Халықаралық миграция және мемлекеттердің миграциялық саясатын шешу принциптері
Мазмұны:
Қысқартпалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I. Миграция мәселесінің теориясы мен әдіснамасы
1. Халықаралық миграция және мемлекеттердің миграциялық саясатын шешу
принциптері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
2. Қазақстан Республикасының миграция мәселесінің тарихы мен қоғамдағы
алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
ІІ. Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасының мемлекеттің миграцияны реттеу
саясаты
2.1 Қазақстан Республикасының ішкі миграция
үрдістері ... ... ... ... ... ..
2.2. Қазақстан Республикасының иммиграциялық және эмиграциялық саясаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
жұмыстың өзектілігі: Қазіргі замандағы жаһандану
және транснационализация үрдістеріне байланысты қоғамда миграция
толқынының географиялық шекарасы кеңеюде, осыған байланысты әлемдегі әр
мемлекеттік алдынға күнтізбелеріне миграция мәселесі бірінші кезекте
қойылып отыр. Көшіп - қону қоғамның дамуына өте үлкен ықпал етеді. Мәселен,
2008 жылғы 200 млн адам, яғни әлемнің 3 % өз отандарынан тыс жерде өмір
сүруде[1, р. 7].. Олардың ішінде, жоғары квалификацияланған білікті
мамандардың, ғалымдардың (ақылдылар ағымы), спортсмендердің (бұлшықеттер
ағымы), заңсыз мигранттарды айтуға болады. Дәстүрлік пайым бойынша
миграция ғылымы социология және демографияның зерттеу пәні болып табылады,
дегенменен миграция ғылымы саяси қоғамдық өмірмен де тығыз байланысты.
Адамзаттың пайда болуыменен, көші-қон үрдістеріде бір пайда болды.
Бірақтан, миграцияға терең саяси зерттеулер тек ХХ ғасырдың аяғында таман
пайда болды. Миграциялық үрдістерді зерттеуде мемлекеттің ұлттық
қауіпсіздік саясаты бірінші орынға қойылады. Біріншіден, мемлекет өзі
келген миграциялық ағымдарды реттеуменен айналысады, соның ішінде өз
қалауымен жаңа кезген тұлғаларға азаматтық беру үрдістерінде жүргізеді.
Екіншіден, қажеттілік миграциясы әлеуметтік – экономикалық себептерменен
(яғни, өмір сүру жағдайын жақсарту мақсатымен қоныс аудару, жақсы жұмыс
іздеу және т.б.) саяси себептергеде (идеологиялық, рассалық, діни,
репатриация, соғысқа байланысты қоныс аудару үрдісі) душар болып отыр.
Үшіншіден, миграция тікелей қауіпсіздікпен байланысты. Бір жағынан, заңсыз
миграция мемлекеттік экономикалық базисін жоюя мүмкін, яғни фундаментализ
немесе терроризм қауіпін алып келсе, екінші жағынан, иммиграция халықтың
туу көрсеткіші төмен мемлекеттердің демографиялық дисбалансты жояды немесе
донор-мемлекеттің ішіндегі жұмыссыздықты қысқартады.
Бұл жұмыстың ішінде миграцияның конфликтогендік потенциалынада көп
көңіл бөлінген, айтар болсақ депривациялық қақтығыс (күту менен болу
мүмкіндігі арасындағы айырмашылық), мүдделер қақтығысы (түрлі әлеуметтік
субъектілер аралсындағы мүдделер қақтығысына негізделген), әлеуметтік
идентификация қақтығысы және т.б. [2, с. 416].
Осыған орай, күллі мемлекеттердің алдында тұрған актуальдық проблема ол
– қоғамдағы иммигранттардың инкорпарациясы. Бұл әрине қақтығыстың
алдын–алуменен қатар, иммигранттардың қоғамға сіңісуіңе алып келеді.
Бәріміз білетіндей, ірі диаспоралар өз мүдделерін ұлттық мемлекеттің
айнасында ғана емес, сонымен күллі әлемгедік деңгейгеде қойып отыр.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы бір мезетте донор–мемлекет және
раципиент–мемлекет болып отыр. Сондықтанда, көші–қон заңнамаларын дұрыс
саяси бағытта ұстау біздің мемлекетіміздің бастапқы приоритеттері. Өйткені
қоғамның дамуы мен тұрақтылығы көбінесе мемлекеттің миграциялық саясатын
шешуімен тікелей байланысты. Шетел тәжірбиесін оқумен қатар оны дұрыс
пайдалану біздің жас тәуелсіз – Қазақстанға аса қажетті екенін
ұмытпағанымыз жөн.
Бүгінгі таңдағы миграциялық саясаттың ерекше проблемаларының бірі –
құқықтық қарама–қайшылық болып отыр. Азаматтық алу ұлттық мемлекеттің
қоғамдық өміріне араласудың негізгі құралы. Қазіргі таңда әлемде қос
азаматтық кеңінен қолданылуда, өйткені кейбір ғалымдардың айтуы бойынша қос
азаматтық эмигранттардың санын азайтады және де этностар арасындағы
қарама–қайшылықты азайтар еді. Соңғы уақыттары әлем азаматы немесе
мультиазаматтық моделін құру туралы жие айтылып жатыр, өйткені қандайда
бір ұлттық азаматтық тұлғаны белгілі – бір нақты этносқа немесе белгілі –
бір мемлекетке жатқызады, ал либералдық – демократиялық принциптер бойынша
барлық адамдар өзінің шығу тегіне қарамастан толық құқықпен қамтамасыз
етілуі тиіс. [4, с. 13],
Қазақстанның 2009 – 2011 жылдарға арналған Еуропаға жол атты
бағдарламасында Қазақстан Республикасының заңдарын Еуропалық тәжірбиені
ескере отырып жетілдіруді қарастырған, әрине соның ішінде миграцияны
реттеу, еңбек және заңсыз миграция қарастырылған [5], Орталық Азия
мемлекеттері үшінде көші–қон заңнамаларын реттеу қиын мәселелердің бірі
болып отыр.
жұмыстың мақсаты: Қоғамдағы әлеуметтік көші – қон мәселелерін
қарастыра отырып, олардың шешу жолдарын анықтау және де көші-қон саясатына
тереңірек тоқталалу және бұл жұмыстың барысында халықаралық миграция
теорияларын қолдана отырып Қазақстанға қолайлы теория бойынша миграциялық
проблемаларды шешу жолын табу қарастырылған. Сонымен қатар Қазақстан
Республикасының миграция саясатының негізіне аналитикалық талдаулар
жасалынған.
жұмыстың міндеттері:
- Әлеуметтік көші-қон мәселесін теоретикалық зерттеу;
- Тәуелсіз Қазақстандағы көші-қон мәселесінің тарихы мен қазіргі
таңдағы жағдайына тоқталу:
- Қазақстандағы көші-қонды реттеу жұмыстарын қарастыру.
жұмыстың зерттеу объектісі: қоғамдағы миграция процесіндегі
мәжбүрлі көшіп-қонушылар мәселесі танылады.
Миграция қоғамның дамуына өте үлкен ықпал етеді. Бүгінгі таңдағы
көшіп – қону процесі мемлекеттердің, тіпті дүниежүзілік өркениеттің
өрлеуіне әкеледі.
Осы процестің жылжуына 1948 жылы қабылданған Адам құқықтарының жалпы
декларациясы аса үлкен ықпал етеді. Себебі, бір елдің ішінде немесе
мемлекеттер арасында еркін қоныс аудару құқығы адамзат баласының жеңіп
алған ең негізгі құқықтарының бірі болып табылады. Адам құқықтарының жалпы
декларациясы барлық мемлекеттер үшін заңды түрде міндетті құжат болмаса
да, осы құқық туралы ең алғаш айтылған құжат. Сөзіміз дәлелді болу үшін
қабылданған Адам құқықтарының жалпы декларациясының 13-бабында былай
делінген:
1. Әрбір адамның еркін қозғалуына және кез келген мемлекеттің негізінде
өзіне тұрғылықты жер таңдап алуына құқығы бар.
2. Әрбір адамның кез келген мемлекетті, сонымен қатар өз мемлекетін де,
тастап кетуіне және өз мемлекетіне қайтып оралуына құқығы бар [2].
Аталмаш құжат қабылданған соң, бұл құқық көптеген халықаралық
конвенцияларда, сонымен қатар, көптеген мемлекеттердің конституциялары мен
заңдарында көрініс тапты. Оған мысал ретінде Саяси және азаматтық құқықтар
туралы халықаралық пактінің 12-бабы, Нәсілдік кемсітушіліктің
(дискриминация) барлық түрлерін жою туралы халықаралық конвенцияның 5-
бабы, Қазақстан Республикасы Конституциясының 11-бабы. Бұл бапта:
1. Қазақстан Республикасы аумағында заңды түрде әрбір адамның, заңда
арнайы көрсетілгеннен басқа реттерде, оның аумағында еркін жүріп-
тұруға және тұрғылықты мекенді өз қалауынша таңдап алуға құқығы бар.
2. Әркімнің Республикадан тыс жерлерге кетуіне құқығы бар. Республика
азаматтарының Республикаға кедергісіз қайтып оралуына құқығы бар.
Еркін жүріп-тұру құқығына: Мемлекет ішінде еркін жүріп-тұру, кез
келген мемлекеттен шығу және өз мемлекетіне кіру құқығы жатады
делінген [2].
Еліміз егемендігін алып, халықаралық қауымдастық деп аталатын ұлы
мұхитқа еңселеп енгелі неше түрлі терминдермен күнделікті өмірде тікелей
жолығатын болдық. Соның бірі миграция, мигрант деп аталады. Қазақстан
шекараны ашқаннан бастап–ақ кең байтақ дала да, азғантай қала да мигрант
дейтіндерге тола бастады. Бір көңіл аударарлығы БҰҰ мигранттарға жағдай
туғызуды әлемнің барлық мемлекеттерінен бірдей талап етеді. Олардың жүріп –
тұруына заң бұзылмаса, тосқауыл болмауы тиіс. Бір елдің азаматы екінші бір
жерде жұмыс істеуге құқылы. Әрине, бұл мәселе төңірегінде үкіметаралық
нақты келісімдер болуы қажет. Бұл заңды миграция деп аталады. Ал заңсыз
миграция бұл күндері ешқандай мемлекеттің әлі келмейтін үлкен тасқынға
айналды. Сол әлсіз мемлекеттердің бірі – Қазақстан болып тұр. Дәл қазір
Қазақстанда нақты қанша мигрант жүргені белгісіз. Заңдылары мемлекетаралық
келісім бойынша тіркелген. Ал тіркелмеген заңсыз мигранттарды құқық
қорғаушылар қайта–қайта тауып, елден қуып жатады. Бірақ олар таусылатын
емес секілді. Бізге белгілісі еселенген қарқынмен жүріп жатқан құрылыс
нысандарында негізінен мигранттардың жұмыс істейтіні. Базарлардағы қосалқы
шаруаларда да мигранттар еңбегі пайдаланылады. Темекі өсірушілердің көбі
мигранттардан көмекші ұстайтыны баршаға белгілі. Не керек, мигранттардың
арзан еңбегі пайдаланылмайтын жерді табу қиынға айналып бара жатыр.
Еліміздің сонау ғасырлар қойнауында жатқан өткені мен бүгінгі
тәуелсіздік туын көтеріп, егемендік жариялаған заманы арасында азаттық үшін
жан қиярлық табанды күреске толы қаншама оқиғалар болғаны белгілі. Соның
ішінде өткен 20 ғасыр отандық тарихымызға үлкен өзгерістер енгізген дәуір
ретінде кіргенін тілге тиек ету керек. Бұл ғасыр қазақ елі үшін қанша
қасірет пен зобалаңға толы уақыт десек те, ғасырлар бойы бостандықты ту
етіп, егемендік үшін күрескен халқымыздың мақсатына – тәуелсіздікке жеткен
уақыты болды.
Біз өз тарихи отанымызда ежелден бері қоныстанып отырған түп қазық –
халықпыз. Қазақты басқа бір жермен немесе басқа бір жат елмен этнос ретінде
байланыстыратын ешбір тарихи негіз жоқ. Ал, екінші жағынан, шетелдердегі
біздің қандастарымыз қайдан шықты, сол елдерге қалай барды деген сауал да
біздің әрқайсымызды ойландырса керек.
Біз әлі өркениетті ұлт ретінде толық қалыптасып, етек – жеңімізді
жиып үлгерген жоқпыз. Шартараптағы бауырлардың басын қосып, ата-бабаларымыз
өмір бойы аңсап өткен қазақ мемлекетін құрып нығайту – тек зиялылардың ғана
емес, барша қазақтардың абыройлы да ардақты борышы. Мұндай күрделі де
ауқымды, ұлттық мән мағынасы зор үрдіске қалай болса солай қарауға хақымыз
жоқ.
Қоғамдағы көші – қон үрдісі аумағындағы мәселелерді шешу мемлекеттік
саясаттың басты бағыттарының бірі болып отыр. Қазіргі уақытта оларға
назардың күшеюі сыртқы, сондай-ақ ішкі сипаттағы себептермен байланысты.
Қазақстандағы 20–ғасырдың 90–жылдарындағы бірден қиындаған
демографиялық жағдай табиғи өсімнің төмендеуінен, республикадан халықтың
белсенді көші-қонуы, туудың төмендеуі және өлімнің өсуінен көрінді. Соңғы
он жыл ішінде Қазақстан халқының саны бір миллионнан астам адамға кеміді.
Сәтсіз демографиялық үрдістердің ішінде халықтың көші-қоны ерекше орын
алады. Осы және тағы да басқа құбылыстарға байланысты біздің елімізде
қазіргі таңда көші – қон мәселесі өзектілікке ие болып отыр.
Қазақстаннан халықтың көшіп – қонуы масштабтылығы немесе айқын
этникалық таңдамалылығынан ғана емес, және де елден білікті мамандардың
кетуімен де сипатталады.
Құраушы деңгей бойынша эмигранттардың республикадан кету анализі
олардың жартысын жоғары білімді, жоғары білімін аяқтамаған және орта
білімді тұлғалар құрайтынын көрсеткен. Интеллектуалды, шығармашылық
потенциалды адамдардың кетуі Қазақстанға едәуір кемістік тигізуде, әсіресе
негізінен 20 жас пен 49 жас аралығындағы еңбекке қабілетті адамдар кетеді.
Республика Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан халқына
жолдауында халықтың қауіпсіздігіне жағымсыз әсер етуші ретінде сәтсіз
демографиялық факторлар туралы айта келе, мықты көші – қон саясатын біздің
жас мемлекеттің жетекші приоритеттер рангысына ығыстыру жайлы кездейсоқ
айтпаған.
Қазақстан Республикасындағы көшіп-қону саясатының ерекшілігі
мемлекеттің көп ұлтты болуымен байланысты. Бұл саясатқа дүниежүзіндегі
халықаралық экономикалық, саяси және мәдени қарым-қатынастың тереңдеуі көп
ықпал етті. Соған қатысты Қазақстанда көшіп – қону үрдісі елеулі түрде
көркейе түсуде.
I. Миграция мәселелерін теориялық – әдістемелік зерттеу жолдары
1.1. Халықаралық миграция және мемлекеттердің миграциялық саясатын
жетілдіру принциптері.
Қазіргі кезде халықаралық масштабтағы аса ірі проблемалардың бірі
– халықтардың миграциясы болып отыр, өйткені миграция үрдістері шың мәнінде
нашар бақыланылады және қиын болжамдалынады. Жалпы көші – қон процестері
мемлекеттің ішкі және сыртқы саясаты, қоғамдағы күрделі әлеуметтік –
экономикалық өзгерістермен тығыз байланыста екендігі белгілі. Әрине, бұл
бір жағынан көші–қон саясатын зерттеудегі пәндер жүйесін қарастырса,
екінші жағынан көші–қон феноменінің жеке теориялық–әдістемелік негізін
құрып, оны ғылыми тұрғыдан зерттеуге жол ашады. Жалпы әлемдік қоғамтану
және саясаттану ғылымдарында миграция процестерін зерттеу ісінде түрлі
көзқарастар мен ғылыми тұжырымдар қалыптасқан. Соның ішінде көптеген
ғалымдар мен зерттеушілердің теориялық және практикалық позицияларының
ұқсастығы мен бір–біріне деген қарама–қайшылығыда аңғарылады.
Адамзаттың бүкіл даму тарихында, сонау антика заманынан бүгінгі
күндерге дейін қоғам, билік, мемлекет сияқты түсініктер, жалпы осы
түсініктерге қатысты бар нысандар аясында қызу ғылыми тартыстардың орын
алуы заңдылық. Бұл тартыстар негізінен философия мен құқықтану шеңберінде
жүргенімен, барлық қоғамдық ғылымдардың дамуының алғышарттары.
Мигрант, босқын және көшіп–қонушы адамдар терминдері өзінің
этимологиясы бойынша жақын және жалпы тұрғыда өзінің тұрғылықты жерін
өзгерткен адамдарды білдіреді. Бірақта халықаралық құқық пен бірқатар
мемлекеттердің заңдық жүйесінде бұл ұғымдардың анықтамасы әр түрлі болып
келеді. Мигранттармен әлеуметтік жұмыс технологиясының негізгі аспектілері
мен мазмұны көбіне детермеленеді, ол оның қай санатқа жататындығы мен
анықталады. Келесі санат түрлерін айтуға болады :
- өзінің әлеуметтік және құқықтық статусы бойынша мигрант статусы;
- иммигрант статусы;
- босқын статусы;
- көшіп-қонушы адамдар мен орын ауыстырушылар статусы бар.
Көші-қон (миграция ) сөзінің ата-тегі латын тілінің migrato – басқа
жерге қоныс аудару деген сөзі. Қазіргі кезде ол термин әр түрлі салада
қолданылып жүр. Мысалы, биологияда жан-жануарлардың, құстардың көшуі, ал
әлеуметтану, экономика, құқық салаларында тұрғылықты халықтың көшіп қонуы
мағынасында айтылып жүр. Біз осы терминнің әлеуметтану, экономика, құқық
салаларына қатысты мағынасына тоқталамыз.
Миграция екіге бөлінеді: ішкі миграция – ол бір мемлекет ішінде бір
жерден екінші жерге қоныс аударуы. Сыртқы миграция – ол бір мемлекеттен
екінші мемлекетке көшуі.
Көші - қонның бірнеше түрін қарастыруға болады:
Аумақтық сипатына қарай тұрғылықты халықтың көшіп-қонуы – ішкі,
сыртқы, маусымдық болып бөлінеді.
Ішкі көшіп-қону – халықтың бір мемлекет ішінде әр түрлі мақсатпен
қаладан ауылға, ауылдан қалаға, ауылдан ауылға қоныс аударуын білдіреді.
Дәл қазіргі кезеңде Қазақстанда ауылдардан қалаларға көшу етек алған. Оның
негізгі себебі – ауыл шаруашылығын жекешелендіру нәтижесінде ұжымдық
шаруашылықтар мен кеңестік шаруашылықтардың таралуынан кейін пайда болған
жаппай жұмыссыздық және соның негізінде халықтың әлеуметтік жағдайының күрт
төмендеп кетуі. Өкінішке орай, ірі ауыл шаруашылық субъектілерінің орнында
құрылған шаруа қожалықтарының бүгінгі таңда ауыл тұрғындарының әлеуметтік
экономикалық қажеттерін қанағаттандыруға мүмкіндігі болмай отыр.
Сыртқы көшіп-қону дегеніміз – адамдардың бір мемлекеттің аумағынан
екінші мемлекетке қоныс аударуы. Ол өз кезегінде екі түрлі болады – көшіп
келу (иммиграция) және көшіп кету (эмиграция). Бұл енді бір-біріне қарама-
қарсы процесс.
Көшіп келуші – Қазақстан Республикасына уақытша немесе тұрақты тұруға
келген шетелден немесе азаматтығы жоқ адам болып табылатын жеке тұлға.
Көшіп келу – шетелдіктердің немесе азаматтығы жоқ адамдардың уақытына
немесе тұрақты тұру үшін бір мемлекеттің аумағына келуі, яғни, мемлекет
аумағына кіруі. Бүгінде мемлекет аумағына уақытына немесе тұрақты тұру
үшін, екі жақты немесе көп жақты мемлекетаралық шарттардың негізінде
оралмандардың Моңғолия, Қытай, Түркия, Иран ішінара басқа елдерден де келуі
негізінен таралған процесс. Сонымен қатар соғыс болып жатқан елдерден
келген босқындар да осы категорияға жатады (шешен, тәжік босқындары).
Босқындар– Қазақстан Республикасының азаматы болып табылмайтын,
өздеріне зорлық–зомбылық жасалуы немесе өзге де нысандарда қуғындалуы не
нәсілі немесе ұлты, діни танымы, тілі, саяси сезімі, белгілі бір
әлеуметтік топқа тиістілігі белгісі бойынша тек өзіне ғана қатысты емес,
сонымен бірге өзінің отбасы мүшелеріне де қарсы қуғынға ұшыраудың нақты
қаупі тууы, сондай-ақ қарлы және ұлтаралық жанжалдарда қуғынға ұшыраудың
нақты қаупі себепті өзінің тұрақты тұрғылықты жерін тастап кетуге мәжбүр
болып басқа (шет) мемлекет аумағында жүрген адам.
Босқын – репатарианттар – кезінде Қазақстан саяси ұлттық діни және басқа да
дәлелдер бойынша қудалау салдарынан күштеп немесе заңға қарсы қуылған,
қазіргі кезде Қазақстан Республикасына қоныс аударуға мәжбүр болған адамдар
(оның ұрпақтары).
Мәжбүрлі қоныс аударушылар – Қазақстан Республикасының азаматы болып
табылатын өздеріне жасаған зорлық – зомбылық немесе өзге де нысандардағы
қуғындау, не нәсілі немесе ұлты, діни-нанымы, тілі, саяси сенімі белгілі
бір әлеуметтік топқа тиесілілігі белгісі бойынша тек өзіне ғана қатысты
емес, сонымен бірге өзінің отбасы мүшелеріне қарсы қуғынға ұшыраудың нақты
қаупі тууы себепті, сондай-ақ егер зорлық-зомбылық жасалудың немесе
қуғындалудың арасында байланыс болса не қарулы және ұлтаралық жанжалдарда
қуғындауға ұшыраудың нақты қаупіне байланысты өзінің тұрақты жерін тастап
кетуге мәжбүр болған, басқа мемелекет аумағында тұрып жатқан адам.
Репатрианттар – репатриация бойынша қайтып оралған жеке адамдар.
Репатриация әскери тұтқындардың қонысы ауыстырылған адамдардың,
босқындардың, эмигранттардың, оралмандардың Отанға қайтып оралуы.
Репатриант (отандас) – жаппай саяси қуғын–сүргін актілері, заңсыз
реквизициялау, күштеп ұжымдастыру, ізгілікке жат өзге де іс-әрекеттер
салдарынан тарихи отанынан тысқары жерге қуылған және азаматтығынан
айырылған Қазақстан Республикасына тұрақты тұру мақсатымен ерікті түрде
қоныс аударған байырғы ұлт адамдары, сондай-ақ оның ұрпақтары.
Реэмигрант – эмиграцияда болып, отанына қайтып оралушы адам. Сондай-
ақ, осы қарастырылып отырған қоғамдық құбылыстың жағымсыз жағын да айтып
өткен абзал. Өйткені, соның нәтижесінде мемлекетке өз беттерімен келіп,
есірткі тәрізді зиянды заттар әкеліп, болашақ ұрпақтың дамуына кедергі
келтіріп жүргендері де аз емес. Осыған сәйкес, Қазақстан республикасының
1997 ж. 18-желтоқсандағы Тұрғылықты халықтың көшіп–қонуы туралы заңында
осы мәселелерді шешу мақсатында, жасырын көшіп келушілердің анықтамасы
берілген.
Жасырын көшіп келушілер мемлекеттің аумағына өз бетімен, өкіметті органның
тиісті рұқсатынсыз келген, немесе оны алдау жолымен алған шетелдіктер мен
азаматтығы жоқ адамдар. Қазіргі кезде көшіп келушілердің бұндай түрі Алматы
қаласында кең таралған. Олардың көпшілігі Ауғанстан, Тәжікстан елдерінің
азаматтары.
Көші–қон саясатының негізгі бағыты Республика ішілік халықтың
таралуы, тепе-теңдіксіз халықтың Республикадан кетуі салдарынан болған
көшіп–қону үрдістерінің жаңа тенденцияларын анықтау болып табылады.
Көші - қон саясатының басты мақсаты ішкі және сыртқы миграцияны
реттеу, қоғамдағы азаматтың келісім мен тыныштықты ұстау, және де Қазақстан
Республикасы территориясында пана іздегендер мен мигранттардың құқығы
оларға гумандық жағдай туғызатын шартты жасау.
Маусымдық көшіп-қону: экономикалық және әлеуметтік себептерге
байланысты адамдардың бір аймақтан екінші аймаққа уақытша көшуін білдіреді.
Экономикалық себептерге адамдардың жат жерде табыс табу, өзінің
материалдық жағдайын жақсарту, профессионалдық дайындық дәрежесін ұлғайту
үшін белгілі бір мерзімге көшуі жатады. Бұл көшіп-қонудың мемлекет ұшін
пайдасы өте зор. Өйткені ол республикаға қосымша валюталық қаражат әкеледі,
мамандардың кәсіби шеберліктерін арттырып оралады, ал оның мемлекет
экономикасы үшін маңызды екені баршамызға мәлім.
Әлеуметтік – мәдени себепке: туризм, емделу, білім алу мақсатын
енгізуге болады.
Білім алу мақсатымен көшіп – қону. Бұл бір мемлекеттің азаматтары өзіне
қарағанда дамыған басқа мемлекетк е, бірнеше айға немесе жылға мемлекеттік
немесе жеке кәсіпорындардың шақыруы бойынша жаңа мамандық иесі болу немесе
жаңа технологиямен танысу мақсатында баруы. Әдетте, көшіп-қонудың бұл
түрінде адам саны аз болады. Мақсаты – басқа мемлекеттердің аумағындағы оқу
орындарынан алынған білімді, тәжірибені өз мемлекетінде пайдалану. Оған
мысалға біздің мемлекетіміздегі президенттік Болашақ бағдарламасы,
әртүрлі шетелдік, халықаралық ұйымдардың (Сорос қоры) Қазақстан азаматтарын
дүние жүзіндегі алдыңғы қатарлы оқу орындарында оқытуға болады.
Көші – қон бірнеше қоғамдық ғылымдардың қарауына жататын мәселе.
Мысалы, оны жалпылама алып қарайтын болсақ, ол тек әлеуметтік мәселе. Ал,
егер еңбек күшінің қоныс аударуы туралы айтатын болсақ, ол экономикалық
мәселе. Немесе көшіп– қонуды заң актілері арқылы реттеуді алсақ, бұл
құқықтық мәселе.
Миграция – бұл адамдардың кем дегенде 6 жылға тұрғылықты мекенінің
өзгеруі, қоныс аударуы және алмасуы. Мұндай қоныс аудару бір мемлекет
ішінде де мемлекет аралықта да болады. Мұндай процестер діни және басқа да
жағдайларға байланысты. Миграциялық процестер кең ауқымда орын алса, онда
ол мемлекетке үлкен әсерін тигізеді. Сондықтан да, олар әрқашан миграциялық
жұмыстардың ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік қызметкерлердің де
назарында болады.
Мигранттардың түрлі категорияларымен әлеуметтік жұмыс жүргізу
технологиялары толығымен миграция нәтижесінде күрделі өмірлік жағдайға тап
болған жеке индивидтер мен топтарға көмек көрсету жүйесін көрсетеді,
сонымен қатар мигранттардың түрлі категориясын санын, миграциялық
ағымдардың сипатын, миграциялық жағдайлардың есебін, әлеуметтік ортаны
қайта құруды қамтиды.
Саяси география саласындағы ғалымдар мен мамандардың болжауынша көшіп-
қону процесін пайда болуына алтернативті тенденциялар күші әсер етуде. Бір
жағынан - әлемдік тәртіп пен әлемдік интернационализация мен ғаламдану,
екінші жағынан – елдер мен халықтардың ұлттық мемлекеттігін құруы: ХХ
ғасырдың басында елдер, мемлекеттер саны – 60–тан 200–ге өсті.
Халықтың миграциясы – қазіргі әлеуметтік дамудың маңызды
проблемалардың бірі, бұл адамдардың қарапайым механикалық қозғалысы ғана
емес, сонымен қатар толық бір мемлекет пен халықтар өмірінің діни-рухани,
адамгершілік-психологиялық, этникалық, қоғамдық-саяси, әлеуметтік-
экономикалық жағын қамтитын күрделі процесс. Көшіп-қонушы халықтың
категорияларының ішіндегі босқындар, көшіп-қонушылар, репатрианттар мен
эммигранттар көбіне мемлекеттік, қоғамдық-саяси құрылымдары мен ғылыми
жүйенің талқылау объектісі болып жүр. Бұл категориялар бір-бірінен жалпы
критерийлер бойынша ерекшеленеді.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде және соғыстан кейінгі жылдарда
босқын – мигранттар саны 60 млн адамды құрады. Халықаралық еңбек ұйымының
мәліметтері бойынша, 1994 жылдың бірінші жартысында 125 млн мигранттар мен
босқындар өз отандарынан тыс жерде болуға мәжбүр болды.
Көшіп – қону масштабының өсуі оның құқықтық базасын өндеудің
қажеттілігіне әкелді. Көшіп-қону ағымы мен процесін реттейтін халықаралық
құқықтық нормалар болып, БҰҰ, халықаралық еңбек ұйымының Конвенциялары мен
БҰҰ-ның басқа арнайы мекемелер органдарының құқықтық нормалары жатады.
Халықаралық еңбек ұйымы өзінің құрылу кезеңінен бастап (1919 жыл) сегіз
конвенция мен сегіз рекомендация, сегіз ұсыныс қабылдады. БҰҰ-ның 1990 жылы
18 желтоқсандағы резолюциясы мен еңбек етуші босқындар мен олардың отбасы
мүшелерінің құқығын қорғайтын халықаралық Конвенцияны, 1919, 1935, 1949,
1955, 1976 жылдары қабылданған Халықаралық еңбек ұйымының ұсыныстарын баса
айтуға болады.
ТМД-ға кіретін мемлекеттердің басшылары олардың елдерінің арасындағы
миграциялық ағымдарды реттеудің маңызды құжаттар қатарын қабылдады. Атап
айтқанда, 1993 жылы 24 қыркүйекте босқындар мен көшуге мәжбүр болғандарға
көмек туралы Келісімге қол қойылды. ТМД елдерінің өкілдері үлкен зерттеу
жұмысын жүргізіп, осының негізінде Достастық елдерінің ресми нормативтік-
құқықтық құжаттарының аналитикалық жинағы мен бұрынғы КСРО
территориясындағы миграциялық процестер жағдайы туралы ақпараттық-
анықтамалық материалдар жинағын шығарды. Босқындар мен мигранттар
проблемасы ТМД елдерінде 1996 жылдың сәуіріндегі Женевадағы арнайы
халықаралық кездесуде қарастырылды. Мұнда бұрынғы КСРО территориясында 1996
жылы 6 млн мигрант есептеліп, оның ішінде 2,5 млн босқындар болды.
Біздің елімізде халықтың көшіп-қонуы туралы заң қабылданғаннан кейін
халықтың көші-қонын реттеу және миграциялық комитет пайда болды.
Алғащқы демографиялық және миграциялық зерттеу үрдістерді Батыс
елдерінде жасалында және де толықтай, әрі қамтымды түрде американдық ғылыми
институттарда зерттеулер жүргізілді, өйткені бәріміз білетінде АҚШ-ның
тарихы мен даму процесстері миграттармен тікелей байланысты.
Миграциялық зерттеулердің бірінші кезеңі ХХ ғ. басында басталды, бұл
кездері Еуропа континентінен АҚШ-на жаппай қоныс аудару үрдістері байқалды.
Бұл ерте кезеңдегі теоретикалық акцент мигранттардың не себеппен қоныс
аударуы, және шетелдіктердің жеке инкорпорация үрдістерінің зерттеуі болды.
Ал ХХ ғ. орта кезеңдері жаппай миграцияның 40-жылдық үзілісімен көрініс
тапты. Сол кездері мигранттардың 2-ші, 3-ші ұрпақтарының ассимиляция
процесстерін зерттеу басталды. [12, р. 3].
1970-ші жылдардың басы жаппай миграция үрдістері тарихында жаңаланған
эраға тап болды. Өйткені бұл жылдары интеграция және де жаһандану
процесстерін тереңірек зерттеулермен айналысты. Ал 1990-жылдарынан бастап
миграция мәселесін зерттеу қарқынды жүрді, өйткені миграциялық зерттеулер
әлеуметтік зерттеу әдістерімен бірге, саяси зерттеулерде қатар жүреді.
Миграция саласында айналысқан ғалымдардың сұрақ қою нәтижесінде
(National Survey of Immigration Scholars) көп жоспарлы шешімдер пайда
болды, оның ішінде политологиялық әдіснама шешіндегі тақырыпқа байланысты:
– саясат және қақтығыстар;
– босқындар мен мәжбүрлі мигранттар;
– нәсілдік, этникалық және этникааралық қатынастар;
– теңсіздік, дискриминация, мобильділіктің түрлі деңгейі;
– қоғамдардың, жүйеледің, үнсіз топтардың(анклавов) зерттеуі;
– ерекшеленген этноұлттық топтар;
– иденттілік сұрағы;
– миграция мен діннің бір-біріне әсері;
– транснационализм, диаспора;
– әлеуметтік және саяси адаптация сұрағы.
Жоғарыда аталғандардан көргеңіміздей, ғалымдардың назары қоғамдағф
шиеленіске немесе ұлтаралық қатынастарғға негізделген. Және де ғалымдардың
77% арнайы энтикалық топтарды зерттеумен айналысады.[159, c. 25-26].
Американдық ғалымдардың еңбектерінде диаспоралардың қалыптасуы, ұлттық
иденттілік [23], және де еуропа континентіндегі миграциялық процесстерге
назар аударған [160]. Мемлекет ішіндегі американдандыру және халықаралық
қатынастар сферасындағы изоляционизм үрдістері ХХ ғасырдың басында болды.
Бұл кездері американдың өмір сүру салты мен қағамдық–құқықтық заңдар жиі
агитацияланды.
Ал енді Еуропалық миграцияны зерттеу әдістері американдық зерттеу
әдістерінен айырмашалықтар бар. Еуропалық мемлекеттердің бөлінуінде
этникалық принцип салынған, және 1950-ші жылдары колониялдық жүйенің
құлдырауына дейін Еуропадан көшу қатты байқалмады. Еуропалықтардың
трансформациясы соғыстан кейінгі жылдары байқалды, бәрақ Еуропалық
мемлекеттердің үкіметтері бұл үрдіске қарсы еді. Соңғы жүзжылдықта Еуропа
континентінің шекарасы АҚШ-ң шекарасына қарағанда көп өзгеріске ұшырады.
Еуропа, сонымен бұрынғы социалистік мемлекеттердің миграциялық мәселеге
байланысты зерттеулері негізінен өз мемлекетіне байланысты, өйткені бұл
елдерде ұлттардың тоқтамастан қоныс аударуы негіз болды.
Көптеген американдық зерттеушілер өздерінің американдық тәжірбиесіне
жүгінеді, және Еуропада кеңінен тараған салыстырмалы жұмыс зерттеулерінен
алыс ұстанады. Ал Еуропалықтар миграцияға байланысты комперативтік
әдістермен жұмыс жасайды [161].
Еуропалық миграцияны зерттеу эволюциясында бес негізгі фазаны атауға
болады, ХХ ғасырды Еуропа үшін Босқындар мен әлемдік соғыс ғасыры деуге
болады. Бірінші дүниежүзілік соғыс еуропа елдері үшін либералдық
миграциялық саясат жүргізді: қабылдаушы мемлекеттер өз еңбек нарығын
қорғау ісінде қоныс аударушыларды қабылдады. Бұндағы миграциялық
процесстерді зерттеулер тарихи-демографиялық характер негізінде болды[8].
Екінші дүниежүзілік соғыста миграциялық жаңа толқындардың алып келді.
Әдеттегідей ғылыми еңбектердің болған оқиғыны біраз уақыт өткеннен кейін
жазылуына байланысты, бұл кезеңдегі көптеген жұмыстарда демографиялық,
тарихи, географиялық характерде жазылуына негіз болды[162]. Одан басқа,
миграция проблемаларын зерттеуде философиялық зерттеу тәсілін айта кеткен
жөн [163], өйткені бұл әдіснама азаматтыққа байланысты теоретикалық
анализдің фундаменталдық негізін қалады. Бұны Э.Геллнер, Р.Брубейкер және
тағы басқаларының еңбектерінен көре аламыз.
Екінші период – 1950 жылдан 1973 жылға дейінгі кезеңдердң қамтиды – бұл
Еуропаның иммиграция аймағына айналу кезеңі болып табылады. Бұл үрдіске
жұмыс күшінің импорт бағдарламасы және колониалдық жүйенің құлауы әсер
етті. Бұл период Батыс Еуропаға құрлықаралық көші – қон сипатында еді. Ал
Орталық және Шығыс Еуропа елдері суық соғыс жылдарына байланысты
жалпыеуропалық қозғалыс жүйесіне кірмеді. 1960 жылдарға дейін миграция
деңгейі Еуропаға басқа құрлықтардан кіруіне қарағанда, Еуропадан көшіп
кетушілер көп болды.
Ал үшінші кезең 1970-ші жылдардан басталып 1980-ші жылдар аралығын
қамтыды. Бұл кезең – мұнай және экономикалық дағдарыс уақыты еді.
Сондықтанда бұл уақыт аралығында Батыс Еуропаға шетелден жұмыс күшін шақыру
бағдарламасы тоқтатылды. Дегенменен, Оңтүстік – Солтүстік көшу толқындары
қатты төмендеуге алып келмеді. Миграция жүйесі жанұялардың қосылуыменен
және түрлі елдерден босқындардың қабылдануымен жалғасын тапты[164]. Бұл
периодтің басқа зерттеу бағыттары бұрынғы метрополиялардың репатриациялық
үрдістерге әсер ету болды [165]. Тек 1970-ші жылдары миграция тенденциясын
ұлттық және аймақтық қауіпсіздік мәселелерімен байланыстыра бастады. Өткен
онжылдықтардағы үшінші әлем елдеріне ашық есік саясатын жүргізгенге
байланысты миграттар дамыған елдердің халық санының қолмақты бөлігін құрады
[13].
Төртінші этап – 1980-ші жылдардың аяғынан 1990-шы жылдар арасы – Шығыс
Еуропа елдерінен этникалық миграция толқындары бой алды. Бұл үрдістерде
зерттеушілер мәжбүрлі болған мигранттардың [166], национализм теориясының,
мемлекеттердің қалыптасуы, азаматтық алу проблемаларына көп талдау
анализдер жасалынды [167].
Еуропалық саясат деңгейінде аз халықтардың құқығын қорғау туралы нақты
заңдар қабылдана бастады. Сондықтанда диаспора мәселелеріні - ең
импиритивтікте, теоретикалықта жоспарларда да өзекті болды [168].
Ал 1990-шы жылдардың ортасынан бесінші период басталады. Бұл уақыт
Еуропа мемлекеттері үшін бірыңғай азаматтық жүйесінің қалаптасуымен
ерекшеленеді. ЕО үшін миграциялық саясатты бақылау – босқындарды қабылдау
немесе заңсыз миграция проблемаларымен тепе-тең болып отыр [169]. Неміс
зерттеу мектептерінде этникалық миграция және олардың азшылық бөлігі,
диаспора және рептриация мәселелері кеңінен талқыланады [170].
Кейбір сыңдар бойынша, Еуропада Солтүстік Америкаға қарағанда нақты
импиритивтік материалдармен комплекстік жұмыстар жүргізіледі, ал Аустралия,
Канада және АҚШ үшін зерттеулерде мемлекеттік қаржыландырылады, әрине
мұндайды Еуропада елестету өте қиын.
Ресейде ХІХ ғ. соңында - ХХ ғ. басында миграция мәселелерін зерттеулер
географиялық және тарихи (антропологиялық) бағыттарда жүрді. Бұған 1898
жылғы халық санағынын қорытындысы түрткі болды.
Үкіметтің қоныс аударуға байланысты бағдарламалары тарихшылардың,
этнографтардың, экономистердің назарынан тыс қалмады [9, 171]. Ресейдегі
миграция тақырыбының дамуының 1-ші кезеңі Бірінші дүниежүзілік соғыстын
басына дейін жалғасты.
Екінші период – Бірініші дүниежүзілік соғыстың басынан 1930 жж. дейін –
стагнациямен ерекшеленді, 1915–1922 жж. Бірінші демографиялық катастрофия,
әлемдік соғыстармен және революциялармен байланысты. Жалпы саны 5-6 млн.-
дай болатын азаматтық халқының соғысқа байланысты өз тұрғылықты жерін
алмастырған екен. Азамат соғысынан кейін КСРО өз миграциялық саясатын қатаң
бақылауда ұстады. Әлдеде Ресейлік зерттеу мектептері қалғаныменен, 1926 ж.
халық санауы миграцияны зерттеуге қызығушылық білдірмеді. Көптеген ғалымдар
эммиграцияланып, ал қалғандары қоныс аударудың тарихи тематикасын ұстанды,
олар тарихи–географиялық бағытта жұмыс жасады.
Үшінші кезең – 1930-шы жж. басынан 1950-ші жж. аяғына дейін – бұл
кезеңде қоныс аудару және миграция тематикасы туралы ақпарат таратуға қатаң
тиым салынады.
Қөші-қон қозғалысының бірнеше сыртқы толқындары:
– Екінші демографиялық катастрофа (1930–1936) – мәжбүрлі қоныс аудару,
арнайы қоныс аудару, аштыққа байланысты миграция.
– Үшінші демографиялық катастрофа (1941–1948) – КСРО-ның шығысына
15 млн. адамды эвакуациялық қоныс аударды, ал 8,7 млн. кеңес азаматтары
мәжбүрлі түрде КСРО-ның батыс шекарасына өтті.
– 2,3 млн. адамның халқы аз халықтардан депортациясы.
– Индустриализация, жаңа қалалардың пайда болу үрдістеріне
байланысты ішкі миграция.
Бұл барлық массалық қоныс аударулар тәжірбие жүзінде ешбір зерттеу
әдебиеттерінде жазылмаған. Ғылым орталарында миграция мәселесі негізінен
Сталинге дейінгі статистикалық мәліметтері сөз қозғалатын еді.
1950-ші жж. аяғынан –1980-ші жж. аяғына дейінгі уақыттары Хрущевтік
жылулықпен және 1958, 1970 жж. халық санауларымен ерекшеленді.
Миграциялық зерттеулер қайта жанданды. Миграциялық зерттеулерге
қызығушылықтарды Сібірлік зерттеу мектептерінде басталып, астаналық
орталықтарда да тарады [172]. Ал 1980-ші жж. бастап миграция мәселесін
кешенді түрде зерттей бастады. 1990-шы жж. бастап социалстік жүйе
құлағаннан кейін алдынғы қатардағы мәселелерге интелектуалдық миграция,
еңбек миграциясы күн тәртібіне қойылды[173].
Ресейлік миграцияны зеттеу мектептерінде келесі зерттеу тематикалары
көрсетілген:
– ТМД, Балтық елдерінен босқындардың және осындай жағдайға
душар болған тұлғалардың көші-қон қозғалысы.
– эмиграция және иммиграция;
– репатриация;
– еңбек миграция;
– көші-қон құқығы, көші-қон ситуациясы;
– бұрынғы депортацияланған халықтардың қозғалысы[180].
ХХІ ғасырдың басынан зерттеу тематикасында кейбір өзгерістер байқалады,
мәселен: мәждүрлі миграцияның орнына еңбек миграциясы және оның
экономикалық, әлеуметтік, саяси аспектілерінен көрініс тапты[101, 181].
Көптеген зерттеу жұмыстардың қабылдаушы мемлекеттің халықтарының
реакция – назарына көңіл бөлінеді (мысалға, ксенофобия зерттеулері) және
мигранттардың суггестиясы неменсе контрсуггестиясынада (мигранттардың
реципиент–мемлекеттің құндылықтарын қабылдау немесе қабылдамау анализі).
Этникалық топтардық мінез–құлқы, бірігейліктің дамуы, мигрантофобия
және толеранттылық, түрлі этнопсихологиялық сұрақтар аспектілері этнология
және этнографиялық Институттарында талқылунда [183].
ТМД елдерінің саясаттанушылары миграциялық проблема негізі ретінде
келесі тұжырымдамаларды ұсынды:
– инкорпорация бірігу ұмтылысы қоғамдық жиыннан және мигранттың
тәжірбиесіне байлансыты.
– білгілі бір қоғамда мигранттар өзін бір ұлт өкілі ретінде ұстанса,
соншалықты жергілікті халықпен қақтығысуға мүмкіндік туады.
Мемлекет ішіндегі қандайда бір заңның қабылдануы немесе өзгерісі
талқылауға немесе зеттеуге ұшырайды. Көптеген мемлекеттерде миграция
мәселесін экономика, демограция, саясаттану, әлеуметтану, тарих, әлеуметтік
география, құқықтану, антропология ғылымдарының зерттеу пәні болып
табылады. Осыған байланысты, дисциплинааралық тәсілдермен зерттелгеннен
кейін миграцияны көпдеңгейлі және көпжақты сала ретінде қарастыру керек
[184]. Ресейлі ММУ-нің және Кызыл крест психологтары мәжбүрлі мигранттар
проблемасымен тығыз айналысады[185].
Қазіргі уақыттағы халықаралық қатынастар теориясында неореалистердің,
либералистердің және конструктивистердің миграция сұрағындағы жеткіліксіз
дәрежеде көтергенің айта кету керек. Неомарксистер мен әлемдік жүйе
теориясының өкілдерінің миграция мәселелерінде капитализм жағдайына акцент
еткен, ал әлемдік саясаттың миграцияға әсер еткен деңгейіне мән бермеген.
Неомарксизмнің төмендеуімен және суық соғыстың аяқталуына байланысты
реализм, либерализм және конструктивизм халықаралық қатынастардың үш
негізгі парадигмасы ретінде өзін көрсете білді. Осы уақыттан бірі
халықаралық миграция политиктердің назарына тереңірек ұсынылды.
Суық соғыс уақытынан кейін Копенгаген мектеп өкілдері социетальдық
қауіпсіздіктің мағынасында және миграцияны жаңа қауіпсіздік сұрағы
(О.Вевер) ретінде қабылдаса, неореалистер бұл пролематиканың сонша жоғары
дәрежеге қоймады (С.Уолт), ал неолибералдар әлемдік экономикада еңбек
миграциясының мағынасын төментетті (Р.Кеохейн). Дегенменен,
конструктивизмнің кейбір өкілдері миграцияны жаңадан политизацияланған
және қауіпсіздік сферасындағы аспект ретінде қабылдады. 186, p. 7-8].
1960 –шы жылдардың соңындағы индустриальдық қоғамдағы белсенеді
миграция әсерлері ғалымдар мен саясаткерлердің назарын қаратты. Саясаттану
әдіснамасы бойынша екі негізгі бағыттарды көрсетуге болады:
– политэкономия, миграция жағдайынан кім қалай ұлтты және кім ұтылды,
жергілікті халықтардың мигранттарға қатынасы және олардың миграциялық
саясатқа қатынасы бойынша мәселелермен айналысады.
– институционализм, либералдық демократияның құрылымдылық, процедуралық
және нормативтік мінездемелерінен шығады.
Политэкономия көз – қарасы бойынша мемлекет өз ниеті бойынша
иммиграциялық саясат жүзгізе алады. Одан қандай пайда табады, ол саяси
үрдістер мінездемесіне тікелей байланысты. Политэкономия ұстанушылардың
ойлары бойынша, иммиграциялық саясатта қызығушылықтарда басқа ешқандай
анықтамалар болмайды.
Ал институциональдық әдістемеде ұлттық–мемлекеттік және халықаралық
ұйымдар шегінде, келісім–құқықтық норма формаларындағы либералдық
демократияның эволюциялық жолына бақылау жүргізеді. Политэкономиядан
айрықша ерекшелігі бұл әдістемеде құқықтық концепцияларға және
құндылықтарға көп көңіл бөледі.
Бұл екі әдістеме бір–біріне қарама қайшы емес және екеуіде дұрыс [17,
р. 1-2]. Дегенменен, потенцияльдық проблемалардың бірі – классикалық
либерализм идеясы, өйткені бұл әдістемелерді демократиялық емес саяси
жүйелерге қатысты адаптация жүргізуге келмейді.
Миграция саяси аспектіде – тұлғалардың көшіп–қону үрдісі және саяси
кеңістікте бірігуі, олардың әлеуметтік статусының өзгеруі және тұрғылықты
мекен–жайының өзгеру салдарынан мигранттарға қатысты заңнамалардың өзгеруі
[187, с. 20].
Батыстық зерттеушілер миграцияны жеке пән ретінде қарауы және
миграциялық зерттеулердің негізгі тематикаларын саяси жағынан қарастырауды
[11].
Егер кейбір саясаттанушылардың өз зерттеулерінде жүйелік теорияға және
этнобаланс теориясына арқа сүйесе (Р. Даль, Ф. Шмиттер, Г. Лембрух және
т.б.), басқалары әлемдік жүйе теориясына және оның берген анықтамаларына
қарсы пікірде. Әлемдік жүйе теориясының логикасы әлеуметтік және
құрылымдылық характерде және мемлекет пен саясаттың әлеуметтік және
экономикалық өзгерістеріне әсер ету әлсіздігіне бағыттайды. [15, с. 46].
Батыс, Ресей және ТМД елдерінің ғалымдарының еңбектеріне сүйенсек [12,
17, 20, 22, 159], саясаттанушылардың миграцияны зерттеу үрдістерінде мына
сұрақтарға акцент жасайды, олар:
– миграцияның бір–біріне байланысы, бір жағынан – сыртқы саясат, ал
екінші жағынан – ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін саясат.
– ұлттық мемлекеттін миграциялық толқындарды басқарудағы ролінің және
шекарадағы бақылауды жүзеге асыру анықтамасы.
– макродеңгейде миграцияны реттеудегі мемлекеттердің соқтығысатын
қиыншылықтарының себептері (мысалғы әлемдік жүйеде)
– миграцияның суверенитет және азаматтық институттарына әсерін зерттеу.
– инкорпорация мәселелері және донор–мемлекет пен
реципиент–мемлекеттің саяси өміріндегі диаспора ролі, және де миграцияның
конфликтогендік потенциялық қарастыру.
– миграция үрдістеріне жаһанданудың әсері және трансұлттық
қоғамдардың пайда болу салдары.
– саяси миграция теориясының қалыптасуы және саяси миграциологияның
ғылыми негізі.
Ситуациялық–саяси миграция парамертлері саясаткерлердің назарын
бақылауланылмайтын және заңсыз миграция толқындарынан туындайтын ұлттық
қауіпсіздікке, және қауіп–қатерлерді кеміту немесе оларды алдын–алу
шараларына негізделеді. Бұл мәселе күн тәртібінде 11 қыркүйек
2001 ж. оқиғасы және Лондон мен Мадридтегі жарылыстардан кейін өз
актуалдылығын алды. Бұған байланысты әлемнің дамыған мемлекеттері үш
негізгі мәселеге мойынсынды – алдын–алу, жауапқа тарту, қорғаныс (ағылшын
тілінде әдеттегідей 3P терминің қолданады – preventing, prosecuting,
protecting).
Ұлттық қауіпсіздік концепциясының көз–қарасы бойынша жеке тұлғаға
қарағанда мемлекеттің ролі жоғары болып отыр, өйткені қауіпсіздік мақсаты
мемлекеттің ішкі және сыртқы жетістіктеріне байланысты, оның ішінде
территориялық тұтастылығы мен саяси құрылымның өзгешелігі де кіреді. Ұлттық
қауіпсіздік концепциясы өзінің қатаң ирархиялығымен ерекшеленеді.
Қауіпсіздіктің күллі субьектілері, обьектілері, аспектілері мен мақсаттары
қатаң түрде реттелген. [13].
Ендеше мемлекет адамдардың қандай–да бір ұлттық шекарадан тыс жерлерге
барған қозғалысына күдікпен қарауы тиіс. Тек мемлекет адамдардың
қозғалысын шыныменен қауіпті немесе оны арнайы заңнамаларға сәйкес реттеуге
болатының өзі шеше алады
Ұлттық мемлекеттің егемендігі құқық сферасындағы миграция мәселесі өте
күрделі элементтердің бірі. Ұлттық қауіпсіздік этатизм концепциясы
мигранттардың қауіпсіздігіне қауіп келтіреді, дегенменен қоғамды қорғауға
эффективті түрде кепілдік бермейді. Халықаралық мигарация қауіп ретінде
бағаланады. Яғни, бұл концепция заңсыз мигранттар толқының қолдап отыр.
Одан басқа, бұл теория төңірегінде трансшекаралық азаматтардың қозғалыс
мәселесінде халықаралық әріптестіктің реттелу мағыздылығы аз.
Жалпы қауіпсіздік концепциясы суық соғыстың аяқталған жылдардың басында
пайда болғанменен, енді миграцияны қауіп көзі ретінде қарастырмайды.
Сонымен қатар, мигранттардың аз қамтылған бөлігін аса маңызды проблемалар
қатарына қосып отыр, жене де оларды жалпы қауіпсіздік концепциясының
кеңейтілген фокусінде орналастыру қажет.
Миграцияны заңдастырумен қатар оны жұмсақ бақылау принципіне алып
келіп отыр, дегенменен қауіпсіздік шаралары қолданылмайды деген сөз емес.
Әрине миграция мемлекеттің қауіпсіздік проблемасы. Осы проблеманы шешу
барысына орай мигранттардың өздеріде ат салысуда.
Кейбір ғалысдардың зерттеулері бойынша концепцияның шикі жері –
этнокультуралық қауіпсіздік аспектісаіне құлақ аспауы, өйткені біз
қабылдайтын орта тұлғалардың иденттілік қауіпін толық бағалай алмай отыр,
мысалға шпион , тыншылармен айналыспау процесі [18, с. 43-45].
Секьюритизация үрдістерінің жедел қарқынмен дамуына байланысты,
халықаралық қатынастар мамандары қауіпсіздік концепциясын жасауға шақырды.
Копенгаген мектебінің өкілдері социеталдық қауіпсіздік теориясын дамытты,
қауіпсіздік факторларын жеке жекелеп қарастырды, олардың ішіне этникалық,
жеке тұлғалық және т.б. [186, р. 2].
Социеталдық қауіпсіздік теориясы симбиоз сияқты өзінен кейінгі
концепцияларды нақты қоғамдарды көрсетіп біріктірген, сондықтанда бұл
концепцияны батысеуропалық саясаткерлер мен ғалымдар Еуропаға қатысты осы
тұжырымдамамен жұмыс жасайды. Социеталдық қауіпсіздік теориясы өзінің
табиғатынан байлықтар мен нормаларар жүйесін қорғауға негізделген.
Социеталдық қауіпсіздікке қауіп–қатер тигізетін факторларға мыналар жатады:
– әлеуметтік ортаның ыңғайлылығына әсер ету;
– Батыстағы ұйымдасқан ұылмыс жүйелерінің кеңеюі;
– этникалық шиеленістердің ұлғаюы;
– терроризм импорты.
Ресейлік теоретикалық мектебі бұл әдістемені кеңестігі жағынан шектеулі
екенің көрсетіп отыр, өйткені негізгінен еуропалық немесе атлантикалық
қауіпсіздікке назар аударылған. Мұндай тектес бақылауда қауіпсіздік
әдістемесе жаһандық масштабта өз маңыздылығын жоғалтады. Қазіргі таңда
Еуропа және дамыған елдер үшін өз мәдени құндылықтарының қорғау аса ірі
проблематикаға айналып отыр. Бір жағынан, социеталдық қауіпсіздік
теориясының ұстанушылары либералды миграция саясатын қолдайды, яғни
мигранттардың қозғалысын шектемеуді қарастырады Ал формалды түрдегі
тексерістер, әрине жеке тұлғанында, қоғамнында, мемлекеттінде құқығын
бұзбайды. Одан басқа, миграция төмен интенсифті қауіп деп бағаланғанымен,
ол көптеген қатерлердің жүйелік компоненті болып отыр. Мигранттар құқығын
және қоғамның қауіпсіздіген бір–біріне қарама–қарсы қоймау үшін,
миграциялық толқындарды реттеу және оларды тепе–тең құлып түрлі жерлерге
орналастыруды қажет. Ескере кетсек, мәжбүрлі мигранттар бірекулердің
қауіпсіздігі үшін екіншінікімен құрбан етіп отырғаның алдын–ала біледі. Сол
себепті, олар үшін қауіпсіздік қауіпі өздері кеткен мемлекетте актуалды
проблема екеніне ескерту керегі жоқ. Ал еркін мигранттардың қауіпі, дәл осы
көшіп – қону үрдісінде болып отыр. [18, с. 39, 45-46].
Ал социеталдық қауіпсіздік теориясын екінші жағынан қарастырар болсақ,
бұл жерде миграциялық сфера саясаты бойынша мемлекеттердің бір–біріне
қарама–қайшылығы байқалып отыр. Мысалғы, Орталық Азия мемлекеттерін
қарастыруға болады. [188]. О.Д.Воробьева, өзінің РФ ІІМ-нің Федералдық
миграция қызметінің мәжбүрлі мигранттар істері бойынша Департаментінің
төрағасының орынбасары қызметін атқарған кезінде, миграциялық үрдістер
ерекшелігі әлеуметтік–экономикалық және табиғи факторларға, көшіп –
келушілерге байланысты саясатқа байланысты екенің қөрсеткен, және төмендегі
компоненттерге назар аударған, олар:
– геополитикалық тұрғыдан, ол мемлекет территориясына халықты
қоныстандыру істері бойынша мықты рычак болып отыр. Сыртқы миграция
саясатында түрлі мемлекеттерменен екі жақты қатынастарды, әріптестік және
одақтастық қатынастарды ескере кету керек;
– ұлттық саясат тұрғысынан, бұл жерде субъективтік факторлады
қарастырған жөн, мәселен психологиялық характер,оның ішіне қалыптасқан
өмірлік стереотип немесе өмірлік стандарт, бірінші кезекте этникалық
ерекшеліктер мен дәстүрлер миграциялық үрдістерге ерекше түрде әсер етеді.
[189, с. 19-20].
Геополитикалық аспектің миграция үрдістеріне әсер етуі мемлекеттің
қандай реттеу ережелерін толдануға тікелей тәуелді. Миграциялық саясат кең
мағынада көші – қон процессінің күллі факторларына әсер етеді, ал тар
мағынасында тек миграциялық қозғалыс механизміне байланысты. Миграциялық
саясат тікелей қоғамның әлеуметтік–мәдениеттік дәстүрлеріне, саяси басқару
тәжірбиесіне, ұлттық қауіпсіздікке әсерт етеді.
Мемлекетті басқару жүйесі миграциялық үрдістердің үш құрылымдылық
деңгейін көрсетіп отыр: институционалдық (жалпы миграциялық саясаттың және
тапсырмаларының жүзеге асыруы), әкімшілік (ұйымдастыру–басқару
қайраткерлігі), технологиялық (мемлекеттік басқару қызметіедегі әлеуметтік
қажеттіліктерді қанағаттандыру).
Қазіргі кезде миграция және интеграция мәселелеріне байланысты көптеген
сұрақтар туындап отыр. Бұл жерде интеграция мағынасында мигранттардың
мемлекеттің әлеуметтік және саяси құрылымдарына ену туралы болып отыр
[193]. Интеграция саясаты негізінен үш негізгі компонентті қосып отыр:
саяси–құқықтық, әлеуметтік–экономикалық, мәдени–діни аспектілерде.
Әлеуметтік–экономикалық интеграция еңбек нарығындағы иммигранттардың
тұрмыс –жағдайын түзей, яғни білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік
қамтамасыздылық мақсатындағы үрдіс [82, c. 59, 67].
Империялық жүйе адаптациясы көпұлтты құрылымды қоғамда бір ұлттың
доминантты ролі байқалады (Ұлыбритания). Бір тілдегі және бір мәдениет
жабық қоғамда этникалық типте қалыптасады (Германия), және бұндай қоғамжа
иммигранттардың азаматтық алу процессін тежейді. Республикалық типтегі
социум контекстіндегі интеграция азаматтық саяси қоғамды құрайды (Франция),
және бұл процедураларды азаматтық алу жеңілдетілген. Келесі типтегі
модификация – көпмәдениетті инкорпорация болуына байланысты, мұндай елдерде
мәдениеттің алуан – түрлілігін мойындауы қажет етеді (Швеция, Нидерланды),
және азаматтық алу процедуралары топырақ құқығы негізінде болады [194, с.
16].
Ғалымдардың негізгі назары эмиграциялық саясатқа қарағанда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қысқартпалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I. Миграция мәселесінің теориясы мен әдіснамасы
1. Халықаралық миграция және мемлекеттердің миграциялық саясатын шешу
принциптері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
2. Қазақстан Республикасының миграция мәселесінің тарихы мен қоғамдағы
алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..
ІІ. Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасының мемлекеттің миграцияны реттеу
саясаты
2.1 Қазақстан Республикасының ішкі миграция
үрдістері ... ... ... ... ... ..
2.2. Қазақстан Республикасының иммиграциялық және эмиграциялық саясаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
жұмыстың өзектілігі: Қазіргі замандағы жаһандану
және транснационализация үрдістеріне байланысты қоғамда миграция
толқынының географиялық шекарасы кеңеюде, осыған байланысты әлемдегі әр
мемлекеттік алдынға күнтізбелеріне миграция мәселесі бірінші кезекте
қойылып отыр. Көшіп - қону қоғамның дамуына өте үлкен ықпал етеді. Мәселен,
2008 жылғы 200 млн адам, яғни әлемнің 3 % өз отандарынан тыс жерде өмір
сүруде[1, р. 7].. Олардың ішінде, жоғары квалификацияланған білікті
мамандардың, ғалымдардың (ақылдылар ағымы), спортсмендердің (бұлшықеттер
ағымы), заңсыз мигранттарды айтуға болады. Дәстүрлік пайым бойынша
миграция ғылымы социология және демографияның зерттеу пәні болып табылады,
дегенменен миграция ғылымы саяси қоғамдық өмірмен де тығыз байланысты.
Адамзаттың пайда болуыменен, көші-қон үрдістеріде бір пайда болды.
Бірақтан, миграцияға терең саяси зерттеулер тек ХХ ғасырдың аяғында таман
пайда болды. Миграциялық үрдістерді зерттеуде мемлекеттің ұлттық
қауіпсіздік саясаты бірінші орынға қойылады. Біріншіден, мемлекет өзі
келген миграциялық ағымдарды реттеуменен айналысады, соның ішінде өз
қалауымен жаңа кезген тұлғаларға азаматтық беру үрдістерінде жүргізеді.
Екіншіден, қажеттілік миграциясы әлеуметтік – экономикалық себептерменен
(яғни, өмір сүру жағдайын жақсарту мақсатымен қоныс аудару, жақсы жұмыс
іздеу және т.б.) саяси себептергеде (идеологиялық, рассалық, діни,
репатриация, соғысқа байланысты қоныс аудару үрдісі) душар болып отыр.
Үшіншіден, миграция тікелей қауіпсіздікпен байланысты. Бір жағынан, заңсыз
миграция мемлекеттік экономикалық базисін жоюя мүмкін, яғни фундаментализ
немесе терроризм қауіпін алып келсе, екінші жағынан, иммиграция халықтың
туу көрсеткіші төмен мемлекеттердің демографиялық дисбалансты жояды немесе
донор-мемлекеттің ішіндегі жұмыссыздықты қысқартады.
Бұл жұмыстың ішінде миграцияның конфликтогендік потенциалынада көп
көңіл бөлінген, айтар болсақ депривациялық қақтығыс (күту менен болу
мүмкіндігі арасындағы айырмашылық), мүдделер қақтығысы (түрлі әлеуметтік
субъектілер аралсындағы мүдделер қақтығысына негізделген), әлеуметтік
идентификация қақтығысы және т.б. [2, с. 416].
Осыған орай, күллі мемлекеттердің алдында тұрған актуальдық проблема ол
– қоғамдағы иммигранттардың инкорпарациясы. Бұл әрине қақтығыстың
алдын–алуменен қатар, иммигранттардың қоғамға сіңісуіңе алып келеді.
Бәріміз білетіндей, ірі диаспоралар өз мүдделерін ұлттық мемлекеттің
айнасында ғана емес, сонымен күллі әлемгедік деңгейгеде қойып отыр.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасы бір мезетте донор–мемлекет және
раципиент–мемлекет болып отыр. Сондықтанда, көші–қон заңнамаларын дұрыс
саяси бағытта ұстау біздің мемлекетіміздің бастапқы приоритеттері. Өйткені
қоғамның дамуы мен тұрақтылығы көбінесе мемлекеттің миграциялық саясатын
шешуімен тікелей байланысты. Шетел тәжірбиесін оқумен қатар оны дұрыс
пайдалану біздің жас тәуелсіз – Қазақстанға аса қажетті екенін
ұмытпағанымыз жөн.
Бүгінгі таңдағы миграциялық саясаттың ерекше проблемаларының бірі –
құқықтық қарама–қайшылық болып отыр. Азаматтық алу ұлттық мемлекеттің
қоғамдық өміріне араласудың негізгі құралы. Қазіргі таңда әлемде қос
азаматтық кеңінен қолданылуда, өйткені кейбір ғалымдардың айтуы бойынша қос
азаматтық эмигранттардың санын азайтады және де этностар арасындағы
қарама–қайшылықты азайтар еді. Соңғы уақыттары әлем азаматы немесе
мультиазаматтық моделін құру туралы жие айтылып жатыр, өйткені қандайда
бір ұлттық азаматтық тұлғаны белгілі – бір нақты этносқа немесе белгілі –
бір мемлекетке жатқызады, ал либералдық – демократиялық принциптер бойынша
барлық адамдар өзінің шығу тегіне қарамастан толық құқықпен қамтамасыз
етілуі тиіс. [4, с. 13],
Қазақстанның 2009 – 2011 жылдарға арналған Еуропаға жол атты
бағдарламасында Қазақстан Республикасының заңдарын Еуропалық тәжірбиені
ескере отырып жетілдіруді қарастырған, әрине соның ішінде миграцияны
реттеу, еңбек және заңсыз миграция қарастырылған [5], Орталық Азия
мемлекеттері үшінде көші–қон заңнамаларын реттеу қиын мәселелердің бірі
болып отыр.
жұмыстың мақсаты: Қоғамдағы әлеуметтік көші – қон мәселелерін
қарастыра отырып, олардың шешу жолдарын анықтау және де көші-қон саясатына
тереңірек тоқталалу және бұл жұмыстың барысында халықаралық миграция
теорияларын қолдана отырып Қазақстанға қолайлы теория бойынша миграциялық
проблемаларды шешу жолын табу қарастырылған. Сонымен қатар Қазақстан
Республикасының миграция саясатының негізіне аналитикалық талдаулар
жасалынған.
жұмыстың міндеттері:
- Әлеуметтік көші-қон мәселесін теоретикалық зерттеу;
- Тәуелсіз Қазақстандағы көші-қон мәселесінің тарихы мен қазіргі
таңдағы жағдайына тоқталу:
- Қазақстандағы көші-қонды реттеу жұмыстарын қарастыру.
жұмыстың зерттеу объектісі: қоғамдағы миграция процесіндегі
мәжбүрлі көшіп-қонушылар мәселесі танылады.
Миграция қоғамның дамуына өте үлкен ықпал етеді. Бүгінгі таңдағы
көшіп – қону процесі мемлекеттердің, тіпті дүниежүзілік өркениеттің
өрлеуіне әкеледі.
Осы процестің жылжуына 1948 жылы қабылданған Адам құқықтарының жалпы
декларациясы аса үлкен ықпал етеді. Себебі, бір елдің ішінде немесе
мемлекеттер арасында еркін қоныс аудару құқығы адамзат баласының жеңіп
алған ең негізгі құқықтарының бірі болып табылады. Адам құқықтарының жалпы
декларациясы барлық мемлекеттер үшін заңды түрде міндетті құжат болмаса
да, осы құқық туралы ең алғаш айтылған құжат. Сөзіміз дәлелді болу үшін
қабылданған Адам құқықтарының жалпы декларациясының 13-бабында былай
делінген:
1. Әрбір адамның еркін қозғалуына және кез келген мемлекеттің негізінде
өзіне тұрғылықты жер таңдап алуына құқығы бар.
2. Әрбір адамның кез келген мемлекетті, сонымен қатар өз мемлекетін де,
тастап кетуіне және өз мемлекетіне қайтып оралуына құқығы бар [2].
Аталмаш құжат қабылданған соң, бұл құқық көптеген халықаралық
конвенцияларда, сонымен қатар, көптеген мемлекеттердің конституциялары мен
заңдарында көрініс тапты. Оған мысал ретінде Саяси және азаматтық құқықтар
туралы халықаралық пактінің 12-бабы, Нәсілдік кемсітушіліктің
(дискриминация) барлық түрлерін жою туралы халықаралық конвенцияның 5-
бабы, Қазақстан Республикасы Конституциясының 11-бабы. Бұл бапта:
1. Қазақстан Республикасы аумағында заңды түрде әрбір адамның, заңда
арнайы көрсетілгеннен басқа реттерде, оның аумағында еркін жүріп-
тұруға және тұрғылықты мекенді өз қалауынша таңдап алуға құқығы бар.
2. Әркімнің Республикадан тыс жерлерге кетуіне құқығы бар. Республика
азаматтарының Республикаға кедергісіз қайтып оралуына құқығы бар.
Еркін жүріп-тұру құқығына: Мемлекет ішінде еркін жүріп-тұру, кез
келген мемлекеттен шығу және өз мемлекетіне кіру құқығы жатады
делінген [2].
Еліміз егемендігін алып, халықаралық қауымдастық деп аталатын ұлы
мұхитқа еңселеп енгелі неше түрлі терминдермен күнделікті өмірде тікелей
жолығатын болдық. Соның бірі миграция, мигрант деп аталады. Қазақстан
шекараны ашқаннан бастап–ақ кең байтақ дала да, азғантай қала да мигрант
дейтіндерге тола бастады. Бір көңіл аударарлығы БҰҰ мигранттарға жағдай
туғызуды әлемнің барлық мемлекеттерінен бірдей талап етеді. Олардың жүріп –
тұруына заң бұзылмаса, тосқауыл болмауы тиіс. Бір елдің азаматы екінші бір
жерде жұмыс істеуге құқылы. Әрине, бұл мәселе төңірегінде үкіметаралық
нақты келісімдер болуы қажет. Бұл заңды миграция деп аталады. Ал заңсыз
миграция бұл күндері ешқандай мемлекеттің әлі келмейтін үлкен тасқынға
айналды. Сол әлсіз мемлекеттердің бірі – Қазақстан болып тұр. Дәл қазір
Қазақстанда нақты қанша мигрант жүргені белгісіз. Заңдылары мемлекетаралық
келісім бойынша тіркелген. Ал тіркелмеген заңсыз мигранттарды құқық
қорғаушылар қайта–қайта тауып, елден қуып жатады. Бірақ олар таусылатын
емес секілді. Бізге белгілісі еселенген қарқынмен жүріп жатқан құрылыс
нысандарында негізінен мигранттардың жұмыс істейтіні. Базарлардағы қосалқы
шаруаларда да мигранттар еңбегі пайдаланылады. Темекі өсірушілердің көбі
мигранттардан көмекші ұстайтыны баршаға белгілі. Не керек, мигранттардың
арзан еңбегі пайдаланылмайтын жерді табу қиынға айналып бара жатыр.
Еліміздің сонау ғасырлар қойнауында жатқан өткені мен бүгінгі
тәуелсіздік туын көтеріп, егемендік жариялаған заманы арасында азаттық үшін
жан қиярлық табанды күреске толы қаншама оқиғалар болғаны белгілі. Соның
ішінде өткен 20 ғасыр отандық тарихымызға үлкен өзгерістер енгізген дәуір
ретінде кіргенін тілге тиек ету керек. Бұл ғасыр қазақ елі үшін қанша
қасірет пен зобалаңға толы уақыт десек те, ғасырлар бойы бостандықты ту
етіп, егемендік үшін күрескен халқымыздың мақсатына – тәуелсіздікке жеткен
уақыты болды.
Біз өз тарихи отанымызда ежелден бері қоныстанып отырған түп қазық –
халықпыз. Қазақты басқа бір жермен немесе басқа бір жат елмен этнос ретінде
байланыстыратын ешбір тарихи негіз жоқ. Ал, екінші жағынан, шетелдердегі
біздің қандастарымыз қайдан шықты, сол елдерге қалай барды деген сауал да
біздің әрқайсымызды ойландырса керек.
Біз әлі өркениетті ұлт ретінде толық қалыптасып, етек – жеңімізді
жиып үлгерген жоқпыз. Шартараптағы бауырлардың басын қосып, ата-бабаларымыз
өмір бойы аңсап өткен қазақ мемлекетін құрып нығайту – тек зиялылардың ғана
емес, барша қазақтардың абыройлы да ардақты борышы. Мұндай күрделі де
ауқымды, ұлттық мән мағынасы зор үрдіске қалай болса солай қарауға хақымыз
жоқ.
Қоғамдағы көші – қон үрдісі аумағындағы мәселелерді шешу мемлекеттік
саясаттың басты бағыттарының бірі болып отыр. Қазіргі уақытта оларға
назардың күшеюі сыртқы, сондай-ақ ішкі сипаттағы себептермен байланысты.
Қазақстандағы 20–ғасырдың 90–жылдарындағы бірден қиындаған
демографиялық жағдай табиғи өсімнің төмендеуінен, республикадан халықтың
белсенді көші-қонуы, туудың төмендеуі және өлімнің өсуінен көрінді. Соңғы
он жыл ішінде Қазақстан халқының саны бір миллионнан астам адамға кеміді.
Сәтсіз демографиялық үрдістердің ішінде халықтың көші-қоны ерекше орын
алады. Осы және тағы да басқа құбылыстарға байланысты біздің елімізде
қазіргі таңда көші – қон мәселесі өзектілікке ие болып отыр.
Қазақстаннан халықтың көшіп – қонуы масштабтылығы немесе айқын
этникалық таңдамалылығынан ғана емес, және де елден білікті мамандардың
кетуімен де сипатталады.
Құраушы деңгей бойынша эмигранттардың республикадан кету анализі
олардың жартысын жоғары білімді, жоғары білімін аяқтамаған және орта
білімді тұлғалар құрайтынын көрсеткен. Интеллектуалды, шығармашылық
потенциалды адамдардың кетуі Қазақстанға едәуір кемістік тигізуде, әсіресе
негізінен 20 жас пен 49 жас аралығындағы еңбекке қабілетті адамдар кетеді.
Республика Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан халқына
жолдауында халықтың қауіпсіздігіне жағымсыз әсер етуші ретінде сәтсіз
демографиялық факторлар туралы айта келе, мықты көші – қон саясатын біздің
жас мемлекеттің жетекші приоритеттер рангысына ығыстыру жайлы кездейсоқ
айтпаған.
Қазақстан Республикасындағы көшіп-қону саясатының ерекшілігі
мемлекеттің көп ұлтты болуымен байланысты. Бұл саясатқа дүниежүзіндегі
халықаралық экономикалық, саяси және мәдени қарым-қатынастың тереңдеуі көп
ықпал етті. Соған қатысты Қазақстанда көшіп – қону үрдісі елеулі түрде
көркейе түсуде.
I. Миграция мәселелерін теориялық – әдістемелік зерттеу жолдары
1.1. Халықаралық миграция және мемлекеттердің миграциялық саясатын
жетілдіру принциптері.
Қазіргі кезде халықаралық масштабтағы аса ірі проблемалардың бірі
– халықтардың миграциясы болып отыр, өйткені миграция үрдістері шың мәнінде
нашар бақыланылады және қиын болжамдалынады. Жалпы көші – қон процестері
мемлекеттің ішкі және сыртқы саясаты, қоғамдағы күрделі әлеуметтік –
экономикалық өзгерістермен тығыз байланыста екендігі белгілі. Әрине, бұл
бір жағынан көші–қон саясатын зерттеудегі пәндер жүйесін қарастырса,
екінші жағынан көші–қон феноменінің жеке теориялық–әдістемелік негізін
құрып, оны ғылыми тұрғыдан зерттеуге жол ашады. Жалпы әлемдік қоғамтану
және саясаттану ғылымдарында миграция процестерін зерттеу ісінде түрлі
көзқарастар мен ғылыми тұжырымдар қалыптасқан. Соның ішінде көптеген
ғалымдар мен зерттеушілердің теориялық және практикалық позицияларының
ұқсастығы мен бір–біріне деген қарама–қайшылығыда аңғарылады.
Адамзаттың бүкіл даму тарихында, сонау антика заманынан бүгінгі
күндерге дейін қоғам, билік, мемлекет сияқты түсініктер, жалпы осы
түсініктерге қатысты бар нысандар аясында қызу ғылыми тартыстардың орын
алуы заңдылық. Бұл тартыстар негізінен философия мен құқықтану шеңберінде
жүргенімен, барлық қоғамдық ғылымдардың дамуының алғышарттары.
Мигрант, босқын және көшіп–қонушы адамдар терминдері өзінің
этимологиясы бойынша жақын және жалпы тұрғыда өзінің тұрғылықты жерін
өзгерткен адамдарды білдіреді. Бірақта халықаралық құқық пен бірқатар
мемлекеттердің заңдық жүйесінде бұл ұғымдардың анықтамасы әр түрлі болып
келеді. Мигранттармен әлеуметтік жұмыс технологиясының негізгі аспектілері
мен мазмұны көбіне детермеленеді, ол оның қай санатқа жататындығы мен
анықталады. Келесі санат түрлерін айтуға болады :
- өзінің әлеуметтік және құқықтық статусы бойынша мигрант статусы;
- иммигрант статусы;
- босқын статусы;
- көшіп-қонушы адамдар мен орын ауыстырушылар статусы бар.
Көші-қон (миграция ) сөзінің ата-тегі латын тілінің migrato – басқа
жерге қоныс аудару деген сөзі. Қазіргі кезде ол термин әр түрлі салада
қолданылып жүр. Мысалы, биологияда жан-жануарлардың, құстардың көшуі, ал
әлеуметтану, экономика, құқық салаларында тұрғылықты халықтың көшіп қонуы
мағынасында айтылып жүр. Біз осы терминнің әлеуметтану, экономика, құқық
салаларына қатысты мағынасына тоқталамыз.
Миграция екіге бөлінеді: ішкі миграция – ол бір мемлекет ішінде бір
жерден екінші жерге қоныс аударуы. Сыртқы миграция – ол бір мемлекеттен
екінші мемлекетке көшуі.
Көші - қонның бірнеше түрін қарастыруға болады:
Аумақтық сипатына қарай тұрғылықты халықтың көшіп-қонуы – ішкі,
сыртқы, маусымдық болып бөлінеді.
Ішкі көшіп-қону – халықтың бір мемлекет ішінде әр түрлі мақсатпен
қаладан ауылға, ауылдан қалаға, ауылдан ауылға қоныс аударуын білдіреді.
Дәл қазіргі кезеңде Қазақстанда ауылдардан қалаларға көшу етек алған. Оның
негізгі себебі – ауыл шаруашылығын жекешелендіру нәтижесінде ұжымдық
шаруашылықтар мен кеңестік шаруашылықтардың таралуынан кейін пайда болған
жаппай жұмыссыздық және соның негізінде халықтың әлеуметтік жағдайының күрт
төмендеп кетуі. Өкінішке орай, ірі ауыл шаруашылық субъектілерінің орнында
құрылған шаруа қожалықтарының бүгінгі таңда ауыл тұрғындарының әлеуметтік
экономикалық қажеттерін қанағаттандыруға мүмкіндігі болмай отыр.
Сыртқы көшіп-қону дегеніміз – адамдардың бір мемлекеттің аумағынан
екінші мемлекетке қоныс аударуы. Ол өз кезегінде екі түрлі болады – көшіп
келу (иммиграция) және көшіп кету (эмиграция). Бұл енді бір-біріне қарама-
қарсы процесс.
Көшіп келуші – Қазақстан Республикасына уақытша немесе тұрақты тұруға
келген шетелден немесе азаматтығы жоқ адам болып табылатын жеке тұлға.
Көшіп келу – шетелдіктердің немесе азаматтығы жоқ адамдардың уақытына
немесе тұрақты тұру үшін бір мемлекеттің аумағына келуі, яғни, мемлекет
аумағына кіруі. Бүгінде мемлекет аумағына уақытына немесе тұрақты тұру
үшін, екі жақты немесе көп жақты мемлекетаралық шарттардың негізінде
оралмандардың Моңғолия, Қытай, Түркия, Иран ішінара басқа елдерден де келуі
негізінен таралған процесс. Сонымен қатар соғыс болып жатқан елдерден
келген босқындар да осы категорияға жатады (шешен, тәжік босқындары).
Босқындар– Қазақстан Республикасының азаматы болып табылмайтын,
өздеріне зорлық–зомбылық жасалуы немесе өзге де нысандарда қуғындалуы не
нәсілі немесе ұлты, діни танымы, тілі, саяси сезімі, белгілі бір
әлеуметтік топқа тиістілігі белгісі бойынша тек өзіне ғана қатысты емес,
сонымен бірге өзінің отбасы мүшелеріне де қарсы қуғынға ұшыраудың нақты
қаупі тууы, сондай-ақ қарлы және ұлтаралық жанжалдарда қуғынға ұшыраудың
нақты қаупі себепті өзінің тұрақты тұрғылықты жерін тастап кетуге мәжбүр
болып басқа (шет) мемлекет аумағында жүрген адам.
Босқын – репатарианттар – кезінде Қазақстан саяси ұлттық діни және басқа да
дәлелдер бойынша қудалау салдарынан күштеп немесе заңға қарсы қуылған,
қазіргі кезде Қазақстан Республикасына қоныс аударуға мәжбүр болған адамдар
(оның ұрпақтары).
Мәжбүрлі қоныс аударушылар – Қазақстан Республикасының азаматы болып
табылатын өздеріне жасаған зорлық – зомбылық немесе өзге де нысандардағы
қуғындау, не нәсілі немесе ұлты, діни-нанымы, тілі, саяси сенімі белгілі
бір әлеуметтік топқа тиесілілігі белгісі бойынша тек өзіне ғана қатысты
емес, сонымен бірге өзінің отбасы мүшелеріне қарсы қуғынға ұшыраудың нақты
қаупі тууы себепті, сондай-ақ егер зорлық-зомбылық жасалудың немесе
қуғындалудың арасында байланыс болса не қарулы және ұлтаралық жанжалдарда
қуғындауға ұшыраудың нақты қаупіне байланысты өзінің тұрақты жерін тастап
кетуге мәжбүр болған, басқа мемелекет аумағында тұрып жатқан адам.
Репатрианттар – репатриация бойынша қайтып оралған жеке адамдар.
Репатриация әскери тұтқындардың қонысы ауыстырылған адамдардың,
босқындардың, эмигранттардың, оралмандардың Отанға қайтып оралуы.
Репатриант (отандас) – жаппай саяси қуғын–сүргін актілері, заңсыз
реквизициялау, күштеп ұжымдастыру, ізгілікке жат өзге де іс-әрекеттер
салдарынан тарихи отанынан тысқары жерге қуылған және азаматтығынан
айырылған Қазақстан Республикасына тұрақты тұру мақсатымен ерікті түрде
қоныс аударған байырғы ұлт адамдары, сондай-ақ оның ұрпақтары.
Реэмигрант – эмиграцияда болып, отанына қайтып оралушы адам. Сондай-
ақ, осы қарастырылып отырған қоғамдық құбылыстың жағымсыз жағын да айтып
өткен абзал. Өйткені, соның нәтижесінде мемлекетке өз беттерімен келіп,
есірткі тәрізді зиянды заттар әкеліп, болашақ ұрпақтың дамуына кедергі
келтіріп жүргендері де аз емес. Осыған сәйкес, Қазақстан республикасының
1997 ж. 18-желтоқсандағы Тұрғылықты халықтың көшіп–қонуы туралы заңында
осы мәселелерді шешу мақсатында, жасырын көшіп келушілердің анықтамасы
берілген.
Жасырын көшіп келушілер мемлекеттің аумағына өз бетімен, өкіметті органның
тиісті рұқсатынсыз келген, немесе оны алдау жолымен алған шетелдіктер мен
азаматтығы жоқ адамдар. Қазіргі кезде көшіп келушілердің бұндай түрі Алматы
қаласында кең таралған. Олардың көпшілігі Ауғанстан, Тәжікстан елдерінің
азаматтары.
Көші–қон саясатының негізгі бағыты Республика ішілік халықтың
таралуы, тепе-теңдіксіз халықтың Республикадан кетуі салдарынан болған
көшіп–қону үрдістерінің жаңа тенденцияларын анықтау болып табылады.
Көші - қон саясатының басты мақсаты ішкі және сыртқы миграцияны
реттеу, қоғамдағы азаматтың келісім мен тыныштықты ұстау, және де Қазақстан
Республикасы территориясында пана іздегендер мен мигранттардың құқығы
оларға гумандық жағдай туғызатын шартты жасау.
Маусымдық көшіп-қону: экономикалық және әлеуметтік себептерге
байланысты адамдардың бір аймақтан екінші аймаққа уақытша көшуін білдіреді.
Экономикалық себептерге адамдардың жат жерде табыс табу, өзінің
материалдық жағдайын жақсарту, профессионалдық дайындық дәрежесін ұлғайту
үшін белгілі бір мерзімге көшуі жатады. Бұл көшіп-қонудың мемлекет ұшін
пайдасы өте зор. Өйткені ол республикаға қосымша валюталық қаражат әкеледі,
мамандардың кәсіби шеберліктерін арттырып оралады, ал оның мемлекет
экономикасы үшін маңызды екені баршамызға мәлім.
Әлеуметтік – мәдени себепке: туризм, емделу, білім алу мақсатын
енгізуге болады.
Білім алу мақсатымен көшіп – қону. Бұл бір мемлекеттің азаматтары өзіне
қарағанда дамыған басқа мемлекетк е, бірнеше айға немесе жылға мемлекеттік
немесе жеке кәсіпорындардың шақыруы бойынша жаңа мамандық иесі болу немесе
жаңа технологиямен танысу мақсатында баруы. Әдетте, көшіп-қонудың бұл
түрінде адам саны аз болады. Мақсаты – басқа мемлекеттердің аумағындағы оқу
орындарынан алынған білімді, тәжірибені өз мемлекетінде пайдалану. Оған
мысалға біздің мемлекетіміздегі президенттік Болашақ бағдарламасы,
әртүрлі шетелдік, халықаралық ұйымдардың (Сорос қоры) Қазақстан азаматтарын
дүние жүзіндегі алдыңғы қатарлы оқу орындарында оқытуға болады.
Көші – қон бірнеше қоғамдық ғылымдардың қарауына жататын мәселе.
Мысалы, оны жалпылама алып қарайтын болсақ, ол тек әлеуметтік мәселе. Ал,
егер еңбек күшінің қоныс аударуы туралы айтатын болсақ, ол экономикалық
мәселе. Немесе көшіп– қонуды заң актілері арқылы реттеуді алсақ, бұл
құқықтық мәселе.
Миграция – бұл адамдардың кем дегенде 6 жылға тұрғылықты мекенінің
өзгеруі, қоныс аударуы және алмасуы. Мұндай қоныс аудару бір мемлекет
ішінде де мемлекет аралықта да болады. Мұндай процестер діни және басқа да
жағдайларға байланысты. Миграциялық процестер кең ауқымда орын алса, онда
ол мемлекетке үлкен әсерін тигізеді. Сондықтан да, олар әрқашан миграциялық
жұмыстардың ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік қызметкерлердің де
назарында болады.
Мигранттардың түрлі категорияларымен әлеуметтік жұмыс жүргізу
технологиялары толығымен миграция нәтижесінде күрделі өмірлік жағдайға тап
болған жеке индивидтер мен топтарға көмек көрсету жүйесін көрсетеді,
сонымен қатар мигранттардың түрлі категориясын санын, миграциялық
ағымдардың сипатын, миграциялық жағдайлардың есебін, әлеуметтік ортаны
қайта құруды қамтиды.
Саяси география саласындағы ғалымдар мен мамандардың болжауынша көшіп-
қону процесін пайда болуына алтернативті тенденциялар күші әсер етуде. Бір
жағынан - әлемдік тәртіп пен әлемдік интернационализация мен ғаламдану,
екінші жағынан – елдер мен халықтардың ұлттық мемлекеттігін құруы: ХХ
ғасырдың басында елдер, мемлекеттер саны – 60–тан 200–ге өсті.
Халықтың миграциясы – қазіргі әлеуметтік дамудың маңызды
проблемалардың бірі, бұл адамдардың қарапайым механикалық қозғалысы ғана
емес, сонымен қатар толық бір мемлекет пен халықтар өмірінің діни-рухани,
адамгершілік-психологиялық, этникалық, қоғамдық-саяси, әлеуметтік-
экономикалық жағын қамтитын күрделі процесс. Көшіп-қонушы халықтың
категорияларының ішіндегі босқындар, көшіп-қонушылар, репатрианттар мен
эммигранттар көбіне мемлекеттік, қоғамдық-саяси құрылымдары мен ғылыми
жүйенің талқылау объектісі болып жүр. Бұл категориялар бір-бірінен жалпы
критерийлер бойынша ерекшеленеді.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде және соғыстан кейінгі жылдарда
босқын – мигранттар саны 60 млн адамды құрады. Халықаралық еңбек ұйымының
мәліметтері бойынша, 1994 жылдың бірінші жартысында 125 млн мигранттар мен
босқындар өз отандарынан тыс жерде болуға мәжбүр болды.
Көшіп – қону масштабының өсуі оның құқықтық базасын өндеудің
қажеттілігіне әкелді. Көшіп-қону ағымы мен процесін реттейтін халықаралық
құқықтық нормалар болып, БҰҰ, халықаралық еңбек ұйымының Конвенциялары мен
БҰҰ-ның басқа арнайы мекемелер органдарының құқықтық нормалары жатады.
Халықаралық еңбек ұйымы өзінің құрылу кезеңінен бастап (1919 жыл) сегіз
конвенция мен сегіз рекомендация, сегіз ұсыныс қабылдады. БҰҰ-ның 1990 жылы
18 желтоқсандағы резолюциясы мен еңбек етуші босқындар мен олардың отбасы
мүшелерінің құқығын қорғайтын халықаралық Конвенцияны, 1919, 1935, 1949,
1955, 1976 жылдары қабылданған Халықаралық еңбек ұйымының ұсыныстарын баса
айтуға болады.
ТМД-ға кіретін мемлекеттердің басшылары олардың елдерінің арасындағы
миграциялық ағымдарды реттеудің маңызды құжаттар қатарын қабылдады. Атап
айтқанда, 1993 жылы 24 қыркүйекте босқындар мен көшуге мәжбүр болғандарға
көмек туралы Келісімге қол қойылды. ТМД елдерінің өкілдері үлкен зерттеу
жұмысын жүргізіп, осының негізінде Достастық елдерінің ресми нормативтік-
құқықтық құжаттарының аналитикалық жинағы мен бұрынғы КСРО
территориясындағы миграциялық процестер жағдайы туралы ақпараттық-
анықтамалық материалдар жинағын шығарды. Босқындар мен мигранттар
проблемасы ТМД елдерінде 1996 жылдың сәуіріндегі Женевадағы арнайы
халықаралық кездесуде қарастырылды. Мұнда бұрынғы КСРО территориясында 1996
жылы 6 млн мигрант есептеліп, оның ішінде 2,5 млн босқындар болды.
Біздің елімізде халықтың көшіп-қонуы туралы заң қабылданғаннан кейін
халықтың көші-қонын реттеу және миграциялық комитет пайда болды.
Алғащқы демографиялық және миграциялық зерттеу үрдістерді Батыс
елдерінде жасалында және де толықтай, әрі қамтымды түрде американдық ғылыми
институттарда зерттеулер жүргізілді, өйткені бәріміз білетінде АҚШ-ның
тарихы мен даму процесстері миграттармен тікелей байланысты.
Миграциялық зерттеулердің бірінші кезеңі ХХ ғ. басында басталды, бұл
кездері Еуропа континентінен АҚШ-на жаппай қоныс аудару үрдістері байқалды.
Бұл ерте кезеңдегі теоретикалық акцент мигранттардың не себеппен қоныс
аударуы, және шетелдіктердің жеке инкорпорация үрдістерінің зерттеуі болды.
Ал ХХ ғ. орта кезеңдері жаппай миграцияның 40-жылдық үзілісімен көрініс
тапты. Сол кездері мигранттардың 2-ші, 3-ші ұрпақтарының ассимиляция
процесстерін зерттеу басталды. [12, р. 3].
1970-ші жылдардың басы жаппай миграция үрдістері тарихында жаңаланған
эраға тап болды. Өйткені бұл жылдары интеграция және де жаһандану
процесстерін тереңірек зерттеулермен айналысты. Ал 1990-жылдарынан бастап
миграция мәселесін зерттеу қарқынды жүрді, өйткені миграциялық зерттеулер
әлеуметтік зерттеу әдістерімен бірге, саяси зерттеулерде қатар жүреді.
Миграция саласында айналысқан ғалымдардың сұрақ қою нәтижесінде
(National Survey of Immigration Scholars) көп жоспарлы шешімдер пайда
болды, оның ішінде политологиялық әдіснама шешіндегі тақырыпқа байланысты:
– саясат және қақтығыстар;
– босқындар мен мәжбүрлі мигранттар;
– нәсілдік, этникалық және этникааралық қатынастар;
– теңсіздік, дискриминация, мобильділіктің түрлі деңгейі;
– қоғамдардың, жүйеледің, үнсіз топтардың(анклавов) зерттеуі;
– ерекшеленген этноұлттық топтар;
– иденттілік сұрағы;
– миграция мен діннің бір-біріне әсері;
– транснационализм, диаспора;
– әлеуметтік және саяси адаптация сұрағы.
Жоғарыда аталғандардан көргеңіміздей, ғалымдардың назары қоғамдағф
шиеленіске немесе ұлтаралық қатынастарғға негізделген. Және де ғалымдардың
77% арнайы энтикалық топтарды зерттеумен айналысады.[159, c. 25-26].
Американдық ғалымдардың еңбектерінде диаспоралардың қалыптасуы, ұлттық
иденттілік [23], және де еуропа континентіндегі миграциялық процесстерге
назар аударған [160]. Мемлекет ішіндегі американдандыру және халықаралық
қатынастар сферасындағы изоляционизм үрдістері ХХ ғасырдың басында болды.
Бұл кездері американдың өмір сүру салты мен қағамдық–құқықтық заңдар жиі
агитацияланды.
Ал енді Еуропалық миграцияны зерттеу әдістері американдық зерттеу
әдістерінен айырмашалықтар бар. Еуропалық мемлекеттердің бөлінуінде
этникалық принцип салынған, және 1950-ші жылдары колониялдық жүйенің
құлдырауына дейін Еуропадан көшу қатты байқалмады. Еуропалықтардың
трансформациясы соғыстан кейінгі жылдары байқалды, бәрақ Еуропалық
мемлекеттердің үкіметтері бұл үрдіске қарсы еді. Соңғы жүзжылдықта Еуропа
континентінің шекарасы АҚШ-ң шекарасына қарағанда көп өзгеріске ұшырады.
Еуропа, сонымен бұрынғы социалистік мемлекеттердің миграциялық мәселеге
байланысты зерттеулері негізінен өз мемлекетіне байланысты, өйткені бұл
елдерде ұлттардың тоқтамастан қоныс аударуы негіз болды.
Көптеген американдық зерттеушілер өздерінің американдық тәжірбиесіне
жүгінеді, және Еуропада кеңінен тараған салыстырмалы жұмыс зерттеулерінен
алыс ұстанады. Ал Еуропалықтар миграцияға байланысты комперативтік
әдістермен жұмыс жасайды [161].
Еуропалық миграцияны зерттеу эволюциясында бес негізгі фазаны атауға
болады, ХХ ғасырды Еуропа үшін Босқындар мен әлемдік соғыс ғасыры деуге
болады. Бірінші дүниежүзілік соғыс еуропа елдері үшін либералдық
миграциялық саясат жүргізді: қабылдаушы мемлекеттер өз еңбек нарығын
қорғау ісінде қоныс аударушыларды қабылдады. Бұндағы миграциялық
процесстерді зерттеулер тарихи-демографиялық характер негізінде болды[8].
Екінші дүниежүзілік соғыста миграциялық жаңа толқындардың алып келді.
Әдеттегідей ғылыми еңбектердің болған оқиғыны біраз уақыт өткеннен кейін
жазылуына байланысты, бұл кезеңдегі көптеген жұмыстарда демографиялық,
тарихи, географиялық характерде жазылуына негіз болды[162]. Одан басқа,
миграция проблемаларын зерттеуде философиялық зерттеу тәсілін айта кеткен
жөн [163], өйткені бұл әдіснама азаматтыққа байланысты теоретикалық
анализдің фундаменталдық негізін қалады. Бұны Э.Геллнер, Р.Брубейкер және
тағы басқаларының еңбектерінен көре аламыз.
Екінші период – 1950 жылдан 1973 жылға дейінгі кезеңдердң қамтиды – бұл
Еуропаның иммиграция аймағына айналу кезеңі болып табылады. Бұл үрдіске
жұмыс күшінің импорт бағдарламасы және колониалдық жүйенің құлауы әсер
етті. Бұл период Батыс Еуропаға құрлықаралық көші – қон сипатында еді. Ал
Орталық және Шығыс Еуропа елдері суық соғыс жылдарына байланысты
жалпыеуропалық қозғалыс жүйесіне кірмеді. 1960 жылдарға дейін миграция
деңгейі Еуропаға басқа құрлықтардан кіруіне қарағанда, Еуропадан көшіп
кетушілер көп болды.
Ал үшінші кезең 1970-ші жылдардан басталып 1980-ші жылдар аралығын
қамтыды. Бұл кезең – мұнай және экономикалық дағдарыс уақыты еді.
Сондықтанда бұл уақыт аралығында Батыс Еуропаға шетелден жұмыс күшін шақыру
бағдарламасы тоқтатылды. Дегенменен, Оңтүстік – Солтүстік көшу толқындары
қатты төмендеуге алып келмеді. Миграция жүйесі жанұялардың қосылуыменен
және түрлі елдерден босқындардың қабылдануымен жалғасын тапты[164]. Бұл
периодтің басқа зерттеу бағыттары бұрынғы метрополиялардың репатриациялық
үрдістерге әсер ету болды [165]. Тек 1970-ші жылдары миграция тенденциясын
ұлттық және аймақтық қауіпсіздік мәселелерімен байланыстыра бастады. Өткен
онжылдықтардағы үшінші әлем елдеріне ашық есік саясатын жүргізгенге
байланысты миграттар дамыған елдердің халық санының қолмақты бөлігін құрады
[13].
Төртінші этап – 1980-ші жылдардың аяғынан 1990-шы жылдар арасы – Шығыс
Еуропа елдерінен этникалық миграция толқындары бой алды. Бұл үрдістерде
зерттеушілер мәжбүрлі болған мигранттардың [166], национализм теориясының,
мемлекеттердің қалыптасуы, азаматтық алу проблемаларына көп талдау
анализдер жасалынды [167].
Еуропалық саясат деңгейінде аз халықтардың құқығын қорғау туралы нақты
заңдар қабылдана бастады. Сондықтанда диаспора мәселелеріні - ең
импиритивтікте, теоретикалықта жоспарларда да өзекті болды [168].
Ал 1990-шы жылдардың ортасынан бесінші период басталады. Бұл уақыт
Еуропа мемлекеттері үшін бірыңғай азаматтық жүйесінің қалаптасуымен
ерекшеленеді. ЕО үшін миграциялық саясатты бақылау – босқындарды қабылдау
немесе заңсыз миграция проблемаларымен тепе-тең болып отыр [169]. Неміс
зерттеу мектептерінде этникалық миграция және олардың азшылық бөлігі,
диаспора және рептриация мәселелері кеңінен талқыланады [170].
Кейбір сыңдар бойынша, Еуропада Солтүстік Америкаға қарағанда нақты
импиритивтік материалдармен комплекстік жұмыстар жүргізіледі, ал Аустралия,
Канада және АҚШ үшін зерттеулерде мемлекеттік қаржыландырылады, әрине
мұндайды Еуропада елестету өте қиын.
Ресейде ХІХ ғ. соңында - ХХ ғ. басында миграция мәселелерін зерттеулер
географиялық және тарихи (антропологиялық) бағыттарда жүрді. Бұған 1898
жылғы халық санағынын қорытындысы түрткі болды.
Үкіметтің қоныс аударуға байланысты бағдарламалары тарихшылардың,
этнографтардың, экономистердің назарынан тыс қалмады [9, 171]. Ресейдегі
миграция тақырыбының дамуының 1-ші кезеңі Бірінші дүниежүзілік соғыстын
басына дейін жалғасты.
Екінші период – Бірініші дүниежүзілік соғыстың басынан 1930 жж. дейін –
стагнациямен ерекшеленді, 1915–1922 жж. Бірінші демографиялық катастрофия,
әлемдік соғыстармен және революциялармен байланысты. Жалпы саны 5-6 млн.-
дай болатын азаматтық халқының соғысқа байланысты өз тұрғылықты жерін
алмастырған екен. Азамат соғысынан кейін КСРО өз миграциялық саясатын қатаң
бақылауда ұстады. Әлдеде Ресейлік зерттеу мектептері қалғаныменен, 1926 ж.
халық санауы миграцияны зерттеуге қызығушылық білдірмеді. Көптеген ғалымдар
эммиграцияланып, ал қалғандары қоныс аударудың тарихи тематикасын ұстанды,
олар тарихи–географиялық бағытта жұмыс жасады.
Үшінші кезең – 1930-шы жж. басынан 1950-ші жж. аяғына дейін – бұл
кезеңде қоныс аудару және миграция тематикасы туралы ақпарат таратуға қатаң
тиым салынады.
Қөші-қон қозғалысының бірнеше сыртқы толқындары:
– Екінші демографиялық катастрофа (1930–1936) – мәжбүрлі қоныс аудару,
арнайы қоныс аудару, аштыққа байланысты миграция.
– Үшінші демографиялық катастрофа (1941–1948) – КСРО-ның шығысына
15 млн. адамды эвакуациялық қоныс аударды, ал 8,7 млн. кеңес азаматтары
мәжбүрлі түрде КСРО-ның батыс шекарасына өтті.
– 2,3 млн. адамның халқы аз халықтардан депортациясы.
– Индустриализация, жаңа қалалардың пайда болу үрдістеріне
байланысты ішкі миграция.
Бұл барлық массалық қоныс аударулар тәжірбие жүзінде ешбір зерттеу
әдебиеттерінде жазылмаған. Ғылым орталарында миграция мәселесі негізінен
Сталинге дейінгі статистикалық мәліметтері сөз қозғалатын еді.
1950-ші жж. аяғынан –1980-ші жж. аяғына дейінгі уақыттары Хрущевтік
жылулықпен және 1958, 1970 жж. халық санауларымен ерекшеленді.
Миграциялық зерттеулер қайта жанданды. Миграциялық зерттеулерге
қызығушылықтарды Сібірлік зерттеу мектептерінде басталып, астаналық
орталықтарда да тарады [172]. Ал 1980-ші жж. бастап миграция мәселесін
кешенді түрде зерттей бастады. 1990-шы жж. бастап социалстік жүйе
құлағаннан кейін алдынғы қатардағы мәселелерге интелектуалдық миграция,
еңбек миграциясы күн тәртібіне қойылды[173].
Ресейлік миграцияны зеттеу мектептерінде келесі зерттеу тематикалары
көрсетілген:
– ТМД, Балтық елдерінен босқындардың және осындай жағдайға
душар болған тұлғалардың көші-қон қозғалысы.
– эмиграция және иммиграция;
– репатриация;
– еңбек миграция;
– көші-қон құқығы, көші-қон ситуациясы;
– бұрынғы депортацияланған халықтардың қозғалысы[180].
ХХІ ғасырдың басынан зерттеу тематикасында кейбір өзгерістер байқалады,
мәселен: мәждүрлі миграцияның орнына еңбек миграциясы және оның
экономикалық, әлеуметтік, саяси аспектілерінен көрініс тапты[101, 181].
Көптеген зерттеу жұмыстардың қабылдаушы мемлекеттің халықтарының
реакция – назарына көңіл бөлінеді (мысалға, ксенофобия зерттеулері) және
мигранттардың суггестиясы неменсе контрсуггестиясынада (мигранттардың
реципиент–мемлекеттің құндылықтарын қабылдау немесе қабылдамау анализі).
Этникалық топтардық мінез–құлқы, бірігейліктің дамуы, мигрантофобия
және толеранттылық, түрлі этнопсихологиялық сұрақтар аспектілері этнология
және этнографиялық Институттарында талқылунда [183].
ТМД елдерінің саясаттанушылары миграциялық проблема негізі ретінде
келесі тұжырымдамаларды ұсынды:
– инкорпорация бірігу ұмтылысы қоғамдық жиыннан және мигранттың
тәжірбиесіне байлансыты.
– білгілі бір қоғамда мигранттар өзін бір ұлт өкілі ретінде ұстанса,
соншалықты жергілікті халықпен қақтығысуға мүмкіндік туады.
Мемлекет ішіндегі қандайда бір заңның қабылдануы немесе өзгерісі
талқылауға немесе зеттеуге ұшырайды. Көптеген мемлекеттерде миграция
мәселесін экономика, демограция, саясаттану, әлеуметтану, тарих, әлеуметтік
география, құқықтану, антропология ғылымдарының зерттеу пәні болып
табылады. Осыған байланысты, дисциплинааралық тәсілдермен зерттелгеннен
кейін миграцияны көпдеңгейлі және көпжақты сала ретінде қарастыру керек
[184]. Ресейлі ММУ-нің және Кызыл крест психологтары мәжбүрлі мигранттар
проблемасымен тығыз айналысады[185].
Қазіргі уақыттағы халықаралық қатынастар теориясында неореалистердің,
либералистердің және конструктивистердің миграция сұрағындағы жеткіліксіз
дәрежеде көтергенің айта кету керек. Неомарксистер мен әлемдік жүйе
теориясының өкілдерінің миграция мәселелерінде капитализм жағдайына акцент
еткен, ал әлемдік саясаттың миграцияға әсер еткен деңгейіне мән бермеген.
Неомарксизмнің төмендеуімен және суық соғыстың аяқталуына байланысты
реализм, либерализм және конструктивизм халықаралық қатынастардың үш
негізгі парадигмасы ретінде өзін көрсете білді. Осы уақыттан бірі
халықаралық миграция политиктердің назарына тереңірек ұсынылды.
Суық соғыс уақытынан кейін Копенгаген мектеп өкілдері социетальдық
қауіпсіздіктің мағынасында және миграцияны жаңа қауіпсіздік сұрағы
(О.Вевер) ретінде қабылдаса, неореалистер бұл пролематиканың сонша жоғары
дәрежеге қоймады (С.Уолт), ал неолибералдар әлемдік экономикада еңбек
миграциясының мағынасын төментетті (Р.Кеохейн). Дегенменен,
конструктивизмнің кейбір өкілдері миграцияны жаңадан политизацияланған
және қауіпсіздік сферасындағы аспект ретінде қабылдады. 186, p. 7-8].
1960 –шы жылдардың соңындағы индустриальдық қоғамдағы белсенеді
миграция әсерлері ғалымдар мен саясаткерлердің назарын қаратты. Саясаттану
әдіснамасы бойынша екі негізгі бағыттарды көрсетуге болады:
– политэкономия, миграция жағдайынан кім қалай ұлтты және кім ұтылды,
жергілікті халықтардың мигранттарға қатынасы және олардың миграциялық
саясатқа қатынасы бойынша мәселелермен айналысады.
– институционализм, либералдық демократияның құрылымдылық, процедуралық
және нормативтік мінездемелерінен шығады.
Политэкономия көз – қарасы бойынша мемлекет өз ниеті бойынша
иммиграциялық саясат жүзгізе алады. Одан қандай пайда табады, ол саяси
үрдістер мінездемесіне тікелей байланысты. Политэкономия ұстанушылардың
ойлары бойынша, иммиграциялық саясатта қызығушылықтарда басқа ешқандай
анықтамалар болмайды.
Ал институциональдық әдістемеде ұлттық–мемлекеттік және халықаралық
ұйымдар шегінде, келісім–құқықтық норма формаларындағы либералдық
демократияның эволюциялық жолына бақылау жүргізеді. Политэкономиядан
айрықша ерекшелігі бұл әдістемеде құқықтық концепцияларға және
құндылықтарға көп көңіл бөледі.
Бұл екі әдістеме бір–біріне қарама қайшы емес және екеуіде дұрыс [17,
р. 1-2]. Дегенменен, потенцияльдық проблемалардың бірі – классикалық
либерализм идеясы, өйткені бұл әдістемелерді демократиялық емес саяси
жүйелерге қатысты адаптация жүргізуге келмейді.
Миграция саяси аспектіде – тұлғалардың көшіп–қону үрдісі және саяси
кеңістікте бірігуі, олардың әлеуметтік статусының өзгеруі және тұрғылықты
мекен–жайының өзгеру салдарынан мигранттарға қатысты заңнамалардың өзгеруі
[187, с. 20].
Батыстық зерттеушілер миграцияны жеке пән ретінде қарауы және
миграциялық зерттеулердің негізгі тематикаларын саяси жағынан қарастырауды
[11].
Егер кейбір саясаттанушылардың өз зерттеулерінде жүйелік теорияға және
этнобаланс теориясына арқа сүйесе (Р. Даль, Ф. Шмиттер, Г. Лембрух және
т.б.), басқалары әлемдік жүйе теориясына және оның берген анықтамаларына
қарсы пікірде. Әлемдік жүйе теориясының логикасы әлеуметтік және
құрылымдылық характерде және мемлекет пен саясаттың әлеуметтік және
экономикалық өзгерістеріне әсер ету әлсіздігіне бағыттайды. [15, с. 46].
Батыс, Ресей және ТМД елдерінің ғалымдарының еңбектеріне сүйенсек [12,
17, 20, 22, 159], саясаттанушылардың миграцияны зерттеу үрдістерінде мына
сұрақтарға акцент жасайды, олар:
– миграцияның бір–біріне байланысы, бір жағынан – сыртқы саясат, ал
екінші жағынан – ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін саясат.
– ұлттық мемлекеттін миграциялық толқындарды басқарудағы ролінің және
шекарадағы бақылауды жүзеге асыру анықтамасы.
– макродеңгейде миграцияны реттеудегі мемлекеттердің соқтығысатын
қиыншылықтарының себептері (мысалғы әлемдік жүйеде)
– миграцияның суверенитет және азаматтық институттарына әсерін зерттеу.
– инкорпорация мәселелері және донор–мемлекет пен
реципиент–мемлекеттің саяси өміріндегі диаспора ролі, және де миграцияның
конфликтогендік потенциялық қарастыру.
– миграция үрдістеріне жаһанданудың әсері және трансұлттық
қоғамдардың пайда болу салдары.
– саяси миграция теориясының қалыптасуы және саяси миграциологияның
ғылыми негізі.
Ситуациялық–саяси миграция парамертлері саясаткерлердің назарын
бақылауланылмайтын және заңсыз миграция толқындарынан туындайтын ұлттық
қауіпсіздікке, және қауіп–қатерлерді кеміту немесе оларды алдын–алу
шараларына негізделеді. Бұл мәселе күн тәртібінде 11 қыркүйек
2001 ж. оқиғасы және Лондон мен Мадридтегі жарылыстардан кейін өз
актуалдылығын алды. Бұған байланысты әлемнің дамыған мемлекеттері үш
негізгі мәселеге мойынсынды – алдын–алу, жауапқа тарту, қорғаныс (ағылшын
тілінде әдеттегідей 3P терминің қолданады – preventing, prosecuting,
protecting).
Ұлттық қауіпсіздік концепциясының көз–қарасы бойынша жеке тұлғаға
қарағанда мемлекеттің ролі жоғары болып отыр, өйткені қауіпсіздік мақсаты
мемлекеттің ішкі және сыртқы жетістіктеріне байланысты, оның ішінде
территориялық тұтастылығы мен саяси құрылымның өзгешелігі де кіреді. Ұлттық
қауіпсіздік концепциясы өзінің қатаң ирархиялығымен ерекшеленеді.
Қауіпсіздіктің күллі субьектілері, обьектілері, аспектілері мен мақсаттары
қатаң түрде реттелген. [13].
Ендеше мемлекет адамдардың қандай–да бір ұлттық шекарадан тыс жерлерге
барған қозғалысына күдікпен қарауы тиіс. Тек мемлекет адамдардың
қозғалысын шыныменен қауіпті немесе оны арнайы заңнамаларға сәйкес реттеуге
болатының өзі шеше алады
Ұлттық мемлекеттің егемендігі құқық сферасындағы миграция мәселесі өте
күрделі элементтердің бірі. Ұлттық қауіпсіздік этатизм концепциясы
мигранттардың қауіпсіздігіне қауіп келтіреді, дегенменен қоғамды қорғауға
эффективті түрде кепілдік бермейді. Халықаралық мигарация қауіп ретінде
бағаланады. Яғни, бұл концепция заңсыз мигранттар толқының қолдап отыр.
Одан басқа, бұл теория төңірегінде трансшекаралық азаматтардың қозғалыс
мәселесінде халықаралық әріптестіктің реттелу мағыздылығы аз.
Жалпы қауіпсіздік концепциясы суық соғыстың аяқталған жылдардың басында
пайда болғанменен, енді миграцияны қауіп көзі ретінде қарастырмайды.
Сонымен қатар, мигранттардың аз қамтылған бөлігін аса маңызды проблемалар
қатарына қосып отыр, жене де оларды жалпы қауіпсіздік концепциясының
кеңейтілген фокусінде орналастыру қажет.
Миграцияны заңдастырумен қатар оны жұмсақ бақылау принципіне алып
келіп отыр, дегенменен қауіпсіздік шаралары қолданылмайды деген сөз емес.
Әрине миграция мемлекеттің қауіпсіздік проблемасы. Осы проблеманы шешу
барысына орай мигранттардың өздеріде ат салысуда.
Кейбір ғалысдардың зерттеулері бойынша концепцияның шикі жері –
этнокультуралық қауіпсіздік аспектісаіне құлақ аспауы, өйткені біз
қабылдайтын орта тұлғалардың иденттілік қауіпін толық бағалай алмай отыр,
мысалға шпион , тыншылармен айналыспау процесі [18, с. 43-45].
Секьюритизация үрдістерінің жедел қарқынмен дамуына байланысты,
халықаралық қатынастар мамандары қауіпсіздік концепциясын жасауға шақырды.
Копенгаген мектебінің өкілдері социеталдық қауіпсіздік теориясын дамытты,
қауіпсіздік факторларын жеке жекелеп қарастырды, олардың ішіне этникалық,
жеке тұлғалық және т.б. [186, р. 2].
Социеталдық қауіпсіздік теориясы симбиоз сияқты өзінен кейінгі
концепцияларды нақты қоғамдарды көрсетіп біріктірген, сондықтанда бұл
концепцияны батысеуропалық саясаткерлер мен ғалымдар Еуропаға қатысты осы
тұжырымдамамен жұмыс жасайды. Социеталдық қауіпсіздік теориясы өзінің
табиғатынан байлықтар мен нормаларар жүйесін қорғауға негізделген.
Социеталдық қауіпсіздікке қауіп–қатер тигізетін факторларға мыналар жатады:
– әлеуметтік ортаның ыңғайлылығына әсер ету;
– Батыстағы ұйымдасқан ұылмыс жүйелерінің кеңеюі;
– этникалық шиеленістердің ұлғаюы;
– терроризм импорты.
Ресейлік теоретикалық мектебі бұл әдістемені кеңестігі жағынан шектеулі
екенің көрсетіп отыр, өйткені негізгінен еуропалық немесе атлантикалық
қауіпсіздікке назар аударылған. Мұндай тектес бақылауда қауіпсіздік
әдістемесе жаһандық масштабта өз маңыздылығын жоғалтады. Қазіргі таңда
Еуропа және дамыған елдер үшін өз мәдени құндылықтарының қорғау аса ірі
проблематикаға айналып отыр. Бір жағынан, социеталдық қауіпсіздік
теориясының ұстанушылары либералды миграция саясатын қолдайды, яғни
мигранттардың қозғалысын шектемеуді қарастырады Ал формалды түрдегі
тексерістер, әрине жеке тұлғанында, қоғамнында, мемлекеттінде құқығын
бұзбайды. Одан басқа, миграция төмен интенсифті қауіп деп бағаланғанымен,
ол көптеген қатерлердің жүйелік компоненті болып отыр. Мигранттар құқығын
және қоғамның қауіпсіздіген бір–біріне қарама–қарсы қоймау үшін,
миграциялық толқындарды реттеу және оларды тепе–тең құлып түрлі жерлерге
орналастыруды қажет. Ескере кетсек, мәжбүрлі мигранттар бірекулердің
қауіпсіздігі үшін екіншінікімен құрбан етіп отырғаның алдын–ала біледі. Сол
себепті, олар үшін қауіпсіздік қауіпі өздері кеткен мемлекетте актуалды
проблема екеніне ескерту керегі жоқ. Ал еркін мигранттардың қауіпі, дәл осы
көшіп – қону үрдісінде болып отыр. [18, с. 39, 45-46].
Ал социеталдық қауіпсіздік теориясын екінші жағынан қарастырар болсақ,
бұл жерде миграциялық сфера саясаты бойынша мемлекеттердің бір–біріне
қарама–қайшылығы байқалып отыр. Мысалғы, Орталық Азия мемлекеттерін
қарастыруға болады. [188]. О.Д.Воробьева, өзінің РФ ІІМ-нің Федералдық
миграция қызметінің мәжбүрлі мигранттар істері бойынша Департаментінің
төрағасының орынбасары қызметін атқарған кезінде, миграциялық үрдістер
ерекшелігі әлеуметтік–экономикалық және табиғи факторларға, көшіп –
келушілерге байланысты саясатқа байланысты екенің қөрсеткен, және төмендегі
компоненттерге назар аударған, олар:
– геополитикалық тұрғыдан, ол мемлекет территориясына халықты
қоныстандыру істері бойынша мықты рычак болып отыр. Сыртқы миграция
саясатында түрлі мемлекеттерменен екі жақты қатынастарды, әріптестік және
одақтастық қатынастарды ескере кету керек;
– ұлттық саясат тұрғысынан, бұл жерде субъективтік факторлады
қарастырған жөн, мәселен психологиялық характер,оның ішіне қалыптасқан
өмірлік стереотип немесе өмірлік стандарт, бірінші кезекте этникалық
ерекшеліктер мен дәстүрлер миграциялық үрдістерге ерекше түрде әсер етеді.
[189, с. 19-20].
Геополитикалық аспектің миграция үрдістеріне әсер етуі мемлекеттің
қандай реттеу ережелерін толдануға тікелей тәуелді. Миграциялық саясат кең
мағынада көші – қон процессінің күллі факторларына әсер етеді, ал тар
мағынасында тек миграциялық қозғалыс механизміне байланысты. Миграциялық
саясат тікелей қоғамның әлеуметтік–мәдениеттік дәстүрлеріне, саяси басқару
тәжірбиесіне, ұлттық қауіпсіздікке әсерт етеді.
Мемлекетті басқару жүйесі миграциялық үрдістердің үш құрылымдылық
деңгейін көрсетіп отыр: институционалдық (жалпы миграциялық саясаттың және
тапсырмаларының жүзеге асыруы), әкімшілік (ұйымдастыру–басқару
қайраткерлігі), технологиялық (мемлекеттік басқару қызметіедегі әлеуметтік
қажеттіліктерді қанағаттандыру).
Қазіргі кезде миграция және интеграция мәселелеріне байланысты көптеген
сұрақтар туындап отыр. Бұл жерде интеграция мағынасында мигранттардың
мемлекеттің әлеуметтік және саяси құрылымдарына ену туралы болып отыр
[193]. Интеграция саясаты негізінен үш негізгі компонентті қосып отыр:
саяси–құқықтық, әлеуметтік–экономикалық, мәдени–діни аспектілерде.
Әлеуметтік–экономикалық интеграция еңбек нарығындағы иммигранттардың
тұрмыс –жағдайын түзей, яғни білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік
қамтамасыздылық мақсатындағы үрдіс [82, c. 59, 67].
Империялық жүйе адаптациясы көпұлтты құрылымды қоғамда бір ұлттың
доминантты ролі байқалады (Ұлыбритания). Бір тілдегі және бір мәдениет
жабық қоғамда этникалық типте қалыптасады (Германия), және бұндай қоғамжа
иммигранттардың азаматтық алу процессін тежейді. Республикалық типтегі
социум контекстіндегі интеграция азаматтық саяси қоғамды құрайды (Франция),
және бұл процедураларды азаматтық алу жеңілдетілген. Келесі типтегі
модификация – көпмәдениетті инкорпорация болуына байланысты, мұндай елдерде
мәдениеттің алуан – түрлілігін мойындауы қажет етеді (Швеция, Нидерланды),
және азаматтық алу процедуралары топырақ құқығы негізінде болады [194, с.
16].
Ғалымдардың негізгі назары эмиграциялық саясатқа қарағанда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz