Шағын және орта бизнесті дамытуда кездесетін проблемалар
Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнесті несиелеудің
мәселелері мен перспективалары
Мазмұны.
Бет.
Кіріспе.--------------------------- ----------------------------------- ------
----------------3
1. Шағын және орта бизнестің даму негіздері.
Шағын және орта бизнестің дамуы және нарықтық
экономикадағы рөлі------------------------------- -------------------
----------5
Екінші деңгейлі банктердің шағын және орта бизнесті
несиелеудіегі мәні және мақсаты.--------------------------- ---------
------14
2. Екінші деңгейлі банктердің шағын және бизнесті несиелеудің
мәселелері мен перспективалар.
2.1. Шағын және орта бизнесті несиелеуді талдау.-------------------------
20
2.2. Шағын және орта бизнестегі инновациялық ахуал және
оны басқаруды талдау.---------------------------- ----------------
---------35
3. Шағын және орта бизнесті жетілдіру жолдары.
3.1. Шағын және орта бизнесті дамытуда кездесетін
проблемалар.----------------------- --------------------------------
------------44
3.2. Шағын және орта бизнесті тиімді дамыту жолдары-------------------55
Қорытынды.------------------------- ----------------------------------- ------
-----------66
Қолданылған әдебиеттер тізімі----------------------------- ------------------
-------71
Кіріспе.
Диплом жұмысының өзектілігі. Нарыкка эту кезеңi әлемдегі қай
елдiң мысалында да оңай болмаған. Өтпелi уақыттың өзiне тән қарама-
кайшылықтары жетерлiк. Әкiмшiл-әмiршiл жүйеден, әрбiр кәсiпорын мен
кәсiпкердiң нарықтың сұранысына орай iс-қимыл жасау тәртiбiне ауысуы
жеңiлrе соққан жоқ. Нарықтык экономикаға өту - ұзақ үрдiс. Оның сыртында
бiрыңғай мемлекеттiк меншiк түрiнен, жекеменшiкке өту кезеңi де коғамда
өзiндiк қолтаңбасын калдырды.
Қазақстанда жүргiзiлiп жатқан экономикалык реформалар нарыктың әлемдiк
дамуының заңды жалғасы болып табылады. Өтпелi кезеңнiн өзiн объективтi
қажеттiлiк қана емес, дүниежүзiлiк экономикалық өркениеттiң табиғи бiр
тармағы деуге болады. Нарықка өтудiң жолдары әрбiр елде әр кезеңде, әртүрлi
тәсiлдермен жүзеге асырылды.
Жекеменшiкке өту - нарықтың ең негiзгi белгiсi болып саналады.
Жекеменшiктiн өзi - жаңа меншiк иелерiмен қатар, кәсiпкерлiктi қоғамдык
өмiрiмiзге ала келдi. Кәсiпкерлiктi дамыту - кез-келген елдiң өтпелi
кезеңiнде экономиканы сауықтырудың қозғаушы күшi, әлеуметтiк дағдарыстарды
жұмсартудың басты кiлтi болды. Дамыған әрi өркениеттi мемлекеттердiң де,
дамушы елдердiң де тэжiрибесi кэсiпкерлiктiң мұндай маңыздылығын анық
дэлелдеп бердi.
Әсiресе, кәсiпкерлiктiң шағын түрi өзiнiң ықшамдылығымен, әрi
колайлылығымен ерекшеленедi. Iшкi және сырткы нарық конъюктураларынын
жылдам өзгерулерiне дер кезiнде бейiмделе бiлу - шағын кәсiпкерлiк пен
бизнестiң өмiршеңдiгiн айқындайды. Сондай-ақ, шағын кэсiпкерлiк пен
бизнестiң белгiлi бiр өнiм түрiн өндiруге мейлiнше тез және сапалы
бейiмделуi мен жаңа технологияларды ендiруте жылдам ықшамдала бiлу
қасиеттерi - кэсiпкерлiктiң бұл түрiнiң экономикалық табыстардың ең шешушi
кепiлi болатындығын дэлелдедi. Сондықтан, шағын кэсiпкерлiк пен бизнестi
дамытуға мемлекеттiк қолдаудың қажеттiлiгiн туғызды.
Диплом жұмысының мақсаты. Әлемдiк тэжiрибелерге сүйене отырып,
шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi қолдау
мен баскарудың Қазақстан жағдайына лайықты ғылыми-
теориялық тұжырымдамасын жасау жэне оны отандык шағын кәсiпкерлік пен
бизнес нысандарына қолдануға ұсыну.
Жұмыста қойылған мәселелер. Шағын кэсiпкерлiк пен бизнес
нысандарын құрудың объективтi алғышарттарын зерделеу, нарықтық
қатынастардың калыптасу жағдайындағы шағын кәсіпкерліктің рөлін анықтау,
шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi қалыптастыру мен басқарудың шетелдiк
тәжiрибелерiне шолу жасау, елiмiздегi кәсiпкерлiк үрдiстерiне,
оның қалыптасқан жолдары мен шарттарына, түрлерi мен әдiстерiне
талдау жасау; республикадағы шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi басқарудың
бүгiнгi жағдайын бағалау мен оның дамуынын негiзгi бағыттарын белгілеу,
экономиканың түрлi салаларында шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi жүйелi
дамыту үшiн оны мемлекеттiк колдау мен баскарудың жолдарьш ұсыну.
Зерттеу пәні. Талдау мен болжау әдістері арқылы шағын
кәсіпкерлік пен бизнесті қолдау мен басқарудың ғылыми әдістемелік жүйесін
жасау және оны жетілдірудің озық үлгілерін іздестіру. Зерттеу объектісі
ретінде екінші деңгейлі банктердің шағын және орта бизнесті несиелеудің
мәселелері мен преспективалары қарастырылды.
Методологиялық негізі. Нарық эқономикасының алғашқы жылдарынан-
ақ бұл мәселе Қазақстан үкiметiнiң назарында болды. Ел басшысының арнайы
жарлықтарымен 1991-1994 жылдар мен 1995-1996 жылдарға арналған
кэсiпкерлiктi қолдаудың екi мемлекеттiк бағдарламалары қабылданып, жүзеге
асырылды. Кейiнiрек, әзiрленген "Шағын кэсiпкерлiктi дамыту мен қолдаудын
1999-2000 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы" 1998 жылдың 31
желтоқсанында кабылданды. Бұл - шағын бизнестi қолдау жөнiндегi үшіншi
бағдарлама болатын. Қазақстан Yкiметi соңғы жылдары шағын кэсiпкерлiк пен
бизнестi қолдауды өзiнiң басым мiндеттерiнiн қатарына кіргiздi. Бұл мәселе
ел басшысының "Қазақстан - 2030" ұзақ мерзiмге арналған енбегiнде де
көрiнiс тапты.
Жұмыстың құрамы. Дипломдық жұмысым үш бөлімнен тұрады. Бірінші
бөлімде шағын және орта бизнестің даму кезеңдеріне, нарықтық экономикада
алатын орнына және де екінші деңгейлі банктердің шағын және орта бизнесті
несиелеудегі мәні мен мақсатына тоқталдым. Екінші бөлімде екінші деңгейлі
банктердің шағын және орта бизнесті несиелеудің мәселелері мен
перспективаларына талдау жасадым.. Үшінші бөлімде шағын және орта бизнесті
жетілдіру жолдарында кездесетін проблемаларды және де тиімді дамыту
жолдарын қарастырдым.
1. Шағын және орта бизнестің даму негіздері.
1.1. Шағын және орта бизнестің дамуы және нарықтық экономикадағы рөлі.
Шағын кэсiпкерлiк пен бизнестi қолдау мен дамыту - Қазақстанның
экономикалық саясатының стратегиялық мiндеттерiнiң қатарынан саналады.
Соңғы жылдардағы кәсiпкерлiктi қолдау жөнiнде қабылданған заңдар мен
бағдарламалардың шоғыры республика үкiметiнiң бұл салаға шынайы назар
аударғанын айғақтайды. Қазақстан басшысының "Қазақстан - 2030" ұзақ
мерзiмдi стратегиялық еңбегiнде әлеуметтiк-экономикалық дамудың басым
бағыттарының бiрi ретiнде кәсiпкерлiктi қолдау атап өтiлдi. Кәсiпкерлiк пен
бизнестi тиiмдi қолдау мен дамыту - жекелеген тұлғаның, кәсiпорынның немесе
шаруашылық саласының ғана емес, тұтас мемлекеттiң экономикалық болашағын
айқындап беруге қабiлеттi. Әлеуметтiк басым бағыттағы нарық экономикасын
дамытуға талпынған бiздiң мемлекетiмiз үшiн шағын кәсiпкерлiк пен бизнестiң
мэнi мен құрылымын, ортақ тиiмдi үрдiстерiн зерттеп - зерделеп алу пайдалы.
Сондықтан, шағын кэсiпкерлiк пен бизнестiң әлемдiк тарихына шолу жасау аса
қажет.
Адамзат дамуының қай кезеңдерiнде де кәсiпкерлiк әлеуметтiк-экономика
ғылымының назарынан тыс қалмаған. Тек маркстiк теория ғана кәсiпкерлiктi
адамзатты қанау үғымымен бiржақты түсiндiрiп, ондаған жылдар боны бұл сала,
тiптi, ғылыми терминологиядан да шығып қалды.
Нарықпен қатар бiздiң өмiрiмiзге енген "кәсіпкерлiк пен бизнес" ұғымы
бүгінгi таңда ешкiмдi таң қалдырмайтын, етене жақын дәрежеге жеттi.
Жалпы, француз тiлiнен тараған "кәсiпкерлiк" (епttrерrепеur) үғымын
-экономика теориясына тұңғыш XVIII ғасырда ағылшын банкирi әрi экономисi Р.
Кантильон енгіздi. Р. Кантильон "кәсiпкер" деп - бағаның тұрақсыздығы мен
болашағын болжауға болмайтын жағдайында тауарларды сатып алу мен сату
процестерiне қатысатын, бiрақ, кiрiстерiнiң жалпы сомасын бiле бермейтiн
адамдарды (саудагерлердi, шаруаларды, қолөнершiлердi т.б.) атаған.
Кантильонның пiкiрiнше, кәсiпкердiң басты ерекшелiгi ретiнде тәуекелшiлдiк
қарастырылады.
Кәсiпкерлiк ұғымын зерттеуге тұңғыш ден қойғандар "саяси экономиканың"
ғылым ретiнде қалыптасуының iргесiн қалаған физиократия мектебiнiң өкiлдерi
болды. Аталмыш мектептiң негiзiн салушы Ф. Кенэ (1694-1774), өнiм өндiрушi
-фермерлерге әрқашан жоғары баға бердi. Физиократтардың пайымдауынша, жердi
жалға алып, ауыл шаруашылығын өнiмдерiн өндiрушi кәсiпкер-шаруа қоғамдық
өнiмдi өткiзуде басты рөл атқарады. Бүл бағытты француздың мемлекеттiк
қайраткерi әрi экономисi А. Тюрго (1721-1781) жалғастырған, ол
кәсiпкерлердi үш топқа бөлдi: өнiм өндiрушi (жердi жалға алушылар), меншiк
иелерi (жердi жалға
берушiлер) және өнiм өндiрмейтiндер (осы жұмысқа қатысушы қалған адамдардың
барлығы). Соңғы топты А. Тюрго тағы да екiге бөлiп қарастырады: а) кәсiпкер
- мануфактурашылар, фабрика басшылары жэне қарапайым қолөнершiлер; ә) еңбек
ақы алатын қарапайым жүмысшыларға аванс беретiн кэсiпкер - капиталистер,
яғни тiкелей өнiм өндiрушiлер. Ақырында, А. Тюрго кәсiпкер белгiлi бiр
дәрежеде тәуекел етiп қана қоймайды, сонымен қатар, кәсiпкердiң белгiлi бiр
дәрежеде басқарушылық қабілетi де болуға тиiс, деген түйiн жасайды.
Саяси экономия өкiлдерiнiң бiреrейi, француз экономисi Ж.Б.Сэй (1767-
1832) "кәсiпкердi өз есебiнен, өз тәуекелiмен, өзiне пайда табу үшiн өнiм
шығарушы адам", - деп түсiндiрдi. [28]. Fалымның ойынша, кәсiпкерде
-тұрақтылық айналадағы жағдайды сезriштiк, адамдармен түсiне алушылық
қасиеттерiмен қатар, өндiрiстiң үш факторын: табиғатты, еңбек пен капиталды
бiрiктiрiп, iске қоса алатын мықты қабiлеттiлiк болуы тиiс.
Кейiнiрек ағылшын оқымыстысы А.Маршалл (1842-1924) "кәсiпкердiң
жаңашылдығын (инновация)", немiс ғалымдары М.Вебер (1864-1920) мен
В.Зомбарт (1863-1947) "кәсiпкерлiк рухты" дэріптедi. М.Вебер "кәсiпкерлiк
дегенiмiз — iс адам үшiн емес, адам iс үшiн өмiр сүру тәсiлi" десе,
В.Зомбарт кәсiпкерлiкпен сәттi айналысу үшiн "әр заманның өзiне тән рухын
терең сезiнiп, дөп баса бiлу керек, тек осылай өткенде ғана кәсiпкердiң iсi
оңға басады, деп түсiндiрдi.
Кәсiпкерлiк теориясына аса маңызды үлес қосушылардың бiрi — австро-
американдық экономист - социолог И.Шумпетер (1883-1950) екенiнде дау жоқ.
М.Вебер мен В. Зомбарттың капитализмдегi "адам факторын" зерттеу
дәстүрлерiн жалгастыра отырып, И. Шумпетер кэсiпкердi төл теориясының
дiңгегi етiп қарастырды да, оларды шаруашылық субъектiлерiне жатқызып, олар
"өндiрiстiң негiзгi факторларын пайдалана отырып", экономикалық процестерге
қатысушылар, деп тұжырымдады, Кәсiпкерлер тұлғасына маңызды мэн берген
И.Шумпетер "өз кейiпкерiн" әлемдiк өркениеттiң қозғаушы күшi, XX ~
ғасырдағы экономикалық өсiп-өркендеу мен ғылыми- техникалық прогрестiң кош
бастаушысы деп үғынды. Сондықтан, И.Шумпетердiң "кәсiпкерлiк теориясының
атасы" аталуы тегiн болмаса керек.
ХХ-ғасырдың орта шенiне дейiн жаңа жұмыс орындарын тек iрi
кәсiпорындар ғана ұсынады деген түсiнiк темiрдей бекiген болатын. Дегенмен,
ірi американ экономисi Ф. Дракердiң "кәсiпкерлер қоғамы" тұжырымдамасы,
ескi түсiнiктiң iргесiн сөгiп қана қоймай, экономика ғылымына жаңа
кейiптегi кәсiпкерлiктi ала келдi. Ф. Дракер iрi өндiрІс орындарының
нарықтық өзгермелi iс-қимылына қолайсыздыгын дэлелдеп, бұл кемшiлiктiң
орнын дер кезiнде толтыратын шагын кәсiпкерлiк пен бизнес екендiгiне коз
жеткiздi. Fалымның тұжырымдауьшша, еркiн кәсiпкерлiктiң негiзiнде - өзiн -
өзi басқарудағы еркiндiк жатыр.
Шағын кәсiпкерлiктiң басты екi экономикалық ерекшелігiн атайық: а)
өндiрiстi ұйымдастыру нарықтың мағынысына сай жүргiзiлетiндiктен, шағын
кәсiпкер соңғы тұтынушыға лайықтап қана өнiм шығарады; э) шағын кэсiпкерлiк
– бәсекелестiк ортада катализатор рөлiн атқарады. Ол-ол ма, шағын
кәсiпкерлердiң неғұрлым көбiрек жиынтығы - iрi бизнеспен де бәсекелесе
алады. АҚШ-тағы 1965-1985 жылдар аралығындағы шағын бизнестiң дамуы
мәлiметтерiне талдау жасаған Ф. Дракер "Америкадағы басқару экономикасында
(iрi компаниялардың менеджерлерi билiгiн жүргiзген кезең) кәсiпкерлiктiң
екiншi сатыға жылжығанын, мүның өзi АҚШ тарихында бұрын - соңғы кездеспеген
революция" екендiгiн атап көрсеткен.
Нарық экономикасы жеткiлiктi дамыған елдердiң өзiнде соңғы уақытта
кәсiпкерлiк белсендiлiгi артып отыр. Шағын кәсiпкерлiпен айналысуға бел
буған адамдар бизнестi, әдетте, өзiнiң жекеменшiк iсiмен бастауда. Айталық,
АҚШ - та 1950 жылдары жыл сайын, орташа есеппен, 130 мың фирма тiркеуден
өтсе, оның мөлшерi 60-шы жылдары - 200, 70-шi жылдары - 350, ал 90-шы
жылдары - 600, 2005 жылдары - 900 мыңға жеткен.
Кәсiпкерлiктiң жандануына жоғары сапалы технологиялардың көбеюi де,
қоғамдағы және жеке адамдар арасындағы қажеттiлiк те қатты әсерiн тигiзуде.
Болашағы зор көптеген идеялар көбiне шағын фирмаларда дүниеге келiп, дәл
сонда өндiрiске қосылып жатады. Мәселен, жаңашыл идеялар АҚШ-тың iрi
компанияларынан гөрi шағын фирмаларында 2,5 есе көбiрек туындайды екен.
Шағын кэсiпкерлiк пен бизнеске арналған АҚШ Конгресiнiң құжаттарында
былай деп атап өтiлдi: "Бүгiнri таңда экономикалық прогресс -
кәсiпкерліктiң белсендiлiғiмен және жаңа шағын фирмалардың пайда болу
деңгейiмен анықталады. Бұл екi бағыт та жаңашылдықтың дамуының шешушi шарты
болып табылады" .
Жалпы, кәсiпкерлiктiң өзi о баста - шағын бизнестен, кәсiпкерлiк
белсендiлiгiнен пайда болғанын атап айтуымыз керек. Дамыған елдерде
өнеркэсіптегi жұмыс iстейтiндердiң 45-80 пайыздай мөлшерi шағын кәсiпкерлiк
пен бизнесте шоғырланған. Мұның өзi өндiрiс тиiмдiлiгiн арттырады, қосымша
бәсекелестік туғызады, яғни, шығарылған өнiмнiң сапасы жақсара түседi.
Нарық қатынастарын қалыптастыруда шағын кэсiпкерлiк пен бизнестi
дамыту шешушi рөл атқарады. Өйткенi, нарық реформаларының басты тұлғасы
–кәсiпкер болып табылады. Батыс мамандарының пайымдауынша, қоғамның еңбекке
жарамды мүшелерІнiң 14-18 пайызы кәсiпкерлiкпен айналысса, бұл мәлiметтiң
өзi жоғары дәрежелi есептеледi. Ал, соңғы мәлiметтерғе сүйенсек, қазiргi
ТМД елдерiнде бұл көрсеткiш, шамамен, 20-25 пайызды құрайтын
көрiнедi.Кеңестiк жүйеде шағын кәсiпорындар тиiмсiз деп саналып, оларды тез
жоюдың көздерi iздестiрiлдi. Олардың өркендеуi үшiн күрделi қаржы
бөлiнбедi, шикiзат, жартылай фабрикаттар сатып алу үшiн, құрал-жабдықтармен
жабдықтау мен қайта құруға, өндiрiстi жаңарту процестерiне тосқауыл
қойылды. Мұның бәрi өндiрiстiк, техникалық және технологиялық базалардың
артта қалуына, өндiрiс мәдениетiнiң кешеуiлдеуiне, жұмысшылардың еңбек
жағдайының төмендеуiне, қол еңбегі үлесінің жоғары болуына, бiлiктi
мамандардың кәсiпорындардан кетуiне және олардың мамандылық шеберлiктерiнiң
төмендеуiне әкелiп соқты.
Елiмiздегi нарық қатынастарының тереңдеп дамуына байланысты шағын
кәсiпорындардың денi тұтынушылардың сұранысын тиiмдi қанағаттандыру үшiн
күресiп бағады. Сондықтан, тауарлы-акша қатынастарына негiзделген нарық
жүйесi шағын кәсiпорындардың үзiлiссiз дамуы мен толығуын тынымсыз талап
етедi.
Қазақстанда шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi дамыту мәселелерiн зерттеу
нарық реформаларының басталуына тұспа-түс келдi. Республикада
кәсiпкерліктiң қалыптасу теориясын әзiрлеуге Мамыров H.Қ., Қошанов A.Қ.,
Кенжеғозин M.Б., Оқаев Қ.О. жэне т.б. ғалымдар үлкен үлестерiн қосты. Олар
кәсiпкерлiктi экономикалық дамудың түйiндi мэселесІ, ел нарығын отандық
тауарлармен толтырудың көзi, халықты жүмыспен қамтамасыз етудiң бiрден-бiр
жолы, деп санады. Ал, макро жэне микродеңгейде кәсiпкерлiктi дамытудың
әлеуметтік-экономикалық мэселелерiн қарастырумен Ихданов Ж.О, Бiрәлиева
H.Б., Күлекеев Ж.A., ӘлІмбаев A.A., Сәбденов О.Қ сияқты ғалымдар айналысты.
Fалымдардың алғашқы тобы кәсiпкерлiктi экономикалық дамудың қозғаушы күшi
десе, екiншi тобы кәсiпкерлiктi зерттеудiң тәжiрибелiк - әдістемелiк жағына
баса назар аударды.
Талас жоқ, нарық экономиксының ең қысқа түсiнiгi - еркiн кәсiпкерлiк
экономикасы. Сол себептi, кәсiпкерлiктiң саналуан түрлерi мен нысандарының
дамуынсыз толыққанды нарық реформаларын жүргiзу мүмкiн емес.
Отандық кәсiпкерлiктiң пайда болу тарихын шартты түрде төрт кезеңге
бөлуге болады. Бiрiншi кезең - комсомол ұйымдарының жанынан құрылған
жастардың fылыми - техникалық шьығармашылық орталықтарында қалыптасты.
Екiншi кезең - 1988 жылдың маусымындагы "Кооперация туралы" одақтық заңның
қабылдануымен тығыз байланысты. Бүл уақытта шамамен екi жүз мыңнан аса
адамдар көлеңкелi шағын кәсiпкерлiкпен айналысып, қоғамда кәсiпкерлiк
шапшаң дамып келе жатты. Yшіншi кезең - жалға беру туралы, бірiккен
кәсiпорындар туралы, банк iсi туралы, шаfыh кәсiпорындар туралы, шағын
бизнестi қолдау туралы жэне т.б. заңдар шоғырының қабылдануына байланысты
болды. Төртiншi кезеңді - КСРО-ның күйреп, жаңадан құрылған тәуелсiз
мемлекеттердiң өзiндiк жаңа заңдарын қабылдай бастаумен байланыстырсақ,
қателеспеймiз. Қазақстан экономикасында кәсiпкерлiктiң қалыптасуының мүлдем
жаңа кезеңi - жекеменшiктiң пайда болуымен жалғасын тапты. Бүrінгi таңда
шағын кәсiпкерлік пен бизнестiң ел экономикасының құрамдас бiр бөлiгi болып
қалыптасқаны шындық.
АҚШ-та шағын кәсiпкерлiк пен бизнес нысанына қызметкерлер саны 500
адамнан аспайтын кәсiпорындар жатады. Осы елдiң шағын бизнес әкiмшiлiгi
жылдық түсiмнiң көлемiне қарай оларды салалар бойынша жіктедi. Мысалы,
көлiк саласында жұмыс iстейтiн фирмалар үшiн шағын бизнес категориясына
жылдық түсiм көлемi 3,5-нaн 20 млн. АҚШ долларын, қүрылыста 9-21 млн. АҚШ
долларын, көтерме саудада - 15-35 млн. АҚШ долларын, қызмет көрсетуде - 2,5-
14,5 млн. АҚШ долларын қүрайтын кәсiпорындар жатады
Франция мен Италияда шағын кәсiпорындарға адам саны 200-гe дейiн
қызметкерлерi бар кәсiпорындар жатады. Сонымен бiрrе, Францияда шағын
кәсiпорындар туралы кең ауқымды түсiнiк жоқ, дегенмен, оның қызметiнiң
кейбір тұстарын қамтитын, мәселен, салық немесе бухгалтерлiк, әлеуметтiк
немесе өндiрiстiк жақтарын қарастыратын анықтамалар бар. 1978 жылғы 4
қаңтардағы және 1979 жылғы 3 сәуiрдегi №79291 декретке сэйкес шағын
кәсiпкерлiк пен бизнес кәсiпорындарына Францияда 500 адам жұмыс iстейтiн
немесе жылдық айналымы 100 млн. франктен аспайтын кәсiпорын түрлерi жатады.
Кейiн бұл цифр 1984 жылқы 16 қаңтарындағы №84-36 декретіне сэйкес 200 млн
франкке көтерiлдi. Әйтсе де, экономиканың әртүрлi салаларында шағын
фирмалардың шамасы әр алуан деуге болады. Еrер, ауыл шаруашылығында және
тамақ өнеркәсiбiнде оларда жүмыс iстейтiн адамдардың саны 200-дeн асса, б:p
- iрi өндiрiске, ал, құрал-жабдық кәсiпорындарында қызметкерлер саны 500-
ден асса -шағын бизнес кэсiпорнына жатқызылады
Ал, Австрияда шағын фирманың жоғары деңғейi 100 адамнан аспауы тиiс.
Швецияда шағын бизнеске 200 адамға дейiн қызметкерлерi бар фирмаларды
жатқызады. Бiрақ, шағын бизнес кәсiпорындарының жiктемесi үшiн келесi
көрсеткiштер қабылданады:
* өсу сатысы (бастапқы саты, аман калу сатысы, өсу сатысы);
* салаға жатуы;
* қызмет етуІнiң географиялық аясы (толық қамтитын, аймақтық жэне ұлттық
ауқым);
* басқарушылар мен бизнес иелерiнiң арнаулы сипаттамалары;
кәсiпорынға тән өзектi мәселелердiң түрлерi (мысалы, қаржыландыру,
сананы басқару жэне т.б.)
Сайып келгенде, шағын бизнестiң қатып қалған қағидасы жоқ. Әдетте,
кәсiпорындардағы қызметкерлер санына орай кэсiпкерлiктi - шағын, орта жэне
iрi бизнес деп шартты түрде үшке бөледi. Әлемнiң әр түрлi елдерiнде
қызметкерлер саны әрқалай. Бiрақ, шамамен, оның ортақ белгiлерi мынадай:
- iрi бизнес: жүмыскерлер саны 500-дeн асады;
* орта бизнес: жүмыскерлер 100-дeн 500-гe дейiн;
* шағын бизнес: жұмыскерлер 100-гe дейiн.
Елiмiздеғi 1997 жылы қабылданған шағын кәсiпкерлiкті қолдау
жөнiндегi заңдар мен қаулылар шоғыры мемлекеттiң бұл саланы дамытуға шындап
кiрiскенiн байқатады. 1997-шi жылдың 19 маусымында жарияланған "Шағын
кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау туралы" Заңда шағын кәсiпкерлiк
нысандарына жыл бойына орта есеппен жұмыскерлер саны 50 адамнан аспайтын
заңды тұлға немесе заңды тiркелмеген жеке тұлға жататындығы белгiленғен.
Қазақстанда шағын кәсiпкерлІк субъектiлерi кұқықтық - үйымдық нысанда беске
бөлiнедi:
* Толық серiктестiк
* Коммандит серiктестІғi
* Жауапкершiлігi шектеулi серiктесiтiк
* Қосымша жауапкершiлiктi серiктестiк
- Өндiрiс кооперативі.
Заң түрғысынан алғанда елiмiздегi кәсiпкерлiк - кезкелген республика
азаматының айналысуға құқы бар қызмет түрi. Табысты кәсiпкер болу үшiн
денсаулық, бiлiм, қабiлеттiлiк, күш-жiгер, басқарушылық қасиеттер қажет.
Сондай-ақ, кәсiпкерлiк қызметтiң ерекше белгiлерi: ынталылық, дербестiлiк,
жауапкершiлiк, iзденушiлiк, шапшаңдылық, мәмiлешiлдiк т.б.
Шағын кәсіпкерлiк пен бизнестi басқару тек оның басшыларының
белсендiлiгiмен ғана шектелмейдi. Басшы кәсiпорынның әрбiр кызметкерiн
кәсiпкерлiк рухқа жүмылдыруға тиiс. Әрбір қызметкер өзiнiң жеке қабiлетi
мен жаңашыл қасиеттерiн жүзеге асыруға ұмтылу керек. Мәселен, жапондык
Омрон компаниясыньщ тәжiрибесiнде ұжымның әрбiр қызметкерi мынадай үш
үран бойынша қызмет iстейдi: "Әркiмнiң өз өнiмiн сата бiлуi керек",
"Жағдайға жылдам бейiмделуi керек", "Тез қимылдауы керек".
1. "Әркiмнiң өз өнiмiн сата бiлуi керек", яғни, әрiптестер өнiмiнiң
сапасымен
бәсекелесе бiлуi - әркiмнiң еңбегiнiң тиiмділiriне байланысты. Егер өнiм
нарықта
кең сұранысқа ие болса, кәсiпорынның табысы артады, ұжымның әрбiр мүшесiнiң
материалдық әрi моральдық жағдай жақсарады.
2. "Жағдайға жылдам бейiмделуi керек", яғни, тұтынушының талаптарын жiтi
қадағалап, сұраныстың өзгеруiне бейiмделе бiлуi керек.
3. "Тез қимылдауы керек", яғни, кәсiпорын нарықтың жаңару қарқынынан қалыс
қалмау үшiн жаңашылдықты әрдайым қолдап, жетiлдiрiп отыруы керек.
Нарықта шағын кәсiпорын оның жеңiмпазы атануға ұмтылуға мiндеттi.
Бұл мақсатқа "кәсiпкерлiк басқару" функцияларын игергенде ғана жетуғе
болады.
Шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi басқару функцияларына мыналар жатады:
а) жоспарлау;
э) ұйымдастыру;
б) мотивация (сенiмдiлiк орнықтыру);
в) бақылау;
ғ) үйлестiру
Шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi басқаруда шынайы шығармашылық қабiлет,
үнемi белсендiлiк корсету, жаңашылдыққа үмтылу, дэстүрден тыс тың
мүмкiндiктер мен шешiмдердi тынымсыз iздестiру қасиеттерi тэуекелшiлдiкпен
қатар жүрiп отырады
Біздің Республикамызда шағын және орта бизнес тәуелсіздік алғаннан
бері он жылдан аса уақыт ішінде кеңінен құлаш жайып дамуда. Қазақстада
кәсіпкерліктің қалыптасуы ең алғашында кооператив түрінде көрініс тапты.
Оған негіз болған 1988 жылғы кооперация туралы заң экономиканың
мемлекеттік және ұжымшарлық кооперативтік секторлардың тең құқықтық әрекет
етуін қамтамасыз етуге бағытталды.
1994 жылғы 10 маусымда қабылданған Қазақстан Республика
кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың 1994-1996 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасы осы саланы дамыту жөніндегі алғашқы ресми құжат еді.
Бағдарламаның басты мақсаты – экономиканың қуатты жеке секторын, жеке
кәсіперліктің әсіресе, шағын кәсіпкерліктің, жетік инфрақұрылымын
қалыптастыруға қолайлы құқықтық, әлеуметтік- экономикалық қаржы және
ұйымдық жағдайлар жасау.
Бұдан кейін келесі 1995 жылғы 20 маусымда шағын бизнес
орталықтарының Республикалық желісін құру мен дамыту бағдарламасы
қабылданды. Бағдарламаның басты мақсаты шағын бизнестің кең дамыған
құрылымын құру арқылы шағын өндіріс кәсіпорындарына қолайлы жағдай жасау.
Шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi дамытудың түйiндi мэселелерiнiң
бiрiне оны мемлекет тарапынан қолдау жататыны белгiлi. Барлық дамыған
елдерде үкiмет шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi дамытудың ұзақ мерзімдi
саясаты мен стратегиясын дайындаған.
Қазақстанда шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi мемлекеттiк қолдау
қажеттiлiгi 1992 жылдың 4 шiлдесiндегi "Жеке кәсiпкерлiктi қорғау және
қолдау туралы" Қазақстан Республикасы Заңында атап өтiлдi. 1992 - 1996
жылдар аралығында шағын кәсiпкерлiктi қолдау жэне дамытудың екi мемлекеттiк
бағдарламасы дайындалды. Бұл қүжаттардың мазмұнын талдау барысында
республикамыздағы кәсiпкерлiктiң қалыптасу үрдiсiне әсер ететiн көптеген
мәселелердi анықтады. Сонымен бiрге, сын көзбен қарағанда, кейбiр
кемшiлiктердiң бар екенiн жасыруға болмайды. Мысалы, шағын кәсiпкерлiк пен
бизнестi қолдау шараларын жүзеге асыруды ресурстармен (қаржы, материалдық,
еңбек жэне т.б.) қамтамасыз етудi негiздеудiң жоқтығы, нақтылықтың болмауы,
шаралардың аяқталуына байланысты нэтижелер (табыстың ұлғаюы, жұмыссыздықтың
азаю, халықтың әл-ауқатының жақсаруы) шамасының көрсетiлмеуi - экономиканың
макро жэне микро деңгейiнде елеулi жетiстiктерге жетуге мүмкіндiк бермедi.
Әйтсе де, аталған бағдарламалар,жоғарыдағы кемшiлiктерге қарамастан,
елiмiзде шағын бизнестi қалыптастыру мен дамытудың негiзiн қалау үшін батыл
қадамдар жасауға мүмкiндiк туғызды деуге болады. Заң шығарушы және атқарушы
органдар шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi дамытуда жаңарту проблемаларына көп
көңiл бөлдi. Мүның бәрi Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнде,
бiрқатар заң актiлерiнде және тағы басқа экономикалық реформаларды
терендету кұжаттарында бейнелендi. Осы жылдар аралығында шағын кәсiпкерлiк
пен бизнестi қаржы - экономикалық және ақпараттық қолдау салаларында және
оның инфрақұрылымында оңтайлы өзгерiстерге қол жеткiзiлді.
Әсiресе, 1997 жылдың 6 наурызындағы "Шағын кәсiпкерлiктi дамытуға
мемлекеттiк қолдауды күшейту жэне жандандыру жөнiндегi шаралар туралы"
Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығы шын мәнiндегi айқын
бағдарламалық кұжат болды және оның көмегiмен елiмiзде шағын кәсiпкерлІк
пен бизнестi нақты қолдау жұмыстары едәуiр жақсарды. Жыл сайын шығатын
аймақтық статистикалық жинақтық мэлiметтерiне назар аударсақ, Қазақстанда
1994 жылы шағын бизнеспен айналысатын кэсiпорындар саны 24848 болса, 1997
жылы - 29835, яғни 20 пайызға, ал ондағы жүмыскерлердiң орташа саны 8
пайызға өскенiн анықтауға болады. Қысқа мерзiм аралығында тағы бiрқатар
заң және нормативтiк актiлер қабылданды: 1997 жылдың 19 маусымында "Шағын
кәсiпкерлiктi мемлекеттік қолдау туралы" Заңы, 1997 жылы 2 шiлдесiндеғi
"Жеке кәсiпкерлiктiң мәселелерi бойынша Қазақстан Республикасының кейбiр
Заң актiлерiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы " Заң және тағы
бiрнеше қаулы - қарарлар мен ережелер. Осы құжаттарда республикадағы шағын
кәсiпкерлiк пен бизнестi дамытудың механизмдерi мен тетiктерi
қарастырылған.
2001 жылдың 7 мамырында Қазақстан Республикасы Президентiнiң
жарлығымен бекiтiлген "Қазақстан Республикасында шағын кәсiпкерлiктi дамыту
мен қолдаудың 2001-2002 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы" жарық
көрді. Осы бағдарламада оны iске асуының негiзгi бағыттары, қаржыландыру
көздерi, бағдарламаны iске асырудан күтiлетiн түпкi нәтижелер
қарастырылған. Бүл құжат та мемлекет тарапынан жүргiзiлiп жатқан шағын
кэсiпкерлiк пен бизнестi әрi карай дамытуға бағытталған iс-шара болып
табылады. Шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi дамыту мен қолдаудың
дүниежүзiлiк тәжiрибелерiне шолулар жасай отырып, АҚШ, Германия, Жапония,
Франция, Ұлыбритания сияқты өркениеттi елдерде шағын кәсiпкерлiк пен
бизнестiң үлес салмағы өте жоғары, тiптi, кейде жалпы iшкi өнiмнiң 80
пайызынан астамын құрайтынын, елдеғi жұмыс орындарының, шамамен 75-80
пайызы шағын бизнестiң үлесіне тиетiнiн анықтады. Сонымен қатар, Сингапур,
Малазия, Корея, Таиланд, Гонконг т.с.с Азия мемлекеттерi экономикасының
жандануына шағын кәсiпкерлiк пен бизнестiң әсерi орасан зор екпін бердi.
Мiне, осындай дүниежүзiлiк тәжiрибенi және Қазақстанның
экономикалық даму ерекшелiктерiн жан-жақты ескере отырып, қазiргi кезеңдегi
шағын кэсiпкерлiк пен бизнестi мемлекеттiк қолдаудың негiзгi бағыттарына
тоқтала кетейiк:
* шағын кәсiпкерлiк пен бизнес субъектiлерi үшiн демократиялық қағидаларға
негiзделғен оңтайлы құқықтық тәртiп орнату;
* мемлекеттiк тапсырыстар бойынша өнiм өндiру, қызмет көрсету жұмыстарына
жағдайлар туғызу;
* мемлекеттiк тiркеуден өткiзу, лицензиялау, өнiмдерiн
сертификаттауда
жеңiлдетiлген тәртiптер бекiту;
* мемлекеттiк қаржы, статистикалық, материалдық-техникалық және ақпараттық
* ресурстармен қамтамасыз етуде жеңiлдiктер беру;
* мамандардың бiлiктiлiғiн көтеру жэне оларды дайындау, қайта дайындау
жұмыстарын ұйымдастыру.
Бұл бағыттарды жүзеғе асырумен тек қана өкiлеттi мемлекеттiк
органдар ғана емес, жергiлiкті жерлердегi атқарушы билік органдары да
(Шағын кэсiпкерлiктi қолдау Департаменттерi) айналысуы керек.
Шағын кәсiпкерлiктi қолдау департаменті - мемлекеттiк орган
ретiнде шағын кәсiпкерлiктi қолдау жэне дамытудың мемлекеттiк
бағдарламаларын орындауды ұйымдастырумен және үйлестiрумен айналысады;
нормативтiк жэне құқықтық актiлердi дайындайды жэне Yкiметке ұсынады;
аймақгық деңгейде осы үрдiстiң жүруiн талдап және бақылап отырады; шағын
кәсiпкерлiк пен бизнестi дамыту үшін сырттан инвестиция тарту жұмыстарын
жүргiзедi.
Қандай бiр елде болмасын шағын кэсiпкерлiк пен бизнестiң тиiстi дәрежеде
қалыптасып, одан эрi дамуы - сол мемлекеттеғi саяси жэне элеуметтiк ~
экономикалық жағдайларға тiкелей байланысты. Нарық экономикасы жоғары
дамыған елдердiң тэжiрибесi шағын бизнестiң қалыптасуына сол мемлекеттегi
әлеуметтiк - экономикалық дамудың дэрежесi аса күштi эсер ететшдiпн
дэлелдеп отыр. Сондай-ақ, шағын кәсiпорындардың саны мен сапасының өсуiне:
салық демалыстарының мерзiмi;
несие ресурстарын алудың шарттары;
басқаруды ұйымдастырудың ғылыми негiзделген жүйесiнiң қалыптасуы;
қылмыстық топтардың жойылуы;
шенеунiктер қысымының болмауы жэне т.б. оңды ықпалын тигiзедi.
Сонымен, шағын кэсiпкерлiк пен бизнестi басқаруға ықпал ететiн шарттар
мен факторлар мынадай:
қоғамдағы саяси жағдай;
ел экономикасының ахуалы;
шағын кэсiпкерлiк пен бизнестi құқықтық қамтамасыз ету;
салық саясаты;
қаржы - несие саясаты;
шағын кэсiпкерлiк пен бизнестi қолдаудың шаралары;
халықтың өмiр сүру деңгейi;
кэсiпкерлiктiң өркениеттшк дәрежесi.
Отандық шағын бизнестің нарықтық экономикада алатын орны ауқымды.
Нарықтық экономикадағы шағын бизнес экономикалық өсу қарқындарын, ЖҰӨ
құрылымы мен сапасын анықтайтын жетекші секторлардың бірі.
Шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi басқаруда шынайы шығармашылық қабiлет,
үнемi белсендiлiк көрсету, жаңашылдыққа ұмтылу, дәстүрден тыс тың
мүмкiндiктер мен шешiмдердi тынымсыз iздестiру қасиеттерi тәуекелшiлдiкпен
қатар жүрiп отырады.
Сонымен, шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi басқарудың ғылыми-теориялық
тұжырымдамасының мәнi мынада - бүгiнгi таңдағы озық үлгiлерi мен әдiстерін
пайдалану негiзiнде түпкi нәтижелерге бағытталған басқарудың тиімдi жүйесiн
жасау. Тұжырымдаманың мақсаты - шағын кәсiпорынның өз қызметiнде тиiмдi
нәтижелерге қол жеткiзуі үшiн олардың атқаруға тиiс iс-қимылдарының
әдiстерiн ұсыну.
1.2. Екінші деңгейлі банктердің шағын және орта бизнесті несиелеудегі мәні
және мақсаты.
Шағын кәсiпкерлiк пен бизнес - экономикадағы нарықтық қатынастарды
қалыптастырудың неғүрлым тиiмдi әрi икемдi түрi. Шағын кәсiпорындар
өзгермелi нарық конъюнктурасының "өзгеруiне" қарай жылдам бейiмделе алады.
Қазақстандағы шағын кәсiпорындар меншiк түрiне қарай мемлекеттiк,
жекеменшiк және аралас болып үшке бөлiнедi. Жекеменшiк кэсiпорындар барлық
шағын кәсiпкерлiк пен бизнес нысандарьшың, шамамен 80 пайызын құрайды.
Расында, елiмiзде экономиканың әртүрлi салаларын қамтыған көптеғен шағын
кәсiпорындар құру арқылы ғана толыққанды нарық қалыптастыруға болады.
Өйткенi, нақ сол кәсiпорындар iшкi нарықты тұтыну тауарларымен тез
толықтыра алады.
1997 жылдың 7 шiлдесiндегi "Қазақстан Республикасында шағын
кәсiпкерлiктi қолдау мен дамытудың басымдылықтары мен аймақтық
бағдарламалары туралы" Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығы шағын
кәсiпкерлiктi дамытудың бағдарламалық құжаты болып табылады. Оның мақсаты -
ауылшаруашылығы өнiмдерiн қайта өңдеуде, құрылыс материалдары мен
конструкция өндiрiсiнде, халық тұтынатын тауарлар мен азық-түлiк өнiмдерiн
өндiруде теракты жұмыс iстейтiн шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiн қаржымен,
ақпараттармен қамтамасыз ету механизмдерiн жетiлдiру жатады. Сонымен бiрғе,
осы Жарлыкта импортты алмастыру өндiрiсiн құру мақсатында жаңа өндiрістердi
құру және жұмыс істеп тұрғандарын дамыту, ресурстық және технологиялық
өзара байланыс белгiлерiне байланысты iрi кәсiпорындармен бiрге шағын
арнаулы өндiрiстердi үйлестiрудi қамтамасыз ету үшiн шағын кәсiпкерлiктi
дамытудың басым бағыттары анықталған Сондықтан, осы басым бағыттарға сәйкес
жұмыс iстеу үшiн шағын кәсіпкерлiк субъектiлерiне жан-жақты қолдау (қаржы,
инвестиция, өндiрiстiк-техникалық және т.б. көрсетілуі тиіс.
Шағын кәсiпкерлiктi қолдау жэне дамытудың аймақтық бағдарламасын
бекiтуде мыналар ескерiлдi: жұмыс iстеп тұрған өндiрiстiк қуаттарды талдау,
қаржыландыру көздерi мен оның көлемiн бағалау, соның iшiнде өндiрiстiк
меншiктi жэне банктермен қарыздар жөнiндегi мэселелердi шешу; қаржылардың
аймақтарда жетiспеушiлiгi, өндiрiс шығындарының құрылымы жэне оларды
бағалау, соның iшiнде, қүрал - жабдықтарды сатып алу шығындары, жүмысқа
орналасқандар саны жэне т.б.
Шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi дамытудың тағы бiр маңызды жағы - олардың
дамуына салалық министрлiктер, ведомстволар, iрі отандық кәсiпорындар мен
трансұлттық компаниялар тарапынан кешендi де нақты жәрдемдесу болып
табылады. Аталған саланы қолдаудың мемлекеттiк бағдарламаларының негiзінде
таяу болашақта аймақтық және салалық бағдарламаларды әзiрлеудiң маңызы зор.
Зерттеулердiң нәтижесi, сайып келғенде, шағын кәсiпорындардың гүлденуi
-салалық ерекшелiгiне ғана емес, кәсiпкерлiк түрi болғандығына көбiрек
байланысты екендiгiн анықтады. Сондықтан, дамыған елдер тәжiрибесiне
сүйенейiк. Мысалы, ағылшын оқымыстыларының зерттеулерi көңiл аударуға
тұрарлық. 1979 - 1989 жылдар аралығында ағылшынның әр түрлi саладағы 300
-ден аса фирмаларының (тiгiн тiгу, баспа, ауыр жабдықтар өндiрiсІ т.с.с.)
дамуына талдау жүргiзiлдi. Осынау 10 жылдың арасында шағын кәсiпкерлiк пен
бизнес нысандары қайсыбiр салаларда құлдыраса, ендi кейбiр салаларда
неғұрлым жылдам гүлденiп шыға келдi. Ең қызығы, шағын кәсiпорынның
қалыптасып -дамуы оның қай салаға жататындығына байланысты емес, оның
басшысының басқару қабiлетiне, өндiрiс пен еңбектi ұйымдастырудың
тәсiлдерiне байланысты болғандығын көрсеттi. Жапон өнеркәсiбiнiң
өнiмдiлiгiнiң американ өнеркэсiбi өнiмдiлiгiнен көп iлгерi болуының құпиясы
да - басқару мэселелерiнiң жапондықтарда кең де терең зерттелгендiгінде
екендiгiн дэлелдедi. "Мұның құпиясы бiреу-ақ, ол - жақсы басқара бiлушiлiк"
.
Дүниежүзiлiк тәжiрибе мәлiметтерiне сәйкес, шағын кәсiпкерлiктiң барлық
түрлерiн кешендi қолдау - сырттан қаржыландыру көздерiне тәуелдi дамушы
елдерде мүмкiн емес екенін аңғаруға болады. Мысалы, Тайванның дамуының әр
түрлi кезеңiнде тауарлардың жеке түрлерiн өндiруде 50 - жылдары - қант,
өсiмдiк майы, консервiленғен өнiмдер, дайын тамақ өнiмдерi, тоқыма
бұйымдары, цемент
және шыны өндiретiн өндiрiстерiне; 60 - жылдары - транзисторлар, радио мен
телевизор, тоңазытқыштар, кондиционерлер, кiр жуатын жэне киiм тiгетiн
машиналар, шойын өндiру, машина приборлары, корабль жэне автомобиль
жасауға; 80 - жылдары - электрмен жүмыс жасайтын машиналар, электроника,
ақпараттық өнiмдерге; 90 - жылдары - коммуникациялық тауарлар, ақпараттық
өнiмдер, тұтынатын электрон тауарлары, жартылай электр тартқыштар, дәл
приборлар мен машиналар, автоматты машиналар, арнаулы химикаттар, 2000-
жылдары - фармацевтика, космосқа арналған тауарлар, адам денсаулығын
қорғауға қажеттi тауарлар мен медициналық тауарлар, қоршаған ортаны қорғау
және табиғатты ластауды болдырмауды бақылайтын тауарларды өндiретiн
өндiрiстерге қолдау көрсетiлген.
Қазiргi кезде Қазақстанның дамуының басым бағыттарын анықтай
отырып, ең алдымен, мемлекеттiң экономикалық қауiпсiздiгiн қамтамасыз
ететiн тауарлар мен салаларға, соның iшiнде мұнай - газ секторына қолдау
көрсетiлуi тиiс деп санаймын. Сонымен қатар, бұл бағытқа ауылшаруашылығы
өнiмдерi мен оның өнiмдерiн өндеудi де жатқызу қажет. Басым тауарларды
өндiру жөнiндегi шаралардың сауда саясатын қорғайтын шаралармен
үйлестiрiлуi тиiс. Осы тұста шағын кәсiпорындардың алатын орны бөлек.
Себебi, технологиялық жағынан икемдi шағын кәсiпорындар салалық жэне
салааралық байланысты нығайтуға аса қолайлы деп ойлаймыз. Шағын кәсiпкерлiк
пен бизнестi басқару үрдiсІ - асқан сезгiштiк пен бiлiмдарлықты да қажет
етедІ. Шағын бизнес араласатын экономиканың қай-қай саласы болсын,
кәсiпкерден тэуекелшiлдiлiкпен қатар, сақтықты талап етедi.
Кәсiпкер өз шағын бизнесін бәсекеден қорғау, несие алуда дағдарысқа
ұшырау қаупiнен сақтану үшiн iс-қимылын алдын-ала талдап, есептейдL Сөйтiп,
тәуекелдiң әрбiр түрiне нақты әдiстер қолданады. Кәсiпкерлiкте тәуекел
етуге жауапкершiлiктi күшейту мен бақылау жұмыстарын жүргiзу - басты мақсат
болу керек.
Шағын кәсiпкерлiк пен бизнесте өндiрiстiк тәуекел басым болмақ.
Өндiрісте өнiм немесе қызмет түрiнiнiң бағасы, сапасы, еңбек, материалдық
шығындардың
көлемі анықталатындықтан, өндiрiстiк тәуекел өте жоғары деңгейде. Қаржы,
несие, инвестициялык, нарықтық тәуекелдер де өндiрiстiк тәуекелден кем
соқпайды. Өндiрiстiк тәуекелдiң құрамдас бөлiгiне шаруашылық келiсiм-шартқа
отыру, нарық конъюнктурасының өзгеруi, бәсекелестiiстiң күшеюi, күтiлмеген
шығындардың пайда болуы, кәсiпорында кездесетiн мүлiктi жоғалтулар да
жатады. Жетiлмеген маркетингтiк саясат та өз кесiрiн тигiзуi мүмкiн.Өнiм
өткiзу нарығын дұрыс таңдай алмау, бәсекелестер мен терiс пиғылды
бэсекелестер жөнiндегi мардымсыз ақпараттар шағын кәсiпкерлiк пен бизнестiң
тез ыдырауына ықпалын тигізетiнi хақ. Сондықтан, сақтандыру шараларын жан-
жақты қарастыру - кэсiпкер қызметiнде жемiстi нэтижеге қол жеткiзедi.
Шағын кәсiпкерлiктi:
* өндiрiс;
* сауда-саттық;
* қызмет көрсету жэне т.б.
салаларда басқарудың өздерiне ғана тән ерекшелiктерi сан-алуан. Сөз жоқ,
тәуекелшiлдiк мейлiнше басым болатын өндiрiс саласының салмағы тым ауыр.
Түбiнде, атап өткенiміздей, шағын кәсiпкерлiктiң тал осы - өндiрiс саласына
түбегейлi бетбүрыс жасағанда ғана экономикамыздың оңды өзгерiстерiне куә
боларымыз даусыз.
Елiмiздiң шаруашылық механизмінiң негiзiн делдалдық, сауда-саттық
салалары емес, шын мәнiндегi өнiм берушi шағын кәсiпкерлiк нысандары
құрамай, экономиканың гүлденуi туралы айту артығырақ сияқты. Өнiм берушi
кәсiпкерлiк - шағын кәсiпкерлiктi нақты дамытудың тура жолы. Мемлекет
өзiнiң экономикалық, қүқықтық, элеуметтiк, ұйымдастырушылық, тактикалық
жэне стратегиялық күллi шараларын қолдану арқылы өнiм берушi шағын
кэсiпкерлiктi дамыта алады.
Нарықтық экономика жағдайында екінші деңгейлі банктердің мақсаты-
максималды пайда табу. Сол мақсаттардың бірі шағын және орта бизнесті
несиелеуде көрініс табады. Банктер өз қызметін ұсыну арқылы отандық шағын
кәсіпорындардың дамуына ықпалын тигізеді, яғни Шағын және орта бизнес
субъектілерін несиелеу арқылы жүзеге асырылады.
Экономикадағы бизнес субъектілерінің несиеге деген сұранысын
екінші деңгейлі банктер өз ақша ресурстарын қайта бөлу арқылы
қанағаттандырады. Банк несиесінің айырмашылығы: біріншіден- қаражат белгілі
бір уақытқа беріледі, екіншіден- нақты мақсаттарға беріледі, сонымен қатар,
банктер кәсіпкерлік қызметі несиелеу барысында тиімді жобаларды таңдауда
негізгі рөл атқарады. Ел экономикасының баяу және қарқынды дамуы, банктер
тарапынан айқындалған тиімді жобаның сапалы көрсеткішіне байланысты. Шағын
кәсіпорындарды несиелеуде, банкпен басқа да қаржы институттар арасында
айырмашылық бар. Банк несиесі бұл- ең алдымен несие берушінің несие
алушының арасындағы байланысты көрсетеді. Банк тарапынан несиенің берілуі,
несие алушының жалпы қызметін қолдау емес, керісінше, нақты жобаларды іске
асыруға ұсынылады. Осы тұрғыда несие беруші несиенің тиімді жұмсалуын
бақылай алады. Бүгінгі таңда, нарықтық экономикада өз қызметін жүзеге
асыратын бизнес субъектілері несие алуда, қысқа мерзімді несиені тұтынуда.
Ұзақ мерзімді несие екі тарапқа да тиімді. Банк тұрғысынан пайыздық ставка
белгілеу арқылы үлкен пайдаға жетсе, ал кәсіпкер тарапынан несиені
қайтаруғда уақыт көлемінің ұзартуына байланысты т.б айырмашылықтар бар.
Шағын кәсіпорын қызмет үш негізгі жолды көздейді, олар: өндірісте
керекті ресурстармен қамтамассыз ету, тауарлар мен қызметтерді өндіру,
өндірілген тауарлар мен қызметтерді нарыққа өткізу. Бұл тұрғыда екінші
деңгейлі банктер шағын кәсіпорын қызметін жақсарту мақсатында олардың
тактикалық және стратегиялық бағыттарына байланысты әр түрлі қызмет көрсете
алады, яғни көздеген мақсатқа жету үшін банктер ең тиімді несиелеу түрлерін
ұсына алады. Мысалы, банк тарапынан лизингтік операциялар шағын
кәсіпорынның бірінші жолын жақсартуға қатысады, тікелей өндірісті несиелеу
– екінші жолда қаржыландырады, ал вексельдің сатылу есептілігі – үшінші
жолды жүзеге асыруға қатысады.
Шағын кәсіпорын жұмысын қолдау барысында, банктер қысқа мерзімге
несие беру арқылы қызмет көрсетеді. Бұл жағдайда банк ұсынылған кредит үшін
белгіленген пайызын алады, ал банк тарапынан ең алдымен шағын кәсіпорынның
тәуекелге ұшырау белгісі банк алдындағы міндеттемелерін орындамауына және
несиені пайдалануда пайыз төлемеуінен көрінеді.
Сондықтан, несиелеу процесі барысында банк үшін ең маңыздысы бұл
шағын кәсіпорындардың өткен кезеңдегі есептілігі және несие беру
барысындағы толық ақпараттық мәләмет, яғни банктерге түскен ақпарат
қызметтерін бақылап отыруға мүмкіндік береді. Егер мұндай ақпарат банктерге
мүлде жоқ болса, немесе нақты тәуекелді анықтауда мәліметтер жеткіліксіз
болса, бұл жағдайда банктер шағын бизнес субъектілерінен жылжымайтын мүлік
түрінде міндеттеме талап етеді.
Несие алудағы ережеге сәйкес екі тарап (несие алушы және банк) бір
келісімге келеді, яғни несие алушы өз қаражаты есебінен өзінің қызметі
туралы және банкке берілетін кепіл туралы төлем қабілетін анықтауда
ақпараттар ұсынады.. Түскен мәләметтерге сәйкес банк несие беру туралы
шешім қабылдайды.
Көбіне шағын кәсіпорындар керекті мәліметтерді толық түрде бере алмайды,
сондықтан да несие алуда олардың мүмкіндігі төмен. Шағын кәсіпорын
тарапынан займ тартуда олардың салыстырмалы төменірек. Банктер
кәсіпкерлердің төлем қабілеттілігін анықтауда займ беру тиімсіз болуы
мүмкін. Себебі, клиент банктің төлем қабілеттілігін қанағаттандырған күннің
өзінде несие алуға мүмкіндік жоқ, яғни олардың шығындары кірісінен жоғары,
бұл дегеніміз банк операцияларын жүзеге асыруда несиелеу тиімсіз болады.
Кез – келген банк шағын және орта бизнесті несиелендіруде өз
талаптарын белгілейді. Бұл талаптарға сәйкес кәсіпкерлер нарықта қандай
қызмет түрін таңдау қажеттігін, қандай тауарлар мен қызмет түрін өндіру
керек екендігін таңдайды.
Қысқа мерзімді несиелеу процесі классификациясы төрт сатыда
жүргізіледі: программа құру, ұсыну, қолдану және банктік несиені пайызбен
бірге қайтару. Осыған сәйкес несиені беруі және қайтару жағдайын анықтау
нәтижесінде шағын кәсіпорындарда займдармен қамтамассыз ету арқылы отандық
кәсіпкерлік қызметті ынталандыруға болады.
Кәсіпкер қажетті соманы алу үшін банкпен уақытылы несиелік
келісім шартқа отыру керек. Келісім шарт тоқсанға, бір жылға және жке ссуда
түріне жасалуы мүмкін. Бұл келісім шартта несие алудың негізгі шарты, яғни
ссуда көлемі, берілу уақыты және пайыз ставкасы қарастырылады. Бүгінгі
таңда отандық және шағын бизнес қрқынды дамуда. Бұл банктер тарапынан
көрсетіліп отырған қызметтерден айқын көруге болады..
Қазақстан экономикасының түрлi салаларындағы тiркелген шағын
кәсiпкерлiк пен бизнес кәсiпорындарының саны 2000 жылдың казан айында
37095 құраса, 2005 жылы 36651 болды. Мұндай тұрақтылық факторы Қазақстанда
шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi қалыптастыру мен дамытуға мемлекет
тарапынан жүргiзiлiп жатқан iс-шаралардың септiгi тидi деп қорытынды
жасауға мүмкiндiк бередi.
2.Екінші деңгейлі банктердің шағын және орта бизнесті несиелеудің
мәселелері мен перспективалпры.
2.1Шағын және орта бизнесті несиелеуді талдау.
Нарық экономикасы дамыған елдер тәжiрибесi - шағын кәсiпкерлiк
пен бизнестi нарықтың алпауыт қос китiнiң бiріне жатқызады. Бiздiңше, бұл -
шағын бизнеске берiлген әдiл баға. Тiптi, бiздiң елiмiздегi шағын
кәсiпкерлiк пен бизнестiң қысқа ғана қалыптасу кезеңiнiң өзi –
кәсiпкерлiктiң бұл түрiнiң мол iшкi мүмкiндiктерiн байқатты. 90-жылдapы
шағын кәсiпорындар мемлекеттiк кәсiпорындардың құрамынан жауапкершiлігi
шектеулi серiктестiк ретiнде бөлiнiп шықты. Сонымен қатар, шағын
кәсiпорындар жеке үлестiк меншiкке негiзделiп ұйымдастырылды.
Кәсiпорындардың құрылымын жаңарту және монополиясыздандыру мақсатында шағын
бизнеспен айналысушы кәсiпорындар бастамалық жэне мәжбүрлеу әдiстер
негiзiнде құрыла бастады. Сөйтiп, iрi кәсiпорындар негiзiнде, дербес
өндiрiстік-шаруашылық шағын кәсiпорындар түрiнде дүниеге келдi.
Бiрлестiктер мен кәсiпорындардың, цехтар мен өндiрiстердiң құрамынан
акционерлiк қоғамдар мен бiрiккен кәсiпорындар бөлiнiп шыға бастады. Мұның
бәрi қайта құру кезеңiнде нарық талаптарына сай ұйымдастырылып, сол уақытта
экономиканы көтерудiң негiзгi талабы болды. Жыл өткен сайын бәсекелестiк
күрес талаптары күшейiп, әлемдегi ықпалдасу заңдылықтарына сәйкес iрi
кәсiпорьшдарды жаңғырту көкейкестi мәселеге айналып отыр. Мұның өзi шағын
кәсiпкерлiк пен бизнестен бас тарту деген сөз емес. Керiсiнше, шағын
кәсiпкерлiк пен бизнестi отандық экономиканы ары қарай дамытуда ұтымды және
тиiмдi пайдалана бiлу деген пiкiрге саяды.
Қазақстан ғалымдарының зерттеу нәтижелерi де бiздiң ғылыми
тұжырымымызбен сәйкес келедi. Бұқараның iскерлiк белсендiлiгiнiң қайнар
көзi -шағын кәсiпкерлiк пен бизнес. Ендеше, оның қалыптасу кезеңдерiне ой
жүгiртейiк.
Бiрiншi кезең - 1987-1990 жылдардың аралығы. "Қайта құру кезеңi" деп
аталады.
Екiншi кезең - 1991-1995 жылдардың аралығы. Қазақстан егемендiгiн
жариялап, нарық экономикасын енгiзу кезеңi.
Yшiншi кезең - 1996 жылдан, бүгiнгi күнге дейiнгi аралық. Бұл кезенде
шағын кәсiпкерлiк пен бизнестiң отандық экономикадағы рөлi мен орны,
стратегиялық маңызы зертеліндi.
Шағын кәсiпкерлiк пен бизнес өкiлдерi 2000 жыл iшiнде 532,6
млрд.теңгенiң өнімiн өндiрiп, қызмет көрсеттi, ол 1999 жылдың тиiстi
көрсеткiшiнен 1,2 есе артық. Шағын кәсiпкерлiк субъектiлерi 2001 жылы,
өткен жылдың осындай кезеңiне қарағанда, бюджетке төленетiн төлемдi 1,4
көбейттi (2000 жылғы 1 қаңтарда 33,7 млрд.теңге құраса, 2001 жылғы 1
қаңтарда 45,8 млрд.теңге құрады).
2001 жылдың басындағы жағдай бойынша Қазақстанда 388,2 мың
шағын кәсiпкерлік субъектiсi (заңды жэне жеке тұлғалар) тiркелген, олардың
353,6 мыңы жұмыс iстейдi (бүл көрсеткiш өткен жылдың жоғарыда аталған
кезеңiмен салыстырғанда 10 пайызға өсті).
Жұмыспен қамтамасыз етудiң салалық құрылымы шағын кәсiпкерлiк пен
бизнес секторында 1997-2001 жылдары әрбiр 3-шi адам саудада, әрбiр 5-шi
жұмыскер өнеркәсiптiк өндiрiсте, әрбiр 6-aдaм құрылыста еңбек еткенiн
көрсетедi. Осыдан өнеркәсiпте, құрылыста және қызмет түрлерiн көрсетуде
жұмыспен қамту үлесiнiң төмендегенiн, ал, көлiк және байланыс секторында,
мейрамхана, мейманхана бизнесі мен саудада, керiсiнше, жұмыскерлердiң үлес
салмағы тұрақты қарқынмен өскенiн байқауға болады. Шағын кәсiпорындардың
жұмыскерлердi жұмыспен қамтамасыз етуiнiң 2001 жылғы салалық құрылымын
салыстыратын болсақ, өнеркэсiпте 2001 жылы 16,6 пайыз құрап, өткен жылмен
салыстырғанда 21,7 пайызға, құрылыста 12,6 пайызға, көлiк пен байланыста
6,3 және 7,4 пайызға төмендеғенiн байқауға болады. Жалпы, 2001 жылы барлық
салалар бойынша жұмыскерлердiң шағын кәсiпкерлiк пен бизнес
кәсiпорындарында жұмыс iстеу санының азайғанын 6-кecтe мәлiметтерiнен
байқауға болады. Мұның басты себебi - соңғы жылдары шағын кәсiпкерлiк пен
бизнес кәсiпорындарының бақылау мекемелерiнiң тарапынан қысымшылық көруiнен
деуге болады.
Шағын кәсiпорын нысандарының 40 пайызы 1992-93 жылдары, яғни, оларға
бiршама жеңiлдiктер жасалған кезеңде кұрылғандықтарын көрсеттi. Өтпелi
экономикада шағын кәсiпорындар санының үлес салмағы ұлғаюға тиiс. Мұның өзi
нарық экономикасының неғұрлым қарқынды дамуына ықпал етедi. Бiрақ, шағын
кэсiпорынның табиғаты - оның қызмет түрiне, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
мәселелері мен перспективалары
Мазмұны.
Бет.
Кіріспе.--------------------------- ----------------------------------- ------
----------------3
1. Шағын және орта бизнестің даму негіздері.
Шағын және орта бизнестің дамуы және нарықтық
экономикадағы рөлі------------------------------- -------------------
----------5
Екінші деңгейлі банктердің шағын және орта бизнесті
несиелеудіегі мәні және мақсаты.--------------------------- ---------
------14
2. Екінші деңгейлі банктердің шағын және бизнесті несиелеудің
мәселелері мен перспективалар.
2.1. Шағын және орта бизнесті несиелеуді талдау.-------------------------
20
2.2. Шағын және орта бизнестегі инновациялық ахуал және
оны басқаруды талдау.---------------------------- ----------------
---------35
3. Шағын және орта бизнесті жетілдіру жолдары.
3.1. Шағын және орта бизнесті дамытуда кездесетін
проблемалар.----------------------- --------------------------------
------------44
3.2. Шағын және орта бизнесті тиімді дамыту жолдары-------------------55
Қорытынды.------------------------- ----------------------------------- ------
-----------66
Қолданылған әдебиеттер тізімі----------------------------- ------------------
-------71
Кіріспе.
Диплом жұмысының өзектілігі. Нарыкка эту кезеңi әлемдегі қай
елдiң мысалында да оңай болмаған. Өтпелi уақыттың өзiне тән қарама-
кайшылықтары жетерлiк. Әкiмшiл-әмiршiл жүйеден, әрбiр кәсiпорын мен
кәсiпкердiң нарықтың сұранысына орай iс-қимыл жасау тәртiбiне ауысуы
жеңiлrе соққан жоқ. Нарықтык экономикаға өту - ұзақ үрдiс. Оның сыртында
бiрыңғай мемлекеттiк меншiк түрiнен, жекеменшiкке өту кезеңi де коғамда
өзiндiк қолтаңбасын калдырды.
Қазақстанда жүргiзiлiп жатқан экономикалык реформалар нарыктың әлемдiк
дамуының заңды жалғасы болып табылады. Өтпелi кезеңнiн өзiн объективтi
қажеттiлiк қана емес, дүниежүзiлiк экономикалық өркениеттiң табиғи бiр
тармағы деуге болады. Нарықка өтудiң жолдары әрбiр елде әр кезеңде, әртүрлi
тәсiлдермен жүзеге асырылды.
Жекеменшiкке өту - нарықтың ең негiзгi белгiсi болып саналады.
Жекеменшiктiн өзi - жаңа меншiк иелерiмен қатар, кәсiпкерлiктi қоғамдык
өмiрiмiзге ала келдi. Кәсiпкерлiктi дамыту - кез-келген елдiң өтпелi
кезеңiнде экономиканы сауықтырудың қозғаушы күшi, әлеуметтiк дағдарыстарды
жұмсартудың басты кiлтi болды. Дамыған әрi өркениеттi мемлекеттердiң де,
дамушы елдердiң де тэжiрибесi кэсiпкерлiктiң мұндай маңыздылығын анық
дэлелдеп бердi.
Әсiресе, кәсiпкерлiктiң шағын түрi өзiнiң ықшамдылығымен, әрi
колайлылығымен ерекшеленедi. Iшкi және сырткы нарық конъюктураларынын
жылдам өзгерулерiне дер кезiнде бейiмделе бiлу - шағын кәсiпкерлiк пен
бизнестiң өмiршеңдiгiн айқындайды. Сондай-ақ, шағын кэсiпкерлiк пен
бизнестiң белгiлi бiр өнiм түрiн өндiруге мейлiнше тез және сапалы
бейiмделуi мен жаңа технологияларды ендiруте жылдам ықшамдала бiлу
қасиеттерi - кэсiпкерлiктiң бұл түрiнiң экономикалық табыстардың ең шешушi
кепiлi болатындығын дэлелдедi. Сондықтан, шағын кэсiпкерлiк пен бизнестi
дамытуға мемлекеттiк қолдаудың қажеттiлiгiн туғызды.
Диплом жұмысының мақсаты. Әлемдiк тэжiрибелерге сүйене отырып,
шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi қолдау
мен баскарудың Қазақстан жағдайына лайықты ғылыми-
теориялық тұжырымдамасын жасау жэне оны отандык шағын кәсiпкерлік пен
бизнес нысандарына қолдануға ұсыну.
Жұмыста қойылған мәселелер. Шағын кэсiпкерлiк пен бизнес
нысандарын құрудың объективтi алғышарттарын зерделеу, нарықтық
қатынастардың калыптасу жағдайындағы шағын кәсіпкерліктің рөлін анықтау,
шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi қалыптастыру мен басқарудың шетелдiк
тәжiрибелерiне шолу жасау, елiмiздегi кәсiпкерлiк үрдiстерiне,
оның қалыптасқан жолдары мен шарттарына, түрлерi мен әдiстерiне
талдау жасау; республикадағы шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi басқарудың
бүгiнгi жағдайын бағалау мен оның дамуынын негiзгi бағыттарын белгілеу,
экономиканың түрлi салаларында шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi жүйелi
дамыту үшiн оны мемлекеттiк колдау мен баскарудың жолдарьш ұсыну.
Зерттеу пәні. Талдау мен болжау әдістері арқылы шағын
кәсіпкерлік пен бизнесті қолдау мен басқарудың ғылыми әдістемелік жүйесін
жасау және оны жетілдірудің озық үлгілерін іздестіру. Зерттеу объектісі
ретінде екінші деңгейлі банктердің шағын және орта бизнесті несиелеудің
мәселелері мен преспективалары қарастырылды.
Методологиялық негізі. Нарық эқономикасының алғашқы жылдарынан-
ақ бұл мәселе Қазақстан үкiметiнiң назарында болды. Ел басшысының арнайы
жарлықтарымен 1991-1994 жылдар мен 1995-1996 жылдарға арналған
кэсiпкерлiктi қолдаудың екi мемлекеттiк бағдарламалары қабылданып, жүзеге
асырылды. Кейiнiрек, әзiрленген "Шағын кэсiпкерлiктi дамыту мен қолдаудын
1999-2000 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы" 1998 жылдың 31
желтоқсанында кабылданды. Бұл - шағын бизнестi қолдау жөнiндегi үшіншi
бағдарлама болатын. Қазақстан Yкiметi соңғы жылдары шағын кэсiпкерлiк пен
бизнестi қолдауды өзiнiң басым мiндеттерiнiн қатарына кіргiздi. Бұл мәселе
ел басшысының "Қазақстан - 2030" ұзақ мерзiмге арналған енбегiнде де
көрiнiс тапты.
Жұмыстың құрамы. Дипломдық жұмысым үш бөлімнен тұрады. Бірінші
бөлімде шағын және орта бизнестің даму кезеңдеріне, нарықтық экономикада
алатын орнына және де екінші деңгейлі банктердің шағын және орта бизнесті
несиелеудегі мәні мен мақсатына тоқталдым. Екінші бөлімде екінші деңгейлі
банктердің шағын және орта бизнесті несиелеудің мәселелері мен
перспективаларына талдау жасадым.. Үшінші бөлімде шағын және орта бизнесті
жетілдіру жолдарында кездесетін проблемаларды және де тиімді дамыту
жолдарын қарастырдым.
1. Шағын және орта бизнестің даму негіздері.
1.1. Шағын және орта бизнестің дамуы және нарықтық экономикадағы рөлі.
Шағын кэсiпкерлiк пен бизнестi қолдау мен дамыту - Қазақстанның
экономикалық саясатының стратегиялық мiндеттерiнiң қатарынан саналады.
Соңғы жылдардағы кәсiпкерлiктi қолдау жөнiнде қабылданған заңдар мен
бағдарламалардың шоғыры республика үкiметiнiң бұл салаға шынайы назар
аударғанын айғақтайды. Қазақстан басшысының "Қазақстан - 2030" ұзақ
мерзiмдi стратегиялық еңбегiнде әлеуметтiк-экономикалық дамудың басым
бағыттарының бiрi ретiнде кәсiпкерлiктi қолдау атап өтiлдi. Кәсiпкерлiк пен
бизнестi тиiмдi қолдау мен дамыту - жекелеген тұлғаның, кәсiпорынның немесе
шаруашылық саласының ғана емес, тұтас мемлекеттiң экономикалық болашағын
айқындап беруге қабiлеттi. Әлеуметтiк басым бағыттағы нарық экономикасын
дамытуға талпынған бiздiң мемлекетiмiз үшiн шағын кәсiпкерлiк пен бизнестiң
мэнi мен құрылымын, ортақ тиiмдi үрдiстерiн зерттеп - зерделеп алу пайдалы.
Сондықтан, шағын кэсiпкерлiк пен бизнестiң әлемдiк тарихына шолу жасау аса
қажет.
Адамзат дамуының қай кезеңдерiнде де кәсiпкерлiк әлеуметтiк-экономика
ғылымының назарынан тыс қалмаған. Тек маркстiк теория ғана кәсiпкерлiктi
адамзатты қанау үғымымен бiржақты түсiндiрiп, ондаған жылдар боны бұл сала,
тiптi, ғылыми терминологиядан да шығып қалды.
Нарықпен қатар бiздiң өмiрiмiзге енген "кәсіпкерлiк пен бизнес" ұғымы
бүгінгi таңда ешкiмдi таң қалдырмайтын, етене жақын дәрежеге жеттi.
Жалпы, француз тiлiнен тараған "кәсiпкерлiк" (епttrерrепеur) үғымын
-экономика теориясына тұңғыш XVIII ғасырда ағылшын банкирi әрi экономисi Р.
Кантильон енгіздi. Р. Кантильон "кәсiпкер" деп - бағаның тұрақсыздығы мен
болашағын болжауға болмайтын жағдайында тауарларды сатып алу мен сату
процестерiне қатысатын, бiрақ, кiрiстерiнiң жалпы сомасын бiле бермейтiн
адамдарды (саудагерлердi, шаруаларды, қолөнершiлердi т.б.) атаған.
Кантильонның пiкiрiнше, кәсiпкердiң басты ерекшелiгi ретiнде тәуекелшiлдiк
қарастырылады.
Кәсiпкерлiк ұғымын зерттеуге тұңғыш ден қойғандар "саяси экономиканың"
ғылым ретiнде қалыптасуының iргесiн қалаған физиократия мектебiнiң өкiлдерi
болды. Аталмыш мектептiң негiзiн салушы Ф. Кенэ (1694-1774), өнiм өндiрушi
-фермерлерге әрқашан жоғары баға бердi. Физиократтардың пайымдауынша, жердi
жалға алып, ауыл шаруашылығын өнiмдерiн өндiрушi кәсiпкер-шаруа қоғамдық
өнiмдi өткiзуде басты рөл атқарады. Бүл бағытты француздың мемлекеттiк
қайраткерi әрi экономисi А. Тюрго (1721-1781) жалғастырған, ол
кәсiпкерлердi үш топқа бөлдi: өнiм өндiрушi (жердi жалға алушылар), меншiк
иелерi (жердi жалға
берушiлер) және өнiм өндiрмейтiндер (осы жұмысқа қатысушы қалған адамдардың
барлығы). Соңғы топты А. Тюрго тағы да екiге бөлiп қарастырады: а) кәсiпкер
- мануфактурашылар, фабрика басшылары жэне қарапайым қолөнершiлер; ә) еңбек
ақы алатын қарапайым жүмысшыларға аванс беретiн кэсiпкер - капиталистер,
яғни тiкелей өнiм өндiрушiлер. Ақырында, А. Тюрго кәсiпкер белгiлi бiр
дәрежеде тәуекел етiп қана қоймайды, сонымен қатар, кәсiпкердiң белгiлi бiр
дәрежеде басқарушылық қабілетi де болуға тиiс, деген түйiн жасайды.
Саяси экономия өкiлдерiнiң бiреrейi, француз экономисi Ж.Б.Сэй (1767-
1832) "кәсiпкердi өз есебiнен, өз тәуекелiмен, өзiне пайда табу үшiн өнiм
шығарушы адам", - деп түсiндiрдi. [28]. Fалымның ойынша, кәсiпкерде
-тұрақтылық айналадағы жағдайды сезriштiк, адамдармен түсiне алушылық
қасиеттерiмен қатар, өндiрiстiң үш факторын: табиғатты, еңбек пен капиталды
бiрiктiрiп, iске қоса алатын мықты қабiлеттiлiк болуы тиiс.
Кейiнiрек ағылшын оқымыстысы А.Маршалл (1842-1924) "кәсiпкердiң
жаңашылдығын (инновация)", немiс ғалымдары М.Вебер (1864-1920) мен
В.Зомбарт (1863-1947) "кәсiпкерлiк рухты" дэріптедi. М.Вебер "кәсiпкерлiк
дегенiмiз — iс адам үшiн емес, адам iс үшiн өмiр сүру тәсiлi" десе,
В.Зомбарт кәсiпкерлiкпен сәттi айналысу үшiн "әр заманның өзiне тән рухын
терең сезiнiп, дөп баса бiлу керек, тек осылай өткенде ғана кәсiпкердiң iсi
оңға басады, деп түсiндiрдi.
Кәсiпкерлiк теориясына аса маңызды үлес қосушылардың бiрi — австро-
американдық экономист - социолог И.Шумпетер (1883-1950) екенiнде дау жоқ.
М.Вебер мен В. Зомбарттың капитализмдегi "адам факторын" зерттеу
дәстүрлерiн жалгастыра отырып, И. Шумпетер кэсiпкердi төл теориясының
дiңгегi етiп қарастырды да, оларды шаруашылық субъектiлерiне жатқызып, олар
"өндiрiстiң негiзгi факторларын пайдалана отырып", экономикалық процестерге
қатысушылар, деп тұжырымдады, Кәсiпкерлер тұлғасына маңызды мэн берген
И.Шумпетер "өз кейiпкерiн" әлемдiк өркениеттiң қозғаушы күшi, XX ~
ғасырдағы экономикалық өсiп-өркендеу мен ғылыми- техникалық прогрестiң кош
бастаушысы деп үғынды. Сондықтан, И.Шумпетердiң "кәсiпкерлiк теориясының
атасы" аталуы тегiн болмаса керек.
ХХ-ғасырдың орта шенiне дейiн жаңа жұмыс орындарын тек iрi
кәсiпорындар ғана ұсынады деген түсiнiк темiрдей бекiген болатын. Дегенмен,
ірi американ экономисi Ф. Дракердiң "кәсiпкерлер қоғамы" тұжырымдамасы,
ескi түсiнiктiң iргесiн сөгiп қана қоймай, экономика ғылымына жаңа
кейiптегi кәсiпкерлiктi ала келдi. Ф. Дракер iрi өндiрІс орындарының
нарықтық өзгермелi iс-қимылына қолайсыздыгын дэлелдеп, бұл кемшiлiктiң
орнын дер кезiнде толтыратын шагын кәсiпкерлiк пен бизнес екендiгiне коз
жеткiздi. Fалымның тұжырымдауьшша, еркiн кәсiпкерлiктiң негiзiнде - өзiн -
өзi басқарудағы еркiндiк жатыр.
Шағын кәсiпкерлiктiң басты екi экономикалық ерекшелігiн атайық: а)
өндiрiстi ұйымдастыру нарықтың мағынысына сай жүргiзiлетiндiктен, шағын
кәсiпкер соңғы тұтынушыға лайықтап қана өнiм шығарады; э) шағын кэсiпкерлiк
– бәсекелестiк ортада катализатор рөлiн атқарады. Ол-ол ма, шағын
кәсiпкерлердiң неғұрлым көбiрек жиынтығы - iрi бизнеспен де бәсекелесе
алады. АҚШ-тағы 1965-1985 жылдар аралығындағы шағын бизнестiң дамуы
мәлiметтерiне талдау жасаған Ф. Дракер "Америкадағы басқару экономикасында
(iрi компаниялардың менеджерлерi билiгiн жүргiзген кезең) кәсiпкерлiктiң
екiншi сатыға жылжығанын, мүның өзi АҚШ тарихында бұрын - соңғы кездеспеген
революция" екендiгiн атап көрсеткен.
Нарық экономикасы жеткiлiктi дамыған елдердiң өзiнде соңғы уақытта
кәсiпкерлiк белсендiлiгi артып отыр. Шағын кәсiпкерлiпен айналысуға бел
буған адамдар бизнестi, әдетте, өзiнiң жекеменшiк iсiмен бастауда. Айталық,
АҚШ - та 1950 жылдары жыл сайын, орташа есеппен, 130 мың фирма тiркеуден
өтсе, оның мөлшерi 60-шы жылдары - 200, 70-шi жылдары - 350, ал 90-шы
жылдары - 600, 2005 жылдары - 900 мыңға жеткен.
Кәсiпкерлiктiң жандануына жоғары сапалы технологиялардың көбеюi де,
қоғамдағы және жеке адамдар арасындағы қажеттiлiк те қатты әсерiн тигiзуде.
Болашағы зор көптеген идеялар көбiне шағын фирмаларда дүниеге келiп, дәл
сонда өндiрiске қосылып жатады. Мәселен, жаңашыл идеялар АҚШ-тың iрi
компанияларынан гөрi шағын фирмаларында 2,5 есе көбiрек туындайды екен.
Шағын кэсiпкерлiк пен бизнеске арналған АҚШ Конгресiнiң құжаттарында
былай деп атап өтiлдi: "Бүгiнri таңда экономикалық прогресс -
кәсiпкерліктiң белсендiлiғiмен және жаңа шағын фирмалардың пайда болу
деңгейiмен анықталады. Бұл екi бағыт та жаңашылдықтың дамуының шешушi шарты
болып табылады" .
Жалпы, кәсiпкерлiктiң өзi о баста - шағын бизнестен, кәсiпкерлiк
белсендiлiгiнен пайда болғанын атап айтуымыз керек. Дамыған елдерде
өнеркэсіптегi жұмыс iстейтiндердiң 45-80 пайыздай мөлшерi шағын кәсiпкерлiк
пен бизнесте шоғырланған. Мұның өзi өндiрiс тиiмдiлiгiн арттырады, қосымша
бәсекелестік туғызады, яғни, шығарылған өнiмнiң сапасы жақсара түседi.
Нарық қатынастарын қалыптастыруда шағын кэсiпкерлiк пен бизнестi
дамыту шешушi рөл атқарады. Өйткенi, нарық реформаларының басты тұлғасы
–кәсiпкер болып табылады. Батыс мамандарының пайымдауынша, қоғамның еңбекке
жарамды мүшелерІнiң 14-18 пайызы кәсiпкерлiкпен айналысса, бұл мәлiметтiң
өзi жоғары дәрежелi есептеледi. Ал, соңғы мәлiметтерғе сүйенсек, қазiргi
ТМД елдерiнде бұл көрсеткiш, шамамен, 20-25 пайызды құрайтын
көрiнедi.Кеңестiк жүйеде шағын кәсiпорындар тиiмсiз деп саналып, оларды тез
жоюдың көздерi iздестiрiлдi. Олардың өркендеуi үшiн күрделi қаржы
бөлiнбедi, шикiзат, жартылай фабрикаттар сатып алу үшiн, құрал-жабдықтармен
жабдықтау мен қайта құруға, өндiрiстi жаңарту процестерiне тосқауыл
қойылды. Мұның бәрi өндiрiстiк, техникалық және технологиялық базалардың
артта қалуына, өндiрiс мәдениетiнiң кешеуiлдеуiне, жұмысшылардың еңбек
жағдайының төмендеуiне, қол еңбегі үлесінің жоғары болуына, бiлiктi
мамандардың кәсiпорындардан кетуiне және олардың мамандылық шеберлiктерiнiң
төмендеуiне әкелiп соқты.
Елiмiздегi нарық қатынастарының тереңдеп дамуына байланысты шағын
кәсiпорындардың денi тұтынушылардың сұранысын тиiмдi қанағаттандыру үшiн
күресiп бағады. Сондықтан, тауарлы-акша қатынастарына негiзделген нарық
жүйесi шағын кәсiпорындардың үзiлiссiз дамуы мен толығуын тынымсыз талап
етедi.
Қазақстанда шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi дамыту мәселелерiн зерттеу
нарық реформаларының басталуына тұспа-түс келдi. Республикада
кәсiпкерліктiң қалыптасу теориясын әзiрлеуге Мамыров H.Қ., Қошанов A.Қ.,
Кенжеғозин M.Б., Оқаев Қ.О. жэне т.б. ғалымдар үлкен үлестерiн қосты. Олар
кәсiпкерлiктi экономикалық дамудың түйiндi мэселесІ, ел нарығын отандық
тауарлармен толтырудың көзi, халықты жүмыспен қамтамасыз етудiң бiрден-бiр
жолы, деп санады. Ал, макро жэне микродеңгейде кәсiпкерлiктi дамытудың
әлеуметтік-экономикалық мэселелерiн қарастырумен Ихданов Ж.О, Бiрәлиева
H.Б., Күлекеев Ж.A., ӘлІмбаев A.A., Сәбденов О.Қ сияқты ғалымдар айналысты.
Fалымдардың алғашқы тобы кәсiпкерлiктi экономикалық дамудың қозғаушы күшi
десе, екiншi тобы кәсiпкерлiктi зерттеудiң тәжiрибелiк - әдістемелiк жағына
баса назар аударды.
Талас жоқ, нарық экономиксының ең қысқа түсiнiгi - еркiн кәсiпкерлiк
экономикасы. Сол себептi, кәсiпкерлiктiң саналуан түрлерi мен нысандарының
дамуынсыз толыққанды нарық реформаларын жүргiзу мүмкiн емес.
Отандық кәсiпкерлiктiң пайда болу тарихын шартты түрде төрт кезеңге
бөлуге болады. Бiрiншi кезең - комсомол ұйымдарының жанынан құрылған
жастардың fылыми - техникалық шьығармашылық орталықтарында қалыптасты.
Екiншi кезең - 1988 жылдың маусымындагы "Кооперация туралы" одақтық заңның
қабылдануымен тығыз байланысты. Бүл уақытта шамамен екi жүз мыңнан аса
адамдар көлеңкелi шағын кәсiпкерлiкпен айналысып, қоғамда кәсiпкерлiк
шапшаң дамып келе жатты. Yшіншi кезең - жалға беру туралы, бірiккен
кәсiпорындар туралы, банк iсi туралы, шаfыh кәсiпорындар туралы, шағын
бизнестi қолдау туралы жэне т.б. заңдар шоғырының қабылдануына байланысты
болды. Төртiншi кезеңді - КСРО-ның күйреп, жаңадан құрылған тәуелсiз
мемлекеттердiң өзiндiк жаңа заңдарын қабылдай бастаумен байланыстырсақ,
қателеспеймiз. Қазақстан экономикасында кәсiпкерлiктiң қалыптасуының мүлдем
жаңа кезеңi - жекеменшiктiң пайда болуымен жалғасын тапты. Бүrінгi таңда
шағын кәсiпкерлік пен бизнестiң ел экономикасының құрамдас бiр бөлiгi болып
қалыптасқаны шындық.
АҚШ-та шағын кәсiпкерлiк пен бизнес нысанына қызметкерлер саны 500
адамнан аспайтын кәсiпорындар жатады. Осы елдiң шағын бизнес әкiмшiлiгi
жылдық түсiмнiң көлемiне қарай оларды салалар бойынша жіктедi. Мысалы,
көлiк саласында жұмыс iстейтiн фирмалар үшiн шағын бизнес категориясына
жылдық түсiм көлемi 3,5-нaн 20 млн. АҚШ долларын, қүрылыста 9-21 млн. АҚШ
долларын, көтерме саудада - 15-35 млн. АҚШ долларын, қызмет көрсетуде - 2,5-
14,5 млн. АҚШ долларын қүрайтын кәсiпорындар жатады
Франция мен Италияда шағын кәсiпорындарға адам саны 200-гe дейiн
қызметкерлерi бар кәсiпорындар жатады. Сонымен бiрrе, Францияда шағын
кәсiпорындар туралы кең ауқымды түсiнiк жоқ, дегенмен, оның қызметiнiң
кейбір тұстарын қамтитын, мәселен, салық немесе бухгалтерлiк, әлеуметтiк
немесе өндiрiстiк жақтарын қарастыратын анықтамалар бар. 1978 жылғы 4
қаңтардағы және 1979 жылғы 3 сәуiрдегi №79291 декретке сэйкес шағын
кәсiпкерлiк пен бизнес кәсiпорындарына Францияда 500 адам жұмыс iстейтiн
немесе жылдық айналымы 100 млн. франктен аспайтын кәсiпорын түрлерi жатады.
Кейiн бұл цифр 1984 жылқы 16 қаңтарындағы №84-36 декретіне сэйкес 200 млн
франкке көтерiлдi. Әйтсе де, экономиканың әртүрлi салаларында шағын
фирмалардың шамасы әр алуан деуге болады. Еrер, ауыл шаруашылығында және
тамақ өнеркәсiбiнде оларда жүмыс iстейтiн адамдардың саны 200-дeн асса, б:p
- iрi өндiрiске, ал, құрал-жабдық кәсiпорындарында қызметкерлер саны 500-
ден асса -шағын бизнес кэсiпорнына жатқызылады
Ал, Австрияда шағын фирманың жоғары деңғейi 100 адамнан аспауы тиiс.
Швецияда шағын бизнеске 200 адамға дейiн қызметкерлерi бар фирмаларды
жатқызады. Бiрақ, шағын бизнес кәсiпорындарының жiктемесi үшiн келесi
көрсеткiштер қабылданады:
* өсу сатысы (бастапқы саты, аман калу сатысы, өсу сатысы);
* салаға жатуы;
* қызмет етуІнiң географиялық аясы (толық қамтитын, аймақтық жэне ұлттық
ауқым);
* басқарушылар мен бизнес иелерiнiң арнаулы сипаттамалары;
кәсiпорынға тән өзектi мәселелердiң түрлерi (мысалы, қаржыландыру,
сананы басқару жэне т.б.)
Сайып келгенде, шағын бизнестiң қатып қалған қағидасы жоқ. Әдетте,
кәсiпорындардағы қызметкерлер санына орай кэсiпкерлiктi - шағын, орта жэне
iрi бизнес деп шартты түрде үшке бөледi. Әлемнiң әр түрлi елдерiнде
қызметкерлер саны әрқалай. Бiрақ, шамамен, оның ортақ белгiлерi мынадай:
- iрi бизнес: жүмыскерлер саны 500-дeн асады;
* орта бизнес: жүмыскерлер 100-дeн 500-гe дейiн;
* шағын бизнес: жұмыскерлер 100-гe дейiн.
Елiмiздеғi 1997 жылы қабылданған шағын кәсiпкерлiкті қолдау
жөнiндегi заңдар мен қаулылар шоғыры мемлекеттiң бұл саланы дамытуға шындап
кiрiскенiн байқатады. 1997-шi жылдың 19 маусымында жарияланған "Шағын
кәсiпкерлiктi мемлекеттiк қолдау туралы" Заңда шағын кәсiпкерлiк
нысандарына жыл бойына орта есеппен жұмыскерлер саны 50 адамнан аспайтын
заңды тұлға немесе заңды тiркелмеген жеке тұлға жататындығы белгiленғен.
Қазақстанда шағын кәсiпкерлІк субъектiлерi кұқықтық - үйымдық нысанда беске
бөлiнедi:
* Толық серiктестiк
* Коммандит серiктестІғi
* Жауапкершiлігi шектеулi серiктесiтiк
* Қосымша жауапкершiлiктi серiктестiк
- Өндiрiс кооперативі.
Заң түрғысынан алғанда елiмiздегi кәсiпкерлiк - кезкелген республика
азаматының айналысуға құқы бар қызмет түрi. Табысты кәсiпкер болу үшiн
денсаулық, бiлiм, қабiлеттiлiк, күш-жiгер, басқарушылық қасиеттер қажет.
Сондай-ақ, кәсiпкерлiк қызметтiң ерекше белгiлерi: ынталылық, дербестiлiк,
жауапкершiлiк, iзденушiлiк, шапшаңдылық, мәмiлешiлдiк т.б.
Шағын кәсіпкерлiк пен бизнестi басқару тек оның басшыларының
белсендiлiгiмен ғана шектелмейдi. Басшы кәсiпорынның әрбiр кызметкерiн
кәсiпкерлiк рухқа жүмылдыруға тиiс. Әрбір қызметкер өзiнiң жеке қабiлетi
мен жаңашыл қасиеттерiн жүзеге асыруға ұмтылу керек. Мәселен, жапондык
Омрон компаниясыньщ тәжiрибесiнде ұжымның әрбiр қызметкерi мынадай үш
үран бойынша қызмет iстейдi: "Әркiмнiң өз өнiмiн сата бiлуi керек",
"Жағдайға жылдам бейiмделуi керек", "Тез қимылдауы керек".
1. "Әркiмнiң өз өнiмiн сата бiлуi керек", яғни, әрiптестер өнiмiнiң
сапасымен
бәсекелесе бiлуi - әркiмнiң еңбегiнiң тиiмділiriне байланысты. Егер өнiм
нарықта
кең сұранысқа ие болса, кәсiпорынның табысы артады, ұжымның әрбiр мүшесiнiң
материалдық әрi моральдық жағдай жақсарады.
2. "Жағдайға жылдам бейiмделуi керек", яғни, тұтынушының талаптарын жiтi
қадағалап, сұраныстың өзгеруiне бейiмделе бiлуi керек.
3. "Тез қимылдауы керек", яғни, кәсiпорын нарықтың жаңару қарқынынан қалыс
қалмау үшiн жаңашылдықты әрдайым қолдап, жетiлдiрiп отыруы керек.
Нарықта шағын кәсiпорын оның жеңiмпазы атануға ұмтылуға мiндеттi.
Бұл мақсатқа "кәсiпкерлiк басқару" функцияларын игергенде ғана жетуғе
болады.
Шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi басқару функцияларына мыналар жатады:
а) жоспарлау;
э) ұйымдастыру;
б) мотивация (сенiмдiлiк орнықтыру);
в) бақылау;
ғ) үйлестiру
Шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi басқаруда шынайы шығармашылық қабiлет,
үнемi белсендiлiк корсету, жаңашылдыққа үмтылу, дэстүрден тыс тың
мүмкiндiктер мен шешiмдердi тынымсыз iздестiру қасиеттерi тэуекелшiлдiкпен
қатар жүрiп отырады
Біздің Республикамызда шағын және орта бизнес тәуелсіздік алғаннан
бері он жылдан аса уақыт ішінде кеңінен құлаш жайып дамуда. Қазақстада
кәсіпкерліктің қалыптасуы ең алғашында кооператив түрінде көрініс тапты.
Оған негіз болған 1988 жылғы кооперация туралы заң экономиканың
мемлекеттік және ұжымшарлық кооперативтік секторлардың тең құқықтық әрекет
етуін қамтамасыз етуге бағытталды.
1994 жылғы 10 маусымда қабылданған Қазақстан Республика
кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың 1994-1996 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасы осы саланы дамыту жөніндегі алғашқы ресми құжат еді.
Бағдарламаның басты мақсаты – экономиканың қуатты жеке секторын, жеке
кәсіперліктің әсіресе, шағын кәсіпкерліктің, жетік инфрақұрылымын
қалыптастыруға қолайлы құқықтық, әлеуметтік- экономикалық қаржы және
ұйымдық жағдайлар жасау.
Бұдан кейін келесі 1995 жылғы 20 маусымда шағын бизнес
орталықтарының Республикалық желісін құру мен дамыту бағдарламасы
қабылданды. Бағдарламаның басты мақсаты шағын бизнестің кең дамыған
құрылымын құру арқылы шағын өндіріс кәсіпорындарына қолайлы жағдай жасау.
Шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi дамытудың түйiндi мэселелерiнiң
бiрiне оны мемлекет тарапынан қолдау жататыны белгiлi. Барлық дамыған
елдерде үкiмет шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi дамытудың ұзақ мерзімдi
саясаты мен стратегиясын дайындаған.
Қазақстанда шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi мемлекеттiк қолдау
қажеттiлiгi 1992 жылдың 4 шiлдесiндегi "Жеке кәсiпкерлiктi қорғау және
қолдау туралы" Қазақстан Республикасы Заңында атап өтiлдi. 1992 - 1996
жылдар аралығында шағын кәсiпкерлiктi қолдау жэне дамытудың екi мемлекеттiк
бағдарламасы дайындалды. Бұл қүжаттардың мазмұнын талдау барысында
республикамыздағы кәсiпкерлiктiң қалыптасу үрдiсiне әсер ететiн көптеген
мәселелердi анықтады. Сонымен бiрге, сын көзбен қарағанда, кейбiр
кемшiлiктердiң бар екенiн жасыруға болмайды. Мысалы, шағын кәсiпкерлiк пен
бизнестi қолдау шараларын жүзеге асыруды ресурстармен (қаржы, материалдық,
еңбек жэне т.б.) қамтамасыз етудi негiздеудiң жоқтығы, нақтылықтың болмауы,
шаралардың аяқталуына байланысты нэтижелер (табыстың ұлғаюы, жұмыссыздықтың
азаю, халықтың әл-ауқатының жақсаруы) шамасының көрсетiлмеуi - экономиканың
макро жэне микро деңгейiнде елеулi жетiстiктерге жетуге мүмкіндiк бермедi.
Әйтсе де, аталған бағдарламалар,жоғарыдағы кемшiлiктерге қарамастан,
елiмiзде шағын бизнестi қалыптастыру мен дамытудың негiзiн қалау үшін батыл
қадамдар жасауға мүмкiндiк туғызды деуге болады. Заң шығарушы және атқарушы
органдар шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi дамытуда жаңарту проблемаларына көп
көңiл бөлдi. Мүның бәрi Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексiнде,
бiрқатар заң актiлерiнде және тағы басқа экономикалық реформаларды
терендету кұжаттарында бейнелендi. Осы жылдар аралығында шағын кәсiпкерлiк
пен бизнестi қаржы - экономикалық және ақпараттық қолдау салаларында және
оның инфрақұрылымында оңтайлы өзгерiстерге қол жеткiзiлді.
Әсiресе, 1997 жылдың 6 наурызындағы "Шағын кәсiпкерлiктi дамытуға
мемлекеттiк қолдауды күшейту жэне жандандыру жөнiндегi шаралар туралы"
Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығы шын мәнiндегi айқын
бағдарламалық кұжат болды және оның көмегiмен елiмiзде шағын кәсiпкерлІк
пен бизнестi нақты қолдау жұмыстары едәуiр жақсарды. Жыл сайын шығатын
аймақтық статистикалық жинақтық мэлiметтерiне назар аударсақ, Қазақстанда
1994 жылы шағын бизнеспен айналысатын кэсiпорындар саны 24848 болса, 1997
жылы - 29835, яғни 20 пайызға, ал ондағы жүмыскерлердiң орташа саны 8
пайызға өскенiн анықтауға болады. Қысқа мерзiм аралығында тағы бiрқатар
заң және нормативтiк актiлер қабылданды: 1997 жылдың 19 маусымында "Шағын
кәсiпкерлiктi мемлекеттік қолдау туралы" Заңы, 1997 жылы 2 шiлдесiндеғi
"Жеке кәсiпкерлiктiң мәселелерi бойынша Қазақстан Республикасының кейбiр
Заң актiлерiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы " Заң және тағы
бiрнеше қаулы - қарарлар мен ережелер. Осы құжаттарда республикадағы шағын
кәсiпкерлiк пен бизнестi дамытудың механизмдерi мен тетiктерi
қарастырылған.
2001 жылдың 7 мамырында Қазақстан Республикасы Президентiнiң
жарлығымен бекiтiлген "Қазақстан Республикасында шағын кәсiпкерлiктi дамыту
мен қолдаудың 2001-2002 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы" жарық
көрді. Осы бағдарламада оны iске асуының негiзгi бағыттары, қаржыландыру
көздерi, бағдарламаны iске асырудан күтiлетiн түпкi нәтижелер
қарастырылған. Бүл құжат та мемлекет тарапынан жүргiзiлiп жатқан шағын
кэсiпкерлiк пен бизнестi әрi карай дамытуға бағытталған iс-шара болып
табылады. Шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi дамыту мен қолдаудың
дүниежүзiлiк тәжiрибелерiне шолулар жасай отырып, АҚШ, Германия, Жапония,
Франция, Ұлыбритания сияқты өркениеттi елдерде шағын кәсiпкерлiк пен
бизнестiң үлес салмағы өте жоғары, тiптi, кейде жалпы iшкi өнiмнiң 80
пайызынан астамын құрайтынын, елдеғi жұмыс орындарының, шамамен 75-80
пайызы шағын бизнестiң үлесіне тиетiнiн анықтады. Сонымен қатар, Сингапур,
Малазия, Корея, Таиланд, Гонконг т.с.с Азия мемлекеттерi экономикасының
жандануына шағын кәсiпкерлiк пен бизнестiң әсерi орасан зор екпін бердi.
Мiне, осындай дүниежүзiлiк тәжiрибенi және Қазақстанның
экономикалық даму ерекшелiктерiн жан-жақты ескере отырып, қазiргi кезеңдегi
шағын кэсiпкерлiк пен бизнестi мемлекеттiк қолдаудың негiзгi бағыттарына
тоқтала кетейiк:
* шағын кәсiпкерлiк пен бизнес субъектiлерi үшiн демократиялық қағидаларға
негiзделғен оңтайлы құқықтық тәртiп орнату;
* мемлекеттiк тапсырыстар бойынша өнiм өндiру, қызмет көрсету жұмыстарына
жағдайлар туғызу;
* мемлекеттiк тiркеуден өткiзу, лицензиялау, өнiмдерiн
сертификаттауда
жеңiлдетiлген тәртiптер бекiту;
* мемлекеттiк қаржы, статистикалық, материалдық-техникалық және ақпараттық
* ресурстармен қамтамасыз етуде жеңiлдiктер беру;
* мамандардың бiлiктiлiғiн көтеру жэне оларды дайындау, қайта дайындау
жұмыстарын ұйымдастыру.
Бұл бағыттарды жүзеғе асырумен тек қана өкiлеттi мемлекеттiк
органдар ғана емес, жергiлiкті жерлердегi атқарушы билік органдары да
(Шағын кэсiпкерлiктi қолдау Департаменттерi) айналысуы керек.
Шағын кәсiпкерлiктi қолдау департаменті - мемлекеттiк орган
ретiнде шағын кәсiпкерлiктi қолдау жэне дамытудың мемлекеттiк
бағдарламаларын орындауды ұйымдастырумен және үйлестiрумен айналысады;
нормативтiк жэне құқықтық актiлердi дайындайды жэне Yкiметке ұсынады;
аймақгық деңгейде осы үрдiстiң жүруiн талдап және бақылап отырады; шағын
кәсiпкерлiк пен бизнестi дамыту үшін сырттан инвестиция тарту жұмыстарын
жүргiзедi.
Қандай бiр елде болмасын шағын кэсiпкерлiк пен бизнестiң тиiстi дәрежеде
қалыптасып, одан эрi дамуы - сол мемлекеттеғi саяси жэне элеуметтiк ~
экономикалық жағдайларға тiкелей байланысты. Нарық экономикасы жоғары
дамыған елдердiң тэжiрибесi шағын бизнестiң қалыптасуына сол мемлекеттегi
әлеуметтiк - экономикалық дамудың дэрежесi аса күштi эсер ететшдiпн
дэлелдеп отыр. Сондай-ақ, шағын кәсiпорындардың саны мен сапасының өсуiне:
салық демалыстарының мерзiмi;
несие ресурстарын алудың шарттары;
басқаруды ұйымдастырудың ғылыми негiзделген жүйесiнiң қалыптасуы;
қылмыстық топтардың жойылуы;
шенеунiктер қысымының болмауы жэне т.б. оңды ықпалын тигiзедi.
Сонымен, шағын кэсiпкерлiк пен бизнестi басқаруға ықпал ететiн шарттар
мен факторлар мынадай:
қоғамдағы саяси жағдай;
ел экономикасының ахуалы;
шағын кэсiпкерлiк пен бизнестi құқықтық қамтамасыз ету;
салық саясаты;
қаржы - несие саясаты;
шағын кэсiпкерлiк пен бизнестi қолдаудың шаралары;
халықтың өмiр сүру деңгейi;
кэсiпкерлiктiң өркениеттшк дәрежесi.
Отандық шағын бизнестің нарықтық экономикада алатын орны ауқымды.
Нарықтық экономикадағы шағын бизнес экономикалық өсу қарқындарын, ЖҰӨ
құрылымы мен сапасын анықтайтын жетекші секторлардың бірі.
Шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi басқаруда шынайы шығармашылық қабiлет,
үнемi белсендiлiк көрсету, жаңашылдыққа ұмтылу, дәстүрден тыс тың
мүмкiндiктер мен шешiмдердi тынымсыз iздестiру қасиеттерi тәуекелшiлдiкпен
қатар жүрiп отырады.
Сонымен, шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi басқарудың ғылыми-теориялық
тұжырымдамасының мәнi мынада - бүгiнгi таңдағы озық үлгiлерi мен әдiстерін
пайдалану негiзiнде түпкi нәтижелерге бағытталған басқарудың тиімдi жүйесiн
жасау. Тұжырымдаманың мақсаты - шағын кәсiпорынның өз қызметiнде тиiмдi
нәтижелерге қол жеткiзуі үшiн олардың атқаруға тиiс iс-қимылдарының
әдiстерiн ұсыну.
1.2. Екінші деңгейлі банктердің шағын және орта бизнесті несиелеудегі мәні
және мақсаты.
Шағын кәсiпкерлiк пен бизнес - экономикадағы нарықтық қатынастарды
қалыптастырудың неғүрлым тиiмдi әрi икемдi түрi. Шағын кәсiпорындар
өзгермелi нарық конъюнктурасының "өзгеруiне" қарай жылдам бейiмделе алады.
Қазақстандағы шағын кәсiпорындар меншiк түрiне қарай мемлекеттiк,
жекеменшiк және аралас болып үшке бөлiнедi. Жекеменшiк кэсiпорындар барлық
шағын кәсiпкерлiк пен бизнес нысандарьшың, шамамен 80 пайызын құрайды.
Расында, елiмiзде экономиканың әртүрлi салаларын қамтыған көптеғен шағын
кәсiпорындар құру арқылы ғана толыққанды нарық қалыптастыруға болады.
Өйткенi, нақ сол кәсiпорындар iшкi нарықты тұтыну тауарларымен тез
толықтыра алады.
1997 жылдың 7 шiлдесiндегi "Қазақстан Республикасында шағын
кәсiпкерлiктi қолдау мен дамытудың басымдылықтары мен аймақтық
бағдарламалары туралы" Қазақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығы шағын
кәсiпкерлiктi дамытудың бағдарламалық құжаты болып табылады. Оның мақсаты -
ауылшаруашылығы өнiмдерiн қайта өңдеуде, құрылыс материалдары мен
конструкция өндiрiсiнде, халық тұтынатын тауарлар мен азық-түлiк өнiмдерiн
өндiруде теракты жұмыс iстейтiн шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiн қаржымен,
ақпараттармен қамтамасыз ету механизмдерiн жетiлдiру жатады. Сонымен бiрғе,
осы Жарлыкта импортты алмастыру өндiрiсiн құру мақсатында жаңа өндiрістердi
құру және жұмыс істеп тұрғандарын дамыту, ресурстық және технологиялық
өзара байланыс белгiлерiне байланысты iрi кәсiпорындармен бiрге шағын
арнаулы өндiрiстердi үйлестiрудi қамтамасыз ету үшiн шағын кәсiпкерлiктi
дамытудың басым бағыттары анықталған Сондықтан, осы басым бағыттарға сәйкес
жұмыс iстеу үшiн шағын кәсіпкерлiк субъектiлерiне жан-жақты қолдау (қаржы,
инвестиция, өндiрiстiк-техникалық және т.б. көрсетілуі тиіс.
Шағын кәсiпкерлiктi қолдау жэне дамытудың аймақтық бағдарламасын
бекiтуде мыналар ескерiлдi: жұмыс iстеп тұрған өндiрiстiк қуаттарды талдау,
қаржыландыру көздерi мен оның көлемiн бағалау, соның iшiнде өндiрiстiк
меншiктi жэне банктермен қарыздар жөнiндегi мэселелердi шешу; қаржылардың
аймақтарда жетiспеушiлiгi, өндiрiс шығындарының құрылымы жэне оларды
бағалау, соның iшiнде, қүрал - жабдықтарды сатып алу шығындары, жүмысқа
орналасқандар саны жэне т.б.
Шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi дамытудың тағы бiр маңызды жағы - олардың
дамуына салалық министрлiктер, ведомстволар, iрі отандық кәсiпорындар мен
трансұлттық компаниялар тарапынан кешендi де нақты жәрдемдесу болып
табылады. Аталған саланы қолдаудың мемлекеттiк бағдарламаларының негiзінде
таяу болашақта аймақтық және салалық бағдарламаларды әзiрлеудiң маңызы зор.
Зерттеулердiң нәтижесi, сайып келғенде, шағын кәсiпорындардың гүлденуi
-салалық ерекшелiгiне ғана емес, кәсiпкерлiк түрi болғандығына көбiрек
байланысты екендiгiн анықтады. Сондықтан, дамыған елдер тәжiрибесiне
сүйенейiк. Мысалы, ағылшын оқымыстыларының зерттеулерi көңiл аударуға
тұрарлық. 1979 - 1989 жылдар аралығында ағылшынның әр түрлi саладағы 300
-ден аса фирмаларының (тiгiн тiгу, баспа, ауыр жабдықтар өндiрiсІ т.с.с.)
дамуына талдау жүргiзiлдi. Осынау 10 жылдың арасында шағын кәсiпкерлiк пен
бизнес нысандары қайсыбiр салаларда құлдыраса, ендi кейбiр салаларда
неғұрлым жылдам гүлденiп шыға келдi. Ең қызығы, шағын кәсiпорынның
қалыптасып -дамуы оның қай салаға жататындығына байланысты емес, оның
басшысының басқару қабiлетiне, өндiрiс пен еңбектi ұйымдастырудың
тәсiлдерiне байланысты болғандығын көрсеттi. Жапон өнеркәсiбiнiң
өнiмдiлiгiнiң американ өнеркэсiбi өнiмдiлiгiнен көп iлгерi болуының құпиясы
да - басқару мэселелерiнiң жапондықтарда кең де терең зерттелгендiгінде
екендiгiн дэлелдедi. "Мұның құпиясы бiреу-ақ, ол - жақсы басқара бiлушiлiк"
.
Дүниежүзiлiк тәжiрибе мәлiметтерiне сәйкес, шағын кәсiпкерлiктiң барлық
түрлерiн кешендi қолдау - сырттан қаржыландыру көздерiне тәуелдi дамушы
елдерде мүмкiн емес екенін аңғаруға болады. Мысалы, Тайванның дамуының әр
түрлi кезеңiнде тауарлардың жеке түрлерiн өндiруде 50 - жылдары - қант,
өсiмдiк майы, консервiленғен өнiмдер, дайын тамақ өнiмдерi, тоқыма
бұйымдары, цемент
және шыны өндiретiн өндiрiстерiне; 60 - жылдары - транзисторлар, радио мен
телевизор, тоңазытқыштар, кондиционерлер, кiр жуатын жэне киiм тiгетiн
машиналар, шойын өндiру, машина приборлары, корабль жэне автомобиль
жасауға; 80 - жылдары - электрмен жүмыс жасайтын машиналар, электроника,
ақпараттық өнiмдерге; 90 - жылдары - коммуникациялық тауарлар, ақпараттық
өнiмдер, тұтынатын электрон тауарлары, жартылай электр тартқыштар, дәл
приборлар мен машиналар, автоматты машиналар, арнаулы химикаттар, 2000-
жылдары - фармацевтика, космосқа арналған тауарлар, адам денсаулығын
қорғауға қажеттi тауарлар мен медициналық тауарлар, қоршаған ортаны қорғау
және табиғатты ластауды болдырмауды бақылайтын тауарларды өндiретiн
өндiрiстерге қолдау көрсетiлген.
Қазiргi кезде Қазақстанның дамуының басым бағыттарын анықтай
отырып, ең алдымен, мемлекеттiң экономикалық қауiпсiздiгiн қамтамасыз
ететiн тауарлар мен салаларға, соның iшiнде мұнай - газ секторына қолдау
көрсетiлуi тиiс деп санаймын. Сонымен қатар, бұл бағытқа ауылшаруашылығы
өнiмдерi мен оның өнiмдерiн өндеудi де жатқызу қажет. Басым тауарларды
өндiру жөнiндегi шаралардың сауда саясатын қорғайтын шаралармен
үйлестiрiлуi тиiс. Осы тұста шағын кәсiпорындардың алатын орны бөлек.
Себебi, технологиялық жағынан икемдi шағын кәсiпорындар салалық жэне
салааралық байланысты нығайтуға аса қолайлы деп ойлаймыз. Шағын кәсiпкерлiк
пен бизнестi басқару үрдiсІ - асқан сезгiштiк пен бiлiмдарлықты да қажет
етедІ. Шағын бизнес араласатын экономиканың қай-қай саласы болсын,
кәсiпкерден тэуекелшiлдiлiкпен қатар, сақтықты талап етедi.
Кәсiпкер өз шағын бизнесін бәсекеден қорғау, несие алуда дағдарысқа
ұшырау қаупiнен сақтану үшiн iс-қимылын алдын-ала талдап, есептейдL Сөйтiп,
тәуекелдiң әрбiр түрiне нақты әдiстер қолданады. Кәсiпкерлiкте тәуекел
етуге жауапкершiлiктi күшейту мен бақылау жұмыстарын жүргiзу - басты мақсат
болу керек.
Шағын кәсiпкерлiк пен бизнесте өндiрiстiк тәуекел басым болмақ.
Өндiрісте өнiм немесе қызмет түрiнiнiң бағасы, сапасы, еңбек, материалдық
шығындардың
көлемі анықталатындықтан, өндiрiстiк тәуекел өте жоғары деңгейде. Қаржы,
несие, инвестициялык, нарықтық тәуекелдер де өндiрiстiк тәуекелден кем
соқпайды. Өндiрiстiк тәуекелдiң құрамдас бөлiгiне шаруашылық келiсiм-шартқа
отыру, нарық конъюнктурасының өзгеруi, бәсекелестiiстiң күшеюi, күтiлмеген
шығындардың пайда болуы, кәсiпорында кездесетiн мүлiктi жоғалтулар да
жатады. Жетiлмеген маркетингтiк саясат та өз кесiрiн тигiзуi мүмкiн.Өнiм
өткiзу нарығын дұрыс таңдай алмау, бәсекелестер мен терiс пиғылды
бэсекелестер жөнiндегi мардымсыз ақпараттар шағын кәсiпкерлiк пен бизнестiң
тез ыдырауына ықпалын тигізетiнi хақ. Сондықтан, сақтандыру шараларын жан-
жақты қарастыру - кэсiпкер қызметiнде жемiстi нэтижеге қол жеткiзедi.
Шағын кәсiпкерлiктi:
* өндiрiс;
* сауда-саттық;
* қызмет көрсету жэне т.б.
салаларда басқарудың өздерiне ғана тән ерекшелiктерi сан-алуан. Сөз жоқ,
тәуекелшiлдiк мейлiнше басым болатын өндiрiс саласының салмағы тым ауыр.
Түбiнде, атап өткенiміздей, шағын кәсiпкерлiктiң тал осы - өндiрiс саласына
түбегейлi бетбүрыс жасағанда ғана экономикамыздың оңды өзгерiстерiне куә
боларымыз даусыз.
Елiмiздiң шаруашылық механизмінiң негiзiн делдалдық, сауда-саттық
салалары емес, шын мәнiндегi өнiм берушi шағын кәсiпкерлiк нысандары
құрамай, экономиканың гүлденуi туралы айту артығырақ сияқты. Өнiм берушi
кәсiпкерлiк - шағын кәсiпкерлiктi нақты дамытудың тура жолы. Мемлекет
өзiнiң экономикалық, қүқықтық, элеуметтiк, ұйымдастырушылық, тактикалық
жэне стратегиялық күллi шараларын қолдану арқылы өнiм берушi шағын
кэсiпкерлiктi дамыта алады.
Нарықтық экономика жағдайында екінші деңгейлі банктердің мақсаты-
максималды пайда табу. Сол мақсаттардың бірі шағын және орта бизнесті
несиелеуде көрініс табады. Банктер өз қызметін ұсыну арқылы отандық шағын
кәсіпорындардың дамуына ықпалын тигізеді, яғни Шағын және орта бизнес
субъектілерін несиелеу арқылы жүзеге асырылады.
Экономикадағы бизнес субъектілерінің несиеге деген сұранысын
екінші деңгейлі банктер өз ақша ресурстарын қайта бөлу арқылы
қанағаттандырады. Банк несиесінің айырмашылығы: біріншіден- қаражат белгілі
бір уақытқа беріледі, екіншіден- нақты мақсаттарға беріледі, сонымен қатар,
банктер кәсіпкерлік қызметі несиелеу барысында тиімді жобаларды таңдауда
негізгі рөл атқарады. Ел экономикасының баяу және қарқынды дамуы, банктер
тарапынан айқындалған тиімді жобаның сапалы көрсеткішіне байланысты. Шағын
кәсіпорындарды несиелеуде, банкпен басқа да қаржы институттар арасында
айырмашылық бар. Банк несиесі бұл- ең алдымен несие берушінің несие
алушының арасындағы байланысты көрсетеді. Банк тарапынан несиенің берілуі,
несие алушының жалпы қызметін қолдау емес, керісінше, нақты жобаларды іске
асыруға ұсынылады. Осы тұрғыда несие беруші несиенің тиімді жұмсалуын
бақылай алады. Бүгінгі таңда, нарықтық экономикада өз қызметін жүзеге
асыратын бизнес субъектілері несие алуда, қысқа мерзімді несиені тұтынуда.
Ұзақ мерзімді несие екі тарапқа да тиімді. Банк тұрғысынан пайыздық ставка
белгілеу арқылы үлкен пайдаға жетсе, ал кәсіпкер тарапынан несиені
қайтаруғда уақыт көлемінің ұзартуына байланысты т.б айырмашылықтар бар.
Шағын кәсіпорын қызмет үш негізгі жолды көздейді, олар: өндірісте
керекті ресурстармен қамтамассыз ету, тауарлар мен қызметтерді өндіру,
өндірілген тауарлар мен қызметтерді нарыққа өткізу. Бұл тұрғыда екінші
деңгейлі банктер шағын кәсіпорын қызметін жақсарту мақсатында олардың
тактикалық және стратегиялық бағыттарына байланысты әр түрлі қызмет көрсете
алады, яғни көздеген мақсатқа жету үшін банктер ең тиімді несиелеу түрлерін
ұсына алады. Мысалы, банк тарапынан лизингтік операциялар шағын
кәсіпорынның бірінші жолын жақсартуға қатысады, тікелей өндірісті несиелеу
– екінші жолда қаржыландырады, ал вексельдің сатылу есептілігі – үшінші
жолды жүзеге асыруға қатысады.
Шағын кәсіпорын жұмысын қолдау барысында, банктер қысқа мерзімге
несие беру арқылы қызмет көрсетеді. Бұл жағдайда банк ұсынылған кредит үшін
белгіленген пайызын алады, ал банк тарапынан ең алдымен шағын кәсіпорынның
тәуекелге ұшырау белгісі банк алдындағы міндеттемелерін орындамауына және
несиені пайдалануда пайыз төлемеуінен көрінеді.
Сондықтан, несиелеу процесі барысында банк үшін ең маңыздысы бұл
шағын кәсіпорындардың өткен кезеңдегі есептілігі және несие беру
барысындағы толық ақпараттық мәләмет, яғни банктерге түскен ақпарат
қызметтерін бақылап отыруға мүмкіндік береді. Егер мұндай ақпарат банктерге
мүлде жоқ болса, немесе нақты тәуекелді анықтауда мәліметтер жеткіліксіз
болса, бұл жағдайда банктер шағын бизнес субъектілерінен жылжымайтын мүлік
түрінде міндеттеме талап етеді.
Несие алудағы ережеге сәйкес екі тарап (несие алушы және банк) бір
келісімге келеді, яғни несие алушы өз қаражаты есебінен өзінің қызметі
туралы және банкке берілетін кепіл туралы төлем қабілетін анықтауда
ақпараттар ұсынады.. Түскен мәләметтерге сәйкес банк несие беру туралы
шешім қабылдайды.
Көбіне шағын кәсіпорындар керекті мәліметтерді толық түрде бере алмайды,
сондықтан да несие алуда олардың мүмкіндігі төмен. Шағын кәсіпорын
тарапынан займ тартуда олардың салыстырмалы төменірек. Банктер
кәсіпкерлердің төлем қабілеттілігін анықтауда займ беру тиімсіз болуы
мүмкін. Себебі, клиент банктің төлем қабілеттілігін қанағаттандырған күннің
өзінде несие алуға мүмкіндік жоқ, яғни олардың шығындары кірісінен жоғары,
бұл дегеніміз банк операцияларын жүзеге асыруда несиелеу тиімсіз болады.
Кез – келген банк шағын және орта бизнесті несиелендіруде өз
талаптарын белгілейді. Бұл талаптарға сәйкес кәсіпкерлер нарықта қандай
қызмет түрін таңдау қажеттігін, қандай тауарлар мен қызмет түрін өндіру
керек екендігін таңдайды.
Қысқа мерзімді несиелеу процесі классификациясы төрт сатыда
жүргізіледі: программа құру, ұсыну, қолдану және банктік несиені пайызбен
бірге қайтару. Осыған сәйкес несиені беруі және қайтару жағдайын анықтау
нәтижесінде шағын кәсіпорындарда займдармен қамтамассыз ету арқылы отандық
кәсіпкерлік қызметті ынталандыруға болады.
Кәсіпкер қажетті соманы алу үшін банкпен уақытылы несиелік
келісім шартқа отыру керек. Келісім шарт тоқсанға, бір жылға және жке ссуда
түріне жасалуы мүмкін. Бұл келісім шартта несие алудың негізгі шарты, яғни
ссуда көлемі, берілу уақыты және пайыз ставкасы қарастырылады. Бүгінгі
таңда отандық және шағын бизнес қрқынды дамуда. Бұл банктер тарапынан
көрсетіліп отырған қызметтерден айқын көруге болады..
Қазақстан экономикасының түрлi салаларындағы тiркелген шағын
кәсiпкерлiк пен бизнес кәсiпорындарының саны 2000 жылдың казан айында
37095 құраса, 2005 жылы 36651 болды. Мұндай тұрақтылық факторы Қазақстанда
шағын кәсiпкерлiк пен бизнестi қалыптастыру мен дамытуға мемлекет
тарапынан жүргiзiлiп жатқан iс-шаралардың септiгi тидi деп қорытынды
жасауға мүмкiндiк бередi.
2.Екінші деңгейлі банктердің шағын және орта бизнесті несиелеудің
мәселелері мен перспективалпры.
2.1Шағын және орта бизнесті несиелеуді талдау.
Нарық экономикасы дамыған елдер тәжiрибесi - шағын кәсiпкерлiк
пен бизнестi нарықтың алпауыт қос китiнiң бiріне жатқызады. Бiздiңше, бұл -
шағын бизнеске берiлген әдiл баға. Тiптi, бiздiң елiмiздегi шағын
кәсiпкерлiк пен бизнестiң қысқа ғана қалыптасу кезеңiнiң өзi –
кәсiпкерлiктiң бұл түрiнiң мол iшкi мүмкiндiктерiн байқатты. 90-жылдapы
шағын кәсiпорындар мемлекеттiк кәсiпорындардың құрамынан жауапкершiлігi
шектеулi серiктестiк ретiнде бөлiнiп шықты. Сонымен қатар, шағын
кәсiпорындар жеке үлестiк меншiкке негiзделiп ұйымдастырылды.
Кәсiпорындардың құрылымын жаңарту және монополиясыздандыру мақсатында шағын
бизнеспен айналысушы кәсiпорындар бастамалық жэне мәжбүрлеу әдiстер
негiзiнде құрыла бастады. Сөйтiп, iрi кәсiпорындар негiзiнде, дербес
өндiрiстік-шаруашылық шағын кәсiпорындар түрiнде дүниеге келдi.
Бiрлестiктер мен кәсiпорындардың, цехтар мен өндiрiстердiң құрамынан
акционерлiк қоғамдар мен бiрiккен кәсiпорындар бөлiнiп шыға бастады. Мұның
бәрi қайта құру кезеңiнде нарық талаптарына сай ұйымдастырылып, сол уақытта
экономиканы көтерудiң негiзгi талабы болды. Жыл өткен сайын бәсекелестiк
күрес талаптары күшейiп, әлемдегi ықпалдасу заңдылықтарына сәйкес iрi
кәсiпорьшдарды жаңғырту көкейкестi мәселеге айналып отыр. Мұның өзi шағын
кәсiпкерлiк пен бизнестен бас тарту деген сөз емес. Керiсiнше, шағын
кәсiпкерлiк пен бизнестi отандық экономиканы ары қарай дамытуда ұтымды және
тиiмдi пайдалана бiлу деген пiкiрге саяды.
Қазақстан ғалымдарының зерттеу нәтижелерi де бiздiң ғылыми
тұжырымымызбен сәйкес келедi. Бұқараның iскерлiк белсендiлiгiнiң қайнар
көзi -шағын кәсiпкерлiк пен бизнес. Ендеше, оның қалыптасу кезеңдерiне ой
жүгiртейiк.
Бiрiншi кезең - 1987-1990 жылдардың аралығы. "Қайта құру кезеңi" деп
аталады.
Екiншi кезең - 1991-1995 жылдардың аралығы. Қазақстан егемендiгiн
жариялап, нарық экономикасын енгiзу кезеңi.
Yшiншi кезең - 1996 жылдан, бүгiнгi күнге дейiнгi аралық. Бұл кезенде
шағын кәсiпкерлiк пен бизнестiң отандық экономикадағы рөлi мен орны,
стратегиялық маңызы зертеліндi.
Шағын кәсiпкерлiк пен бизнес өкiлдерi 2000 жыл iшiнде 532,6
млрд.теңгенiң өнімiн өндiрiп, қызмет көрсеттi, ол 1999 жылдың тиiстi
көрсеткiшiнен 1,2 есе артық. Шағын кәсiпкерлiк субъектiлерi 2001 жылы,
өткен жылдың осындай кезеңiне қарағанда, бюджетке төленетiн төлемдi 1,4
көбейттi (2000 жылғы 1 қаңтарда 33,7 млрд.теңге құраса, 2001 жылғы 1
қаңтарда 45,8 млрд.теңге құрады).
2001 жылдың басындағы жағдай бойынша Қазақстанда 388,2 мың
шағын кәсiпкерлік субъектiсi (заңды жэне жеке тұлғалар) тiркелген, олардың
353,6 мыңы жұмыс iстейдi (бүл көрсеткiш өткен жылдың жоғарыда аталған
кезеңiмен салыстырғанда 10 пайызға өсті).
Жұмыспен қамтамасыз етудiң салалық құрылымы шағын кәсiпкерлiк пен
бизнес секторында 1997-2001 жылдары әрбiр 3-шi адам саудада, әрбiр 5-шi
жұмыскер өнеркәсiптiк өндiрiсте, әрбiр 6-aдaм құрылыста еңбек еткенiн
көрсетедi. Осыдан өнеркәсiпте, құрылыста және қызмет түрлерiн көрсетуде
жұмыспен қамту үлесiнiң төмендегенiн, ал, көлiк және байланыс секторында,
мейрамхана, мейманхана бизнесі мен саудада, керiсiнше, жұмыскерлердiң үлес
салмағы тұрақты қарқынмен өскенiн байқауға болады. Шағын кәсiпорындардың
жұмыскерлердi жұмыспен қамтамасыз етуiнiң 2001 жылғы салалық құрылымын
салыстыратын болсақ, өнеркэсiпте 2001 жылы 16,6 пайыз құрап, өткен жылмен
салыстырғанда 21,7 пайызға, құрылыста 12,6 пайызға, көлiк пен байланыста
6,3 және 7,4 пайызға төмендеғенiн байқауға болады. Жалпы, 2001 жылы барлық
салалар бойынша жұмыскерлердiң шағын кәсiпкерлiк пен бизнес
кәсiпорындарында жұмыс iстеу санының азайғанын 6-кecтe мәлiметтерiнен
байқауға болады. Мұның басты себебi - соңғы жылдары шағын кәсiпкерлiк пен
бизнес кәсiпорындарының бақылау мекемелерiнiң тарапынан қысымшылық көруiнен
деуге болады.
Шағын кәсiпорын нысандарының 40 пайызы 1992-93 жылдары, яғни, оларға
бiршама жеңiлдiктер жасалған кезеңде кұрылғандықтарын көрсеттi. Өтпелi
экономикада шағын кәсiпорындар санының үлес салмағы ұлғаюға тиiс. Мұның өзi
нарық экономикасының неғұрлым қарқынды дамуына ықпал етедi. Бiрақ, шағын
кэсiпорынның табиғаты - оның қызмет түрiне, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz