1993
жылы Филипп Морристің қатысуымен құрылған Тобако компани АҚ-ы осындай
кәсіпорын болып табылады.
Екінші кезеңде (1993-1995) экономиканы ырықтандырудың нәтижесінде
шетел инвестицияларының Қазақстан экономикасының түйінді салаларына қол
жеткізуіне мүмкіндік туды.
Шетелдік капиталды тартудың үшінші кезеңінде (1995 жылдан осы
уақытқа дейін) ең ірі кәсіпорындардың жекелеген жобалары бойынша
жекешелендіру, шетелдік фирмаларға акциялардың мемлекеттік пакетін сату
жолға қойылды.
Әдетте шетел инвестициялары жоғары технологиялы инновациялық
жобаларға тартылмайды, олар негізінен экономиканың өндіруші саласында
шоғырланған. Соңғы жылдарды шетел капиталының мұнай-газ саласындағы үлесі
едәуір болып, ол 35-тен 35,6%-ды құрады.
Шетел инвестициясының салалық құрылымы шикізат ресурстары мен
өнімдерін экспорттаушы және бірінші кезекте тұтыну сұранысына қарай
есептелген технологияны импорттаушы ел ретіндегі Қазақстанның халықаралық
еңбек бөлінісіндегі шынайы жағдайын елеулі түрде бейнелейді. Сонымен бірге
инвестициялардың салалы құрылымы бірінші кезекте шетелдік инвестициялардың
қандай категориясы аса үлкен қауіп-қатерге қарамастан тікелей
инвестицияларды салуға дайын екендігін көрсетеді. Оларға жататындар:
Қазақстанға салынатын қаржы-қаражатты оның ресурстарына қол
жеткізудің және оның ішкі рыногына енудің тәсілі ретінде қарастыратын аса
ірі трансұлттық компаниялар;
ҚР-на аса жоғарғы пайдалылығымен және аса көп күрделі шығындарды
талап етпейтін жекелеген табылардың жедел қайтарымы мен тартылатын орта
және ұсақ шетел капиталы ең алдымен саудада, құрылыста және қызмет көрсету
саласында шоғырланған.
Шетелдік капиталдың көмегімен табысты түрде жұмыс істейтін
кәсіпорындарды құру, тауар, қызмет көрсету, жұмыс күші рыногының осылардың
бәрін қоса алғандағы сыйымдылығы кеңейтіп, осы арқылы экономиканың қайта
өрлеуіне септігін тигізер еді.
Акциялар мен кәсіпорындарды сатып алу арқылы шетелдік инвесторлар
тоқтап тұрған қуаты бар өндірісті бастапқы капиталмен қамтамасыз етуге
қабілетті. Шетелдік инвестициялар еліміздің экономикалық өрлеуінің маңызды
факторлары болар еді, алайда бұған инвестициялардың жеткіліксіз көлемі
кедергі келтіруде.
3. Қазақстандағы шетел инвестицияларын мемлекеттік реттеудің
механизмдері мен құралдары
Мемлекеттік механизмнің мақсаты – шетел инвестицияларын мемлекеттің
өз ішінде реттеудің тиімділігін арттыру болып табылады. Жалпылама жағдайда,
мемлекеттік реттеудің механизмі заңнамалық және ұйымдастыру механизмдерінен
тұрады. Мемлекеттік механизм шетелдік капитал мен инвестицияларды тарту мен
пайдаланудың ұлттық тұжырымдамасын жасап шығуға негізделуі тиіс. Шетел
капиталы мен инвестицияларына қатысты мемлекеттік саясаттың қағидаларына
басқа, тұжырымдама бағдарламасың іс-шаралар мен оның орындалуын бақылаудан
тұруы тиіс.
Мәселен сырттан қарыз алу бағдарламасының (халықаралық, мемлекеттік,
банк кредиттері) пайдаланудың көлемі формалары, бағыттары секілді бөлімдері
болуы тиіс. Міндетті бағыт ретінде, тек төтенше импорт пен төлем балансын
реттеу мақсаттары үшін, валюталық ресурстарды тарту ғана болуы мүмкін. Ал
енді басым салаларға келер болсақ, мұнда қандай инвестициялар қолайлы
екендігін мұқият зерделеп алу қажет, халықаралық кредиттерге негізделген
инвестициялар ма әлде тікелей инвестицияларға негізделгені ме? Ол ол ма,
ТМД-ның кейбір елдері өздерінің стратегиялық базалық саласын жекешелендіру
жасына түсті.
Заңнамалық механизм шетел инвестицияларының ағылып келуі мен
мемлекет пен шетел инвесторларының арасындағы өзара қатынасын реттейтін
заңдар мен нормативтік актілердің жиынтығын білдіреді. Мұндай заңдар
жүйесінде ерекше роль 1994ж. №266-шы Шетел инвестициялары туралы деп
аталатын жалпылама реттеуші Заңға және экономикалық қатынастарды реттейтін
заңдарға (салық, кедендік, сақтандыру және т.с.с. заңдар) жатады.
Заңнамалық механизм мынадай келесі қағидаларға бағынуы тиіс:
1. Түсіндірудің бір мағыналығы қағидасы. Елдің шетелдік
инвестициялар мен капиталға қатысты заңдары анық,
нақтылы және тиянақты болуы тиіс.
2. Үйлесімділік пен қарама-қайшылықсыздық қағидасы. Әрине
қандай да бір экономикалық заңдарды реттейтін көптеген
заңдар, шатасу мен бір-бірімен үйлеспеушілікке
ұрындыруы мүмкін. Бұл мағынада олардың арасындағы
қарама-қайшылықтарды болдырмау үшін, экономикалық
ведомстволарға, министрліктерге банктер мен ұйымдарға
сырттан берілетін көмекті үйлестіру мәселесімен
айналысатын мемлекеттік басқару органдарының мұқият
сараптамалық бағалауды жүргізген абзал.
3. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz