Дамудың салалық инвестициялық стратегиясы
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының мемлекеттің инвестициялық портфельді
талқылау үнемі экономикалық ғылымның ең өзекті мәселелерінің бірі болған.
Мемлекеттің инвестициялық стратегиясы ұзақ мерзімді қаржыландыру және
дамуға негізделген объектілер мен субъектілердің даму приоритеттерін
анықтауды қамтиды. Бұл ұдайы өндіріс жүйесінде инвестицияларға өндірістік
ресурстарды жаңарту мен арттыруда, сәйкесінше экономикалық өсімнің жоғарғы
қарқынын қамтамасыз етуде инвестициялардың басты рольге ие болуымен
байланысты.
Көбінесе әдебиеттерде “инвестициялық портфель” түсінігі “бағалы
қағаздар портфелі” түсінігіне сай келеді делінген. Инвестициялар жалпы тура
(нақты) және портфельді болып бөлінетіндігі белгілі. портфельдік
инвестициялар – бұл бағалы қағаздарға салымдар. Яғни, портфельдік
инвестициялар және инвестициялық портфель түсініктері арасында өзіндік
байланыс бар. Алайда, біздің ойымызша, бұл категориялардың шынайы мазмұнын
ескерсек, инвестициялық портфель – бағалы қағаздар портфеліне қарағанда
кеңірек ұғым. инвестициялық портфель – бағалы қағаздардың, депозиттік
салымдардың және инвестициялық жобаларды қаржыландыру қаражаттарының
белгілі бір жиынтығы. Портфельді басқару өтімділік пен табыстылықтың
арасындағы тепе-теңдікті қолдауды қарастырады.
Менің ойымша, портфельдің өтеу мерзімдері бойынша құрылымы – жоспар
бойынша өтеу мерзімі болашақта болатын бағалы қағаздардың жиынтығы. Негізгі
төрт құрылым бар – қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді, балансталған және
гантелтектес. қысқа мерзімді портфельде өтеу мерзімі жақын арада болатын
бағалы қағаздар ғана болады.
Инвестициялық портфельді қалыптастыруға қатысты ғылыми негізделген
жаңа әдістерді өңдеу, әрекет етуші және жаңа бәсекелік артықшылықтарды
белсендендіруге бағытталуы керек. Оларды ынталандыру отандық кәсіпорындарды
жақын арада ел экономикасының жаңа технологиялық деңгейіне жеткізеді. Дәл
осындай түсінік арқылы Қазақстан Республикасының Президенті және Үкіметімен
қабылданатын республикадағы инвестициялық іс-әрекетті белсендендіру бойынша
қадамдар жүзеге асырыла бастады. Осылайша, Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 атты стратегиясының
басымдықтарының бірі – экономикалық өсімнің жоғарғы қарқынын қамтамасыз
етуге бағытталған мемлекеттің инвестициялық саясатын өңдеу және жүзеге
асыру. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі
Индустриалды инновациялық даму стратегиясында да жалпы елдің
инвестициялық стратегиясының жақын болашақтағы мүмкіндіктері мен жоспарлары
қамтылған.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі – инвестициялық портфельді қалыптастыру
және оның табыстылығын анықтау және оның сапалы жаңа дәрежеге көтерілуімен
байланысты.
Инвестициялық портфельдің тиімділігін арттыру, құру және жүзеге асыру
мәселесі түрлі экономикалық мектептермен талқыланған, олардың әрбіреуі
инвестициялық процесті ұйымдастыруға қатысты өздерінің ғылыми-әдістемелік
тәсілдемелерін өңдеген. Инвестициялық процестердің мәні мен заңдылықтарын
айқындауда айтарлықтай рольге шетелдік және отандық авторлардың пікірлері
ие болды. Олар: С.С. Сатыбалдин, Е.Қарымсақов, Г. Аубакирова, С.Н. Ахметов,
М.С.Муханалиева, О.Белоусова, О.В.Данилова, Г.Шөптібаева, Д.И.Данабаев және
т.б.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – инвестициялық портфельді қалыптастыру және
оның табыстылығын анықтаудың теориялық моделін құру, және оның механизмін
жетілдіру бойынша ұсыныстарды ғылыми негіздеу.
Дипломдық жұмыс мақсатына сәйкес мынадай мәселелерді шешу алға
қойылады:
– инвестициялар, инвестициялық стратегия категорияларының
экономикалық мәні мен мазмұнын айқындау;
– инвестициялық портфельдің мәнін ашу, қазіргі таңда Қазақстанда
инвестициялық портфельді қалыптастырудың теориялық аспектілерін зерттеу;
– Қазақстан Республикасындағы инвестициялық портфельдің әдістемелік
негіздері және өзара әрекеттесу механизмін талқылау.
Дипломдық жұмысты зерттеу пәні – инвестициялық портфельдің мәселелері
мен мақсаты.
Зерттеу объектісі – ұлттық бағалы қағаздар нарығы.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі өткізілген зерттеу логикасымен
анықталған. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен
қолданылған әдебиеттердің тізімінен құралған.
1 ИНВЕСТИЦИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Инвестицияның мәні, мақсат-міндеттері және нарықтық экономикадағы
алатын орны
Инвестициялық стратегия түсінігі үш бағанаға негізделеді:
инвестиция, стратегия және даму түсініктеріне [1, б. 56].
Инвестиция – бұл болашақта табыс алу немесе өзге әлеуметтік,
экологиялық, білім беру, инфрақұрылым және т.б. игіліктерді алу мақсатында
қаржылық және экономикалық ресурстарды ұзақ мерзімді салу.
Стратегия – бұл субъектінің ұзақ мерзімді даму жоспары: ел, аймақ,
муниципалды құрылыс, кәсіпорын немесе ұйым. Стратегия түсінігімен
жалпыланған немесе бекем сипатты иеленетін, концепция түсінігі жақын.
Концепция – бұл субъектінің дамуының біртұтас жоспары: ел, сала,
аймақ, кәсіпорын немесе ұйым. Субъектінің дамуының жалпы стратегиясын
ажыратады, мысалы, елдің, аймақтың, корпорацияның даму стратегиясы, және
жеке стратегиялар: инвестициялық стратегия, инновациялық стратегия,
персоналдың даму стратегиясы, жоғарғы технологиялардың даму стратегиясы,
мұнай өнеркәсібінің даму стратегиясы және т.б.
Дамудың ұзақ мерзімді бағдарламасы – стратегияның бөлшектенген
стратегиясы. Тактика – қысқа мерзімді бағдарлама, субъектінің даму жоспары
және оперативті және қысқа мерзімді мәселелер мен міндеттерді шешу. Елдің
концепциясы, жалпы стратегиясы және даму бағдарламасы инвестициялық
стратегияға негізделеді.
Инвестициялық стратегия – елдің алға қойған мақсаттарын, жобаларын
және міндеттерін жүзеге асырушы, субъектінің дамуындағы қаржылық және
экономикалық ресурстарды салудың ұзақ мерзімді жоспары. Инвестициялық
стратегия макро және микро деңгейлерде жобаланады және жүзеге асырылады.
Инвестициялық стратегияның келесі түрлері ажыратылады:
- Дамудың мемлекеттік инвестициялық стратегиясы;
- Дамудың аймақтық инвестициялық стратегиясы;
- Жергілікті деңгейде дамудың инвестициялық стратегиясы (муниципалды
инвестициялық стратегиясы);
- Дамудың корпоративті инвестициялық стратегиясы;
- Дамудың салалық инвестициялық стратегиясы;
- Субъектінің дамуының жалпы инвестициялық стратегиясы;
- Дамудың жалпы стратегиясына енетін, субъектінің дамуының жеке
инвестициялық стратегиясы.
Инвестициялық стратегия дамудың басқа да стратегияларымен тығыз
байланысты, дегенмен, өзге де стратегиялар ұзақ мерзімді инвестициялық
үрдіске және жобалардың формалданған инвестициялық талдау және таңдауына
негізделеді. Жеке инвестициялық стратегиялар өзге атауларды иеленуі мүмкін,
мысалы, дамудың ақпараттық немесе инновациялық стратегиясы. Мұнымен қатар,
жеке стратегиялар инвестицияны негізге алады, яғни нақты жоба және
бағдарламаларға қаржылық ресурстарды салу.
Мемлекеттің инвестициялық стратегиясы – бұл салаға, экономиканың
секторлары, кәсіпорындарға, халықтың өмір сапасы мен деңгейін арттыруға,
адам капиталының дамуы мен өсіміне, инфрақұрылымның дамуына, елдің
институционналды дамуына, елдің жалпы дамуына инвестициялардың ағымын
ынталандыру стратегиясы және бағдарламасы. Мемлекеттің инвестициялық
стратегиясы ұзақ мерзімді қаржыландыру және дамуға қаланған объектілер және
субъектілердің даму приоритеттерін анықтауды қамтиды.
Мемлекеттің инвестициялық стратегиясының негізгі мақсаты – тартымды
инвестициялық климат және тартымды кәсіпкерлік климат құру (екі термин
мазмұны жағынан синоним); бәсекеге қабілетті экономика құру; мемлекеттің
тиімділігін жоғарылату; халықтың өмір сүру деңгейінің сапасы мен деңгейін
жоғарылату; мемлекеттің айналымдық және геосаяси міндеттерін шешу.
Инвестициялық стратегия мемлекеттің жалпы стратегиясымен, ақпараттық
стратегиямен және басқа да жеке стратегиялармен тығыз байланысты.
Халықаралық деңгейде елдердің инвестициялық стратегиясының жүзеге асуының
нәтижесі және субъектінің экономикалық дамуының нәтижесі, елдердің,
аймақтың және кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығы үш алдыңғы қатарлы
халықаралық рейтингтік агенттіктермен бағаланады (Moody,s, Standard &
Poof,s (S&P) және Fitch). Осы компаниялардың рейтингтері экономика
субъектілерінде инвестиция ағымдарының көлеміне маңызды әсер етеді.
Қазақстан экономикасындағы жағымды өзгерістер Қазақстанның инвестициялық
рейтингіне меншіктеу формасында халықаралы танымдықты иеленді [2, б. 33-34]
.
Жоғарғы халықаралық инвестициялық рейтинг алу үшін ел мемлекет және
оның экономикасының тұрақтылығы мен тиімділігін қамсыздандыру керек.
Елдің инвестициялық тартымдылығы – бұл экономикалық және қаржылық
көрсеткіштер, мемлекеттік, қоғамдық, заңнамалық саяси және әлеуметтік даму
көрсеткіштерінің жиынтығы бойынша анықталатын, интегралды көрсеткіш.
Инвестициялық тартымдылық елге немесе шетелдерге физикалық, қаржылық,
интеллектуалды және адам капиталының қозғалу векторын анықтайды. Жетекші
әлемдік агенттіктермен елге инвестициялық рейтингті беру үшін базалық
фактор және көрсеткіш елдің қаржылық жағдайы, оның экономикалық және
әлеуметтік көрсеткіштері, елдегі саяси жағдай болып табылады. Есептеу және
бағалау барысында елдің төлем қабілеттілігі, ішкі және сыртқы қарыздың
көлемі, ұлттық валюта курсының тұрақтылығы, экспорт және таза экспорт
көлемі, алтын валюталық қордың көлемі, инфляция деңгейі, бюджеттік жағдайы
және т.б. ескеріледі. Экономиканың өсімінің тұрақтылығы есепке алынады,
сонымен қатар саяси және әлеуметтік тұрақтылық назардан тыс қалдырылмайды.
Елдің инвестициялық тұрақтылығы ақша капиталының, тікелей
инвестициялардың, қоржындық инвестициялардың, мамандардың, лицензия және
жоғарғы технологияның елге ағып келуі немесе ағып кетуін анықтайды.
Рейтингтік агенттіктердің аналитиктерінің негізгі сыни ескертулері
елдің голландық ауруымен байланысты. Голландық ауру – бұл табиғи
ресурстарды сатудан кіріс есебінен елдің өмір сүруі (негізінен мұнай және
газ) [3, б. 25].
Сәйкес формамен көрсетілген, ұлттық банк жүйесіне, ұлттық валюта –
теңгеге, банктік және мемлекеттік бағалы қағаздарға сенімсіздік елдің жалпы
инвестициялық рейтингін және оның инвестициялық тартымдылығын төмендетеді.
Егер елдің жетекші қаржылық институттары қоржындық инвестицияларды ел
ішінде емес, шетелде жүзеге асырса, онда көрнекті шетелдік инвесторлар
мұндай елдің экономикасына құралдар салуда туекелге бел бумайды. Инвестор
үшін нақты ереже бар (қаржылық спекулянттарды қоспағанда): елдің
сенімділігін ол ұлттық инвесторлардың іс әрекеті бойынша бағалайды. Және
егер жергілікті кәсіпкерлер және қаржылық институттар елден, аймақтан және
фирмадан капитал және кірісті алып шақса, онда осы ел, кәсіпорын немесе
аймақ шетелдік инвесторлардың сеніміне жатпайды.
Инвестор ел немесе аймақтың инвестициялық тартымдылығын капитал
қозғалысы, инфляция деңгейі, саяси, экономикалық, заңнамалық және
әлеуметтік тұрақтылық, сонымен қатар адам капиталының деңгейі және сапасы
бойынша бағалайды. Соңғылары оның өзіне табиғи сұрақтарға жауап
беретіндігін білдіреді: мұндай адамдармен жұмыс істеуге бола ма, оларға өз
ақшамды, табысымды, өз болшағымды сеніп тапсыруға бола ма? Инвестициялар
мамандарсыз, адамсыз және қажетті деңгейдегі және сападағы адам
капиталынсыз өз бетінше жұмыс жасамайды. Сондықтан, қазіргі таңда дамыған
елдердегі негізгі инвестициялар адам капиталын дамытуға бағытталады. Жоғары
сапалы адам капиталының нақты базасында қандай да болмасын ел, аймақ және
кәсіпорын инвестицияны тиімді пайдалануға қабілетті. Қарсы жағдайда адам
капиталының жеткіліксіздігі және оның өнеркәсіптегі инвестицияның төмен
сапасы барысында нөлдік немесе төмен қайтарым береді.
Елдің инвестициялық тартымдылығының негізгі көрсеткіштерінің бірі
инвляция деңгейі болып табылады. Соңғы жылдары әлемнің көптеген дамушы
елдері және өтпелі экономикалы елдер инфляциямен өз мәселелерінің шешімін
тапқан. Дамыған елдер инфляцияны төмен деңгейде таргетирлеудің қатаң
саясатын жүргізу арқылы жүзеге асырады.
Инвестициялық тартымдылықты жоғарылату үшін қандай да болмасын елге
келесілер қажет:
- Саяси тұрақтылық;
- Экономикалық тұрақтылық (ЖІӨ тұрақты өсім қарқыны, ақша бірлігінің
тұрақты бірлігі, төмен инфляция);
- Әлеуметтік тұрақтылық;
- Тұрақты қаржылық жүйе (несие бойынша орынды пайыз ставкалары, барлық
деңгейде баланстанған бюджет, жеткілікті валюталық қор, дамыған
қаржылық институтар және нарықтар);
- Экономика және мемлекетті дебюрократизациялау және мемлекеттік
институтардың тиімділігін арттыру;
- Экономика және мемлекетті декриминализациялау;
- Төмен инфляция;
- Ұлттық валютаның тұрақты курсы;
- Халық өмірінің деңгейі және сапасының тұрақты өсімі;
- Инфрақұрылымның дамуы;
- Экономиканы әртараптандыру;
- Голландық аурудан ел экономикасын ажырату.
ҚР нарықтық экономиканы қалыптастыру көп жағдайда жоғарыдан
әкімшілік әдіспен жүзеге асырылады. Бұл әдістер экономиканы қатаң
мемлекеттік реттеу атауын алған. Елге инвестицияның маңызды ағымын тарту
үшін, тиімді мемлекет және экономика құру үшін шешілуі тиіс келтірілген
міндеттер және мәселелердің тізімі қазақстандық, өркениетті нарықтық
экономика және оның тиімді қызмет етуінің механизмін құруда мемлекеттің
маңызды мәнін көрсетеді.
Әлем елдерінің инвестициялық стратегиясы экономикалық типі және даму
деңгейі бойынша келесі елдерді ажыратады:
- Индустрияға дейінгі экономикалы (әдеттегідей, экономикасы шикізат
көзінен құрылған елдер);
- Индустриалды экономикалы елдер;
- Постиндустриалды экономикалы елдер;
- Аралас экономикалы елдер;
- Инновациялы экономикалы елдер немесе білімге негізделген экономикалы
елдер (сонымен қатар, интеллектуалды экономика, жаңа экономика,
ақпараттық экономика терминдері пайдаланылады).
Технологиялық алдыңғы қатарлы елдердің экономикасы үшін индустралды-
ақпараттық қоғам түсінігі енгізілген. Г.Клейнер келесі сатыны когнетивті-
инновациялық деп атаған (когнетивті термині білімге айналған
конденсацияланған ақпаратты білдіреді). Жалпы дамуы бойынша әлемдік
қоғамдастық елдерін қосымша тағы ішкі бірнеше топтарға бөлуге болатын,
келесі негізгі топтарға бөледі [4, б. 56].
Дамыған елдер – жоғары технологиялы және тиімді экономикалы елдер.
Оларға негізінен, Экономикалық серіктестік және даму ұйымының (ЭСДҰ) мүше-
елдері жатады. Бұл АҚШ, Канада, Еуропалық елдер, бұрыңғы кеңестік елдерді
қоспағандағы Жапония, Жаңа Зеландия, Австралия,, сонымен қатар Израиль,
Сингапур.
Дамыған елдерге экономиканың постиндустриалды бағытымен елдер жатады
(бағдарламалық қамсыздандыру дамыған, жартылай өткізгіштік технологиялар,
компьютерлік ғылым және техника, байланыс жүйелері, ядролық энергетика,
энергиямен қамсыздандыру, биотехнология және және т.б). Бұл елдер
экономиканың жаңа қабатына ұмтылады – ақпараттық экономика немес жаңа
экономика (экономиканың жаһандануы, интернет-бизнес және интернет-
технология, жаһандық ақпараттық технологиялар, жаһандық психибиологиялық
технологиялар, молекулярлы электроника және т.б.). Бұл технологиялар
қазіргі заманғы әдебиеттерде high-tech (жоғары технологиялар) атауын алған
[5, б. 23].
Әлемнің дамыған елдері әлемдік адам капиталының негізгі үлесін
иеленеді. Сонымен қоса, дамыған елдер инвестицияның бір бөлігін нақты адам
капиталына жүзеге асырады. Бұл оларға технологиялық және интеллектуалды
дамуда, сонымен қатар халықтың өмір сүру сапасының алдыңғы қатарлы өсімінде
шешуші артықшылықтарды береді.
Дамушы елдер – экономикасы индустралды бейімделген елдер. Олардың
қатарына азиялық барыстар (Оңтүстік Корея, Тайвань, Тайланд, Малайзия,
Қытай және Шығыс Азияның басқа да елдері), кейбір латын американдық елдер
(Бразилия, Чили, Мексика және т.б.).
Өкшелеп келе жатқан дамыған елдер - әлемнің кедей елдері (негізінен
Орталық Африка елдері, аралдық елдер және т.б).
Дамыған елдерді үш топқа бөлуге болады:
1. дамыған фундаменталды және қолданбалы ғылыммен, венчурлы бизнеспен
елдер – жаңа және жаңашылдық технологияларды жобалау және сатудағы
әлемдік көшбасшылар. Бұл топқа АҚШ, Жапония, ГФР, Ұлыбритания және
Франция жатады.
2. ғылыми-техникалық потенциалы бойынша осы топқа жақын елдер. Канада,
Израиль, Щвеция, Голландия, Австралия, Финляндия.
3. дамыған елдер – жеке жоғарғы технологияны жобалаушы, алдыңғы қатарлы
технологияны пайдаланушылар: Италия, Сингапур, Жаңа Зеландия,
Люксембург, Греция, Португалия және т.б. [6, б. 138].
Әлемдік көшбасшылардың стратегиясы (бірінші топ) ғылыми техникалық
және технологиялық көшбасшылық күресінде және жағарғы технология нарығында
бәсекелік артықшылықтарды орнықтырудан тұрады. Дамыған елдер үшін
артықшылықты даму келесілер болып табылады:
- өмір сапасының өсімі;
- адам капиталының деңгейі және сапасының жылдам өсімі,
- ЖІӨ тұрақты және орынды өсімі;
- фундаменталды және қолданбалы ғылымның дамуы және ары қарайғы
тереңдей түсуі;
- жаңа технология, жаңа инновациялық өнім, тиімді өндіріс және
көшбасшы салалар, әлемдік нарықтағы елдің бәсекелік артықшылықтарын
орнықтыру;
- төмен инфляция және тұрақты бағалар;
- халықтық әлеуметтік қорғалуы;
- ішкі және сыртқы сауданың балансы;
- экономиканың жаһандануы;
- жаһандық желілерді қоса алғандағы жаңа инфрақұрылымды құру, дамыту
және жетілдіру.
Дамушы елдерді екі топқа бөлуге болады: 1. Әлемнің көшбасшы елдеріне
болжанған болашақтағы жан басына шаққандағы ЖІӨ және ғылыми-техникалық даму
бойынша жақындау мақсатын алдына қойған, дамыған экономикалы елдер
(Оңтүстік Корея, Тайвань, бразилия, Мексика, Қытай және т.б.). Бұл
елдердің стратегиясы көшбасшы елдерден алынған жоғарғы технологияны қамту
және олардың негізінде жеке технологияны жасау.
2. Халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасы және жан басына шаққандағы
ЖІӨ өсімімен, экономиканың индустриалды секторын құрумен, шикізат және
еңбекті жеткізушілердің рөлімен қанағаттанатын, дамушы елдер (Турция,
Египет, Оңтүстңк Африка Республикасы, Чили).
3. Өкшелеп келе жатқан дамыған елдер. Елдердің бұл тобы дамыған
елдердің өздерінің даму деңгейлері бойынша артта қалған және жағдайды
өзгертуі мүмкін дамудың нақты стратегиясын иеленбейді [7, б. 213].
Шариғат заңы бойынша өмір сүретін, ислам елдерінің тобын жеке бөліп
қарастыру қажет (Иран, Сауд Арабиясы және т.б.). Осылардың көбі
салыстырмалы өмір сүрудің жоғары орта деңгейін мұнай және газды сату
есебінен алады. Бірақ осы елдердің даму перспективасы анық емес. Шариат
заңдары принципінде тиімді экономика құруға кедергі келтіреді (кейбір
елдердегі әйел еңбегіне тыйым салу, тікелей коммерциялық несиеге тыйым,
қызметтің кейбір салаларында бәсекеге тыйым салу және т.б). және олардың
елдерінің діни сипатты сақтау барысында олар басқа елдермен әлемдік
экономикада бәсекеге түсе алмайды [8, б. 99].
Ел деңгейінде инвестициялық стратегия приоритетті салалар,
кәсіпорындар, әлеуметтік-экономикалық даму бағыттары, институционалдық
даму, инфрақұрылымның дамуы, азаматтық қоғамның қалыптасуының дамуын
қаржыландыру және таңдау міндетін шешеді. Өкшелеп келе жатқан экономикалы
елдер тарихы қысқа мерзімде тиімді және бәсекеге қабілетті экономика құру
міндеті тұр. Сәйкес міндетті экономиканы қатаң мемлекеттік реттеу және
әлемнің дамыған елдірінің қолдауымен ғана шешуге болады. Жоғарыда аталған
елдерге сәйкес қолдауды АҚШ көрсеткен.
Өкшелеп келе жатқан экономикалы елдердің ұзақ мерзімді стратегиясы
сатылы сипатты иеленеді. Әрбір сатыда даму приоритетті салалар мемлекетпен
анықталады және оларға мемлекеттік қолдау преференцияның түрлі тегінің
түрінде көрсетіледі. Шығыс Азия елдерімен бастан кешірілген даму жолын
шығыс – азиялық даму жолы ретінде қарастыруға болады. Осы елдердің даму
стратегиясы кейбір жалпы белгілермен сипатталады:
- Шығыс-азия елдерінің инвестициялық стратегиясы өнеркәсіптің экспорттық-
бейімделген салаларын дамытуға жоғарылатылған салымдарға негізделеді;
- АҚШ және Ұлыбританияның түрлі қолдаулары;
- Төмен мемлекеттік шығындар:
- Төмен салық деңгейі:
- Өте жоғары ішкі және сыртқы инвестиция;
- Сыртқы нарыққа экономиканың бейімделуі;
- Көшбасшы әлем елдерінің жаңа технологияларынан жоғары тәуелділік;
- Инновацияға жоғары қабілеттілік;
- Жоғары қосылған құнмен тауарлардың ішкі бәсекелік нарығының
жеткіліксіз дамуы;
- Адам капиталының жоғары деңгейі мен сапасы;
- Нарық талаптарына бейімделудің жоғары қабілеттілігі;
- Экономиканың дамуының артынша мемлекеттік институттарды, басқару
жүйесін және демократияның даму деңгейін өзгертуге қабілеттілік;
- Осы елдердегі саяси сфераның демократиялық өзгеруі және экономикадағы
либералды реформалар арасында уақытша жалау маңызды орын алады.
Елдің инвестициялық стратегиясы оның дамуының, экономика
секторларымен және адам капиталының басқа да жеке стратегияларымен
байланысты иеленеді. Инвестициялық стратегия негізі қалаушы стратегия болып
табылады, дегенмен басқа да бағдарлама, стратегия және жаспарлардың
қаржыландырылуын қамсыздандырады. Осы байланыстардың негізі өмір сүру және
экономиканың барлық салаларына жоғары технологияның ендіруді
қамсыздандырушы және инновациялық секторды, венчурлық бизнесті, білім
берудің тиімді жүйелерін, ғылымды, қаржыландыру жүйесін қамсыздардырудың
базалық қызметін атқарады.
Инвестициялар – қандай да бір игіліктің өсімі мақсатында қандай да
бір жобаны қаржыландыру (бірнеше игіліктің) немесе осы жобаларға сол
мақсатта ақшалық емес ресурстарды салу: бағалы қағаздар, материалдық
ресурстар, интеллектуалды ресурстар (лицензия, патент, бағдарламалық
қамсыздандыру және т.с.с) [9, б. 36].
Инвестициялар ел, аймақ, кәсіпорын және ұйымның дамуының маңызды
факторы болып табылады. Бірақ, инвестициялар өз бетіңше жетістікті дамудың
жеткілікті факторы болып табылмайды. Инвестиция қалай жоспарланады және
болжанады, инвестициялық үрдіс қалай ұйымдастырылады, инвестиция қалай
территориялық бағытталады, қандай мақсатта және неменеге салынады, инвестор
кім болып табылады және жобаны кім жүзеге асыратындығы маңызды. Жалпы,
бастауынан бастап соңына дейіңгі тұтас инвестициялық үрдіс маңызды:
инвестициялық жобаның алдын ала жасалған талдауы, орындалу барысындағы оның
мониторингі және түзетулері, оның аяқталуы. Макроэкономикалық деңгейде
қазіргі таңдағы игілік кешегі инвестициялардың маңызды деңгейдегі нәтижесі
болып табылады, өз кезегінде кешегі еңбек өнімділігінің өсімінің және
жоғары дәрежедегі өмір сүру игілігінің негізін қалайды. Біз ылғи бүгін және
кеше иеленгеннің арасындағы – жол түйісінде боламыз. Біз бүгін жүзеге
асырғандарды қаншалықты деңгейде қорланып және инвестицияласақ, оны ертең
қолданудың көп мүмкіндігі болады. Керісінше, бүгінгі ресуртардың көп
бөлігін тұтынуға жұмсасақ, онда ертеңгі күні тұтынудың жоғарғы деңгейіне
бізде төмен мүмкіндік болады.
Инвестиция микро деңгейде де маңызды рөлді ойнайды. Бұл деңгейде олар
келесі мақсаттарға қол жеткізу үшін қажет:
- өндірісті кеңейту және дамыту;
- негізгі қорлардың шамадан тыс моральдық және физикалық тозуын
болдырмау;
- өндірістің техникалық деңгейін арттыру;
- нақты бір кәсіпорынның бәсекеге қабілетті өнімін қамсыздандыру және
сапасын арттыру;
- табиғатты қорғау іс шараларын жүзеге асыру;
- бағалы қағаздарды сатып алу және құралдарды басқа кәсіпорындардың
активтеріне салу;
Соңында олар болашақта кәсіпорынның дұрыс қызмет етуіне, тұрақты
қаржылық жағдай және максималды табыс алуды қамсыздандыру үшін қажет.
Осылайша, инвестициялар маңызды экономиканың құрамдас бөлігі болып
табылып, макро және микро деңгейлерде маңызды рөлді ойнайды. Бірінші
кезекте, кеңейтілген және қарапайым қайта өндіру үшін, құрылымдық қайта
өзгерулер, табысты максималдау және осылардың негізінде көптеген әлеуметтік
мәселелерді шешу тұрады. Республикадағы инвестициялық қызметтің жағдайды
келесі көрсеткіштердің динамикасы сипаттайды:
1. ұлттық табыс;
2. ЖІӨ және ЖҰӨ;
3. өнеркәсіптік өндіріс көлемі;
4. өнеркәсіп өнімінің жеке түрін шығару;
5. ауыл шаруашылық өнімінің көлемі;
6. қоғамдық еңбек өнімділігі;
7. және тағы басқалары.
Осы көрсеткіштердің объективтілігі инвестициялық қызметті бағалауда
олардың өсімі инвестиция салымынсыз мүмкін еместігімен байланыстырылған.
Осы көрсеткіштердің өзі де белгілі бір көлемде инвестицияны тиімді
пайдалану сипаттайды. Егер, көрсеткіштердің өсім қарқыны инвестицияның өсім
қарқынынан жоғары болса, онда бұл инвестицияны тиімді пайдаланудың
белгісінің жоғарылауы және керісінше [10,б. 99-100].
Инвестициялардың болуы меншіктің болуымен байланысты болғандықтан,
капиталдың кімге тиесілі болуына байланысты мыналарды бөліп қарастырады:
– мемлекеттік инвестициялар – экономикалық процестерді, әлеуметтік
саланы қолдау мен дамытуға бағытталатын мемлекеттік және жергілікті бюджет
қаражаттары, мен өзге мемлекеттік қаржылық қайнар көздер түрінде жалпы
ұлттық өнімнің бөлігі;
– жеке инвестиции – акционерлік немесе жеке капитал түріндегі
мемлекеттік емес қаражаттар салымын білдіреді.
Капиталдың салыну саласына байланысты инвестциялар былайша жіктеледі:
– нақты (өндірістік) инвестициялар – өндірістік салаға тікелей
салымдар, олар құн өсімін қамтамасыз етіп, өндіріс қаражаттарының қосылған
құнын құрайды;
– қаржылық (спекулятивтік) инвестициялар – қаражаттарды түрлі қаржылық
құралдарға салу (осы инвестициялардың экономикалық мәні уақыт бойынша
қаржылық құралдардың құнын өзгерту есебінен пайданы қамтамасыз етуден
тұрады);
– материалдық емес активтерге инвестициялар – инновациялық және
әлеуметтік салаларда әрекет ететін инвестициялар. Аталмыш инвестиция
түрінің экономикалық мәні ғылыми-техникалық деңгей (материалдық активтердің
бәсекеге қабілеттілігінің салдары ретінде) және өмір сапасын (адамзат
факторына инвестициялау арқылы) арттыру арқылы жалпы ұлттық табыс өсімін
қамтамасыз етуден тұрады.
Инвестицияларды пайдалану сипаты мен функционалды формасына байланысты
аталмыш категория былайша жіктеледі:
– кәсіпкерлік капитал – пайда алу мақсатында экономикалық процестерге
тікелей немесе жанама салымдар;
– ссудалық капитал – нақты бекітілген пайыз алу мақсатында шаруашылық
субъектілерге ұсынылатын займ түріндегі салымдар;
Салу мерзімі бойынша жіктеуге болады:
– қысқа мерзімді инвестициялар – бір жылдан аз мерзімге капитал салымы;
– орта және ұзақ мерзімді – 1 жылдам астам мерзімге инвестициялар.
Инвестицияларды талдау үшін олардың салу мақсаты бойынша жіктелуі зор
тәжірибелік маңызға ие:
– тікелей инвестициялар – белгілі экономикалық мүддеге ие болу
мақсатында капитал салу, мұнда инвестордың меншігі мен капиталды
орналастыру объектісін бақылауды білдіреді;
– қоржынды инвестициялар – инвесторға инвестициялау объектісін нақты
бақылау мүмкіндігін бермейтін құнды қағаздарға салымдар мен өзгеде салу
формалары [11, б. 25].
Инвестициялық стратегия түсінігінің астында қандай да бір бағытта
шығындау жолымен қол жеткізілетін және шешілетін, маңызды мақсат және
міндеттерді (ағымдық) түсіну қажет. Стратегияның бірінші кезектік мәселесі
– мақсат туралы мәселе болып табылады. Бірақ, мұнымен қатар мақсатты тиімді
деп бағалауға болмайды. Кейбір жағдайларда мысалы, дағдарыстан шығу ретінде
анықталады. Шын мәнінде ары қарай дағдарыстан шығу өндірістің қандай да бір
салаларының қарқынды дамуы арқылы жүзеге асады. Сәйкесінше, мақсат қандай
да бір саланың және экономиканың тұрақтануын қамсыздандыратын және оның
дағдарыстан шығуын қамсыздандырушы деңгейге дейінгі қоғамдық өндірістің
басқа да құрылымдарының дамуы болуы мүмкін.
Стратегиялық мақсатты анықтамайынша саясат борпылдақ және
сондықтан, тиімділігі төмен болып табылады. Олар елдің экономикасында
қалыптасқан жағдайдан шыға отырып негізделеді, бірақ бұл оларды
альтернативті емес етіп жасамайды. Өндіріс салаларының қарқынды жолмен
дамуының жақсы нұсқасын тиімді таңдау және стратегиялық мақсатты анықтау,
инвестицияны басқарудағы басты қиыншылықты туғызады.
Стратегиялық (ағымдық) мақсаттар нақты және тура қалыптастырылған,
ұзақ мерзімді, ірі көлемді және мемлекеттің әлеуметтік және экономикалық
саясатының мақсатқа бағытталған бұйрықтары мен корреспондиттелген болуы
мүмкін. Инвестициялық стратегия мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық
саясатының алшақта жеке дара қызмет ете алмайды, сондықтан ең жақсы тәсіл
олардың келісуі - әлеуметтік саясаттың бір бөлігі ретінде инвестициялық
саясатты анықтау. Бұдан өзге мәселені осылайша шешу саяси ереженің барлық
жүйесін олардың жиынтығы ретінде көрсетуге және мазмұны жағынан маңызды
иеленбейтін, бірақ әдіснамалық- маңызды аталған саясаттарды жеке
қалыптастыру барысында қашып құтыла алмайтын қайталануларды шеттейді. Басқа
сөзбен айтқанда, инвестициялық саясат қаржылық құралдарды олардың қалыптасу
көзінен тәуелсіз мемлекеттік басқару құралдары мен алға қойылған
мақсаттарға қол жеткізуге мүмкіндік беретін, әлеуметтік экономикалық
саясаттың жалғасы.
Алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу үрдісі мерзімі бойынша шектеуді
иеленуі қажет. Инвестициялық саясаттың соңғы тиімділігі алға қойылған
мақсаттардың қол жеткізу дәрежесімен анықталады. Сондықтан, орнатылған
мерзімнің өтуі бойынша олардың жетістіктерінің дәрежесі туралы талқылау
мүмкін болу үшін мемлекеттік саясаттың стратегиялық мақсаттарын тура және
нақты анықтау маңызды. Алға қойылған мақсаттардың жетістіктерін бағалау
мүмкіндігі инвестициялық саясат мәнінің маңызды белгілерінің бірі. Екінші
жағынан мемлекет қол жеткізілуі орнатқан мерзімде мүмкін болатын мақсат
және міндеттерді алға кою.
Инвестициялық саясаттың стратегиялық мақсаттарына қол жеткізу үшін
көптеген әр түрлі тәсіл және әдістердің пайдаланылуы мүкін. Инвестициялық
стратегияны басқарудың маңызды тактикалық формасы мемлекеттік қаржылық
ресурстар болып табылады. Олар қоғамдық өндірісті ынталандыруға немесе
әлеуметтік мәселелерді шешуге ынталандырылған. Айталық, мемлекеттің
кәсіпорын құруға, құрылыс үшін алаңды дайындауға және жеке капитал үшін
(акционерлік) ары қарай аймақты тартымды ету үшін өндірістік және
әлеуметтік инфрақұрылым объектілерінің құрылысына үлестік қатысу жолымен.
Бірақ қоғамдық даму үрдісіне мемлекеттің инвестициялық құюларымен әсер етуі
шектелмейді.
Мемлекет алдында жалпы ұлттық қызығушылыққа қысым көрсетпей, отандық
(акционерлік) және шетелдік инвесторлардың белсенділігін реттеу міндеті
тұр. Бұл үшін ол салықтық, несие-қаржылық әсер етудің тиімді әдістерін
табуы, сонымен қатар тиімді амортизациялық саясатты анықтауы қажет.
Инвестициялық үрдісті тактикалық басқарудың маңызды формасы алға қойылған
мақсаттарға қол жеткізу және қажетті міндеттерді шешу үшін, сонымен қатар
олардың жетістіктеріне бағдарлама және жоспарды жобалауға қатысу үшін
мемлекеттік құрылымдардың келісілген ілеспелі іс- әрекеттері болып
табылады.
Инвестициялық саясат сапалық және сандық сипатты иеленуі мүмкін.
Біріншілері инвестициялаудың жалпы бағыттарын, приоритетті қаржыландыру
шекараларын және тағы басқа параметрлерді бейнелейді. Сандық сипаттамалар
белгілі бір көлемді толық бейнелеуі қажет: инвестициялық шығын соммасы,
олардың экономикалық тиімділігінің көрсеткіштері және т.б [12, б.45].
Инвестициялық саясат қатынастың қиын және тұтас жүйесін бейнелейді,
соның ішінде стратегиялық мақсат, міндет және тактикалық тәсілдердің
мемлекет салу көзінен тәуелсіз олардың көлемді, интенсивтілікті және
құрылымды ынталандыру субъектісі болып табылатын, олардың жетістіктері және
шешімдерінің тәсілдерін бейнелейді. Үкіметтің инвестициялық саясат
концепциясын жасау және қабылдауы оның үстінен жұмыс жасауды аяқтау үшін
бірінші және ағымдық нәтиже болып табылады.
Инвестициялық саясат сипаттамасының мәнінде негізгі мақсатты анықтау
және оны ішкі мақсаттардың жүйесіне жатқызу болып табылатын жоспарлаудың
бағдарламалық мақсаттық әдісімен ұқсастықты иеленеді. Жеке айтқанда,
инвестициялық саясаттың стратегиялық мақсаттарының олардың жетістіктерінің
тәсілдерімен, әдістерімен үйлесуі инвестициялық сфераны кешенді басқаруды
анықтайды. Инвестициялық саясаттың маңызды құрама бөлігі және оның
нәтижесінің маңызды шарасы қандай да бір елдегі инвестициялық климат болып
табылады.
Әлемдік тәжірибеде екі инвестициялық саясат ажыратылады: экстенсивті
және интенсивті. Экстенсивті тип барысында капиталды аккумуляциялау және
өсіру негізіен өндірістік активтердің техникалық деңгейін маңызды
өзгеруінсіз жүзеге асады. Интенсивті инвестициялық саясат инновациялық
үрдістердің өзгеруі, жаңа технология және техниканы пайдалану барысында
капиталды тарту және пайдалануды білдіреді. Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттік инвестициялық тетік интенсивті тип бойынша дамуы тиіс. [13]
1.2 Қазіргі кездегі инвестицияның институциондық формалары немесе
оның жіктелуі
Инвестиция түсінігін анықтаудың, оның экономикалық мәнін түсінуде
көптеген тәсілдерін бейнелейтін түрлі модификациясы бар. Инвестиция- бұл
болашақта оның артуының мақсатында қандай да бір бизнеске капитал салу.
Инвестициялау нәтижесінде алынған капитал өсімі инвестордың ағымдағы
кезеңдегі қолда бар құралдарды пайдаланудан бас тартудың орнын басатындай
жеткілікті болу керек.
Экономикалық категория ретінде инвестиция келесілерді бейнелейді:
1. Алғашқы авансталған құнның өсімі мақсатымен кәсіпкерлік қызмет
объектілеріне кпитал салу (табыс формасында);
2. Түрлі жоба және бағдарламаларды жүзеге асыру үрдісінде
инвестициялық қызметке қатысушылардың арасында туындайтын
ақшалай (қаржылық) қатынастар.
Инвестицияның сипаттық белгілері:
- Табыс әкелуге олардың потенциялдық қабілеттілігі;
- Инвестициялау үрдісі шаруашылық жүргізуші субъектілердің активтерінің
ұқсас түрлеріндегі қорлардың өзгеруімен байланысты;
- Инвестициялау үрдісінде сұраныспен, ұсыныспен және оларды тарту
құнымен ажыратылатын, қаржылық ресурстардың әр түрлі түрлері
қолданылады;
- Капитал салу мерзімінің болуы (аталған мерзім әрбір инвестор үшін ылғи
жеке дара);
- Салымды инвесторлар деп атайтын заңды тұлғалар және азаматтар жүзеге
асырады;
- Капитал салымының тәуекелінің болуы, дегенмен соңғы мақсатқа қол
жеткізу ықтималды сипатты иеленеді.
Әлемдік тәжірибеде инвестициялар венчурлі, тікелей, қоржындық және
аннуитетті болып бөлінеді.
Венчурлі инвестициялар - бұл термин тәуекелді салымдарды белгілеу
үшін пайдаланылады. Олар бизнестің жаңа салаларында және үлкен тәуекелмен
байланысты өз қызметтерін жүзеге асырушы жаңа кәсіпорын немесе ұйымның
акциясының салым салуды білдіреді. Венчурлық инвестициялар салынған
құралдардың жылдам сатып алуына есептелген жобаларға салынады, бірақ олар
тәуекелдің жоғарғы дәрежесіне иеленеді. Капиталдың тәуекелдік салымдары
жаңа технология облыстарында шағын инновациялық фирмаларды қаржыландыру
қажеттілігіне негізделген.
Қоржындық инвестициялар - қоржындық бағалы қағаздарды қалыптастыруға
бағыттаоған салымдар. Қоржын - бұл салымшының нақты инвестициялық мақсатына
қол жеткізу үшін құрал қызметін атқаратын, жинақталған түрлі инвестициялық
құндылықтардың (қарапайым және жеңілдетілген акциялар, мемлекеттік және
корпаративтік облигациялар, жинақтаушы және депозиттік сертификаттар,
кепілдік куәліктер және т.б.) жиынтығы [14, б.49].
Аннуитет - белгілі бір тұрақты уақыт аралығынан кейін салымшыға
белгілі бір табыс әкелетін инвестициялар. Негізінен бұл сақтандыру және
зейнеткерлік қорларға құрал салу. Сақтандыру компаниялары және зейнеткерлік
қорлар олардың иелері болашақтағы күтілмеген шығындарды жабуға пайдалана
алатын, міндеттемелерді шығарады.
Салымдарды өсіру мүмкіндігі инвесторларды жоғарғы тәуекелділікке
баруға мәжбүрлейді, инвестициялық ағымдардың қозғалысын басқарады,
инвестициялық қоржында, қаржылық активтерді орналастыруда түрлі
комбинацияларды жүргізеді. Инвестициялық қызмет орбитасында физикалық
тұлғалар, шағын және орта фирмалардан бастап, ірі халықаралық
корпарациялар, банктер және тіпті үкіметке дейінгі нарықтық экономиканың
субъектілерінің кездейсоқ кең шеңбері айналады. Салымдар түрлі сфера және
объектілерге, түрлі форма және бағыттарда жүзеге асырылады. Сондықтан
инвестиция мәселесі маңызды тәжірибелік мәселе болып табылады.
Инвестициялар жеке қор биржаларын иеленетін, АҚШ, Еуропа және Жапония
сияқты, сонымен қатар Әлем үштігінің әрбір еліндегі сияқты әлемдік
қаржылық жүйенің көпшілігінің негізін құрайды. Осылайша, инвестиция
субъектілері келесілері болуы мүмкін:
- Мемлекет;
- Жеке және заңды тұлғалар (отандық және шетелдік);
- Кәсіпорындар, фирмалар, АҚ, концерндер,комбинаттар және т.б.;
- Банктер (Ұлттық және комерциялық);
- Сақтандыру ұйымдары;
- Зейнеткерлік қорлар (Жек және мемлекеттік);
- Инвестициялық қорлар;
- Халықаралық ұйымдар;
- Басқа бюджеттен тыс қорлар және т.б.
Инвестициялық қызме объектілері келесілер болып табылады:
- Экономиканың барлық сала және сфераларындағы негізгі және айналым
қорлар;
- Бағалы қағаздар (акция, облигация, сертификаттар және т.б.);
- Мақсаттық ақша салымдары,
- Ғылыми техникалық өнім;
- Мамандарды даярлау және қайта даярлау;
- Мүліктік құқықта және интеллектуалды құқыққа меншік.
Инвестицияны есептеу, талдау және жоспарлау үшін жеке белгілер
бойынша жіктеледі. Біріншіден, ақша құралдарын салу объектісі бойынша нақты
және қаржылық инвестициялар бөлінеді. Нақты инвестициялар (капиталдық
салымдар) - материалдық және материалдық емес активтерге ақша құралдарын
аванстау. Материалдық инвестициялар негізгі капиталдың элементтерін сатып
алу немесе құрумен байланысты, ережедегідей бағдарламаның инвестициялық
жобаның шеңберінде жүзеге асырылады.Осы мақсат үшін жеке және заемдық
құралдар пайдалануы мүмкін. Соңғы жағдайда инвестор нақты жобаға несиелік
салымды жүзеге асыратын банк болады. [15, б.75]
Материалдық емес (потенциялды) инвестициялар құралдарды кадрларды
даярлау және қайта даярлауға, ғылыми зерттеулерді тәжірибе конструкторлық
жұмыстарды жүргізуге және жаңа өнімнің өнеркәсіптік нұсқасын жасауға және
т.б. салынған жағдайда, материалдық игіліктерді жасау барысында жүзеге
асады. Әдетте ғылыми зерттеу және тәжірибе конструкторлық жұмыстарды
жүргізумен байланысты материалдық емес активтерді салуды инновациялық
инвестициялардың жеке дара тобына бөлінеді, ал салымдар білім деңгейін
жоғарылатуда жүзеге асады.
Қаржылық инвестициялар төлемдік және қаржылық міндеттемелердің барлық
түрін қамтитын қаржылық активтерге капитал салуды білдіреді. Олар басым
маңызды бағалы қағаздар иеленетін түрлі қаржылық құралдарға құрал салуды
білдіреді. Нақты инвестициялардан айырмашылықта қаржылық инвестицияларды
қоржындық деп атайды дегенмен инвестордың приоритетті мақсаты қаржы
активтерінің тиімді жиынтығын қалыптастыру және бағалы қағаздармен операция
жүргізу үрдісінде оларды басқару болып табылады. Қаржылық инвестициялардың
жүзеге асырылуы бюджеттік қордың толтырылуына келіп түсетін мемлекеттік
бағалы қағаздар, ақша құралдары және эмисиондық бағалы қағаздарда қоржындық
инвестицияларға ажыратады. Қаржылық капитал өте мобильді. Ол перспективті
компаниялардың акцияларын немесе тиімді облигацияларды сатып алу мүмкіндігі
бар, елдің қаржылық нарығына тез ауыса алады, ал ситуация нашарлаған
жағдайда оны оперативті түрде алшақтата алады.
Екіншіден экономикадағы инвестиция рөлін анықтау үшін екі кілттік
түсінік қолданылады- жалпы және жеке инвестициялар.
Жалпы инвестициялар негізгі құралдарды және материалдық емес
активтерді сатып алуға, жаңа құрылысқа бағытталған, белгілі бір кезеңдегі
инвестияланатын құралдардың жалпы көлемін, сонымен қатар материалдық
өндірістік қорлардың өсімін білдіреді. Таза инвестициялар белгілі бір
кезеңдегі жалпы инвестициялардан аммортизациялық аударымдарды алып
тастағанға тең. Таза инвестициялар динамикасы елдің экономикалық өсімінің
сипатын бейнелейді.
Тәжірибеде үш жағдай мүмкін болады.
1. Егер таза инвестициялардың соммасы жағымсыз болса (ЖИ көлемі АА),
онда бұл мемлекеттік өндірістік потенциалының төмендеуін білдіреді
(тауар және өнім шығару көлемі). Мұндай жағдай өзінің негізгі
капиталын беруші мемлекет үшін сипатты.
2. Егер таза инвестициялардың соммасы нөлге тең болса (ЖИ көлемі = АА),
онда бұл экономикалық өсімнің ауытқуын білдіреді (депрессия).
3. Егер таза инвестиция көлемі жағымды болса (ЖИ АА), онда экономика
көтерілу сатысында тұрғандығын білдіреді, яғни негізгі және айналым
капиталының кеңейтілген өндірісін қамсыздандырады [16, б. 36-37].
Үшіншіден, инвестициялауға қатысу сипаты бойынша тікелей және жанама
инвестициялар ажыратылады. Тікелей инвестициялар ақша құралдарын салу үшін
объекті таңдауға инвестордың сөзсіз қатысуын негіздейді. Жанама
инвестициялар қаржылық делдалдар – коммерциялық банктер, инвестициялық
қорлар, сақтандыру компаниялары және т.б. арқылы жүзеге асырады. Соңғылары
жинақталған құралдарын олардың тиімді пайдаланылуын қамсыздандыра отырып,
өз көз қарасы бойынша аккумуляциялайды және орналастырады. Жанама
инвестициялар андеррайтинг арқылы басқа эмитенттердің бағалы қағаздарына
салым түрінде көрініс табады. [16, б.45]
Төртіншіден, инвестициялау кезеңі бойынша салымдарды қысқа мерзімді
(бір жылға дейіңгі мерзімге) және ұзақ мерзімді (бір жылдан астам уақытқа)
деп бөледі. Соңғылары капиталдық және ұзақ мерзімді қаржылық салымдар
формасында көрініс табады.
Бесіншіден, меншік формасы бойынша инвестициялар жеке, мемлекеттік,
бірлескен және шетелдік болып ажыратылады. Жеке инвестициялар мемлекеттік
емес меншік формасының заңды тұлғалардың, сол сияқты азаматтардың
кәсіпкерлік қызмет объектілеріне құрал салу. Мемлекеттік инвестициялар
мемлекеттік унитарлы кәсіпорындардың капитал салымын, сонымен қатар
федералды және жергілікті бюджет құралдарының салымын бейнелейді.
Алтыншыдан, аймақтық белгісі бойынша инвестицияларды ел ішіндегі және
шетелдегі салымдарға жүйелендіреді.
Жетіншіден, өзара байланысы бойынша инвестициялар изоляцияланған және
басқа факторлардан тәуелді деп боледі. Изоляцияланған салымдар басқа
инвестицияларға деген қажеттілікті туғызбайды (мысалы, құрал жабдықты
айырбастау бойынша капитал салу). Сыртқы факторлардан тәуелді инвестициялар
- өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымнан, инфляция қарқынынан және т.б.
болуынан тәуелді салымдар.
Сегізіншіден, инвестициялық үрдісте капиталды пайдалану сипатына
бойынша біріншілік инвестициялар, реинвестициялар және деинвестициялар
ажыратылады. Біріншілік инвестициялар салымды жеке, заемдік және
кәсіпорыннын сырттан тартылған құралдары арқылы капитал салуды білдіреді.
Реинвестициялар – бұрын жүзеге асырылған жоба және бағдарламалардың
нәтижесінде ақша құралдарын босату құралдарымен қайтадан инвестициялау
мақсатында капиталды пайдалану. Деинвестициялар – инвестициялық мақсатта
ілеспелі пайдаланусыз жоба және бағдарламалардан бұрын инвестицияланған
капиталдан қорытынды.
Тоғызыншыдан, сенімділік дәрежесі бойынша инвестициялар сенімді және
тәуекелді болып ажыратылады. Ең тәуекелді ғылыми зерттеу және жобалау
саласына инвестициялау болып табылады. Мұнда болшақтағы нәтижені және
ресурсқа деген сұранысты бағалау қиынға түседі. Аталған инвестиция түрін
қаржылық қолдаудың түрлі формалары федералды бюджет және арнайы мемлекеттік
бюджеттен тыс қорлардан жүзеге асырылады. Аз тәуекелді тауар және қызметті
сатудың жеткілікті тұрақты нарығының салаларына (бизнес сферасы) салу болып
табылады. Қазақстандағы қазіргі таңдағы ең сенімді деп жылу – энергетикалық
кешен салаларына және импорт алмастырушы сферасына инвестициялауды
есептейді. [17, б.89]
Инвесторлардың меншік формасынан шыға отырып, келесілерді ажыратады:
- жеке инвестициялар;
- мемлекеттік инвестициялар;
- шетелдік инвестициялар;
- бірлескен инвестициялар.
Инвестициялық жоба міндеттерінен шыға отырып, нақты инвестицияларды келесі
негізгі топтарға келтіруге болады:
1) Өндірістің тиімділігін арттыру үшін тағайындалған инвестициялар.
Олардың мақсаты құрал жабдықты өнімділікке айырбастау немесе
өндірістің жоғарғы тиімді аймақта өндірістік күштерді орналастыру
есебінен инвесторлардың өндірістік шығындарын төмендету үшін жағдай
жасау болып табылады.
2) Кеңейтілген өндірістегі инвестициялар. Аталған инвестициялар
қолданыстағы өндірістің негізінде қамтылған сату нарығы үшін
шығарылатын өнім көлемін кеңейту мақсатын көздейді.
3) Жаңа өндіріс немесе жаңа технология жасауға инвестиция.
4) Мемлекеттік және басқа да ірі тапсырысты қамсыздандыратын,
инвестициялар.
Инвестициялық жобаларда қатысу сипаты бойынша келесілер ажыратылады:
- тікелей инвестициялар;
- тікелей емес инвестициялар.
Тікелей инвестициялардың инвестициялық үрдіске инвестордың сөзсіз
қатысуын түсіндіреді, онда инвестор инвестициялау объектісін өзі анықтайды.
Бұл жағдайдағы инвестициялау көздері меншік сияқты және заемдік құралдар
ретінде де болуы мүмкін.
Тікелей емес инвестициялар түсінігінің астында қажетті сомманы
аккумулирлейтін, оларды өздерінің пікірлері бойынша орналастыратын,
қаржылық делдалдармен шығарылатын, бағалы қағаздардағы жеке және заңды
тұлғалардың салымдары түсіндіріледі.
Инвестициялар түрлі формаларда жүзеге асырылады. Инвестицияны талдау
және жоспарлауды жүйелендіру мақсатында олар белгілі бір жіктелген
белгілері бойынша топтастырылуы мүмкін. Инвестицияның жіктелуі оның
негізіне салынған критерийді таңдау арқылы анықталады. Инвестицияны жіктеу
барысында базистік типологиялық белгі ретінде құралды салу объектісі
көрінеді.
Құралдарды салу объектісі бойынша келесілерді ажыратады:
- нақты инвестициялар,
- қаржылық инвестициялар.
Нақты инвестициялар нақты экономикалық активтерге салымдардың
жиынтығы ретінде көрініс табады: материалдық ресурстар (физикалық капитал
элементтері, басқа да материалдық активтер) және материалдық емес активтер
(ғылыми-техникалық, интеллектуалды өнім және т.б.). Нақты инвестициялардың
маңызды құраушысы экономикалық әдебиеттерде тар мағынасында нақты
инвестициялар немесе капитал құрушы инвестициялар деп аталатын, капитал
салу формасында жүзеге асырылатын, инвестициялар болып табылады.
Қаржылық инвестициялар түрлі қаржылық активтерге, бағалы қағаздарға,
пай және үлестік қатысуларға, банктік депозиттерге құралдарды салуды
қамтиды.
Тәуекел деңгейіне қарай келесі инвестиция түрлері ажыратылады:
- агрессивті инвестициялар;
- біркелкі инвестициялар;
- консервативті инвестициялар.
Агрессивті инвестициялар жоғары тәуекел дәрежесімен, жоғары
табыстылықпен және төмен ликвидтілікпен сипатталады.
Біркелкі инвестициялар жеткілікті табыстылық және салымның ликвидтілігі
барысындағы тәуекелдің орташа деңгейімен ажыратылады.
Консервативті инвестициялар сенімділік және ликвидтілікпен сипатталатын,
төмен тәуекелді салым салуды білдіреді [18, б.122].
Экономикалық әдебиеттерде инвестициялардың негізгі формаларының
детальдануын бейнелейтін, басқа да жіктелулері көрсетіледі. Айта кетсек,
капиталдық салым формасында жүзеге асырылатын инвестицияларды келесі
түрлерге бөлуге болады:
1) шикізат сатып алу бойын тәуекелті төмендетуге бағытталған,
бұйымдарды компоектілейтін, баға деңгейіе ұстап тұруға
бағытталған, бәсекелестерден қорғауға және т.б. бағытталған,
қауіпсіздік инвестициялары;
2) өндірілетін өнімнің жоғары ғылыми-техникалық деңгейін қолдау
мақсатымен, жаңа технология және жобаларды іздеуге негізделген,
келіп түсетін инвестициялар;
3) мақсаты персоналдың еңбек ету жағдайын жақсарту болып
табылатын, әлеуметтік инвестициялар;
4) қажеттілігі экологиялық стандарт, өнімнің қауіпсіздігі,
менеджментті жүзеге асыру есебінен ғана қамсыздандырылуы мүмкін
емес, басқа да қызмет түрлерінің мемлекеттік талаптарын
қанағаттандырумен байланысты мәндетті инвестициялар;
5) кәсіпорын атағын қолдауға бағытталған, өкілдік инвестициялар.
Іс әрекет бағытына тәуелді келесі түрлерді ажыратады:
1) кәсіпорынды сатып алу немесе қамту барысында жүзеге асатын, бастапқы
инвестициялар;
2) өндірістік потенциалды кеңейтуге бағытталған, экстенсивті
инвестициялар;
3) өндірістің жаңа құралдарын сатып алу немесе дайындауға босатылған
инвестициялық құралдарды салу түсіндірілетін, реинвестициялар;
Экономикалық талдауда капиталдық салымдар формасында жүзеге асатын,
инвестицияны топтастырудың басқа да топтамасы қолданылады:
1) Физикалық немесе моральды тозған құрал жабдықты айырбастауға
бағытталған инвестициялар;
2) Құрал жабдықты модернизациялауға инвестициялар. Олардың мақсаты
өндіріс шығынын азайту немесе шығарылатын өнім сапасын арттыру болып
табылады;
3) Өндірісті кеңейтуге инвестиция. Мұндай инвестициялаудың міндеті
өнімге сұраныстың кеңеюі немесе өнімнің жаңа түрін шығаруға өту
барысындағы қолда бар өндірістің шеңберінде бұрын қалыптасқан
нарықтар үшін тауар шығару мүмкіндіктерін арттыру болып табылады;
4) Өнім номенклатурасыныі өзгеруімен, өнімнің жаңа тұрінің өндірісімен,
сатудың жаңа нарықтарын ұйымдастырумен байланысты әр тараптандыруға
инвестициялау;
5) Шаруашылық тәуекелді төмендетуге, бәсекеге қабілетті өнімнің
дәрежесін арттыруға, ғылыми – техникалық прогресстің жетістіктерін
енгізуге бағытталған, стратегиялық инвестициялар. Стратегиялық
инвестициялар құралдары арқылы экономикада құрылымдық өзгерістер
жүзеге асырылады, кілттік импортты алмастырушы өндірістер дамиды.
Осы инвестиция ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасының мемлекеттің инвестициялық портфельді
талқылау үнемі экономикалық ғылымның ең өзекті мәселелерінің бірі болған.
Мемлекеттің инвестициялық стратегиясы ұзақ мерзімді қаржыландыру және
дамуға негізделген объектілер мен субъектілердің даму приоритеттерін
анықтауды қамтиды. Бұл ұдайы өндіріс жүйесінде инвестицияларға өндірістік
ресурстарды жаңарту мен арттыруда, сәйкесінше экономикалық өсімнің жоғарғы
қарқынын қамтамасыз етуде инвестициялардың басты рольге ие болуымен
байланысты.
Көбінесе әдебиеттерде “инвестициялық портфель” түсінігі “бағалы
қағаздар портфелі” түсінігіне сай келеді делінген. Инвестициялар жалпы тура
(нақты) және портфельді болып бөлінетіндігі белгілі. портфельдік
инвестициялар – бұл бағалы қағаздарға салымдар. Яғни, портфельдік
инвестициялар және инвестициялық портфель түсініктері арасында өзіндік
байланыс бар. Алайда, біздің ойымызша, бұл категориялардың шынайы мазмұнын
ескерсек, инвестициялық портфель – бағалы қағаздар портфеліне қарағанда
кеңірек ұғым. инвестициялық портфель – бағалы қағаздардың, депозиттік
салымдардың және инвестициялық жобаларды қаржыландыру қаражаттарының
белгілі бір жиынтығы. Портфельді басқару өтімділік пен табыстылықтың
арасындағы тепе-теңдікті қолдауды қарастырады.
Менің ойымша, портфельдің өтеу мерзімдері бойынша құрылымы – жоспар
бойынша өтеу мерзімі болашақта болатын бағалы қағаздардың жиынтығы. Негізгі
төрт құрылым бар – қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді, балансталған және
гантелтектес. қысқа мерзімді портфельде өтеу мерзімі жақын арада болатын
бағалы қағаздар ғана болады.
Инвестициялық портфельді қалыптастыруға қатысты ғылыми негізделген
жаңа әдістерді өңдеу, әрекет етуші және жаңа бәсекелік артықшылықтарды
белсендендіруге бағытталуы керек. Оларды ынталандыру отандық кәсіпорындарды
жақын арада ел экономикасының жаңа технологиялық деңгейіне жеткізеді. Дәл
осындай түсінік арқылы Қазақстан Республикасының Президенті және Үкіметімен
қабылданатын республикадағы инвестициялық іс-әрекетті белсендендіру бойынша
қадамдар жүзеге асырыла бастады. Осылайша, Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 атты стратегиясының
басымдықтарының бірі – экономикалық өсімнің жоғарғы қарқынын қамтамасыз
етуге бағытталған мемлекеттің инвестициялық саясатын өңдеу және жүзеге
асыру. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі
Индустриалды инновациялық даму стратегиясында да жалпы елдің
инвестициялық стратегиясының жақын болашақтағы мүмкіндіктері мен жоспарлары
қамтылған.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі – инвестициялық портфельді қалыптастыру
және оның табыстылығын анықтау және оның сапалы жаңа дәрежеге көтерілуімен
байланысты.
Инвестициялық портфельдің тиімділігін арттыру, құру және жүзеге асыру
мәселесі түрлі экономикалық мектептермен талқыланған, олардың әрбіреуі
инвестициялық процесті ұйымдастыруға қатысты өздерінің ғылыми-әдістемелік
тәсілдемелерін өңдеген. Инвестициялық процестердің мәні мен заңдылықтарын
айқындауда айтарлықтай рольге шетелдік және отандық авторлардың пікірлері
ие болды. Олар: С.С. Сатыбалдин, Е.Қарымсақов, Г. Аубакирова, С.Н. Ахметов,
М.С.Муханалиева, О.Белоусова, О.В.Данилова, Г.Шөптібаева, Д.И.Данабаев және
т.б.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – инвестициялық портфельді қалыптастыру және
оның табыстылығын анықтаудың теориялық моделін құру, және оның механизмін
жетілдіру бойынша ұсыныстарды ғылыми негіздеу.
Дипломдық жұмыс мақсатына сәйкес мынадай мәселелерді шешу алға
қойылады:
– инвестициялар, инвестициялық стратегия категорияларының
экономикалық мәні мен мазмұнын айқындау;
– инвестициялық портфельдің мәнін ашу, қазіргі таңда Қазақстанда
инвестициялық портфельді қалыптастырудың теориялық аспектілерін зерттеу;
– Қазақстан Республикасындағы инвестициялық портфельдің әдістемелік
негіздері және өзара әрекеттесу механизмін талқылау.
Дипломдық жұмысты зерттеу пәні – инвестициялық портфельдің мәселелері
мен мақсаты.
Зерттеу объектісі – ұлттық бағалы қағаздар нарығы.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі өткізілген зерттеу логикасымен
анықталған. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен
қолданылған әдебиеттердің тізімінен құралған.
1 ИНВЕСТИЦИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Инвестицияның мәні, мақсат-міндеттері және нарықтық экономикадағы
алатын орны
Инвестициялық стратегия түсінігі үш бағанаға негізделеді:
инвестиция, стратегия және даму түсініктеріне [1, б. 56].
Инвестиция – бұл болашақта табыс алу немесе өзге әлеуметтік,
экологиялық, білім беру, инфрақұрылым және т.б. игіліктерді алу мақсатында
қаржылық және экономикалық ресурстарды ұзақ мерзімді салу.
Стратегия – бұл субъектінің ұзақ мерзімді даму жоспары: ел, аймақ,
муниципалды құрылыс, кәсіпорын немесе ұйым. Стратегия түсінігімен
жалпыланған немесе бекем сипатты иеленетін, концепция түсінігі жақын.
Концепция – бұл субъектінің дамуының біртұтас жоспары: ел, сала,
аймақ, кәсіпорын немесе ұйым. Субъектінің дамуының жалпы стратегиясын
ажыратады, мысалы, елдің, аймақтың, корпорацияның даму стратегиясы, және
жеке стратегиялар: инвестициялық стратегия, инновациялық стратегия,
персоналдың даму стратегиясы, жоғарғы технологиялардың даму стратегиясы,
мұнай өнеркәсібінің даму стратегиясы және т.б.
Дамудың ұзақ мерзімді бағдарламасы – стратегияның бөлшектенген
стратегиясы. Тактика – қысқа мерзімді бағдарлама, субъектінің даму жоспары
және оперативті және қысқа мерзімді мәселелер мен міндеттерді шешу. Елдің
концепциясы, жалпы стратегиясы және даму бағдарламасы инвестициялық
стратегияға негізделеді.
Инвестициялық стратегия – елдің алға қойған мақсаттарын, жобаларын
және міндеттерін жүзеге асырушы, субъектінің дамуындағы қаржылық және
экономикалық ресурстарды салудың ұзақ мерзімді жоспары. Инвестициялық
стратегия макро және микро деңгейлерде жобаланады және жүзеге асырылады.
Инвестициялық стратегияның келесі түрлері ажыратылады:
- Дамудың мемлекеттік инвестициялық стратегиясы;
- Дамудың аймақтық инвестициялық стратегиясы;
- Жергілікті деңгейде дамудың инвестициялық стратегиясы (муниципалды
инвестициялық стратегиясы);
- Дамудың корпоративті инвестициялық стратегиясы;
- Дамудың салалық инвестициялық стратегиясы;
- Субъектінің дамуының жалпы инвестициялық стратегиясы;
- Дамудың жалпы стратегиясына енетін, субъектінің дамуының жеке
инвестициялық стратегиясы.
Инвестициялық стратегия дамудың басқа да стратегияларымен тығыз
байланысты, дегенмен, өзге де стратегиялар ұзақ мерзімді инвестициялық
үрдіске және жобалардың формалданған инвестициялық талдау және таңдауына
негізделеді. Жеке инвестициялық стратегиялар өзге атауларды иеленуі мүмкін,
мысалы, дамудың ақпараттық немесе инновациялық стратегиясы. Мұнымен қатар,
жеке стратегиялар инвестицияны негізге алады, яғни нақты жоба және
бағдарламаларға қаржылық ресурстарды салу.
Мемлекеттің инвестициялық стратегиясы – бұл салаға, экономиканың
секторлары, кәсіпорындарға, халықтың өмір сапасы мен деңгейін арттыруға,
адам капиталының дамуы мен өсіміне, инфрақұрылымның дамуына, елдің
институционналды дамуына, елдің жалпы дамуына инвестициялардың ағымын
ынталандыру стратегиясы және бағдарламасы. Мемлекеттің инвестициялық
стратегиясы ұзақ мерзімді қаржыландыру және дамуға қаланған объектілер және
субъектілердің даму приоритеттерін анықтауды қамтиды.
Мемлекеттің инвестициялық стратегиясының негізгі мақсаты – тартымды
инвестициялық климат және тартымды кәсіпкерлік климат құру (екі термин
мазмұны жағынан синоним); бәсекеге қабілетті экономика құру; мемлекеттің
тиімділігін жоғарылату; халықтың өмір сүру деңгейінің сапасы мен деңгейін
жоғарылату; мемлекеттің айналымдық және геосаяси міндеттерін шешу.
Инвестициялық стратегия мемлекеттің жалпы стратегиясымен, ақпараттық
стратегиямен және басқа да жеке стратегиялармен тығыз байланысты.
Халықаралық деңгейде елдердің инвестициялық стратегиясының жүзеге асуының
нәтижесі және субъектінің экономикалық дамуының нәтижесі, елдердің,
аймақтың және кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығы үш алдыңғы қатарлы
халықаралық рейтингтік агенттіктермен бағаланады (Moody,s, Standard &
Poof,s (S&P) және Fitch). Осы компаниялардың рейтингтері экономика
субъектілерінде инвестиция ағымдарының көлеміне маңызды әсер етеді.
Қазақстан экономикасындағы жағымды өзгерістер Қазақстанның инвестициялық
рейтингіне меншіктеу формасында халықаралы танымдықты иеленді [2, б. 33-34]
.
Жоғарғы халықаралық инвестициялық рейтинг алу үшін ел мемлекет және
оның экономикасының тұрақтылығы мен тиімділігін қамсыздандыру керек.
Елдің инвестициялық тартымдылығы – бұл экономикалық және қаржылық
көрсеткіштер, мемлекеттік, қоғамдық, заңнамалық саяси және әлеуметтік даму
көрсеткіштерінің жиынтығы бойынша анықталатын, интегралды көрсеткіш.
Инвестициялық тартымдылық елге немесе шетелдерге физикалық, қаржылық,
интеллектуалды және адам капиталының қозғалу векторын анықтайды. Жетекші
әлемдік агенттіктермен елге инвестициялық рейтингті беру үшін базалық
фактор және көрсеткіш елдің қаржылық жағдайы, оның экономикалық және
әлеуметтік көрсеткіштері, елдегі саяси жағдай болып табылады. Есептеу және
бағалау барысында елдің төлем қабілеттілігі, ішкі және сыртқы қарыздың
көлемі, ұлттық валюта курсының тұрақтылығы, экспорт және таза экспорт
көлемі, алтын валюталық қордың көлемі, инфляция деңгейі, бюджеттік жағдайы
және т.б. ескеріледі. Экономиканың өсімінің тұрақтылығы есепке алынады,
сонымен қатар саяси және әлеуметтік тұрақтылық назардан тыс қалдырылмайды.
Елдің инвестициялық тұрақтылығы ақша капиталының, тікелей
инвестициялардың, қоржындық инвестициялардың, мамандардың, лицензия және
жоғарғы технологияның елге ағып келуі немесе ағып кетуін анықтайды.
Рейтингтік агенттіктердің аналитиктерінің негізгі сыни ескертулері
елдің голландық ауруымен байланысты. Голландық ауру – бұл табиғи
ресурстарды сатудан кіріс есебінен елдің өмір сүруі (негізінен мұнай және
газ) [3, б. 25].
Сәйкес формамен көрсетілген, ұлттық банк жүйесіне, ұлттық валюта –
теңгеге, банктік және мемлекеттік бағалы қағаздарға сенімсіздік елдің жалпы
инвестициялық рейтингін және оның инвестициялық тартымдылығын төмендетеді.
Егер елдің жетекші қаржылық институттары қоржындық инвестицияларды ел
ішінде емес, шетелде жүзеге асырса, онда көрнекті шетелдік инвесторлар
мұндай елдің экономикасына құралдар салуда туекелге бел бумайды. Инвестор
үшін нақты ереже бар (қаржылық спекулянттарды қоспағанда): елдің
сенімділігін ол ұлттық инвесторлардың іс әрекеті бойынша бағалайды. Және
егер жергілікті кәсіпкерлер және қаржылық институттар елден, аймақтан және
фирмадан капитал және кірісті алып шақса, онда осы ел, кәсіпорын немесе
аймақ шетелдік инвесторлардың сеніміне жатпайды.
Инвестор ел немесе аймақтың инвестициялық тартымдылығын капитал
қозғалысы, инфляция деңгейі, саяси, экономикалық, заңнамалық және
әлеуметтік тұрақтылық, сонымен қатар адам капиталының деңгейі және сапасы
бойынша бағалайды. Соңғылары оның өзіне табиғи сұрақтарға жауап
беретіндігін білдіреді: мұндай адамдармен жұмыс істеуге бола ма, оларға өз
ақшамды, табысымды, өз болшағымды сеніп тапсыруға бола ма? Инвестициялар
мамандарсыз, адамсыз және қажетті деңгейдегі және сападағы адам
капиталынсыз өз бетінше жұмыс жасамайды. Сондықтан, қазіргі таңда дамыған
елдердегі негізгі инвестициялар адам капиталын дамытуға бағытталады. Жоғары
сапалы адам капиталының нақты базасында қандай да болмасын ел, аймақ және
кәсіпорын инвестицияны тиімді пайдалануға қабілетті. Қарсы жағдайда адам
капиталының жеткіліксіздігі және оның өнеркәсіптегі инвестицияның төмен
сапасы барысында нөлдік немесе төмен қайтарым береді.
Елдің инвестициялық тартымдылығының негізгі көрсеткіштерінің бірі
инвляция деңгейі болып табылады. Соңғы жылдары әлемнің көптеген дамушы
елдері және өтпелі экономикалы елдер инфляциямен өз мәселелерінің шешімін
тапқан. Дамыған елдер инфляцияны төмен деңгейде таргетирлеудің қатаң
саясатын жүргізу арқылы жүзеге асырады.
Инвестициялық тартымдылықты жоғарылату үшін қандай да болмасын елге
келесілер қажет:
- Саяси тұрақтылық;
- Экономикалық тұрақтылық (ЖІӨ тұрақты өсім қарқыны, ақша бірлігінің
тұрақты бірлігі, төмен инфляция);
- Әлеуметтік тұрақтылық;
- Тұрақты қаржылық жүйе (несие бойынша орынды пайыз ставкалары, барлық
деңгейде баланстанған бюджет, жеткілікті валюталық қор, дамыған
қаржылық институтар және нарықтар);
- Экономика және мемлекетті дебюрократизациялау және мемлекеттік
институтардың тиімділігін арттыру;
- Экономика және мемлекетті декриминализациялау;
- Төмен инфляция;
- Ұлттық валютаның тұрақты курсы;
- Халық өмірінің деңгейі және сапасының тұрақты өсімі;
- Инфрақұрылымның дамуы;
- Экономиканы әртараптандыру;
- Голландық аурудан ел экономикасын ажырату.
ҚР нарықтық экономиканы қалыптастыру көп жағдайда жоғарыдан
әкімшілік әдіспен жүзеге асырылады. Бұл әдістер экономиканы қатаң
мемлекеттік реттеу атауын алған. Елге инвестицияның маңызды ағымын тарту
үшін, тиімді мемлекет және экономика құру үшін шешілуі тиіс келтірілген
міндеттер және мәселелердің тізімі қазақстандық, өркениетті нарықтық
экономика және оның тиімді қызмет етуінің механизмін құруда мемлекеттің
маңызды мәнін көрсетеді.
Әлем елдерінің инвестициялық стратегиясы экономикалық типі және даму
деңгейі бойынша келесі елдерді ажыратады:
- Индустрияға дейінгі экономикалы (әдеттегідей, экономикасы шикізат
көзінен құрылған елдер);
- Индустриалды экономикалы елдер;
- Постиндустриалды экономикалы елдер;
- Аралас экономикалы елдер;
- Инновациялы экономикалы елдер немесе білімге негізделген экономикалы
елдер (сонымен қатар, интеллектуалды экономика, жаңа экономика,
ақпараттық экономика терминдері пайдаланылады).
Технологиялық алдыңғы қатарлы елдердің экономикасы үшін индустралды-
ақпараттық қоғам түсінігі енгізілген. Г.Клейнер келесі сатыны когнетивті-
инновациялық деп атаған (когнетивті термині білімге айналған
конденсацияланған ақпаратты білдіреді). Жалпы дамуы бойынша әлемдік
қоғамдастық елдерін қосымша тағы ішкі бірнеше топтарға бөлуге болатын,
келесі негізгі топтарға бөледі [4, б. 56].
Дамыған елдер – жоғары технологиялы және тиімді экономикалы елдер.
Оларға негізінен, Экономикалық серіктестік және даму ұйымының (ЭСДҰ) мүше-
елдері жатады. Бұл АҚШ, Канада, Еуропалық елдер, бұрыңғы кеңестік елдерді
қоспағандағы Жапония, Жаңа Зеландия, Австралия,, сонымен қатар Израиль,
Сингапур.
Дамыған елдерге экономиканың постиндустриалды бағытымен елдер жатады
(бағдарламалық қамсыздандыру дамыған, жартылай өткізгіштік технологиялар,
компьютерлік ғылым және техника, байланыс жүйелері, ядролық энергетика,
энергиямен қамсыздандыру, биотехнология және және т.б). Бұл елдер
экономиканың жаңа қабатына ұмтылады – ақпараттық экономика немес жаңа
экономика (экономиканың жаһандануы, интернет-бизнес және интернет-
технология, жаһандық ақпараттық технологиялар, жаһандық психибиологиялық
технологиялар, молекулярлы электроника және т.б.). Бұл технологиялар
қазіргі заманғы әдебиеттерде high-tech (жоғары технологиялар) атауын алған
[5, б. 23].
Әлемнің дамыған елдері әлемдік адам капиталының негізгі үлесін
иеленеді. Сонымен қоса, дамыған елдер инвестицияның бір бөлігін нақты адам
капиталына жүзеге асырады. Бұл оларға технологиялық және интеллектуалды
дамуда, сонымен қатар халықтың өмір сүру сапасының алдыңғы қатарлы өсімінде
шешуші артықшылықтарды береді.
Дамушы елдер – экономикасы индустралды бейімделген елдер. Олардың
қатарына азиялық барыстар (Оңтүстік Корея, Тайвань, Тайланд, Малайзия,
Қытай және Шығыс Азияның басқа да елдері), кейбір латын американдық елдер
(Бразилия, Чили, Мексика және т.б.).
Өкшелеп келе жатқан дамыған елдер - әлемнің кедей елдері (негізінен
Орталық Африка елдері, аралдық елдер және т.б).
Дамыған елдерді үш топқа бөлуге болады:
1. дамыған фундаменталды және қолданбалы ғылыммен, венчурлы бизнеспен
елдер – жаңа және жаңашылдық технологияларды жобалау және сатудағы
әлемдік көшбасшылар. Бұл топқа АҚШ, Жапония, ГФР, Ұлыбритания және
Франция жатады.
2. ғылыми-техникалық потенциалы бойынша осы топқа жақын елдер. Канада,
Израиль, Щвеция, Голландия, Австралия, Финляндия.
3. дамыған елдер – жеке жоғарғы технологияны жобалаушы, алдыңғы қатарлы
технологияны пайдаланушылар: Италия, Сингапур, Жаңа Зеландия,
Люксембург, Греция, Португалия және т.б. [6, б. 138].
Әлемдік көшбасшылардың стратегиясы (бірінші топ) ғылыми техникалық
және технологиялық көшбасшылық күресінде және жағарғы технология нарығында
бәсекелік артықшылықтарды орнықтырудан тұрады. Дамыған елдер үшін
артықшылықты даму келесілер болып табылады:
- өмір сапасының өсімі;
- адам капиталының деңгейі және сапасының жылдам өсімі,
- ЖІӨ тұрақты және орынды өсімі;
- фундаменталды және қолданбалы ғылымның дамуы және ары қарайғы
тереңдей түсуі;
- жаңа технология, жаңа инновациялық өнім, тиімді өндіріс және
көшбасшы салалар, әлемдік нарықтағы елдің бәсекелік артықшылықтарын
орнықтыру;
- төмен инфляция және тұрақты бағалар;
- халықтық әлеуметтік қорғалуы;
- ішкі және сыртқы сауданың балансы;
- экономиканың жаһандануы;
- жаһандық желілерді қоса алғандағы жаңа инфрақұрылымды құру, дамыту
және жетілдіру.
Дамушы елдерді екі топқа бөлуге болады: 1. Әлемнің көшбасшы елдеріне
болжанған болашақтағы жан басына шаққандағы ЖІӨ және ғылыми-техникалық даму
бойынша жақындау мақсатын алдына қойған, дамыған экономикалы елдер
(Оңтүстік Корея, Тайвань, бразилия, Мексика, Қытай және т.б.). Бұл
елдердің стратегиясы көшбасшы елдерден алынған жоғарғы технологияны қамту
және олардың негізінде жеке технологияны жасау.
2. Халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасы және жан басына шаққандағы
ЖІӨ өсімімен, экономиканың индустриалды секторын құрумен, шикізат және
еңбекті жеткізушілердің рөлімен қанағаттанатын, дамушы елдер (Турция,
Египет, Оңтүстңк Африка Республикасы, Чили).
3. Өкшелеп келе жатқан дамыған елдер. Елдердің бұл тобы дамыған
елдердің өздерінің даму деңгейлері бойынша артта қалған және жағдайды
өзгертуі мүмкін дамудың нақты стратегиясын иеленбейді [7, б. 213].
Шариғат заңы бойынша өмір сүретін, ислам елдерінің тобын жеке бөліп
қарастыру қажет (Иран, Сауд Арабиясы және т.б.). Осылардың көбі
салыстырмалы өмір сүрудің жоғары орта деңгейін мұнай және газды сату
есебінен алады. Бірақ осы елдердің даму перспективасы анық емес. Шариат
заңдары принципінде тиімді экономика құруға кедергі келтіреді (кейбір
елдердегі әйел еңбегіне тыйым салу, тікелей коммерциялық несиеге тыйым,
қызметтің кейбір салаларында бәсекеге тыйым салу және т.б). және олардың
елдерінің діни сипатты сақтау барысында олар басқа елдермен әлемдік
экономикада бәсекеге түсе алмайды [8, б. 99].
Ел деңгейінде инвестициялық стратегия приоритетті салалар,
кәсіпорындар, әлеуметтік-экономикалық даму бағыттары, институционалдық
даму, инфрақұрылымның дамуы, азаматтық қоғамның қалыптасуының дамуын
қаржыландыру және таңдау міндетін шешеді. Өкшелеп келе жатқан экономикалы
елдер тарихы қысқа мерзімде тиімді және бәсекеге қабілетті экономика құру
міндеті тұр. Сәйкес міндетті экономиканы қатаң мемлекеттік реттеу және
әлемнің дамыған елдірінің қолдауымен ғана шешуге болады. Жоғарыда аталған
елдерге сәйкес қолдауды АҚШ көрсеткен.
Өкшелеп келе жатқан экономикалы елдердің ұзақ мерзімді стратегиясы
сатылы сипатты иеленеді. Әрбір сатыда даму приоритетті салалар мемлекетпен
анықталады және оларға мемлекеттік қолдау преференцияның түрлі тегінің
түрінде көрсетіледі. Шығыс Азия елдерімен бастан кешірілген даму жолын
шығыс – азиялық даму жолы ретінде қарастыруға болады. Осы елдердің даму
стратегиясы кейбір жалпы белгілермен сипатталады:
- Шығыс-азия елдерінің инвестициялық стратегиясы өнеркәсіптің экспорттық-
бейімделген салаларын дамытуға жоғарылатылған салымдарға негізделеді;
- АҚШ және Ұлыбританияның түрлі қолдаулары;
- Төмен мемлекеттік шығындар:
- Төмен салық деңгейі:
- Өте жоғары ішкі және сыртқы инвестиция;
- Сыртқы нарыққа экономиканың бейімделуі;
- Көшбасшы әлем елдерінің жаңа технологияларынан жоғары тәуелділік;
- Инновацияға жоғары қабілеттілік;
- Жоғары қосылған құнмен тауарлардың ішкі бәсекелік нарығының
жеткіліксіз дамуы;
- Адам капиталының жоғары деңгейі мен сапасы;
- Нарық талаптарына бейімделудің жоғары қабілеттілігі;
- Экономиканың дамуының артынша мемлекеттік институттарды, басқару
жүйесін және демократияның даму деңгейін өзгертуге қабілеттілік;
- Осы елдердегі саяси сфераның демократиялық өзгеруі және экономикадағы
либералды реформалар арасында уақытша жалау маңызды орын алады.
Елдің инвестициялық стратегиясы оның дамуының, экономика
секторларымен және адам капиталының басқа да жеке стратегияларымен
байланысты иеленеді. Инвестициялық стратегия негізі қалаушы стратегия болып
табылады, дегенмен басқа да бағдарлама, стратегия және жаспарлардың
қаржыландырылуын қамсыздандырады. Осы байланыстардың негізі өмір сүру және
экономиканың барлық салаларына жоғары технологияның ендіруді
қамсыздандырушы және инновациялық секторды, венчурлық бизнесті, білім
берудің тиімді жүйелерін, ғылымды, қаржыландыру жүйесін қамсыздардырудың
базалық қызметін атқарады.
Инвестициялар – қандай да бір игіліктің өсімі мақсатында қандай да
бір жобаны қаржыландыру (бірнеше игіліктің) немесе осы жобаларға сол
мақсатта ақшалық емес ресурстарды салу: бағалы қағаздар, материалдық
ресурстар, интеллектуалды ресурстар (лицензия, патент, бағдарламалық
қамсыздандыру және т.с.с) [9, б. 36].
Инвестициялар ел, аймақ, кәсіпорын және ұйымның дамуының маңызды
факторы болып табылады. Бірақ, инвестициялар өз бетіңше жетістікті дамудың
жеткілікті факторы болып табылмайды. Инвестиция қалай жоспарланады және
болжанады, инвестициялық үрдіс қалай ұйымдастырылады, инвестиция қалай
территориялық бағытталады, қандай мақсатта және неменеге салынады, инвестор
кім болып табылады және жобаны кім жүзеге асыратындығы маңызды. Жалпы,
бастауынан бастап соңына дейіңгі тұтас инвестициялық үрдіс маңызды:
инвестициялық жобаның алдын ала жасалған талдауы, орындалу барысындағы оның
мониторингі және түзетулері, оның аяқталуы. Макроэкономикалық деңгейде
қазіргі таңдағы игілік кешегі инвестициялардың маңызды деңгейдегі нәтижесі
болып табылады, өз кезегінде кешегі еңбек өнімділігінің өсімінің және
жоғары дәрежедегі өмір сүру игілігінің негізін қалайды. Біз ылғи бүгін және
кеше иеленгеннің арасындағы – жол түйісінде боламыз. Біз бүгін жүзеге
асырғандарды қаншалықты деңгейде қорланып және инвестицияласақ, оны ертең
қолданудың көп мүмкіндігі болады. Керісінше, бүгінгі ресуртардың көп
бөлігін тұтынуға жұмсасақ, онда ертеңгі күні тұтынудың жоғарғы деңгейіне
бізде төмен мүмкіндік болады.
Инвестиция микро деңгейде де маңызды рөлді ойнайды. Бұл деңгейде олар
келесі мақсаттарға қол жеткізу үшін қажет:
- өндірісті кеңейту және дамыту;
- негізгі қорлардың шамадан тыс моральдық және физикалық тозуын
болдырмау;
- өндірістің техникалық деңгейін арттыру;
- нақты бір кәсіпорынның бәсекеге қабілетті өнімін қамсыздандыру және
сапасын арттыру;
- табиғатты қорғау іс шараларын жүзеге асыру;
- бағалы қағаздарды сатып алу және құралдарды басқа кәсіпорындардың
активтеріне салу;
Соңында олар болашақта кәсіпорынның дұрыс қызмет етуіне, тұрақты
қаржылық жағдай және максималды табыс алуды қамсыздандыру үшін қажет.
Осылайша, инвестициялар маңызды экономиканың құрамдас бөлігі болып
табылып, макро және микро деңгейлерде маңызды рөлді ойнайды. Бірінші
кезекте, кеңейтілген және қарапайым қайта өндіру үшін, құрылымдық қайта
өзгерулер, табысты максималдау және осылардың негізінде көптеген әлеуметтік
мәселелерді шешу тұрады. Республикадағы инвестициялық қызметтің жағдайды
келесі көрсеткіштердің динамикасы сипаттайды:
1. ұлттық табыс;
2. ЖІӨ және ЖҰӨ;
3. өнеркәсіптік өндіріс көлемі;
4. өнеркәсіп өнімінің жеке түрін шығару;
5. ауыл шаруашылық өнімінің көлемі;
6. қоғамдық еңбек өнімділігі;
7. және тағы басқалары.
Осы көрсеткіштердің объективтілігі инвестициялық қызметті бағалауда
олардың өсімі инвестиция салымынсыз мүмкін еместігімен байланыстырылған.
Осы көрсеткіштердің өзі де белгілі бір көлемде инвестицияны тиімді
пайдалану сипаттайды. Егер, көрсеткіштердің өсім қарқыны инвестицияның өсім
қарқынынан жоғары болса, онда бұл инвестицияны тиімді пайдаланудың
белгісінің жоғарылауы және керісінше [10,б. 99-100].
Инвестициялардың болуы меншіктің болуымен байланысты болғандықтан,
капиталдың кімге тиесілі болуына байланысты мыналарды бөліп қарастырады:
– мемлекеттік инвестициялар – экономикалық процестерді, әлеуметтік
саланы қолдау мен дамытуға бағытталатын мемлекеттік және жергілікті бюджет
қаражаттары, мен өзге мемлекеттік қаржылық қайнар көздер түрінде жалпы
ұлттық өнімнің бөлігі;
– жеке инвестиции – акционерлік немесе жеке капитал түріндегі
мемлекеттік емес қаражаттар салымын білдіреді.
Капиталдың салыну саласына байланысты инвестциялар былайша жіктеледі:
– нақты (өндірістік) инвестициялар – өндірістік салаға тікелей
салымдар, олар құн өсімін қамтамасыз етіп, өндіріс қаражаттарының қосылған
құнын құрайды;
– қаржылық (спекулятивтік) инвестициялар – қаражаттарды түрлі қаржылық
құралдарға салу (осы инвестициялардың экономикалық мәні уақыт бойынша
қаржылық құралдардың құнын өзгерту есебінен пайданы қамтамасыз етуден
тұрады);
– материалдық емес активтерге инвестициялар – инновациялық және
әлеуметтік салаларда әрекет ететін инвестициялар. Аталмыш инвестиция
түрінің экономикалық мәні ғылыми-техникалық деңгей (материалдық активтердің
бәсекеге қабілеттілігінің салдары ретінде) және өмір сапасын (адамзат
факторына инвестициялау арқылы) арттыру арқылы жалпы ұлттық табыс өсімін
қамтамасыз етуден тұрады.
Инвестицияларды пайдалану сипаты мен функционалды формасына байланысты
аталмыш категория былайша жіктеледі:
– кәсіпкерлік капитал – пайда алу мақсатында экономикалық процестерге
тікелей немесе жанама салымдар;
– ссудалық капитал – нақты бекітілген пайыз алу мақсатында шаруашылық
субъектілерге ұсынылатын займ түріндегі салымдар;
Салу мерзімі бойынша жіктеуге болады:
– қысқа мерзімді инвестициялар – бір жылдан аз мерзімге капитал салымы;
– орта және ұзақ мерзімді – 1 жылдам астам мерзімге инвестициялар.
Инвестицияларды талдау үшін олардың салу мақсаты бойынша жіктелуі зор
тәжірибелік маңызға ие:
– тікелей инвестициялар – белгілі экономикалық мүддеге ие болу
мақсатында капитал салу, мұнда инвестордың меншігі мен капиталды
орналастыру объектісін бақылауды білдіреді;
– қоржынды инвестициялар – инвесторға инвестициялау объектісін нақты
бақылау мүмкіндігін бермейтін құнды қағаздарға салымдар мен өзгеде салу
формалары [11, б. 25].
Инвестициялық стратегия түсінігінің астында қандай да бір бағытта
шығындау жолымен қол жеткізілетін және шешілетін, маңызды мақсат және
міндеттерді (ағымдық) түсіну қажет. Стратегияның бірінші кезектік мәселесі
– мақсат туралы мәселе болып табылады. Бірақ, мұнымен қатар мақсатты тиімді
деп бағалауға болмайды. Кейбір жағдайларда мысалы, дағдарыстан шығу ретінде
анықталады. Шын мәнінде ары қарай дағдарыстан шығу өндірістің қандай да бір
салаларының қарқынды дамуы арқылы жүзеге асады. Сәйкесінше, мақсат қандай
да бір саланың және экономиканың тұрақтануын қамсыздандыратын және оның
дағдарыстан шығуын қамсыздандырушы деңгейге дейінгі қоғамдық өндірістің
басқа да құрылымдарының дамуы болуы мүмкін.
Стратегиялық мақсатты анықтамайынша саясат борпылдақ және
сондықтан, тиімділігі төмен болып табылады. Олар елдің экономикасында
қалыптасқан жағдайдан шыға отырып негізделеді, бірақ бұл оларды
альтернативті емес етіп жасамайды. Өндіріс салаларының қарқынды жолмен
дамуының жақсы нұсқасын тиімді таңдау және стратегиялық мақсатты анықтау,
инвестицияны басқарудағы басты қиыншылықты туғызады.
Стратегиялық (ағымдық) мақсаттар нақты және тура қалыптастырылған,
ұзақ мерзімді, ірі көлемді және мемлекеттің әлеуметтік және экономикалық
саясатының мақсатқа бағытталған бұйрықтары мен корреспондиттелген болуы
мүмкін. Инвестициялық стратегия мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық
саясатының алшақта жеке дара қызмет ете алмайды, сондықтан ең жақсы тәсіл
олардың келісуі - әлеуметтік саясаттың бір бөлігі ретінде инвестициялық
саясатты анықтау. Бұдан өзге мәселені осылайша шешу саяси ереженің барлық
жүйесін олардың жиынтығы ретінде көрсетуге және мазмұны жағынан маңызды
иеленбейтін, бірақ әдіснамалық- маңызды аталған саясаттарды жеке
қалыптастыру барысында қашып құтыла алмайтын қайталануларды шеттейді. Басқа
сөзбен айтқанда, инвестициялық саясат қаржылық құралдарды олардың қалыптасу
көзінен тәуелсіз мемлекеттік басқару құралдары мен алға қойылған
мақсаттарға қол жеткізуге мүмкіндік беретін, әлеуметтік экономикалық
саясаттың жалғасы.
Алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу үрдісі мерзімі бойынша шектеуді
иеленуі қажет. Инвестициялық саясаттың соңғы тиімділігі алға қойылған
мақсаттардың қол жеткізу дәрежесімен анықталады. Сондықтан, орнатылған
мерзімнің өтуі бойынша олардың жетістіктерінің дәрежесі туралы талқылау
мүмкін болу үшін мемлекеттік саясаттың стратегиялық мақсаттарын тура және
нақты анықтау маңызды. Алға қойылған мақсаттардың жетістіктерін бағалау
мүмкіндігі инвестициялық саясат мәнінің маңызды белгілерінің бірі. Екінші
жағынан мемлекет қол жеткізілуі орнатқан мерзімде мүмкін болатын мақсат
және міндеттерді алға кою.
Инвестициялық саясаттың стратегиялық мақсаттарына қол жеткізу үшін
көптеген әр түрлі тәсіл және әдістердің пайдаланылуы мүкін. Инвестициялық
стратегияны басқарудың маңызды тактикалық формасы мемлекеттік қаржылық
ресурстар болып табылады. Олар қоғамдық өндірісті ынталандыруға немесе
әлеуметтік мәселелерді шешуге ынталандырылған. Айталық, мемлекеттің
кәсіпорын құруға, құрылыс үшін алаңды дайындауға және жеке капитал үшін
(акционерлік) ары қарай аймақты тартымды ету үшін өндірістік және
әлеуметтік инфрақұрылым объектілерінің құрылысына үлестік қатысу жолымен.
Бірақ қоғамдық даму үрдісіне мемлекеттің инвестициялық құюларымен әсер етуі
шектелмейді.
Мемлекет алдында жалпы ұлттық қызығушылыққа қысым көрсетпей, отандық
(акционерлік) және шетелдік инвесторлардың белсенділігін реттеу міндеті
тұр. Бұл үшін ол салықтық, несие-қаржылық әсер етудің тиімді әдістерін
табуы, сонымен қатар тиімді амортизациялық саясатты анықтауы қажет.
Инвестициялық үрдісті тактикалық басқарудың маңызды формасы алға қойылған
мақсаттарға қол жеткізу және қажетті міндеттерді шешу үшін, сонымен қатар
олардың жетістіктеріне бағдарлама және жоспарды жобалауға қатысу үшін
мемлекеттік құрылымдардың келісілген ілеспелі іс- әрекеттері болып
табылады.
Инвестициялық саясат сапалық және сандық сипатты иеленуі мүмкін.
Біріншілері инвестициялаудың жалпы бағыттарын, приоритетті қаржыландыру
шекараларын және тағы басқа параметрлерді бейнелейді. Сандық сипаттамалар
белгілі бір көлемді толық бейнелеуі қажет: инвестициялық шығын соммасы,
олардың экономикалық тиімділігінің көрсеткіштері және т.б [12, б.45].
Инвестициялық саясат қатынастың қиын және тұтас жүйесін бейнелейді,
соның ішінде стратегиялық мақсат, міндет және тактикалық тәсілдердің
мемлекет салу көзінен тәуелсіз олардың көлемді, интенсивтілікті және
құрылымды ынталандыру субъектісі болып табылатын, олардың жетістіктері және
шешімдерінің тәсілдерін бейнелейді. Үкіметтің инвестициялық саясат
концепциясын жасау және қабылдауы оның үстінен жұмыс жасауды аяқтау үшін
бірінші және ағымдық нәтиже болып табылады.
Инвестициялық саясат сипаттамасының мәнінде негізгі мақсатты анықтау
және оны ішкі мақсаттардың жүйесіне жатқызу болып табылатын жоспарлаудың
бағдарламалық мақсаттық әдісімен ұқсастықты иеленеді. Жеке айтқанда,
инвестициялық саясаттың стратегиялық мақсаттарының олардың жетістіктерінің
тәсілдерімен, әдістерімен үйлесуі инвестициялық сфераны кешенді басқаруды
анықтайды. Инвестициялық саясаттың маңызды құрама бөлігі және оның
нәтижесінің маңызды шарасы қандай да бір елдегі инвестициялық климат болып
табылады.
Әлемдік тәжірибеде екі инвестициялық саясат ажыратылады: экстенсивті
және интенсивті. Экстенсивті тип барысында капиталды аккумуляциялау және
өсіру негізіен өндірістік активтердің техникалық деңгейін маңызды
өзгеруінсіз жүзеге асады. Интенсивті инвестициялық саясат инновациялық
үрдістердің өзгеруі, жаңа технология және техниканы пайдалану барысында
капиталды тарту және пайдалануды білдіреді. Қазақстан Республикасындағы
мемлекеттік инвестициялық тетік интенсивті тип бойынша дамуы тиіс. [13]
1.2 Қазіргі кездегі инвестицияның институциондық формалары немесе
оның жіктелуі
Инвестиция түсінігін анықтаудың, оның экономикалық мәнін түсінуде
көптеген тәсілдерін бейнелейтін түрлі модификациясы бар. Инвестиция- бұл
болашақта оның артуының мақсатында қандай да бір бизнеске капитал салу.
Инвестициялау нәтижесінде алынған капитал өсімі инвестордың ағымдағы
кезеңдегі қолда бар құралдарды пайдаланудан бас тартудың орнын басатындай
жеткілікті болу керек.
Экономикалық категория ретінде инвестиция келесілерді бейнелейді:
1. Алғашқы авансталған құнның өсімі мақсатымен кәсіпкерлік қызмет
объектілеріне кпитал салу (табыс формасында);
2. Түрлі жоба және бағдарламаларды жүзеге асыру үрдісінде
инвестициялық қызметке қатысушылардың арасында туындайтын
ақшалай (қаржылық) қатынастар.
Инвестицияның сипаттық белгілері:
- Табыс әкелуге олардың потенциялдық қабілеттілігі;
- Инвестициялау үрдісі шаруашылық жүргізуші субъектілердің активтерінің
ұқсас түрлеріндегі қорлардың өзгеруімен байланысты;
- Инвестициялау үрдісінде сұраныспен, ұсыныспен және оларды тарту
құнымен ажыратылатын, қаржылық ресурстардың әр түрлі түрлері
қолданылады;
- Капитал салу мерзімінің болуы (аталған мерзім әрбір инвестор үшін ылғи
жеке дара);
- Салымды инвесторлар деп атайтын заңды тұлғалар және азаматтар жүзеге
асырады;
- Капитал салымының тәуекелінің болуы, дегенмен соңғы мақсатқа қол
жеткізу ықтималды сипатты иеленеді.
Әлемдік тәжірибеде инвестициялар венчурлі, тікелей, қоржындық және
аннуитетті болып бөлінеді.
Венчурлі инвестициялар - бұл термин тәуекелді салымдарды белгілеу
үшін пайдаланылады. Олар бизнестің жаңа салаларында және үлкен тәуекелмен
байланысты өз қызметтерін жүзеге асырушы жаңа кәсіпорын немесе ұйымның
акциясының салым салуды білдіреді. Венчурлық инвестициялар салынған
құралдардың жылдам сатып алуына есептелген жобаларға салынады, бірақ олар
тәуекелдің жоғарғы дәрежесіне иеленеді. Капиталдың тәуекелдік салымдары
жаңа технология облыстарында шағын инновациялық фирмаларды қаржыландыру
қажеттілігіне негізделген.
Қоржындық инвестициялар - қоржындық бағалы қағаздарды қалыптастыруға
бағыттаоған салымдар. Қоржын - бұл салымшының нақты инвестициялық мақсатына
қол жеткізу үшін құрал қызметін атқаратын, жинақталған түрлі инвестициялық
құндылықтардың (қарапайым және жеңілдетілген акциялар, мемлекеттік және
корпаративтік облигациялар, жинақтаушы және депозиттік сертификаттар,
кепілдік куәліктер және т.б.) жиынтығы [14, б.49].
Аннуитет - белгілі бір тұрақты уақыт аралығынан кейін салымшыға
белгілі бір табыс әкелетін инвестициялар. Негізінен бұл сақтандыру және
зейнеткерлік қорларға құрал салу. Сақтандыру компаниялары және зейнеткерлік
қорлар олардың иелері болашақтағы күтілмеген шығындарды жабуға пайдалана
алатын, міндеттемелерді шығарады.
Салымдарды өсіру мүмкіндігі инвесторларды жоғарғы тәуекелділікке
баруға мәжбүрлейді, инвестициялық ағымдардың қозғалысын басқарады,
инвестициялық қоржында, қаржылық активтерді орналастыруда түрлі
комбинацияларды жүргізеді. Инвестициялық қызмет орбитасында физикалық
тұлғалар, шағын және орта фирмалардан бастап, ірі халықаралық
корпарациялар, банктер және тіпті үкіметке дейінгі нарықтық экономиканың
субъектілерінің кездейсоқ кең шеңбері айналады. Салымдар түрлі сфера және
объектілерге, түрлі форма және бағыттарда жүзеге асырылады. Сондықтан
инвестиция мәселесі маңызды тәжірибелік мәселе болып табылады.
Инвестициялар жеке қор биржаларын иеленетін, АҚШ, Еуропа және Жапония
сияқты, сонымен қатар Әлем үштігінің әрбір еліндегі сияқты әлемдік
қаржылық жүйенің көпшілігінің негізін құрайды. Осылайша, инвестиция
субъектілері келесілері болуы мүмкін:
- Мемлекет;
- Жеке және заңды тұлғалар (отандық және шетелдік);
- Кәсіпорындар, фирмалар, АҚ, концерндер,комбинаттар және т.б.;
- Банктер (Ұлттық және комерциялық);
- Сақтандыру ұйымдары;
- Зейнеткерлік қорлар (Жек және мемлекеттік);
- Инвестициялық қорлар;
- Халықаралық ұйымдар;
- Басқа бюджеттен тыс қорлар және т.б.
Инвестициялық қызме объектілері келесілер болып табылады:
- Экономиканың барлық сала және сфераларындағы негізгі және айналым
қорлар;
- Бағалы қағаздар (акция, облигация, сертификаттар және т.б.);
- Мақсаттық ақша салымдары,
- Ғылыми техникалық өнім;
- Мамандарды даярлау және қайта даярлау;
- Мүліктік құқықта және интеллектуалды құқыққа меншік.
Инвестицияны есептеу, талдау және жоспарлау үшін жеке белгілер
бойынша жіктеледі. Біріншіден, ақша құралдарын салу объектісі бойынша нақты
және қаржылық инвестициялар бөлінеді. Нақты инвестициялар (капиталдық
салымдар) - материалдық және материалдық емес активтерге ақша құралдарын
аванстау. Материалдық инвестициялар негізгі капиталдың элементтерін сатып
алу немесе құрумен байланысты, ережедегідей бағдарламаның инвестициялық
жобаның шеңберінде жүзеге асырылады.Осы мақсат үшін жеке және заемдық
құралдар пайдалануы мүмкін. Соңғы жағдайда инвестор нақты жобаға несиелік
салымды жүзеге асыратын банк болады. [15, б.75]
Материалдық емес (потенциялды) инвестициялар құралдарды кадрларды
даярлау және қайта даярлауға, ғылыми зерттеулерді тәжірибе конструкторлық
жұмыстарды жүргізуге және жаңа өнімнің өнеркәсіптік нұсқасын жасауға және
т.б. салынған жағдайда, материалдық игіліктерді жасау барысында жүзеге
асады. Әдетте ғылыми зерттеу және тәжірибе конструкторлық жұмыстарды
жүргізумен байланысты материалдық емес активтерді салуды инновациялық
инвестициялардың жеке дара тобына бөлінеді, ал салымдар білім деңгейін
жоғарылатуда жүзеге асады.
Қаржылық инвестициялар төлемдік және қаржылық міндеттемелердің барлық
түрін қамтитын қаржылық активтерге капитал салуды білдіреді. Олар басым
маңызды бағалы қағаздар иеленетін түрлі қаржылық құралдарға құрал салуды
білдіреді. Нақты инвестициялардан айырмашылықта қаржылық инвестицияларды
қоржындық деп атайды дегенмен инвестордың приоритетті мақсаты қаржы
активтерінің тиімді жиынтығын қалыптастыру және бағалы қағаздармен операция
жүргізу үрдісінде оларды басқару болып табылады. Қаржылық инвестициялардың
жүзеге асырылуы бюджеттік қордың толтырылуына келіп түсетін мемлекеттік
бағалы қағаздар, ақша құралдары және эмисиондық бағалы қағаздарда қоржындық
инвестицияларға ажыратады. Қаржылық капитал өте мобильді. Ол перспективті
компаниялардың акцияларын немесе тиімді облигацияларды сатып алу мүмкіндігі
бар, елдің қаржылық нарығына тез ауыса алады, ал ситуация нашарлаған
жағдайда оны оперативті түрде алшақтата алады.
Екіншіден экономикадағы инвестиция рөлін анықтау үшін екі кілттік
түсінік қолданылады- жалпы және жеке инвестициялар.
Жалпы инвестициялар негізгі құралдарды және материалдық емес
активтерді сатып алуға, жаңа құрылысқа бағытталған, белгілі бір кезеңдегі
инвестияланатын құралдардың жалпы көлемін, сонымен қатар материалдық
өндірістік қорлардың өсімін білдіреді. Таза инвестициялар белгілі бір
кезеңдегі жалпы инвестициялардан аммортизациялық аударымдарды алып
тастағанға тең. Таза инвестициялар динамикасы елдің экономикалық өсімінің
сипатын бейнелейді.
Тәжірибеде үш жағдай мүмкін болады.
1. Егер таза инвестициялардың соммасы жағымсыз болса (ЖИ көлемі АА),
онда бұл мемлекеттік өндірістік потенциалының төмендеуін білдіреді
(тауар және өнім шығару көлемі). Мұндай жағдай өзінің негізгі
капиталын беруші мемлекет үшін сипатты.
2. Егер таза инвестициялардың соммасы нөлге тең болса (ЖИ көлемі = АА),
онда бұл экономикалық өсімнің ауытқуын білдіреді (депрессия).
3. Егер таза инвестиция көлемі жағымды болса (ЖИ АА), онда экономика
көтерілу сатысында тұрғандығын білдіреді, яғни негізгі және айналым
капиталының кеңейтілген өндірісін қамсыздандырады [16, б. 36-37].
Үшіншіден, инвестициялауға қатысу сипаты бойынша тікелей және жанама
инвестициялар ажыратылады. Тікелей инвестициялар ақша құралдарын салу үшін
объекті таңдауға инвестордың сөзсіз қатысуын негіздейді. Жанама
инвестициялар қаржылық делдалдар – коммерциялық банктер, инвестициялық
қорлар, сақтандыру компаниялары және т.б. арқылы жүзеге асырады. Соңғылары
жинақталған құралдарын олардың тиімді пайдаланылуын қамсыздандыра отырып,
өз көз қарасы бойынша аккумуляциялайды және орналастырады. Жанама
инвестициялар андеррайтинг арқылы басқа эмитенттердің бағалы қағаздарына
салым түрінде көрініс табады. [16, б.45]
Төртіншіден, инвестициялау кезеңі бойынша салымдарды қысқа мерзімді
(бір жылға дейіңгі мерзімге) және ұзақ мерзімді (бір жылдан астам уақытқа)
деп бөледі. Соңғылары капиталдық және ұзақ мерзімді қаржылық салымдар
формасында көрініс табады.
Бесіншіден, меншік формасы бойынша инвестициялар жеке, мемлекеттік,
бірлескен және шетелдік болып ажыратылады. Жеке инвестициялар мемлекеттік
емес меншік формасының заңды тұлғалардың, сол сияқты азаматтардың
кәсіпкерлік қызмет объектілеріне құрал салу. Мемлекеттік инвестициялар
мемлекеттік унитарлы кәсіпорындардың капитал салымын, сонымен қатар
федералды және жергілікті бюджет құралдарының салымын бейнелейді.
Алтыншыдан, аймақтық белгісі бойынша инвестицияларды ел ішіндегі және
шетелдегі салымдарға жүйелендіреді.
Жетіншіден, өзара байланысы бойынша инвестициялар изоляцияланған және
басқа факторлардан тәуелді деп боледі. Изоляцияланған салымдар басқа
инвестицияларға деген қажеттілікті туғызбайды (мысалы, құрал жабдықты
айырбастау бойынша капитал салу). Сыртқы факторлардан тәуелді инвестициялар
- өндірістік және әлеуметтік инфрақұрылымнан, инфляция қарқынынан және т.б.
болуынан тәуелді салымдар.
Сегізіншіден, инвестициялық үрдісте капиталды пайдалану сипатына
бойынша біріншілік инвестициялар, реинвестициялар және деинвестициялар
ажыратылады. Біріншілік инвестициялар салымды жеке, заемдік және
кәсіпорыннын сырттан тартылған құралдары арқылы капитал салуды білдіреді.
Реинвестициялар – бұрын жүзеге асырылған жоба және бағдарламалардың
нәтижесінде ақша құралдарын босату құралдарымен қайтадан инвестициялау
мақсатында капиталды пайдалану. Деинвестициялар – инвестициялық мақсатта
ілеспелі пайдаланусыз жоба және бағдарламалардан бұрын инвестицияланған
капиталдан қорытынды.
Тоғызыншыдан, сенімділік дәрежесі бойынша инвестициялар сенімді және
тәуекелді болып ажыратылады. Ең тәуекелді ғылыми зерттеу және жобалау
саласына инвестициялау болып табылады. Мұнда болшақтағы нәтижені және
ресурсқа деген сұранысты бағалау қиынға түседі. Аталған инвестиция түрін
қаржылық қолдаудың түрлі формалары федералды бюджет және арнайы мемлекеттік
бюджеттен тыс қорлардан жүзеге асырылады. Аз тәуекелді тауар және қызметті
сатудың жеткілікті тұрақты нарығының салаларына (бизнес сферасы) салу болып
табылады. Қазақстандағы қазіргі таңдағы ең сенімді деп жылу – энергетикалық
кешен салаларына және импорт алмастырушы сферасына инвестициялауды
есептейді. [17, б.89]
Инвесторлардың меншік формасынан шыға отырып, келесілерді ажыратады:
- жеке инвестициялар;
- мемлекеттік инвестициялар;
- шетелдік инвестициялар;
- бірлескен инвестициялар.
Инвестициялық жоба міндеттерінен шыға отырып, нақты инвестицияларды келесі
негізгі топтарға келтіруге болады:
1) Өндірістің тиімділігін арттыру үшін тағайындалған инвестициялар.
Олардың мақсаты құрал жабдықты өнімділікке айырбастау немесе
өндірістің жоғарғы тиімді аймақта өндірістік күштерді орналастыру
есебінен инвесторлардың өндірістік шығындарын төмендету үшін жағдай
жасау болып табылады.
2) Кеңейтілген өндірістегі инвестициялар. Аталған инвестициялар
қолданыстағы өндірістің негізінде қамтылған сату нарығы үшін
шығарылатын өнім көлемін кеңейту мақсатын көздейді.
3) Жаңа өндіріс немесе жаңа технология жасауға инвестиция.
4) Мемлекеттік және басқа да ірі тапсырысты қамсыздандыратын,
инвестициялар.
Инвестициялық жобаларда қатысу сипаты бойынша келесілер ажыратылады:
- тікелей инвестициялар;
- тікелей емес инвестициялар.
Тікелей инвестициялардың инвестициялық үрдіске инвестордың сөзсіз
қатысуын түсіндіреді, онда инвестор инвестициялау объектісін өзі анықтайды.
Бұл жағдайдағы инвестициялау көздері меншік сияқты және заемдік құралдар
ретінде де болуы мүмкін.
Тікелей емес инвестициялар түсінігінің астында қажетті сомманы
аккумулирлейтін, оларды өздерінің пікірлері бойынша орналастыратын,
қаржылық делдалдармен шығарылатын, бағалы қағаздардағы жеке және заңды
тұлғалардың салымдары түсіндіріледі.
Инвестициялар түрлі формаларда жүзеге асырылады. Инвестицияны талдау
және жоспарлауды жүйелендіру мақсатында олар белгілі бір жіктелген
белгілері бойынша топтастырылуы мүмкін. Инвестицияның жіктелуі оның
негізіне салынған критерийді таңдау арқылы анықталады. Инвестицияны жіктеу
барысында базистік типологиялық белгі ретінде құралды салу объектісі
көрінеді.
Құралдарды салу объектісі бойынша келесілерді ажыратады:
- нақты инвестициялар,
- қаржылық инвестициялар.
Нақты инвестициялар нақты экономикалық активтерге салымдардың
жиынтығы ретінде көрініс табады: материалдық ресурстар (физикалық капитал
элементтері, басқа да материалдық активтер) және материалдық емес активтер
(ғылыми-техникалық, интеллектуалды өнім және т.б.). Нақты инвестициялардың
маңызды құраушысы экономикалық әдебиеттерде тар мағынасында нақты
инвестициялар немесе капитал құрушы инвестициялар деп аталатын, капитал
салу формасында жүзеге асырылатын, инвестициялар болып табылады.
Қаржылық инвестициялар түрлі қаржылық активтерге, бағалы қағаздарға,
пай және үлестік қатысуларға, банктік депозиттерге құралдарды салуды
қамтиды.
Тәуекел деңгейіне қарай келесі инвестиция түрлері ажыратылады:
- агрессивті инвестициялар;
- біркелкі инвестициялар;
- консервативті инвестициялар.
Агрессивті инвестициялар жоғары тәуекел дәрежесімен, жоғары
табыстылықпен және төмен ликвидтілікпен сипатталады.
Біркелкі инвестициялар жеткілікті табыстылық және салымның ликвидтілігі
барысындағы тәуекелдің орташа деңгейімен ажыратылады.
Консервативті инвестициялар сенімділік және ликвидтілікпен сипатталатын,
төмен тәуекелді салым салуды білдіреді [18, б.122].
Экономикалық әдебиеттерде инвестициялардың негізгі формаларының
детальдануын бейнелейтін, басқа да жіктелулері көрсетіледі. Айта кетсек,
капиталдық салым формасында жүзеге асырылатын инвестицияларды келесі
түрлерге бөлуге болады:
1) шикізат сатып алу бойын тәуекелті төмендетуге бағытталған,
бұйымдарды компоектілейтін, баға деңгейіе ұстап тұруға
бағытталған, бәсекелестерден қорғауға және т.б. бағытталған,
қауіпсіздік инвестициялары;
2) өндірілетін өнімнің жоғары ғылыми-техникалық деңгейін қолдау
мақсатымен, жаңа технология және жобаларды іздеуге негізделген,
келіп түсетін инвестициялар;
3) мақсаты персоналдың еңбек ету жағдайын жақсарту болып
табылатын, әлеуметтік инвестициялар;
4) қажеттілігі экологиялық стандарт, өнімнің қауіпсіздігі,
менеджментті жүзеге асыру есебінен ғана қамсыздандырылуы мүмкін
емес, басқа да қызмет түрлерінің мемлекеттік талаптарын
қанағаттандырумен байланысты мәндетті инвестициялар;
5) кәсіпорын атағын қолдауға бағытталған, өкілдік инвестициялар.
Іс әрекет бағытына тәуелді келесі түрлерді ажыратады:
1) кәсіпорынды сатып алу немесе қамту барысында жүзеге асатын, бастапқы
инвестициялар;
2) өндірістік потенциалды кеңейтуге бағытталған, экстенсивті
инвестициялар;
3) өндірістің жаңа құралдарын сатып алу немесе дайындауға босатылған
инвестициялық құралдарды салу түсіндірілетін, реинвестициялар;
Экономикалық талдауда капиталдық салымдар формасында жүзеге асатын,
инвестицияны топтастырудың басқа да топтамасы қолданылады:
1) Физикалық немесе моральды тозған құрал жабдықты айырбастауға
бағытталған инвестициялар;
2) Құрал жабдықты модернизациялауға инвестициялар. Олардың мақсаты
өндіріс шығынын азайту немесе шығарылатын өнім сапасын арттыру болып
табылады;
3) Өндірісті кеңейтуге инвестиция. Мұндай инвестициялаудың міндеті
өнімге сұраныстың кеңеюі немесе өнімнің жаңа түрін шығаруға өту
барысындағы қолда бар өндірістің шеңберінде бұрын қалыптасқан
нарықтар үшін тауар шығару мүмкіндіктерін арттыру болып табылады;
4) Өнім номенклатурасыныі өзгеруімен, өнімнің жаңа тұрінің өндірісімен,
сатудың жаңа нарықтарын ұйымдастырумен байланысты әр тараптандыруға
инвестициялау;
5) Шаруашылық тәуекелді төмендетуге, бәсекеге қабілетті өнімнің
дәрежесін арттыруға, ғылыми – техникалық прогресстің жетістіктерін
енгізуге бағытталған, стратегиялық инвестициялар. Стратегиялық
инвестициялар құралдары арқылы экономикада құрылымдық өзгерістер
жүзеге асырылады, кілттік импортты алмастырушы өндірістер дамиды.
Осы инвестиция ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz