Қазақстан Үкіметі, аймақтық биліктермен аймақтық экономикалық саясат координациясы
Мазмұны
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- -----
-3
1 Қазақстан Республикасының экономикасын аймақтық басқарудың теориялық
және әдістемелік аспектілері.-------------5
1.1 Қазақстан Республикасының экономикасын мемлекеттік
аймақтық басқару негіздері-------------------------- -----------------
---------5
2. Қазақстандағы аймақтық экономикалық саясат түсінігі және
мәні.------------------------------ -----------------------------------
-----------------9
3. Қазақстан Республикасындағы аймақтық дамытуды мемлекеттік
реттеу----------------------------- ----------------------------------
---------------15
2 Шығыс Қазақстан облысындағы Үржар ауданының экономикасын мемлекеттік
реттеу ерекшеліктері.----------------20
1. Үржар ауданының әлеуметтік – экономикалық даму жағдайын
талдау----------------------------- ---------------------------------
---------------20
2.2 Үржар ауданының әлеуметтік – экономикалық жағдайын көтеру
жөніндегі индикативтік жоспары------------------------
-----------------28
2. Аймақ экономикасын инвестициялау ерекшеліктері мен
проблемалары----------------------- ----------------------------------- --
------37
2. Аймақтағы экономиканы мемлекеттік реттеуді
жетілдіру-------------------------- -----------------------------------
45
3.1 Қазақстан Республикасындағы аймақтық басқару механизмін жетілдіру
жолдары---------------------------- ----------------------------------- ------
----------45
2. Аймақтық дамудың негізгі басымдылықты бағыттарын
анықтау---------------------------- ----------------------------------- ---
---------48
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ------
----------------------------------- -------------------------55
Пайдаланылған әдебиеттер------------------------- ---------------------------
----------------------------------- 58
Қосымшалар------------------------- ----------------------------------- --60
Кіріспе.
Бүгінгі күнде қазіргі экономиканы тереңінен талдау қажеттігі, оның
бүтіндей сипаттамасы, тұрақтылығы, әлсіз жағдайларын анықтау қажеттілігі
өзекті тапсырмалардың бірі болып тұр. Әлеуметтік - экономикалық
реформаларды ғылыми негіздеу үшін нарықтық қатынастардың дамуы мен
қалыптасуы жағдайында үлкен мәнге аймақтық экономика ие болып отыр.
Қазіргі кезде негізгі шаруашылық ету қызметі аймақтарда жүзеге
асырылады. Оларға өздігінен әлеуметтік –экономикалық мәселелерді шешуге
және аймақаралық байланыстар жасауға мүмкіндік берілген. Әр аймақ
еліміздегі шаруашылық кешенді белгілі бір орынды алады, осыған қоса басқа
аймақтармен бүтіндей экономикалық бірлікті құрайды.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасындағы әр аймақтың өзіндік табиғи
ресурстары, оларды орналастырудағы ерекшеліктері, ұлттық және тарихи
белгілері, экономикалық даму деңгейі, өзіндік шаруашылық құрылымы бар.
Соңғы жылдары нарықтық қатынастарға өту барысында аймақтық
экономиканың мәнi ерекше. Аймақтың экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу
қазіргі кездегі тез арада шешуді талап ететін проблемалардың бірі болып
отыр.
Аймақтық дамуын мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаты - аймақтарға
экономикалық өсуге жету арқылы бүкіл республикалық экономиканы жақсартуды
қамтамасыз ету.
Бұл жұмыстың мақсаты – аймақтың әлеуметтік – экономикалық даму
ерекшеліктерін ескере отырып, мемлекеттік реттеуді тиімді жүргізу жолдарын
анықтау, аймақ экономикасын дамыту болып табылады.
Аймақтық экономиканың пәні Қазақстан Республикасының өндіргіш
күштері әлеуметтік –экономикалық аумақтың орналастыру және оның
экономикалық салаларын дамыту, аймақтардың маңызды табиғи экономикалық,
демографиялық және экологиялық ерекшеліктерін, оған қоса аймақарлық, ішкі
аймақтық және мемлекет аралық экономикалық байланыстарды зерттейді.
Аймақтық экономика өзінің зерттеулерінде ғылыми әдістер кешенін
қолданылады, яғни баланстық, картографиялық, жүйелілік, экономика-
математикалық және статистикалық әдістер қазіргі кезде аймақтық деңгейде
басқарудың қызметтері мен әдістері экономикалық, әлеуметтік және әкімшілдік
бағыттарының бірігуіне негізделеді.
Бұл бітіру жұмысындағы барлық аймақтар үшін жалпы аймақтық
тапсырмалары:
- бұл экономика құрылымын реформалауды жүзеге асыру:
- жеке аймақтарды депрессифті жағдайдан шығару:
- әлеуметтік, нарықтық инфрақұрылымды дамыту:
- экономиканы тұрақтандыру:
- аймақаралық көлік жүйесін дамыту:
- экалогиялық қауіпсіз жағдай туғызу:
- кәсіпкерлікті дамыту.
Жалпы, аймақтық экономиканың негізгі тапсырмасы, аймақтардың
экономикалық және әлеуметтік даму стратегиясын жасап шығару болып табылады.
Бітіру жұмыстың құрылымы негізінен 3 бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде
жалпы аймақ, аймақтық саясат түсінігі, оларды жүзеге асыру қарастырылған.
Екінші бөлімінде Шығыс Қазақстан облысы Үржар ауданының әлеуметтік
экономикалық жағдайын талдау және аймақты дамыту жөніндегі индикативтік
жоспар құрылымы қарастырылған. Үшінші бөлімде аймақ экономикасын жетілдіру
басымдықтары жазылған. Және қорытынды, кіріспе, пайдалынылған әдебиеттер
тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Жалпы аймақ экономикасын дамыту, елiмiздiң әлеуметтiк – экономикалық
жағдайын жақсарту маңызды мәселелердiң бiрi болып табылады.
I бөлім. Қазақстан Республикасының экономикасын аймақтық басқарудың
теориялық және әдістемелік аспектілері.
1. Қазақстан Республикасының экономикасын мемлекеттік аймақтық басқару
негіздері.
Соңғы жылдары экономиканы аймақтық басқару мағынасы көп қолданылып жүр.
Қазіргі кезде, негізгі орынды әлеуметтік-экономикалық және экологиялық
мақсаттар, сонымен қатар еліміздің экономикалық даму жетістіктеріне жету
жолдары алады.
Аймақтық экономика – бұл экономика білім жүйесіндегі ең маңызды
салалардың бірі болып табылады. Аймақтық экономикалық пәні Қазақстан
Республикасының өндіргіш күштерін әлеуметтік-экономикалық аумақтық
орналастыру және оның экономикалық салаларын дамыту, аймақтардың маңызды
табиғи-экономикалық, демографиялық және экологиялық ерекшеліктерін, оған
қоса аймақаралық, ішкі аймақтық және мемлекетаралық экономикалық
байланыстарды зерттейді. Басқаша айтқанда, аймақтық экономиканы зерттеудің
маңызды құралы болып қоғамдық ұдайы өндірістің кеңістіктік аспектісін
зерттеу болып саналады.
Аймақтық экономика білімнің ғылым саласы ретінде, аймақтық аспектіде
әлеуметтік инфрақұрылымының және өндіргіш күштердің барлық элементтерінің
қағидаларын, заңдылықтарын зерттеумен, талдаумен және болжаумен айналысады,
сонымен қатар экологиялық талаптары мен әлеуметтік-экономикалық дамытудың
жалпы стратегиясын қосқанда өндіргіш күштерді орналастыру бағыттарын
негіздеумен; республика мен аймақ экономикасын және аймақаралық
экономикалық байланыстарын зерттеумен, шаруашылық аумақтық ұйымын
зерттеумен айналысады.
Аймақтық экономика Қазақстанның табиғи ресурстық потенциалын, оның
аймақтарын, тұрғындарын, еңбек ресурсын және қазіргі демографиялық
проблемаларын қарастырады, сонымен қатар нарықтық қатынастардың құрылу және
оның аймақтарының экономикалық деңгейін талдайды. Әлемдік шаруашылық
жүйесінде еліміздің алатын орнын, экономикасының құрылмдылық қайта құру
бағытын, нарыққа өту кезіндегі өндіргіш күшті орналастыру факторларын
анықтайды және шаруашылық құрылымын зерттеп, оны тиімді пайдалану жолдарын
қарастырады (1).
Аймақтық экономика анықтамасына келмес бұрын, бірінші территория
аймақ деген ұғымдарға түсінік беріп өтелік. Территория – бұл географиялық
жағдаймен және тағы басқа да белгіленген белгілі бір территорияны
сипаттайтын, жердің беткі қатты шектелген бөлігі. Әртүрлі белгілері бойынша
басқалардан ерекшеліктерін және оның элементтерін құрайтын өзара байланысты
бүтінділікке ие территорияны анықтайды. Аймақ территориядан белгілі бір
мақсаттары жәнее тапсырмаларымен ерекшеленеді. Әр ғылымда аймақты бөлуде
өзінің критериялары қолданылады:
- экономикалық-әкімшілік басқару диспозициясы;
- еңбекті аумақтық бөлудегі рөлі;
- әлеуметтік-экономикалық роблемаларды шешу;
- экономикалық кеңістік – бұл олармен байланысы: жергілікті
пунктер, егістік, жерді иелену, көлік инженерлік торабы және тағы
басқа.
Әр аймақтың сыртқы экономикалық кеңістікпен байланысты өзіндік
экономикалық кеңістіктің сапасы келесідей сипаттамалармен анықталады:
- тығыздық ( халық саны, жалпы ішкі өнім, негізгі капитал, табиғи
ресурстар);
- орналастыру (тең көрсеткіштер, халықты бөлу, экономикалық
қызмет);
- байланыстылық (экономикалық байланыстардың қарқындылығы, тауар,
капитал, еңбек қозғалысының жағдайы).
Аймақтық экономика – бұл табиғи экологиялық жағдайлармен тығыз
байланысты, еліміздің территориясының және оның аймақтарының әлеуметтік-
экономикалық процестерін, өндіргіш күштерді орналастыру және дамытуды
зерттейтін ғылым саласы болып табылады (2).
Соңғы жылдары нарықтық қатынастарға өту барысында аймақтық экономиканы
дамыту мәселесіне көп көңіл бөлінуде. Қайта құру процестерде туындайтын
барлық проблемалар аймақтық факторлар мен жағдайлардың іс-әрекетімен тығыз
байланысты. Аймақтық экономиканы дамыту мақсаты, тек әлеуметтік бағытталған
ғана емес, мемлекетпен ретелетін нарық қүру болып табылады. Осындай реттеу
жалпы аймақтың халық шаруашылығының тиімді қызмет ету жағдайын жасау керек.
Ең алдымен, бұл тиімді, яғни аймақтың мамандануы, еңбек ресурстарын
пайдалану және шығынды минималдау мен табиғи жағдайларға байланысты.
Аймақтық экономика өзінің зерттеулерінде ғылыми әдістер кешенін
қолданады, оның ішінде баланстық әдіс маңызды болып табылады. Салалық және
аймақтық баланс жасау нарықтық маманданған салалар, территориялық кешенді
толықтырушы, яғни алдағы салалардың да, халықтың қажеттілігін қамтамасыз
ететін, салалар және қызмет сферасындағы салалар арасындағы дұрыс қатынасты
таңдауға мүмкіндік береді. Баланстар (тепе-теңдіктер) санымен қатар тиімді
аймақаралық және аймақ ішіндегі байланыстарды дайындау үшін де қажет.
Кәсіпорын жылжуын экономикалық негіздеу (кәсіорынды құрал-жабдықпен қамту,
құрылыс орнын анықтау, оны шикізатпен, энергиямен, сумен, жылумен, еңбек
және басқа ресурстармен қамтамасыз ету есебін жұргізу үшін аймақ таңдау)
баланстық әдістің мазмұнын құрайды. Аймақ экономикасының негізгі аймақтық
өндіріс және өнімнің негізгі түрлерін тұтыну тепе-теңдігі (балансы) кіреді.
Аймақтық байланыстарды құру үшін өнделетін әдістер қолданатын үлкен
жобалы жұмыстар мен эксепдициялар алдын-ала жүргізілуі тиіс. Салалық және
аймақтық баланстар құру аймақтың кешенді даму деңгейін, оның дамуындағы
диспропорциялардың болуын анықтауға мүмкіндік береді.
Аймақтық экономиканы зерттеудің ерекше әдісі картографиялық әдіс болып
табылады. Аймақтық экономикадағы карта тек зерттеу обънктісі ғана емес, ол
сонымен қатар өндіріс күштерінің жылжуы және аймақ экономикасы туралы
ақпарат алудың көзі болып есептелінеді. Карталарды, картоестелерді,
картограммаларды, картодиаграммаларды қолдану арқылы орналастыру
ерекшеліктері ғана емес, сала мен аймақтардың даму деңгейін сипаттайтын
статистикалық мәлімметер де есте қалады.
Жүйелік талдау – бұл проблемаларды, шаруашылық құрылымын және ішкі
қарым-қатынастарды кешенді зерттеу, олардың өзара әрекеттерін зерттеумен
толықтырылып соңғы қорытынды тікелейжәне кері байланыстарды бікіртіру
негізінде жасалынатын ғылыми зерттеу әдісі. Жүйелік талдау кезеңділік
қағидасын қолданушы жан-жақты талдау болып табылады. Ол мақсатты құрудан,
тапсырмаларды анықтаудан, ғылыми гепотиза жасаудан басталып, өндірісті
орналастырудың тиімді нұсқасының ерекшеліктерін жан-жақты зерттеумен
аяқталады. Мұнда оптималдық қағидасы тиімділік, яғни халықтың қажеттілігін
көбірек қанағаттандыру болып саналады.
Өндіріс кұштерінің қозғалысы және аймақтардың шаруашылық даму
проблемалары күрделене түсуде, ал салалық және территориялық байланыстарды
нарық жағдайында басқару қиындап баруда. Сондықтан маңызды проблемаларды
қамтитын экономика-математикалық моделдерді әзірлеу және қолдану
қажеттілігі туындайды. Территориялық экономикалық процестерді экономика-
математикалық моделдеуді негізгі бағыттарын келесідей бөлуге болады:
- елдің экономикалық дамуындағы территориялдық пропорцияларды
моделдеу;
- шаруашылық салалары бойынша орналастыруды моделдеу;
- аймақтардың шаруашылық етуші кешендерін қалыптастыруды
моделдеу (3).
Математикалық аппараттардың терең өңделуіне қарамастан, ұзақ мерзімді
салдарлар ескерілмей қалуда. Сондықтан аймақтық экономикада статистикалық
әдіс, яғни стратегиялық мәліметтер негізінде индекстерді есептеу,
корреляциялық талдау, сонымен қатар таңдап зерттеу әдісі, бастылау
(генерализация) қолданылады. Барлық ғылыми әдістер бір-бірімен тығыз
байланысты және олар бірін-бірі толықтырады.
Нарықтық жағдайда аймақтардың рөлі және қызметі халықтың өмірінің
қызметі арасында экономикалық қатынастар қалыптастыруда көрінеді.
А.К.Осипов аймақтық рөлін толығырақ сипаттап, оның қызметтерін бөлді:
- институтционалды қызметтер – бір жағынан экономикалық дербесті,
екінші жағынан, халыққа еркін өмір сүру, қай жерде өміп сүруінен
тәуелсіз және әлеуметтік және заңды қорғамауына конституциялық
құқықты кепілдейтін, мемлекеттің жалпы экономикалық бірлігінің
саясатын анықтайды;
- экономикалық қызметтерді, елдің ұлттық қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге, экономикалық қызметті еркін жүзеге асыруға
мүмкіндік және жағдай туғызуға бағытталған;
- әлеуметтік қызметтері, халықтың әлеуметтік дамуын, аймаққа
экономикалық потенциалын қамтамасыз ету мүмкіндіктері мен құқығын
кепіл етеді;
- экологиялық қызметтері, халықтың дұрыс өмір сүруін қамтамасыз
етеді, табиғи қорғау және басқа да қоршаған ортаны жақсарту
бойынша шараларды жүзеге асырады (4).
Қазіргі кезде аймақтық деңгейде басқарудың қызметтері мен әдістері
экономикалық, әлеуметтік, әкімшілдік бағыттардың бірігуіне негізделеді.
Реттеудің нарықтық әдістері жалпы танылған маркетинг жүйесі мен
экономикалық тұтқалары мен ынталары арқылы мемлекеттік реттеуден шығады.
Мақсаттар мен тапсырмалар жүйесі көзқарасынан қарайтын болсақ, аймақтық
экономика өзінің мазмұны бойынша қайшы, ал ең алдымен жалпы республиканың
мүддесі үшін дамиды. Осы кезде аймақтық ерекше экономикалық, әлеуметтік
және басқа да ерекшеліктерін ескере отырып аймақтық мүддені қолдау қажет.
Осыған байланысты аймақтық экономика, аймақтық экономикалық субъектілердің
мүддесін қолдап қана қоймпй, жеке аймақтардың мүддесін ескеретін
механизмнің рационалды қызмет етуіне жетуге мүмкіндік жасауы керек.
Қазіргі уақытта әрбір аймақ нарыққа кірудің әртүрлі стартты деңгейіне
ие. Сондықтан, аймақтық саясатта аймақтық экономикалық қайшылықтарын жоятын
әкімшілік және саяси шараларды қолдану ерекше маңызды.
Аймақтық экономиканы зерттеудегі басты артықшылықтары аймақтардың
экономикасына әсер ететін процестерді білу, әсіресе: еңбек бөлінісін
жетілдіру, аймақтық шаруашылықтарды территориялдық ұйымдастыру, экономика
құрылымдық қайта құру, халықаралық қауымдастықты және жеке аймақтардың
өндіргіш күштерін орналастыруды дамыту болып табылады. Нарықтық
қатынастардың құрылуы және даму барысында мамандану және шаруашылықтың
кешенді дамуы деген түсінік қалыптасады, яғни қазіргі кезде Қазақстанның
жалпы шаруашылық кешенінің қызмет етуін жақсарту үшін әр аймақтың жинақ
қорын көтеру ғана емес, сонымен қатар әрбір аймақ тұрғындарының мүдделерін
біршама толық қанағаттандыруды қамтамасыз ету қажет.
Аймақтардың дамуын болжау әдістемесі он бес жылға дейінгі кезеңді
қамтитын өндіргіш күшті орналастыру мендамытуды ретроспективті талдаудың
міндетті түрде жүргілуін қарастыруы керек. Бұл әдісте ретроспективті
кезеңде аймақтардың әлеуметтік даму аспектілерін бағалау, ішкі аймақтық
дифференциясын ескере отырып маңызды әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге
асыру деңгейі қарастырылуы тиіс. Табиғи, экономикалық және ғылыми
ерекшеліктерін ескеріп халықтың өмір сүру деңгейі бағалануы тиісті (1).
Экономикалық талдаудың басты бағыттары болып депрессивті зоналар мен
экономикалық өсуі тез территориялардың пайда болуы, аймақтық шаруашылық
кешенін құру және аймақтық ресурстарды пайдалану тиімділігіне нарықтық
маманданудың әсер етуін анықтау болып табылады.
Аймақтық экономиканың негізгі тапсырмасы аймақтардың экономикалық және
әлеуметтік даму стратегиясын жасап шығару болып табылады.
2. Қазақстандағы аймақтық экономикалық саясат түсінігі және мәні.
Қазіргі экономикалық әдебиеттерде нарыққа өту барысында аймақтық
экономикалық саясат мәселелеріне көп көңіл бөлінеді. Бірақ, аймақ саясаты
аймақтық экономикалық саясаттың нақты бір көзқарасы жоқ десек болады.
Аймақтық саясат – көпмағыналы ұғым, әртүрлі мәндерде кеңінен
қолданылады. Көбінесе осы ұғым қолданылатын сипаттамадағы негізгі үш
проблеманы көрсетуге болады:
1. Билік және атқарушы органдар және биліктің аймақтық
органдары арасындағы әртүрлі түрдегі қарым-қатынастарды
сипаттау;
2. Кәсіпкерлік және өмір деңгейі жағдайында мағыналы аймақтық
өзгешіліктерді игеру мақсатымен және территориялдық
құрылымды дамытуға мемлекеттің араласуы;
3. Аймақтық және саясатын сипаттауда: әлеуметтік, экономикалық,
өндірістік, аймақтық және тағы басқалар (5).
В.С.Жихаревич келесідей анықтама береді: “экономикалық саясат –
құрастырылған мақсаттарға жету мүддесінде аймақта өткізілген белгілі бір
концепцияны, экономикаға реттеуші әсер етуші”. Аймақтық экономикалық саясат
үш құраушылардан тұрады: субъект, объект және мақсаттар. Аймақтардың
өздерімен жүргізілген аймақтық саясат – бұл нақты бір территорияда
жергілікті жағдайларды қосқанда кеңістіктегі тараптайтын сферасының барлық
элементтердің өзара және келісілген бұзылмайтын дамыту үшін жасалуы тиіс.
Мемлекеттік аймақтық саясат жерлерде аймақтық саясаттық қабілетсіздігін
қамтамасыз етуге бағытталған. Аймақтық саясаттың объектісі – аймақ
арасындағы өзара байланытар және қатынастар.
Қазақстанның басты аймақтық мүддесі қазіргі кезде, жергілікті
құрылымдарды қолдау ретінде, Қазақстан Республикасының әрбір аймағы өзінің
ішкі потенциалын максималды қолдануы және мемлекеттік көмек мүмкіндіктеріне
көп сенбей жалпы қазақстандық жағдайлар құру болып табылады.
Орталық үкімет аймақтық саясаты елімізді дамытудың жалпы ұлттық
мақсаттары шегінде жүзеге асырылады және экономика жағдайына тәуелді.
Экономикалық дағдарыс кезеңінде экономикалық мақсаттарды иеленеді,
экономикалық өсу кезеңінде - әлеуметтік мақсаттар болады. Қазіргі уақытта,
Қазақстан үшін аймақтық даму мақсаттарына төмендегідей түрлерін пайдалану
пайдалы және мүмкін болып есептеледі:
1. Әр аймақтағы халықтың тұрмыс-жағдайы деңгейін
теңестіру. Еліміздегі жүргізілген реформалар аймақтық
бөліністердің тез көтерілуіне әкелді.
Аймақтық экономикасын дамыту ерекшеліктеріне
төмендегідей негізгі факторлар әсер етеді:
- өнеркәсіптік дамудың табиғи-шикізаттық база ерекшелiгi;
- еңбек потенциалының сипаты және тұрғындары;
- аймақтық шаруашылық жинақталған құрылымы;
- аймақтың шаруашылық жағдайда жиналған дәстүрлері;
- еліміздің басқа аймақтарымен экономикалық байланыстарды
дамытудың болмауы немесе қолда бар мүмкіндіктері.
1. Аймақтық даму мақсаты – дипрессивті аймақтарды құрылымдық қайта
құру. Бірінші мақсаттан айырмашылығы теңестіру саясаты жалпы
барлық мемлекет үшін жүргізілетінімен ерекшеленеді. Депресивті
аймақтарды қөұрылымдық қай құру тек ірі жалпы мемлекеттік
юағдарлама көмегімен жүзеге асырылады, кейбір аймақтарда бұл
тапсырманы орындай үшін қажет ресурстардың жетіспеушілігі
болады. Мемлекеттің негізгі функциясы, артта қалған
территорияларды жоғары дамудағы аймақтардың деңгейіне дейін
көтерілу, бірақ халықтар зардап шекпеуі тиіс.
2. Аймақтардың кешенді дамуы бірдей деңгейде жалпы мемлекеттік
сияқты экономикалық дамудың жеке аймақтық мақсатымен сәйкес
келеді. Жергілікті аймақтық мүдделер берілген территорияның
барлық элементтерінің тепе-теңдік дамуымен келісіледі.
3. Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету. Бірақ бұл мақсатты
жүзеге асыруда ауырлық түсіп тұрған аймақтарға экономикалық
өсуді көтеру қажеттілігін ұмытпау керек (6).
Мемлекеттің аймақтық саясаты – мемлекет пен аймақ арасындағы өзара
қатырастар ретінде әсер ететін және кеңістіктік, аймақтық аспектіде
еліміздің экологиялық. әлеуметтік, экономикалық, саяси басқару бойынша
қызмет сферасы болып табылады.
Аймақтық саясаттың мәні және тапсырмалары бар және оларды жүзеге
асырудың тәжірибелік жолдарының көзқарастары бар. Аймақтық саясат
тапсырмаларын нақты қою үшін еліміздің кеңістікті айырмашылық себептерін
көрсету қажет. Оларға жататындар төмендегідей:
- еліміздің жеке аймақтарындағы кәсіпкерлікті және табиғи-климаттық
жағдайының айырмашылығы;
- аймақтың продуктивтілігін анықтайтын табиғи ресурстарды пайдалану
бағыты, саласы және масштабы. Бұл фактор тек ауыл шаруашылық,
пайдалы қазбаларды шығару ғана емес, өнеркәсіпті орналастыру
жағдайына және халықтың өмір сүру жағдайын ұйымдастыруға да әсер
етеді;
- аймақтың терең немесе қатпарлы жағдайы, соның әсерінен көлік
шығыны, баға өсуіне әкеледі. Бұл аймақтың көлік және байланыс
қызметтерінің нашарлығына оның экономикалық дамуын қиындатады;
- инновация енгізумен артта қалуы, өндірістің ескі құрылымы;
- агромеграциондық артықшылық (аймақтағы салааралық байланыстардың
қиылуы) және агромеграциондық жетіспеушіліктер (қайта
орналастыру);
- елдің экономикалық дамудағы тенденциясы;
- тауар өндірісіне әсер ететін технологиялық даму стадиясы;
- жалпы және аймақтық саясаттың формалары, саяси жағдайы;
институтционалды факторы: аймақтық автономия деңгейі, аймақтық
даму тарихы және басқалары;
- орналастырудың физикалық факторлары: аэропорт, көлік жүйесі,
өндірістік алаңдардың бар болуы немесе жоқ болуы, байланыс
жүйелерін қамтамасыз етілуі, өндірістік инфроқұрылым;
- жергілікті кәсіпкерлермен негізделген фирманы үлкен сыртқы бақылау
немесе фирманың шағын салмақ үлесі;
- әлеуметтік-мәдени факторлар: урбанизация деңгейі, халықтың білім
деңгейі, ғылыми орталықтардың бар болуы және тағы басқа;
- орталықпен жүргізілетін экономикалық макросаясатты жүргізудің
аймақтық есепке алынбауы;
- орталық пен аймақ арасындағы құқықтары мен міндеттерін шектеу
процестерінің аяқталмауы;
- аймақтық жүйеде және жеке аймақ арасында халық кірістерінің
диференциа процессінің бақыланбауы.
Нарықтық қатынастар экономикалық елдерде аймақтық дамытуда мемлекеттің
араласуының екі негізгі мақсатын бөліп қарастырады:
- “әділдік”, яғни барлық аймақ тұрғындары жақсы тұрмыс-жағдайға
жетудің тең мүмкіндіктерінде экономикалық қызметті орналастыру болып
табылады;
- “тиімділік”, жалпы ұлттың тұрмыс-жағдайы мақсатында әр аймақтың
өндірістік потенциалын тиімді пайдалануды талап етіледі. Бұл екі
мақсат қарама-қайшы да біріңғай да болуы мүмкін. Мысалы,
экономикалық өсу кезеңінде бірінші мақсат болса, дағдарыс кезеңінде
– екінші мақсатты қолданады (5).
Қазақстанның аймақтық экономикалық саясаты унитарлық мемлекет саясаты
ретінде құрылуы керек, бірақ, бұған қоса федеративті мемлекеттердің
аймақтық саясат қағидаларымен сәйкес келуі қажет. Біріншіден, аймақтық
экономикалық саясат, орталық үкіметпен сияқты аймақтық биліктерімен де
жүргізілуі тиіс. Бізге белгілі қазіргі кезде негізі пайда өндіруші
салаларда, әсіресе отын-энергетикалық кешенінде қалыптасады. Тек орталық
үкіметте жалпы елдің экономикалық өсуді ынталандыру, жалпы әлеуметтік
шиеленісуді азайту үшін аймақ және сала арасындағы пайданы тиімді қайта
бөлуді, елдің экономикалық дамудағы терең аймақтық және салалық
диспропорцияны қысқартуға мүмкіндік беретін тұрақты экономикалық өсу
траекториясына шығуға, республиканың іс белсенділігін дамытуды көздейді.
Сондықтан, Қазақстанның қазіргі даму этапының проблемасы болып аймақтық
экономикалық саясат шығару және механизмдерін жасау болып табылады.
Екіншіден, барлық аймақтарда жалпы мемлекеттік қаржылық ресурстарына
қол жеткізу және тең құқық болуы керек, сонымен қатар, макроқұралдарды
пайдалануда тең құқықтық монетарлы, фискалды және сауда саясаты болуы тиіс.
Аймақтық экономикалық саясат құжаттарымен шешуге мүмкін болатын
Қазақстанның қазіргі даму этапының негізгі проблемаларына біздің
көзқарасымызға байланысты төмендегілер жатады:
1. орталық Үкіметпен жүргізілген экономикалық реформалар
шараларының жергілікті жағдайларына адаптация;
2. Қазақстан Үкіметі, аймақтық биліктермен аймақтық экономикалық
саясат координациясы;
3. әлеуметтік-экономикалық жағдайларды тұрақтандыру және
экономикалық көтерілу траекториясына шығу;
4. кәсіпкерлікті дамыту және өмір сүру қызметі жағдайында аймақтық
айырмашылық минимумына мәліметтер жинау.(7).
Нарықтық жағдайларда бірінші екі проблема макросаясат пен координация
қаражаттарымен, ал кейінгі екеуі макро-микросаясат қаражатымен шешіледі.
Егер Үкімет макроэкономикалық саясатты жүргізудегі аймақтық ерекшеліктеріне
көңіл аудармаса, әлсіз аймақтық экономикалық саясатжүргізеді, осыған орай
аймақтар территориалды немесе басқа да мүдделері бойынша бірігуді бастайды.
Еліміздің аймақтық экономикалық саясатын құруда “донор” және )реципиент”
аймақтардың қарсылығының пайда болуына жол бермеу керек, әйтпесе ол бірлік
экономикалық кеңістіктің құлдырауына әкелуі мүмкін, соңында Қазақстанның
бүтінділігі мен мемлекеттігінің құлдырауына әкеліп соғады.
Аймақтық саясаттың мақсатты функциясы ең алдымен экономиканың қайта
құрулар және экономиканың құрылымдық қайта құруларынан шығады. Экономиканы
реформалау кезіндегі экономикалық реформалар тереңдігін және әлеуметтік-
экономикалық жағдайын сипаттайтын негізгі параметрлері бойынша аймақ
дифференциациясы болады, ресурстарды территориалды қайта бөлуде жабық
каналдар, бірінші кезекте қаржылық жаңай туады. Осы аймақтарда процестердің
нәтижесінде басқа аймақтардың сәйкесінше тездетілген дамуда барлық
әлеуметтік-экономикалық сфераның құлдырауына әкелуі мүмкін.
Экономикалық мақсаттар негізінен өндіргіш күштерді орналастыру факторы
ретінде инвестицияны орналастыруды мемлекеттік реттеуден тұрады, осыған
орай мемлекеттің рөлі өндіріс факторының мағынасы қаншама көп болса,
соншама жоғары болады.
Әлеуметтік мақсат экономикалық мақсаттармен тікелей байланысты, олардың
жетістігіне мемлекет пен аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму
стратегиясының негізгі мақсаты бағытталған. Әлеуметтік мақсаттарға жетуде
мемлекеттің рөлі әлеуметтік әділдік және азаматтардың теңдігі ретіндегі
демографиялық қоғамның осындай қағидаларынан тікелей шығады (8).
Нарықтық экономикаға өту барысындағы аймақтық саясат біршама
динамикалы. Экономикадағы сәтсіздікте басқарушы орталар жауапкершілікті
аймақтардың жетекшілеріне аударуға тырысады және керісінше мемлекеттік
деңгей нарықтық механизмде аймақтық саясат қажеттілігіне күнән туғызады,
және бұл алдымен экономикалық аспектілерде пайда болады. Бұл – аймақтық
саясаттың динамикасына субъективті жақындау, осымен қоса әртүрлі
экономикалық саясат жүргізуде орталықтың аймаққа қатынасының объективті
себептері бар. Кейбір аймақта мемлекет тарапынан нарықтық экономиканың
қалыптасу үшін жалпы құқықтық режимді қолдау жеткілікті, басқасында
экономикалық белсенділікті ынталандыру қажет, үшіншіден, аймақтық
экономикаға оның ішінде мемлекеттік капитал салуға экономикалық және
әкімшілік әсер ету әдістері қажет (7).
Экономикалық саясат еліміздің және оның жеке бөліктерінің экономикалық
жағдайын қамтамасыз ету және қойылған даму мақсаттарына жетуге әсер беретін
проблемаларды шешу болып табылады. Ал, аймақтық саясаттың мәні жалпы ұлттық
мақсаттарға жету үшін аймақтық дамуды басқару қатынастарынан тұрады.
Экономикалық теорияда 2 деңгейі бар, яғни:
1. макроэкономикалық
2. микроэкономикалық.
Макроэкономикалық деңгей – бұл экономикаға бүтіндей және оның жеке үй
секторына қатысты белгілі құбылыстар мен процесстердің сипаттамалары. Бұл
деңгейде шаруашылықтың жалпы құрылымы талданады, экономикалық жүйенің ірі
элементтерінің арасында маңызды байланыстар бекітіледі. Сәйкес, негізгі
көрсеткіш ретінде шығады: өнімнің жалпы көлемі, жұмысбастылықтың жалпы
деңгейі, кіріс пен табыстың жалпы көлемі, бағаның жалпы деңгейі.
Микроэкономикалық деңгей, керісінше нақта шаруашылық бірлік қызметінің
талдауымен байланысты: сала, фирма және кәсіпорын, жеке үй шаруашылығы.
Талдауда, болжауда өндіріс көлемі және нақты өнім бағасы көрсеткіштері,
белгілі бір кәсіпорында жұмысбастылар саны, жеке алынған фирма кірістері
мен шығындары жатады (5).
Жалпы, аймақтық экономикалық саясатты жетілдіру, шығару және оны жүзеге
асыру өте қажет.
1.3. Қазақстан Республикасындағы аймақтық дамытуды мемлекеттік реттеу.
Қазақстан Республикасында соңғы жылдары аймақтық экономикаға,
аймақтарды дамыту, дәлірек айтсақ республикадағы әрбір аймақтық
экономикалық өсуін, әлеуметтік жағдайын, халықтың әл-ауқатын көтеру,
бюджетті өсіру, қаржы жағдайын, отандық және шетел инвестициясын тарту және
оны тиімді пайдалану, ауыл шаруашылығын, өнеркәсіптерді, сонымен қатар
шағын және орта бизнесті дамыту сияқты және тағы басқа да проблемаларды
шешіп оларды дамытуға көп көңіл бөлінуде.
Аймақтық дамудың маңызды тапсырмаларының бірі жеке аймақтардағы халық
өмірі деғгейіндегі айырмашылықтарды жою болып табылады. Бұл тапсырманы
орындау үшін аймақтардың экономикалық деңгейі мен ерекшеліктерін ескере
жеке аймақтардың шаруашылық дамуының мемлекеттік бағдарламаларын қолдану
үлкен мәнге ие.
Барлық аймақтар үшін жалпы аймақтық тапсырмалар – бұл экономикалық
құрылымын реформалау, жеке аймақтарды депрессивті жағдайдан шығару,
әлеуметтік инфрақұрылымын жасау, экономиканы ұрақтандыру, аймақаралық
транспорттық жүйені дамыту, экологиялық қауіпсіз жағдай туғызу.
Аймақтың дамуы үшін қаржы-қаражат орны ерекше. Аймақтық экономиканы
дамытуды тездетуге бағытталған құралдардың екі көзі бар:
- сыртқы инвестициялар – экзогенді көзі
- ішкі инвестициялар – эндогенді көзі.
Эндогенді дамытуды ынталандыру тәсілдері табиғи ресурстарды,
“экономикалық ортаны” (өндіріс, транспорт, коммуникация, жинақталған
экономикалық потенциал және басқалар) және )адам капиталы (білім,
квалификация, шығармашылық потенциал, кәсіпшілдігі, халықтың жан тазалығы
және тағы басқа) жағдайын қамтитын проблемалы аймақтардың ішкі потенциалын
белсендірумен байланысты.
Қазір бар технология мен өндірісті ұйымдастырудың атақты тәсілдеріне
негізделген эндогенді аймақтық дамуды ынталандырудың мүмкін болатын
әдістеріне келесілерді жатқызуға болады:
- тікелей мемлекеттік реттеу;
- қызмет секторын ынталандыру;
- шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту;
- арнайы зоналар құру (9).
Тікелей мемлекеттік реттеу әдістері мемлекеттік меншікке негізделеді.
Қазіргі уақытта Қазақстанда меншікті мемлекетсіздендіру әлі жүріп
жатқандықтан, бұл әдісті эндогенді аймақтық дамытуда қолдану қиынға соғуда.
Секторлық ынталандыру құрылымдық және өнеркәсіптік саясаттың тапсырмасы
ғана болып табылмайды, кейбір жағдайларда оны аймақтық экономикалық
саясаттың тапсырмасы ретінде қарастырылады. Әсіресе, бұл қызмет сферасына
қатысты.
Қазіргі күні Қазақстандағы және басқа елдердегі шағын бизнес ұлттық
және аймақтық экономикалық саясаттың әдістерінің бірі ретінде
қарастырылады. Өзінің құрылымдық өзгерістерге бейімдегі мүмкіндігі мен
икемділігіне байланысты көптеген үкіметтер ұлттық және аймақтық деңгейде
шағын фирмаларды қолдайды. Мұндай қолдау несие бөлуде және жеңілдікпен
қаржыландыруда, кадрларды қайта оқытуға көмек көрсетуде, қаржы
кәсіпорындарының өндірісін басқаруда, инвестицияны ынталандыруда,
технологиямен қамтамасыз етуде және басқа да жағдайларда көрінеді.
Шағын және орта бизнесті аймақтық экономикалық саясат шегінде
ынталандыру,олар экономикалық өсуге мүмкіндік жасаса және аймақта жаңа
жұмыс орнын ашса ғана жүргізіледі. Көмек түрі фирманың ерекшелігіне
(капитал сиымдылықты фирмаларға капитал, қызмет көрсетудің сауда
фирмаларына, айналмалы капитал, жаңа технология мен құрал-жабдық
қажеттілігі) және өмір цикліне байланысты болып табылады.
Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуына мемлекеттің реттеуші әсері
халықтың, шаруашылық етуші субъектілерінің өмір сүруінің құқықтық
регломенті жүйесі және жалпы макроэкономикалық (бюджеттік, салықтық, ақша-
несие), әлеуметтік-экономикалық, құрылымдық инвестициялық, сыртқы
экономикалық саясаттарды жүзеге асыру, институтционалды құрылымлар
жүргізілу арқылы жүргізіледі. Оларды әзірлеу және тәжірибеде жүзеге асыру
кезінде жүзеге асырылатын шаралардың интеграциялық аймақтық әсері және
олардың территорияларының әлеуметтік-экономикалық дамуының жағдайына
сәйкестігін ескеру қажет.
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың экономикалық механизмі аймақтың
ерекшелігін, олардың шешілетін стратегиялықжәне тактикалық тапсырмалардың
сипатын ескеретін, икемді және дифференцацияланған болуы керек (10).
Минералды ресурстардың стратегиялық маңызлы түрі бар, өнеркәсіптік
негізгі саласындағы өнімді өңдеуге маманданған аймақтар үшін, сонымен қатар
әскери-өнеркәсіп кешенінің кәсіпорындары дамыған ғылыми өндірістік
потенциалы жоғары аймақтар үшін мемлекеттік реттеу әдістері аймақ
экономикасын құрылымдық құру жағдайын туғызу және әсер етуге бағытталуы
тиіс, оның ішінде экспорттық бағытталған өнім мен халық тұтынатын
тауарларды өндеуді өсіру мақсатында кәсіпорынды техникалық жабдықтандыру
қажет. Бұл аймақтар үшін сыртқы сауда сферасындағы, шетел инвестициясын
тартудағы ірі кәсіпорындарды жекешелендіру жағдайын анықтаудағы мемлекеттік
реттеу мәселелері ерекше орын алады.
Елдің азық-түлік қорын қалыптастыратын аймақ тобы үшін экономикалық
тұтқалар мен ынталар халықты жұмыспен қамтуды өсіру және ауыл шаруашылық
өнімін өңдеуді тереңдету, техникалық қызмет көрсету орталықтарын, көтерме
азық-түлік нарығын, сауда үйлері мен биржаларын, маркетингтік қызмет,
лизингтік компания ұйымдастыру мақсатында шағын және орта бизнесті дамытуға
мүмкіндік етуі керек.
Экологиялық нашар және артта қалған аймақтар және де депрессивті шағын
және орта қалалар мен шалғай аудандар үшін мемлекеттік реттеу әдістері
экономиканы белсендіру және халыққа әлеуметтік қолдау көрсету мен
экологияның және әлеуметтік-экономикалық дамуды жақсарту бойынша белгілі
бір жобаларды және мақсатты кешенді бағдарламаларды жүзеге асыруға, сонымен
қатар шетелдік технологиялық және гуманитарлық көмек тартуға араласуға
бағытталуы керек (11).
Республикалық билік ең алдымен аймақтықинвестициялық банктар мен
қорлардың қызметін заңды және нормативті-құқықтық қамтамасыз ету арқылы
аймақтарға қолдау көрсетуі тиіс. Экономиканы мемлекеттік реттеу аймақтың
потенциалын анығырақ ашу мақсатында аймақтарды әртүрлі бағыт қағидасы
бойынша жүргізілуі қажет.
Экономиканы реформалаудың нақты мақсатының негізгі параметрі аймақ
экономикасының әлеуметтік тапсырмаларды шешуге, өмірдің жоғары деңгейіне
жетуге бағытталғандығы болып табылады. Ол үшін республикалық, аймақтық және
жергіліктіоргандардың инвестиция облысындағы қызметін заң негізінде шектеу,
кәсіпкерлік қызметті ынталандырудың аймақтық механизмін әзірлеу,
аймақтардаға жағдайды үнемі мониторингке алу және алған мәліметтерді
саясаттық әзірлеу үшін уақытылы пайдалану қажет.
Мемлекеттік реттеудің құралдарының жиынтығы келесі негізгі элементтерді
қамтиды:
1) Экономикалық болжау – экономиканың болашақ жағдайын және
онымен байланысты сфералар жағдайын көріп білу.
2) Индикативті жоспар (болжау) әзірлеу – елдің барлық
шаруашылық кешенінің дамуын болжау.
3) Шаруашылық етуші субъектілердің белгілі бір тобы бойынша
адрестік жоспар әзірлеу және жүзеге асыру.
4) Шаруашылық етуші объектілерге жаната әсер етудің құралдарын
қолдану.
5) Елдің (аймақтық) әлеуметтік-экономикалық дамуының
басымдылықты тапсырмаларын шешу бойынша мақсаттар кешенді
бағдарламалар әзірлесу және жүзеге асыру.
Эканомикалық болжау - әлеуметтік эканомикалық дамудың
стратегиасын және практикасын әзірлеу, дамудың мақсатын анықтау үшін
бастапқы негіз болып табылады.
Эканомикалық дамуды болжау – бұл барлық эканомикалық немесе
оның аймақтарының жеке сферасының көп салалы кешеннің даму
бағдарламасын әзірлеу және жүзеге асыру (12).
Бағдарламаларды әзірлеу және жүзеге асырудың маңызды қағидалары:
1) мақсатты бағытталғандығы, яғни алдын-ала бекітілген және
сандық анықталған мақсаттық құрылымға жетуге бағытталған
шаралар;
2) жүйелік – мақсаттқа жету үшін қажетті өзара байланысқа
шаралар жиынтығы, осы шаралардың елдің және аймақтық даму
жағдайымен байланысты;
3) ресурстармен қамтамасыз етілуі – алдын-ала белгіленген
бағдарлама шаралары материялдық, еңбек және қаржы
ресурстармен қамтамасыз етіледі;
4) Басымдылық – бағдарламаларды әзірлеу және жүзеге асыру
кезінде проблемаларды маңыздылық деңгейін анықтау.
Экономикалық қызметті жүзеге асыруды үнемі сұраныс пен ұсыныстың тепе-
тендігі қамтамасыз етілетін қандай да бір ауытқулар болып отырады.
Сондықтан шаруашылық ету жүйесіне әкімшілік араласу, іскерлік белсенділікті
ынталандыру және ұстап тұру жолымен жетілген нарық жағдайына тек максималды
жақындауға ғана мүмкіндік бар. Бұл әсер етулер реттеудің инвестициялық,
ақшалай қаржылық, салықтық, эспортты-импорттық нормаларға негізделеді.
Бірақ аймақтық деңегейде бұл реттегіштер берілген аймақ өкілдігімен
шектелген. Ал, тікелей қаржылық-ақшалай реттеу аймақтық деңгейде несие
сақтандыру және басқа да қаржылық мекемселердің жанама әсерін санамағанда
жүзеге асырылмайды (13).
Аймақтық және мемлекеттік мүдделер жоғары деңгейде аймақтағы өндіріс
масштабымен байланысты, соған сәйкес халық санына байланысты болып
табылады. Сондықтан халықтың, жұмысбастылықтын, кірістің және өндірістік
өсу біршама шартты, аймақтық дамудың сандық көрсеткіштері ретінде
қаласьтыруға болады. Аймақтық және мемлекеттік мүдделердің өзара
әрекеттестігінде субъектісі ретінде орталық басқару орган (үкімет) және
жергілікті басқару органдары мен халық болып табылады. Қаншама, аймақтық
және мемлекеттік мүдделері экономикалық өсумен байланысты болғандықтан,
аймақтық саясат өзіне өндірісті орналастыруды қосады. Бұл өзінің
спецификалық мүдделері бар тағы бір топты талдауға айналдырады - өндіріс
қаражатының меншіктігі. Ірі кәсіпорындар аймақтық мүддені ескермейді, ал
кіші кәсіпорындар жергілікті нарыққы жұмыс істейді.
Жалпы аймақтық экономиканы дамытуды мемлекеттік реттеу маңызды
мәселелердің бірі болып табылады. Сондықтан, мемлекет тарапынан көптеген
шаралар жүргізілуде.
Аймақтық дамудың басты мақсаты аймақтардың экономикалық құрылымын
жетілдіруге көмек көрсету. Әртүрлі деңгейдегі және әртүрлі мақсатты
бағыттардағы аймақтық бағдарламаларды жүзеге асыруды аралас тұтқаларды
қолдану қажет: жанама әсер ету және бақылау түрінде болып табылады.
Мемлекеттік мүдделерді орындаушылар болып мемлекеттік аймақтық
инвестициондық компаниялар шығуы мүмкін. Сонымен қатар, аймақтық
ьэкономикалық және инвестициондық саясатты жүзеге асыру үшін аймақтар
орталық үкіметпен құрылған аймақтық даму компаниясының үлесіне кіре алады
немесе оларды бірігіп аймақтық келісім ретінде құру немесе оларды өз
мақсаттары үшін жеке өзщі ұйымдастыру қажет.
Секторалық ынталандыру тек құрылымдық және өндірістік саясаттың ғана
тапсырмалары емес, сонымен қатар жеке жағдайларда аймақтық экономикалыұ
саясат тапсырмалары ретінде де қарастырылады. Әсіресе, бұл қызмет секторына
қатысты болып табылады. Қазіргі кезде қызмет секторын күшейту оларды
ынталандыру қажет (12).
Жоғарыда айтып өткендей, көптеген үкімет ұлттық және аймақтық деңгейде
құрылымдық бейімделуге икемділігі мен қабілеттілігі үшін кіші фирмаларды
қолдайды. Кейбір елдерде кіші фирмаларға басты түрде аймақтық микросаясат
арқылы жүзеге асырылатын қаржылық көмек бөлінеді: жеке капитал жоғары
тәуекелдіктен өзінің қаражатын аймақ экономикасына қосуға қарсы
болғандықтан іске асатын құрал-жабдықтарды модернизациялау және жаңасын
иеленуді қаржыландыру, қарыз және несиелерді сақтандыру, инвесторлар үшін
салық жеңілдіктері, ұзақ мерзімді несиелеу жөніндегі бағдарламалар жасап
шығарылады. Сондықтан, кәсіпкерлікті ынталандыру аймақтық билік
органдарының тапсырмасы болуы тиіс.
II бөлім. Шығыс Қазақстан облысындағы Үржар ауданының экономикасын
мемлекеттік реттеу ерекшеліктері.
2.1. Үржар ауданының әлеуметтік экономикалық даму жағдайын талдау.
Шығыс Қазақстан облысының қарамағына қарайтын Үржар ауданы облыстық
оңтүстік - шығыс бөлігінде Тарбағатай тауларының оңтүстік беткейінде
орналасқан. Ауданның жер көлемі 23,4 мың шақырым квадрат. Халықтың саны
91617 адам. Елдімекендердің саны – 63, ауыл округтерінің саны – 27.
Әкімшілік және мәдениет орталығы – Үржар ауданы. Аудан Қытай Халық
Республикасы және Алматы облысының Алакөл ауданымен шекаралас.
Шығыс Қазақстан облысының Үржар ауданының бағалы пайдалы қазбалары,
энергетикалық, жер, су, орман ресурстары, сонымен қатар еңбек ресурстары
сияқты табиғи ресурстарға бай өнеркәсіптік және ауылшаруашылық потенциалы
бар аудан. Бұл аудан ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру саласында негізгі
орынды алады, оның ішінде дәнді дақылдар, басқа аймақтармен салыстырғанды
астық егісі жоғары. Табиғи жағдайы мен шаруашылық жері құнарлы болғандықтан
ауыл шаруашылық егістігін көтеруге мүмкіндік береді, оның ішінде
экономикалық жоспарда жақсы дамыған май және дәнді дақылдар егістігі болып
табылады. Басты саласы – егін шаруашылығы (өндіріс құрамының 60%-н құрайды)
болып табылады.
Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру жылдан жылға өсіп жатыр, мысалы, 2001
жылы ауыл шаруашылықтың жалпы өнім көлемі 4218,2 млн. теңге болса, 2002
жылдың 12 айы ішінде 5925,783 млн. теңгені құрады, яғни 40,5% көбейді.
Сонымен қатар дәнді дақылдардың жалпы жиыны 127240 тонна болды. Орташа
өнімділік бір гектордан 23,6 центнер құрады. Ал, күнбағыс өнімі - 32190
тонна, картоп өнімі 42060 тонна, көкөніс – 27100 тонна болды. Ағымдағы
жылда егін шаруашылығының жалпы өнім көлемі 3 млн. 739 мың 778 теңгені
құрады. 2002 жылы ағымдағы жылдың асиығына күздік және жаздық егістің жер
көлемі 126248 га. құрады, бұл өткен жылдың сәйкес кезенінің деңгейінен
31105 га немесе 132,7 %-ға көп. Барлық егістік жер құрамында біршама
салмақты үлесті шаруаның шаруашылығы – 77549 га. (61,4%), жауапкершілігі
шектеулі серіктестігі және тағы басқалары 13874 га. (11%) құрайды (14).
Егістіктердің құрылымында ең көп жеке салмақты дәнге күнбағыс алуда –
63113 га. алады. Жазғы дәнді дақылдар егісі 50577 га., яғни жалпы егіс
көлемінің 40,1%-н құрайды, оның ішінде жазғы бидай 45202 га. (89,4%), арпа
3732 (7,4%), дәнге акугері 1346 га. немесе жазғы дәнді дақылдар құрамының
2,7%-н құрайды. Өткен жылдың сәйкес кезеңіне қарағанда жазғы дәнді
дақылдар егістері 7066 га. немесе 116,2%-ға өсті, сонымен қатар картоп
егісі өтаен жылмен салыстырғанда 307 га немесе 119,2%-ға өсті.
Күзгі бидай егістіктері 3534га құрады немесе 2001 жылдың сәйкес
кезеңімен салыстырғанда 2017 га. болды. Жауапкершілігі шектеулі серіктем-
стік және шаруа қожалықтарының үлесіне 3106 га. тиеді, яғни күзгі бидайдың
жалпы егіс көлемінің 87,9 %-н құрайды. Ағымдағы жылы заңды тұлға бойынша
барлық егістік жер көлемі 13874 га. құрады, яғни өткен жылдан көбейді
дегенді білдіреді.
Ал, мал шаруашылығы, әсіресе жеке меншік шаруашылықтара дамыған. 2002
жылы мал шаруашылығы өнімінің нақты өндірілгені: ет – 11777 тонна, сүт
45660 тонна, жүн 404 тонна, жұмыртқа 9168 мың дана, бір жем-шөпті сиырдан
сүт – 2317 кг. құрады. Осы жылдағы мал басының саны, оның ішінде: ірі қара
мал – 45102 бас, оның ішінде 20420 бас сиыр, ешкі мен қой – 137568 бас,
жылқы 11454 бас, шошқы 51654 бас, немесе 240 басқа көп, құстар – 73565 бас
немесе 83456 басқа көп өткен жылмен салыстырғанда. (14)
Жалпы агроөнеркәсіптік кешенді дамыту барысында осы ауыл шаруашылық
саласы маңызды орынды алады. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев осы уш жылды, яғни 2003-2005 жылдарын ауыл жылы деп атауына
ьайланысты, қазіргі кезде ауылды жерлерді көтеру бойынша көптеген
бағдарламалар, жоспарлар жасалып жүзеге асырылып жатыр. Ауыл
эклнлмикасын, әлеуметтік жағдайын, халықтың әл-ауқатын көтеретін басты
салалардың бірі ауыл шаруашылықты дамыту мәселесі маңызды орында тұр.
Осыған орай, арграрлық өнеркәсіп басты салалардың бірі болып
табылғандықтан, ауыл шаруашылықты, өнеркәсіптерді, кәсіпкерлікті, оның
ішінде шағын және орта бизнесті дамытуды және тағы да басқа салаларды
дамыту басты орын алады. Осыған байланысты аграрлық саясаттың негізгі
тапсырмалары болып табылады:
- нарық қажеттілігіне бағытталған өнімдерді өндірудің
технологиялық және ұйымдастырушылық құрылымын қалыптастыру,
толық бәсеке қабілетті қайта құруларды жалғастыру;
- жер реформасын тереңдету;
- ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілерге мемлекеттік қолдаудың
тиімді жүйесін құру;
- ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өндеуді тереңдету және
халықтың жұмысбастылығын көтеру үшін ауылды жерлерде шағын
және орта бизнесті дамыту (15).
Үржар ауданында беделді сала ауыл шаруашылық болып табылады. Осыған
орай, аймақтың дамуы біріншіден, ірі ауыл шаруашылық тауар өндірушілердің
келешекте дамуы мен байланысты болып табылады. Сонымен қатар,
өнеркәсіптерді дамыту беделді бағыттардың бірі болып саналады, әсіресе
бәсеке қабілеттілігі жоғары тамақ өнімдерін өндіру мен ауыл шаруашылық
өнімдерін өндеумен айналысатын өнеркәсіптері жатады.
Үржар ауданы бойынша өнеркәсіптік өнім көлемі 2002 жылы 798 млн.
теңгеге орындалды. 2003 жылдың бірінші кезеңінде ауданның өнеркәсіп
кәсіпорындары 165547 мың теңге соммасына халықтың тұтыну тауарларын
өндірді, бұл 2002 жылдың орындалуымен салыстырғанда 130,7%-ды құрады.
Күнбағыс майын шығару 473 тоннадан 637 тоннаға дейін немесе 134,6%-ға,
макарон өнімдері 18 тоннадан 43,8 тоннаға немесе 243,3%-ға, колбаса
өнімдері 54,1 тоннаға немесе 150,3%-ға, көмір өндіру 2229 тоннаға немесе
177%-ға көтерілді. 2002 жылы тұздалған балық шығару 10 тоннаға жетті,
сонымен қатар ұн шығару 72,8%-ды , нан-тоқаш 95,8%-ды, сусындар 52,7%-ды,
жем 43,8%-ды құрады. Нарықтық қатынастар шығарылған өнім саласы мен тауар
нарығындағы бәсеке қабілеттілігін, қажеттілігін анықтай отырып өнімді
өндіру бойынша өзінің қажеттіліктерін ұсынады.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік “Үржар-су” 2003 жылдың бірінші
кезеңінде аудан орталығы халқына 9530 мың литр ауыз суын шығарды немесе
2002 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 102,8%-ға көп. Жалпы ауданның
комуналды қызметі халықты ауыз сумен қамтамасыз етумен айналысуда.
Сонымен қатар, көлік құрылысы, байланыс жүйелері, пошталар дамыған.
Ауданның көлік мекемелері, меншік жүк көлігін ескермегенде жалпы сомасы
10731 мың теңгеге 11000 тонна жүк тасыды. Жауапкершілігі шектеуші
серіктестік “Құлагер” автокөлігі ауданның барлық бюджет мекемелерінің тос
көмірдің толық қажеттілігін өз уақытында қамтамасыз етті. Жолаушы таситын
көлігімен жергілікті және қалааралық сапар желісінде 73,8 мың жолаушы
10007,7 мың теңге соммасына тасылды. Жолаушылар паркіне жетекшілік ету
өзінің нәтижелерін беретін қолайлығы жоғары автобустар халықаралық
маршруттарға жіберілді. Жаңа маршруттар ашылды, тасымалдау жаңайы жақсарды.
Байланыс қызметін іске асыру көлемі 101%өды құрды немесе жоспар бойынша
19013мың теңге болған, осының ішінде орындалғаны 190202 мың теңгені құрды.
Аудан ауылды жерлерді көрсететін жаңа құрылыстармен көбеюде. 2003 жылы
жергілікті мағыналы аудандарды көлік жолдарын тазалау және жөндеуге 13457
мығ теңге бөлінді. Осы жылдың бірінші кезеңінде қыс кезінде жол тазалауға
10433 мың теңге бөлінді. Тұрғылықты жерлер ішіндегі жолды тазалау мен
жөндеуге 3000 мың теңге бөлінді. 2003 жылдың бірінші кезеңінде қалалар мен
тұрғылықты жерлердің көшелерін жөндеу құрылысына 5 млн. теңге бөлінді.
Жалпы өнеркәсіп кәсіпорындарын тексеру қорытындысы бойынша көптеген
кәсіпорындардың жақсы көрсеткіштермен жұмыс істеп жатқанын дәлелдеді. Олар
“Үржар астық” акционерлік қоғамы, Үржар ет комбинаты, ШМК “Атамекен”,
аудандық байланыс торабы және тағы басқалар. Үржар ауданы кәсіпорындардың
өнімдері ауданнан, облыстан тыс жерлерде сұраныста болып табылады және
аудан тұрғындарының қажеттілігін толығымен қанағаттандырады (14).
Жалпы, өнеркәсіптін дамуы 2002 жылы Үржар ауданы бойынша өнеркәсіптік
өнім көлемі 798,0 млн. теңгеге орындалды. Берілген қажры соммасын иелену
процесінде 2002 жылы шығарылған өнеркәсіптікөнімнің жалпы көлемінен 82,3%
үлесін құрайтын ауыл шаруашылық өндірісіндегі өнімді қайта өңдеумен
айналысатын кәсіпорын белгіленген. Тамақ өнімдерін өндіру шығарылатын өнім
көлемін орындаудан 34,6%-ды құрады. Ауданның әлеуметтік-экономикалық даму
жөніндегі индикативтік жоспары бойынша 2003 жылдың он екі айы ішінде
өнеркәсіптік өнім көлемін 829,9 млн. теңге немесе 104%-ға көтеру
жоспарланып отыр.
Ауданның әлеуметтік жағдайын қарастыратын болсақ, халықтың
жұмысбастылығы және еңбек ресурстары бойынша ағымдағы жылдың бірінші
квартолында жұмысбастылық орталығына еңбекке орналасу мәселесі бойынша 185
адам өтініш жасады, яғни өткен жылға қарағанда 47%-ға азайғаның білдіреді.
2003 жылдың сәуір айындажұмыссыздар саны 1481 адамды құрады. Экономикалық
белсенді халыққа жататын тіркелген жұмыссыздар үлесі 3,5%-ға төмендеді.
Тіркелген жұмыссыздар санына ұзақ уақыт бойы (бір жылдын аса жұмыс
істемейтіндер) 86,4%, бұрыннан жұмыс істемегендер 10,6%, жиырма төрт жасқа
дейінгі жастар 8,1%, әйел адамдар 35,7%-ы жатады. Жұмыстылық орталығында
есепте тұратын тұлғалардың 91,0%-ы 30-50 жас аралығындағы жұмысқа қабілетті
адамдар. Жоғары және орта кәсіби ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- -----
-3
1 Қазақстан Республикасының экономикасын аймақтық басқарудың теориялық
және әдістемелік аспектілері.-------------5
1.1 Қазақстан Республикасының экономикасын мемлекеттік
аймақтық басқару негіздері-------------------------- -----------------
---------5
2. Қазақстандағы аймақтық экономикалық саясат түсінігі және
мәні.------------------------------ -----------------------------------
-----------------9
3. Қазақстан Республикасындағы аймақтық дамытуды мемлекеттік
реттеу----------------------------- ----------------------------------
---------------15
2 Шығыс Қазақстан облысындағы Үржар ауданының экономикасын мемлекеттік
реттеу ерекшеліктері.----------------20
1. Үржар ауданының әлеуметтік – экономикалық даму жағдайын
талдау----------------------------- ---------------------------------
---------------20
2.2 Үржар ауданының әлеуметтік – экономикалық жағдайын көтеру
жөніндегі индикативтік жоспары------------------------
-----------------28
2. Аймақ экономикасын инвестициялау ерекшеліктері мен
проблемалары----------------------- ----------------------------------- --
------37
2. Аймақтағы экономиканы мемлекеттік реттеуді
жетілдіру-------------------------- -----------------------------------
45
3.1 Қазақстан Республикасындағы аймақтық басқару механизмін жетілдіру
жолдары---------------------------- ----------------------------------- ------
----------45
2. Аймақтық дамудың негізгі басымдылықты бағыттарын
анықтау---------------------------- ----------------------------------- ---
---------48
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ------
----------------------------------- -------------------------55
Пайдаланылған әдебиеттер------------------------- ---------------------------
----------------------------------- 58
Қосымшалар------------------------- ----------------------------------- --60
Кіріспе.
Бүгінгі күнде қазіргі экономиканы тереңінен талдау қажеттігі, оның
бүтіндей сипаттамасы, тұрақтылығы, әлсіз жағдайларын анықтау қажеттілігі
өзекті тапсырмалардың бірі болып тұр. Әлеуметтік - экономикалық
реформаларды ғылыми негіздеу үшін нарықтық қатынастардың дамуы мен
қалыптасуы жағдайында үлкен мәнге аймақтық экономика ие болып отыр.
Қазіргі кезде негізгі шаруашылық ету қызметі аймақтарда жүзеге
асырылады. Оларға өздігінен әлеуметтік –экономикалық мәселелерді шешуге
және аймақаралық байланыстар жасауға мүмкіндік берілген. Әр аймақ
еліміздегі шаруашылық кешенді белгілі бір орынды алады, осыған қоса басқа
аймақтармен бүтіндей экономикалық бірлікті құрайды.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасындағы әр аймақтың өзіндік табиғи
ресурстары, оларды орналастырудағы ерекшеліктері, ұлттық және тарихи
белгілері, экономикалық даму деңгейі, өзіндік шаруашылық құрылымы бар.
Соңғы жылдары нарықтық қатынастарға өту барысында аймақтық
экономиканың мәнi ерекше. Аймақтың экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу
қазіргі кездегі тез арада шешуді талап ететін проблемалардың бірі болып
отыр.
Аймақтық дамуын мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаты - аймақтарға
экономикалық өсуге жету арқылы бүкіл республикалық экономиканы жақсартуды
қамтамасыз ету.
Бұл жұмыстың мақсаты – аймақтың әлеуметтік – экономикалық даму
ерекшеліктерін ескере отырып, мемлекеттік реттеуді тиімді жүргізу жолдарын
анықтау, аймақ экономикасын дамыту болып табылады.
Аймақтық экономиканың пәні Қазақстан Республикасының өндіргіш
күштері әлеуметтік –экономикалық аумақтың орналастыру және оның
экономикалық салаларын дамыту, аймақтардың маңызды табиғи экономикалық,
демографиялық және экологиялық ерекшеліктерін, оған қоса аймақарлық, ішкі
аймақтық және мемлекет аралық экономикалық байланыстарды зерттейді.
Аймақтық экономика өзінің зерттеулерінде ғылыми әдістер кешенін
қолданылады, яғни баланстық, картографиялық, жүйелілік, экономика-
математикалық және статистикалық әдістер қазіргі кезде аймақтық деңгейде
басқарудың қызметтері мен әдістері экономикалық, әлеуметтік және әкімшілдік
бағыттарының бірігуіне негізделеді.
Бұл бітіру жұмысындағы барлық аймақтар үшін жалпы аймақтық
тапсырмалары:
- бұл экономика құрылымын реформалауды жүзеге асыру:
- жеке аймақтарды депрессифті жағдайдан шығару:
- әлеуметтік, нарықтық инфрақұрылымды дамыту:
- экономиканы тұрақтандыру:
- аймақаралық көлік жүйесін дамыту:
- экалогиялық қауіпсіз жағдай туғызу:
- кәсіпкерлікті дамыту.
Жалпы, аймақтық экономиканың негізгі тапсырмасы, аймақтардың
экономикалық және әлеуметтік даму стратегиясын жасап шығару болып табылады.
Бітіру жұмыстың құрылымы негізінен 3 бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде
жалпы аймақ, аймақтық саясат түсінігі, оларды жүзеге асыру қарастырылған.
Екінші бөлімінде Шығыс Қазақстан облысы Үржар ауданының әлеуметтік
экономикалық жағдайын талдау және аймақты дамыту жөніндегі индикативтік
жоспар құрылымы қарастырылған. Үшінші бөлімде аймақ экономикасын жетілдіру
басымдықтары жазылған. Және қорытынды, кіріспе, пайдалынылған әдебиеттер
тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Жалпы аймақ экономикасын дамыту, елiмiздiң әлеуметтiк – экономикалық
жағдайын жақсарту маңызды мәселелердiң бiрi болып табылады.
I бөлім. Қазақстан Республикасының экономикасын аймақтық басқарудың
теориялық және әдістемелік аспектілері.
1. Қазақстан Республикасының экономикасын мемлекеттік аймақтық басқару
негіздері.
Соңғы жылдары экономиканы аймақтық басқару мағынасы көп қолданылып жүр.
Қазіргі кезде, негізгі орынды әлеуметтік-экономикалық және экологиялық
мақсаттар, сонымен қатар еліміздің экономикалық даму жетістіктеріне жету
жолдары алады.
Аймақтық экономика – бұл экономика білім жүйесіндегі ең маңызды
салалардың бірі болып табылады. Аймақтық экономикалық пәні Қазақстан
Республикасының өндіргіш күштерін әлеуметтік-экономикалық аумақтық
орналастыру және оның экономикалық салаларын дамыту, аймақтардың маңызды
табиғи-экономикалық, демографиялық және экологиялық ерекшеліктерін, оған
қоса аймақаралық, ішкі аймақтық және мемлекетаралық экономикалық
байланыстарды зерттейді. Басқаша айтқанда, аймақтық экономиканы зерттеудің
маңызды құралы болып қоғамдық ұдайы өндірістің кеңістіктік аспектісін
зерттеу болып саналады.
Аймақтық экономика білімнің ғылым саласы ретінде, аймақтық аспектіде
әлеуметтік инфрақұрылымының және өндіргіш күштердің барлық элементтерінің
қағидаларын, заңдылықтарын зерттеумен, талдаумен және болжаумен айналысады,
сонымен қатар экологиялық талаптары мен әлеуметтік-экономикалық дамытудың
жалпы стратегиясын қосқанда өндіргіш күштерді орналастыру бағыттарын
негіздеумен; республика мен аймақ экономикасын және аймақаралық
экономикалық байланыстарын зерттеумен, шаруашылық аумақтық ұйымын
зерттеумен айналысады.
Аймақтық экономика Қазақстанның табиғи ресурстық потенциалын, оның
аймақтарын, тұрғындарын, еңбек ресурсын және қазіргі демографиялық
проблемаларын қарастырады, сонымен қатар нарықтық қатынастардың құрылу және
оның аймақтарының экономикалық деңгейін талдайды. Әлемдік шаруашылық
жүйесінде еліміздің алатын орнын, экономикасының құрылмдылық қайта құру
бағытын, нарыққа өту кезіндегі өндіргіш күшті орналастыру факторларын
анықтайды және шаруашылық құрылымын зерттеп, оны тиімді пайдалану жолдарын
қарастырады (1).
Аймақтық экономика анықтамасына келмес бұрын, бірінші территория
аймақ деген ұғымдарға түсінік беріп өтелік. Территория – бұл географиялық
жағдаймен және тағы басқа да белгіленген белгілі бір территорияны
сипаттайтын, жердің беткі қатты шектелген бөлігі. Әртүрлі белгілері бойынша
басқалардан ерекшеліктерін және оның элементтерін құрайтын өзара байланысты
бүтінділікке ие территорияны анықтайды. Аймақ территориядан белгілі бір
мақсаттары жәнее тапсырмаларымен ерекшеленеді. Әр ғылымда аймақты бөлуде
өзінің критериялары қолданылады:
- экономикалық-әкімшілік басқару диспозициясы;
- еңбекті аумақтық бөлудегі рөлі;
- әлеуметтік-экономикалық роблемаларды шешу;
- экономикалық кеңістік – бұл олармен байланысы: жергілікті
пунктер, егістік, жерді иелену, көлік инженерлік торабы және тағы
басқа.
Әр аймақтың сыртқы экономикалық кеңістікпен байланысты өзіндік
экономикалық кеңістіктің сапасы келесідей сипаттамалармен анықталады:
- тығыздық ( халық саны, жалпы ішкі өнім, негізгі капитал, табиғи
ресурстар);
- орналастыру (тең көрсеткіштер, халықты бөлу, экономикалық
қызмет);
- байланыстылық (экономикалық байланыстардың қарқындылығы, тауар,
капитал, еңбек қозғалысының жағдайы).
Аймақтық экономика – бұл табиғи экологиялық жағдайлармен тығыз
байланысты, еліміздің территориясының және оның аймақтарының әлеуметтік-
экономикалық процестерін, өндіргіш күштерді орналастыру және дамытуды
зерттейтін ғылым саласы болып табылады (2).
Соңғы жылдары нарықтық қатынастарға өту барысында аймақтық экономиканы
дамыту мәселесіне көп көңіл бөлінуде. Қайта құру процестерде туындайтын
барлық проблемалар аймақтық факторлар мен жағдайлардың іс-әрекетімен тығыз
байланысты. Аймақтық экономиканы дамыту мақсаты, тек әлеуметтік бағытталған
ғана емес, мемлекетпен ретелетін нарық қүру болып табылады. Осындай реттеу
жалпы аймақтың халық шаруашылығының тиімді қызмет ету жағдайын жасау керек.
Ең алдымен, бұл тиімді, яғни аймақтың мамандануы, еңбек ресурстарын
пайдалану және шығынды минималдау мен табиғи жағдайларға байланысты.
Аймақтық экономика өзінің зерттеулерінде ғылыми әдістер кешенін
қолданады, оның ішінде баланстық әдіс маңызды болып табылады. Салалық және
аймақтық баланс жасау нарықтық маманданған салалар, территориялық кешенді
толықтырушы, яғни алдағы салалардың да, халықтың қажеттілігін қамтамасыз
ететін, салалар және қызмет сферасындағы салалар арасындағы дұрыс қатынасты
таңдауға мүмкіндік береді. Баланстар (тепе-теңдіктер) санымен қатар тиімді
аймақаралық және аймақ ішіндегі байланыстарды дайындау үшін де қажет.
Кәсіпорын жылжуын экономикалық негіздеу (кәсіорынды құрал-жабдықпен қамту,
құрылыс орнын анықтау, оны шикізатпен, энергиямен, сумен, жылумен, еңбек
және басқа ресурстармен қамтамасыз ету есебін жұргізу үшін аймақ таңдау)
баланстық әдістің мазмұнын құрайды. Аймақ экономикасының негізгі аймақтық
өндіріс және өнімнің негізгі түрлерін тұтыну тепе-теңдігі (балансы) кіреді.
Аймақтық байланыстарды құру үшін өнделетін әдістер қолданатын үлкен
жобалы жұмыстар мен эксепдициялар алдын-ала жүргізілуі тиіс. Салалық және
аймақтық баланстар құру аймақтың кешенді даму деңгейін, оның дамуындағы
диспропорциялардың болуын анықтауға мүмкіндік береді.
Аймақтық экономиканы зерттеудің ерекше әдісі картографиялық әдіс болып
табылады. Аймақтық экономикадағы карта тек зерттеу обънктісі ғана емес, ол
сонымен қатар өндіріс күштерінің жылжуы және аймақ экономикасы туралы
ақпарат алудың көзі болып есептелінеді. Карталарды, картоестелерді,
картограммаларды, картодиаграммаларды қолдану арқылы орналастыру
ерекшеліктері ғана емес, сала мен аймақтардың даму деңгейін сипаттайтын
статистикалық мәлімметер де есте қалады.
Жүйелік талдау – бұл проблемаларды, шаруашылық құрылымын және ішкі
қарым-қатынастарды кешенді зерттеу, олардың өзара әрекеттерін зерттеумен
толықтырылып соңғы қорытынды тікелейжәне кері байланыстарды бікіртіру
негізінде жасалынатын ғылыми зерттеу әдісі. Жүйелік талдау кезеңділік
қағидасын қолданушы жан-жақты талдау болып табылады. Ол мақсатты құрудан,
тапсырмаларды анықтаудан, ғылыми гепотиза жасаудан басталып, өндірісті
орналастырудың тиімді нұсқасының ерекшеліктерін жан-жақты зерттеумен
аяқталады. Мұнда оптималдық қағидасы тиімділік, яғни халықтың қажеттілігін
көбірек қанағаттандыру болып саналады.
Өндіріс кұштерінің қозғалысы және аймақтардың шаруашылық даму
проблемалары күрделене түсуде, ал салалық және территориялық байланыстарды
нарық жағдайында басқару қиындап баруда. Сондықтан маңызды проблемаларды
қамтитын экономика-математикалық моделдерді әзірлеу және қолдану
қажеттілігі туындайды. Территориялық экономикалық процестерді экономика-
математикалық моделдеуді негізгі бағыттарын келесідей бөлуге болады:
- елдің экономикалық дамуындағы территориялдық пропорцияларды
моделдеу;
- шаруашылық салалары бойынша орналастыруды моделдеу;
- аймақтардың шаруашылық етуші кешендерін қалыптастыруды
моделдеу (3).
Математикалық аппараттардың терең өңделуіне қарамастан, ұзақ мерзімді
салдарлар ескерілмей қалуда. Сондықтан аймақтық экономикада статистикалық
әдіс, яғни стратегиялық мәліметтер негізінде индекстерді есептеу,
корреляциялық талдау, сонымен қатар таңдап зерттеу әдісі, бастылау
(генерализация) қолданылады. Барлық ғылыми әдістер бір-бірімен тығыз
байланысты және олар бірін-бірі толықтырады.
Нарықтық жағдайда аймақтардың рөлі және қызметі халықтың өмірінің
қызметі арасында экономикалық қатынастар қалыптастыруда көрінеді.
А.К.Осипов аймақтық рөлін толығырақ сипаттап, оның қызметтерін бөлді:
- институтционалды қызметтер – бір жағынан экономикалық дербесті,
екінші жағынан, халыққа еркін өмір сүру, қай жерде өміп сүруінен
тәуелсіз және әлеуметтік және заңды қорғамауына конституциялық
құқықты кепілдейтін, мемлекеттің жалпы экономикалық бірлігінің
саясатын анықтайды;
- экономикалық қызметтерді, елдің ұлттық қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге, экономикалық қызметті еркін жүзеге асыруға
мүмкіндік және жағдай туғызуға бағытталған;
- әлеуметтік қызметтері, халықтың әлеуметтік дамуын, аймаққа
экономикалық потенциалын қамтамасыз ету мүмкіндіктері мен құқығын
кепіл етеді;
- экологиялық қызметтері, халықтың дұрыс өмір сүруін қамтамасыз
етеді, табиғи қорғау және басқа да қоршаған ортаны жақсарту
бойынша шараларды жүзеге асырады (4).
Қазіргі кезде аймақтық деңгейде басқарудың қызметтері мен әдістері
экономикалық, әлеуметтік, әкімшілдік бағыттардың бірігуіне негізделеді.
Реттеудің нарықтық әдістері жалпы танылған маркетинг жүйесі мен
экономикалық тұтқалары мен ынталары арқылы мемлекеттік реттеуден шығады.
Мақсаттар мен тапсырмалар жүйесі көзқарасынан қарайтын болсақ, аймақтық
экономика өзінің мазмұны бойынша қайшы, ал ең алдымен жалпы республиканың
мүддесі үшін дамиды. Осы кезде аймақтық ерекше экономикалық, әлеуметтік
және басқа да ерекшеліктерін ескере отырып аймақтық мүддені қолдау қажет.
Осыған байланысты аймақтық экономика, аймақтық экономикалық субъектілердің
мүддесін қолдап қана қоймпй, жеке аймақтардың мүддесін ескеретін
механизмнің рационалды қызмет етуіне жетуге мүмкіндік жасауы керек.
Қазіргі уақытта әрбір аймақ нарыққа кірудің әртүрлі стартты деңгейіне
ие. Сондықтан, аймақтық саясатта аймақтық экономикалық қайшылықтарын жоятын
әкімшілік және саяси шараларды қолдану ерекше маңызды.
Аймақтық экономиканы зерттеудегі басты артықшылықтары аймақтардың
экономикасына әсер ететін процестерді білу, әсіресе: еңбек бөлінісін
жетілдіру, аймақтық шаруашылықтарды территориялдық ұйымдастыру, экономика
құрылымдық қайта құру, халықаралық қауымдастықты және жеке аймақтардың
өндіргіш күштерін орналастыруды дамыту болып табылады. Нарықтық
қатынастардың құрылуы және даму барысында мамандану және шаруашылықтың
кешенді дамуы деген түсінік қалыптасады, яғни қазіргі кезде Қазақстанның
жалпы шаруашылық кешенінің қызмет етуін жақсарту үшін әр аймақтың жинақ
қорын көтеру ғана емес, сонымен қатар әрбір аймақ тұрғындарының мүдделерін
біршама толық қанағаттандыруды қамтамасыз ету қажет.
Аймақтардың дамуын болжау әдістемесі он бес жылға дейінгі кезеңді
қамтитын өндіргіш күшті орналастыру мендамытуды ретроспективті талдаудың
міндетті түрде жүргілуін қарастыруы керек. Бұл әдісте ретроспективті
кезеңде аймақтардың әлеуметтік даму аспектілерін бағалау, ішкі аймақтық
дифференциясын ескере отырып маңызды әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге
асыру деңгейі қарастырылуы тиіс. Табиғи, экономикалық және ғылыми
ерекшеліктерін ескеріп халықтың өмір сүру деңгейі бағалануы тиісті (1).
Экономикалық талдаудың басты бағыттары болып депрессивті зоналар мен
экономикалық өсуі тез территориялардың пайда болуы, аймақтық шаруашылық
кешенін құру және аймақтық ресурстарды пайдалану тиімділігіне нарықтық
маманданудың әсер етуін анықтау болып табылады.
Аймақтық экономиканың негізгі тапсырмасы аймақтардың экономикалық және
әлеуметтік даму стратегиясын жасап шығару болып табылады.
2. Қазақстандағы аймақтық экономикалық саясат түсінігі және мәні.
Қазіргі экономикалық әдебиеттерде нарыққа өту барысында аймақтық
экономикалық саясат мәселелеріне көп көңіл бөлінеді. Бірақ, аймақ саясаты
аймақтық экономикалық саясаттың нақты бір көзқарасы жоқ десек болады.
Аймақтық саясат – көпмағыналы ұғым, әртүрлі мәндерде кеңінен
қолданылады. Көбінесе осы ұғым қолданылатын сипаттамадағы негізгі үш
проблеманы көрсетуге болады:
1. Билік және атқарушы органдар және биліктің аймақтық
органдары арасындағы әртүрлі түрдегі қарым-қатынастарды
сипаттау;
2. Кәсіпкерлік және өмір деңгейі жағдайында мағыналы аймақтық
өзгешіліктерді игеру мақсатымен және территориялдық
құрылымды дамытуға мемлекеттің араласуы;
3. Аймақтық және саясатын сипаттауда: әлеуметтік, экономикалық,
өндірістік, аймақтық және тағы басқалар (5).
В.С.Жихаревич келесідей анықтама береді: “экономикалық саясат –
құрастырылған мақсаттарға жету мүддесінде аймақта өткізілген белгілі бір
концепцияны, экономикаға реттеуші әсер етуші”. Аймақтық экономикалық саясат
үш құраушылардан тұрады: субъект, объект және мақсаттар. Аймақтардың
өздерімен жүргізілген аймақтық саясат – бұл нақты бір территорияда
жергілікті жағдайларды қосқанда кеңістіктегі тараптайтын сферасының барлық
элементтердің өзара және келісілген бұзылмайтын дамыту үшін жасалуы тиіс.
Мемлекеттік аймақтық саясат жерлерде аймақтық саясаттық қабілетсіздігін
қамтамасыз етуге бағытталған. Аймақтық саясаттың объектісі – аймақ
арасындағы өзара байланытар және қатынастар.
Қазақстанның басты аймақтық мүддесі қазіргі кезде, жергілікті
құрылымдарды қолдау ретінде, Қазақстан Республикасының әрбір аймағы өзінің
ішкі потенциалын максималды қолдануы және мемлекеттік көмек мүмкіндіктеріне
көп сенбей жалпы қазақстандық жағдайлар құру болып табылады.
Орталық үкімет аймақтық саясаты елімізді дамытудың жалпы ұлттық
мақсаттары шегінде жүзеге асырылады және экономика жағдайына тәуелді.
Экономикалық дағдарыс кезеңінде экономикалық мақсаттарды иеленеді,
экономикалық өсу кезеңінде - әлеуметтік мақсаттар болады. Қазіргі уақытта,
Қазақстан үшін аймақтық даму мақсаттарына төмендегідей түрлерін пайдалану
пайдалы және мүмкін болып есептеледі:
1. Әр аймақтағы халықтың тұрмыс-жағдайы деңгейін
теңестіру. Еліміздегі жүргізілген реформалар аймақтық
бөліністердің тез көтерілуіне әкелді.
Аймақтық экономикасын дамыту ерекшеліктеріне
төмендегідей негізгі факторлар әсер етеді:
- өнеркәсіптік дамудың табиғи-шикізаттық база ерекшелiгi;
- еңбек потенциалының сипаты және тұрғындары;
- аймақтық шаруашылық жинақталған құрылымы;
- аймақтың шаруашылық жағдайда жиналған дәстүрлері;
- еліміздің басқа аймақтарымен экономикалық байланыстарды
дамытудың болмауы немесе қолда бар мүмкіндіктері.
1. Аймақтық даму мақсаты – дипрессивті аймақтарды құрылымдық қайта
құру. Бірінші мақсаттан айырмашылығы теңестіру саясаты жалпы
барлық мемлекет үшін жүргізілетінімен ерекшеленеді. Депресивті
аймақтарды қөұрылымдық қай құру тек ірі жалпы мемлекеттік
юағдарлама көмегімен жүзеге асырылады, кейбір аймақтарда бұл
тапсырманы орындай үшін қажет ресурстардың жетіспеушілігі
болады. Мемлекеттің негізгі функциясы, артта қалған
территорияларды жоғары дамудағы аймақтардың деңгейіне дейін
көтерілу, бірақ халықтар зардап шекпеуі тиіс.
2. Аймақтардың кешенді дамуы бірдей деңгейде жалпы мемлекеттік
сияқты экономикалық дамудың жеке аймақтық мақсатымен сәйкес
келеді. Жергілікті аймақтық мүдделер берілген территорияның
барлық элементтерінің тепе-теңдік дамуымен келісіледі.
3. Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету. Бірақ бұл мақсатты
жүзеге асыруда ауырлық түсіп тұрған аймақтарға экономикалық
өсуді көтеру қажеттілігін ұмытпау керек (6).
Мемлекеттің аймақтық саясаты – мемлекет пен аймақ арасындағы өзара
қатырастар ретінде әсер ететін және кеңістіктік, аймақтық аспектіде
еліміздің экологиялық. әлеуметтік, экономикалық, саяси басқару бойынша
қызмет сферасы болып табылады.
Аймақтық саясаттың мәні және тапсырмалары бар және оларды жүзеге
асырудың тәжірибелік жолдарының көзқарастары бар. Аймақтық саясат
тапсырмаларын нақты қою үшін еліміздің кеңістікті айырмашылық себептерін
көрсету қажет. Оларға жататындар төмендегідей:
- еліміздің жеке аймақтарындағы кәсіпкерлікті және табиғи-климаттық
жағдайының айырмашылығы;
- аймақтың продуктивтілігін анықтайтын табиғи ресурстарды пайдалану
бағыты, саласы және масштабы. Бұл фактор тек ауыл шаруашылық,
пайдалы қазбаларды шығару ғана емес, өнеркәсіпті орналастыру
жағдайына және халықтың өмір сүру жағдайын ұйымдастыруға да әсер
етеді;
- аймақтың терең немесе қатпарлы жағдайы, соның әсерінен көлік
шығыны, баға өсуіне әкеледі. Бұл аймақтың көлік және байланыс
қызметтерінің нашарлығына оның экономикалық дамуын қиындатады;
- инновация енгізумен артта қалуы, өндірістің ескі құрылымы;
- агромеграциондық артықшылық (аймақтағы салааралық байланыстардың
қиылуы) және агромеграциондық жетіспеушіліктер (қайта
орналастыру);
- елдің экономикалық дамудағы тенденциясы;
- тауар өндірісіне әсер ететін технологиялық даму стадиясы;
- жалпы және аймақтық саясаттың формалары, саяси жағдайы;
институтционалды факторы: аймақтық автономия деңгейі, аймақтық
даму тарихы және басқалары;
- орналастырудың физикалық факторлары: аэропорт, көлік жүйесі,
өндірістік алаңдардың бар болуы немесе жоқ болуы, байланыс
жүйелерін қамтамасыз етілуі, өндірістік инфроқұрылым;
- жергілікті кәсіпкерлермен негізделген фирманы үлкен сыртқы бақылау
немесе фирманың шағын салмақ үлесі;
- әлеуметтік-мәдени факторлар: урбанизация деңгейі, халықтың білім
деңгейі, ғылыми орталықтардың бар болуы және тағы басқа;
- орталықпен жүргізілетін экономикалық макросаясатты жүргізудің
аймақтық есепке алынбауы;
- орталық пен аймақ арасындағы құқықтары мен міндеттерін шектеу
процестерінің аяқталмауы;
- аймақтық жүйеде және жеке аймақ арасында халық кірістерінің
диференциа процессінің бақыланбауы.
Нарықтық қатынастар экономикалық елдерде аймақтық дамытуда мемлекеттің
араласуының екі негізгі мақсатын бөліп қарастырады:
- “әділдік”, яғни барлық аймақ тұрғындары жақсы тұрмыс-жағдайға
жетудің тең мүмкіндіктерінде экономикалық қызметті орналастыру болып
табылады;
- “тиімділік”, жалпы ұлттың тұрмыс-жағдайы мақсатында әр аймақтың
өндірістік потенциалын тиімді пайдалануды талап етіледі. Бұл екі
мақсат қарама-қайшы да біріңғай да болуы мүмкін. Мысалы,
экономикалық өсу кезеңінде бірінші мақсат болса, дағдарыс кезеңінде
– екінші мақсатты қолданады (5).
Қазақстанның аймақтық экономикалық саясаты унитарлық мемлекет саясаты
ретінде құрылуы керек, бірақ, бұған қоса федеративті мемлекеттердің
аймақтық саясат қағидаларымен сәйкес келуі қажет. Біріншіден, аймақтық
экономикалық саясат, орталық үкіметпен сияқты аймақтық биліктерімен де
жүргізілуі тиіс. Бізге белгілі қазіргі кезде негізі пайда өндіруші
салаларда, әсіресе отын-энергетикалық кешенінде қалыптасады. Тек орталық
үкіметте жалпы елдің экономикалық өсуді ынталандыру, жалпы әлеуметтік
шиеленісуді азайту үшін аймақ және сала арасындағы пайданы тиімді қайта
бөлуді, елдің экономикалық дамудағы терең аймақтық және салалық
диспропорцияны қысқартуға мүмкіндік беретін тұрақты экономикалық өсу
траекториясына шығуға, республиканың іс белсенділігін дамытуды көздейді.
Сондықтан, Қазақстанның қазіргі даму этапының проблемасы болып аймақтық
экономикалық саясат шығару және механизмдерін жасау болып табылады.
Екіншіден, барлық аймақтарда жалпы мемлекеттік қаржылық ресурстарына
қол жеткізу және тең құқық болуы керек, сонымен қатар, макроқұралдарды
пайдалануда тең құқықтық монетарлы, фискалды және сауда саясаты болуы тиіс.
Аймақтық экономикалық саясат құжаттарымен шешуге мүмкін болатын
Қазақстанның қазіргі даму этапының негізгі проблемаларына біздің
көзқарасымызға байланысты төмендегілер жатады:
1. орталық Үкіметпен жүргізілген экономикалық реформалар
шараларының жергілікті жағдайларына адаптация;
2. Қазақстан Үкіметі, аймақтық биліктермен аймақтық экономикалық
саясат координациясы;
3. әлеуметтік-экономикалық жағдайларды тұрақтандыру және
экономикалық көтерілу траекториясына шығу;
4. кәсіпкерлікті дамыту және өмір сүру қызметі жағдайында аймақтық
айырмашылық минимумына мәліметтер жинау.(7).
Нарықтық жағдайларда бірінші екі проблема макросаясат пен координация
қаражаттарымен, ал кейінгі екеуі макро-микросаясат қаражатымен шешіледі.
Егер Үкімет макроэкономикалық саясатты жүргізудегі аймақтық ерекшеліктеріне
көңіл аудармаса, әлсіз аймақтық экономикалық саясатжүргізеді, осыған орай
аймақтар территориалды немесе басқа да мүдделері бойынша бірігуді бастайды.
Еліміздің аймақтық экономикалық саясатын құруда “донор” және )реципиент”
аймақтардың қарсылығының пайда болуына жол бермеу керек, әйтпесе ол бірлік
экономикалық кеңістіктің құлдырауына әкелуі мүмкін, соңында Қазақстанның
бүтінділігі мен мемлекеттігінің құлдырауына әкеліп соғады.
Аймақтық саясаттың мақсатты функциясы ең алдымен экономиканың қайта
құрулар және экономиканың құрылымдық қайта құруларынан шығады. Экономиканы
реформалау кезіндегі экономикалық реформалар тереңдігін және әлеуметтік-
экономикалық жағдайын сипаттайтын негізгі параметрлері бойынша аймақ
дифференциациясы болады, ресурстарды территориалды қайта бөлуде жабық
каналдар, бірінші кезекте қаржылық жаңай туады. Осы аймақтарда процестердің
нәтижесінде басқа аймақтардың сәйкесінше тездетілген дамуда барлық
әлеуметтік-экономикалық сфераның құлдырауына әкелуі мүмкін.
Экономикалық мақсаттар негізінен өндіргіш күштерді орналастыру факторы
ретінде инвестицияны орналастыруды мемлекеттік реттеуден тұрады, осыған
орай мемлекеттің рөлі өндіріс факторының мағынасы қаншама көп болса,
соншама жоғары болады.
Әлеуметтік мақсат экономикалық мақсаттармен тікелей байланысты, олардың
жетістігіне мемлекет пен аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму
стратегиясының негізгі мақсаты бағытталған. Әлеуметтік мақсаттарға жетуде
мемлекеттің рөлі әлеуметтік әділдік және азаматтардың теңдігі ретіндегі
демографиялық қоғамның осындай қағидаларынан тікелей шығады (8).
Нарықтық экономикаға өту барысындағы аймақтық саясат біршама
динамикалы. Экономикадағы сәтсіздікте басқарушы орталар жауапкершілікті
аймақтардың жетекшілеріне аударуға тырысады және керісінше мемлекеттік
деңгей нарықтық механизмде аймақтық саясат қажеттілігіне күнән туғызады,
және бұл алдымен экономикалық аспектілерде пайда болады. Бұл – аймақтық
саясаттың динамикасына субъективті жақындау, осымен қоса әртүрлі
экономикалық саясат жүргізуде орталықтың аймаққа қатынасының объективті
себептері бар. Кейбір аймақта мемлекет тарапынан нарықтық экономиканың
қалыптасу үшін жалпы құқықтық режимді қолдау жеткілікті, басқасында
экономикалық белсенділікті ынталандыру қажет, үшіншіден, аймақтық
экономикаға оның ішінде мемлекеттік капитал салуға экономикалық және
әкімшілік әсер ету әдістері қажет (7).
Экономикалық саясат еліміздің және оның жеке бөліктерінің экономикалық
жағдайын қамтамасыз ету және қойылған даму мақсаттарына жетуге әсер беретін
проблемаларды шешу болып табылады. Ал, аймақтық саясаттың мәні жалпы ұлттық
мақсаттарға жету үшін аймақтық дамуды басқару қатынастарынан тұрады.
Экономикалық теорияда 2 деңгейі бар, яғни:
1. макроэкономикалық
2. микроэкономикалық.
Макроэкономикалық деңгей – бұл экономикаға бүтіндей және оның жеке үй
секторына қатысты белгілі құбылыстар мен процесстердің сипаттамалары. Бұл
деңгейде шаруашылықтың жалпы құрылымы талданады, экономикалық жүйенің ірі
элементтерінің арасында маңызды байланыстар бекітіледі. Сәйкес, негізгі
көрсеткіш ретінде шығады: өнімнің жалпы көлемі, жұмысбастылықтың жалпы
деңгейі, кіріс пен табыстың жалпы көлемі, бағаның жалпы деңгейі.
Микроэкономикалық деңгей, керісінше нақта шаруашылық бірлік қызметінің
талдауымен байланысты: сала, фирма және кәсіпорын, жеке үй шаруашылығы.
Талдауда, болжауда өндіріс көлемі және нақты өнім бағасы көрсеткіштері,
белгілі бір кәсіпорында жұмысбастылар саны, жеке алынған фирма кірістері
мен шығындары жатады (5).
Жалпы, аймақтық экономикалық саясатты жетілдіру, шығару және оны жүзеге
асыру өте қажет.
1.3. Қазақстан Республикасындағы аймақтық дамытуды мемлекеттік реттеу.
Қазақстан Республикасында соңғы жылдары аймақтық экономикаға,
аймақтарды дамыту, дәлірек айтсақ республикадағы әрбір аймақтық
экономикалық өсуін, әлеуметтік жағдайын, халықтың әл-ауқатын көтеру,
бюджетті өсіру, қаржы жағдайын, отандық және шетел инвестициясын тарту және
оны тиімді пайдалану, ауыл шаруашылығын, өнеркәсіптерді, сонымен қатар
шағын және орта бизнесті дамыту сияқты және тағы басқа да проблемаларды
шешіп оларды дамытуға көп көңіл бөлінуде.
Аймақтық дамудың маңызды тапсырмаларының бірі жеке аймақтардағы халық
өмірі деғгейіндегі айырмашылықтарды жою болып табылады. Бұл тапсырманы
орындау үшін аймақтардың экономикалық деңгейі мен ерекшеліктерін ескере
жеке аймақтардың шаруашылық дамуының мемлекеттік бағдарламаларын қолдану
үлкен мәнге ие.
Барлық аймақтар үшін жалпы аймақтық тапсырмалар – бұл экономикалық
құрылымын реформалау, жеке аймақтарды депрессивті жағдайдан шығару,
әлеуметтік инфрақұрылымын жасау, экономиканы ұрақтандыру, аймақаралық
транспорттық жүйені дамыту, экологиялық қауіпсіз жағдай туғызу.
Аймақтың дамуы үшін қаржы-қаражат орны ерекше. Аймақтық экономиканы
дамытуды тездетуге бағытталған құралдардың екі көзі бар:
- сыртқы инвестициялар – экзогенді көзі
- ішкі инвестициялар – эндогенді көзі.
Эндогенді дамытуды ынталандыру тәсілдері табиғи ресурстарды,
“экономикалық ортаны” (өндіріс, транспорт, коммуникация, жинақталған
экономикалық потенциал және басқалар) және )адам капиталы (білім,
квалификация, шығармашылық потенциал, кәсіпшілдігі, халықтың жан тазалығы
және тағы басқа) жағдайын қамтитын проблемалы аймақтардың ішкі потенциалын
белсендірумен байланысты.
Қазір бар технология мен өндірісті ұйымдастырудың атақты тәсілдеріне
негізделген эндогенді аймақтық дамуды ынталандырудың мүмкін болатын
әдістеріне келесілерді жатқызуға болады:
- тікелей мемлекеттік реттеу;
- қызмет секторын ынталандыру;
- шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту;
- арнайы зоналар құру (9).
Тікелей мемлекеттік реттеу әдістері мемлекеттік меншікке негізделеді.
Қазіргі уақытта Қазақстанда меншікті мемлекетсіздендіру әлі жүріп
жатқандықтан, бұл әдісті эндогенді аймақтық дамытуда қолдану қиынға соғуда.
Секторлық ынталандыру құрылымдық және өнеркәсіптік саясаттың тапсырмасы
ғана болып табылмайды, кейбір жағдайларда оны аймақтық экономикалық
саясаттың тапсырмасы ретінде қарастырылады. Әсіресе, бұл қызмет сферасына
қатысты.
Қазіргі күні Қазақстандағы және басқа елдердегі шағын бизнес ұлттық
және аймақтық экономикалық саясаттың әдістерінің бірі ретінде
қарастырылады. Өзінің құрылымдық өзгерістерге бейімдегі мүмкіндігі мен
икемділігіне байланысты көптеген үкіметтер ұлттық және аймақтық деңгейде
шағын фирмаларды қолдайды. Мұндай қолдау несие бөлуде және жеңілдікпен
қаржыландыруда, кадрларды қайта оқытуға көмек көрсетуде, қаржы
кәсіпорындарының өндірісін басқаруда, инвестицияны ынталандыруда,
технологиямен қамтамасыз етуде және басқа да жағдайларда көрінеді.
Шағын және орта бизнесті аймақтық экономикалық саясат шегінде
ынталандыру,олар экономикалық өсуге мүмкіндік жасаса және аймақта жаңа
жұмыс орнын ашса ғана жүргізіледі. Көмек түрі фирманың ерекшелігіне
(капитал сиымдылықты фирмаларға капитал, қызмет көрсетудің сауда
фирмаларына, айналмалы капитал, жаңа технология мен құрал-жабдық
қажеттілігі) және өмір цикліне байланысты болып табылады.
Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуына мемлекеттің реттеуші әсері
халықтың, шаруашылық етуші субъектілерінің өмір сүруінің құқықтық
регломенті жүйесі және жалпы макроэкономикалық (бюджеттік, салықтық, ақша-
несие), әлеуметтік-экономикалық, құрылымдық инвестициялық, сыртқы
экономикалық саясаттарды жүзеге асыру, институтционалды құрылымлар
жүргізілу арқылы жүргізіледі. Оларды әзірлеу және тәжірибеде жүзеге асыру
кезінде жүзеге асырылатын шаралардың интеграциялық аймақтық әсері және
олардың территорияларының әлеуметтік-экономикалық дамуының жағдайына
сәйкестігін ескеру қажет.
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың экономикалық механизмі аймақтың
ерекшелігін, олардың шешілетін стратегиялықжәне тактикалық тапсырмалардың
сипатын ескеретін, икемді және дифференцацияланған болуы керек (10).
Минералды ресурстардың стратегиялық маңызлы түрі бар, өнеркәсіптік
негізгі саласындағы өнімді өңдеуге маманданған аймақтар үшін, сонымен қатар
әскери-өнеркәсіп кешенінің кәсіпорындары дамыған ғылыми өндірістік
потенциалы жоғары аймақтар үшін мемлекеттік реттеу әдістері аймақ
экономикасын құрылымдық құру жағдайын туғызу және әсер етуге бағытталуы
тиіс, оның ішінде экспорттық бағытталған өнім мен халық тұтынатын
тауарларды өндеуді өсіру мақсатында кәсіпорынды техникалық жабдықтандыру
қажет. Бұл аймақтар үшін сыртқы сауда сферасындағы, шетел инвестициясын
тартудағы ірі кәсіпорындарды жекешелендіру жағдайын анықтаудағы мемлекеттік
реттеу мәселелері ерекше орын алады.
Елдің азық-түлік қорын қалыптастыратын аймақ тобы үшін экономикалық
тұтқалар мен ынталар халықты жұмыспен қамтуды өсіру және ауыл шаруашылық
өнімін өңдеуді тереңдету, техникалық қызмет көрсету орталықтарын, көтерме
азық-түлік нарығын, сауда үйлері мен биржаларын, маркетингтік қызмет,
лизингтік компания ұйымдастыру мақсатында шағын және орта бизнесті дамытуға
мүмкіндік етуі керек.
Экологиялық нашар және артта қалған аймақтар және де депрессивті шағын
және орта қалалар мен шалғай аудандар үшін мемлекеттік реттеу әдістері
экономиканы белсендіру және халыққа әлеуметтік қолдау көрсету мен
экологияның және әлеуметтік-экономикалық дамуды жақсарту бойынша белгілі
бір жобаларды және мақсатты кешенді бағдарламаларды жүзеге асыруға, сонымен
қатар шетелдік технологиялық және гуманитарлық көмек тартуға араласуға
бағытталуы керек (11).
Республикалық билік ең алдымен аймақтықинвестициялық банктар мен
қорлардың қызметін заңды және нормативті-құқықтық қамтамасыз ету арқылы
аймақтарға қолдау көрсетуі тиіс. Экономиканы мемлекеттік реттеу аймақтың
потенциалын анығырақ ашу мақсатында аймақтарды әртүрлі бағыт қағидасы
бойынша жүргізілуі қажет.
Экономиканы реформалаудың нақты мақсатының негізгі параметрі аймақ
экономикасының әлеуметтік тапсырмаларды шешуге, өмірдің жоғары деңгейіне
жетуге бағытталғандығы болып табылады. Ол үшін республикалық, аймақтық және
жергіліктіоргандардың инвестиция облысындағы қызметін заң негізінде шектеу,
кәсіпкерлік қызметті ынталандырудың аймақтық механизмін әзірлеу,
аймақтардаға жағдайды үнемі мониторингке алу және алған мәліметтерді
саясаттық әзірлеу үшін уақытылы пайдалану қажет.
Мемлекеттік реттеудің құралдарының жиынтығы келесі негізгі элементтерді
қамтиды:
1) Экономикалық болжау – экономиканың болашақ жағдайын және
онымен байланысты сфералар жағдайын көріп білу.
2) Индикативті жоспар (болжау) әзірлеу – елдің барлық
шаруашылық кешенінің дамуын болжау.
3) Шаруашылық етуші субъектілердің белгілі бір тобы бойынша
адрестік жоспар әзірлеу және жүзеге асыру.
4) Шаруашылық етуші объектілерге жаната әсер етудің құралдарын
қолдану.
5) Елдің (аймақтық) әлеуметтік-экономикалық дамуының
басымдылықты тапсырмаларын шешу бойынша мақсаттар кешенді
бағдарламалар әзірлесу және жүзеге асыру.
Эканомикалық болжау - әлеуметтік эканомикалық дамудың
стратегиасын және практикасын әзірлеу, дамудың мақсатын анықтау үшін
бастапқы негіз болып табылады.
Эканомикалық дамуды болжау – бұл барлық эканомикалық немесе
оның аймақтарының жеке сферасының көп салалы кешеннің даму
бағдарламасын әзірлеу және жүзеге асыру (12).
Бағдарламаларды әзірлеу және жүзеге асырудың маңызды қағидалары:
1) мақсатты бағытталғандығы, яғни алдын-ала бекітілген және
сандық анықталған мақсаттық құрылымға жетуге бағытталған
шаралар;
2) жүйелік – мақсаттқа жету үшін қажетті өзара байланысқа
шаралар жиынтығы, осы шаралардың елдің және аймақтық даму
жағдайымен байланысты;
3) ресурстармен қамтамасыз етілуі – алдын-ала белгіленген
бағдарлама шаралары материялдық, еңбек және қаржы
ресурстармен қамтамасыз етіледі;
4) Басымдылық – бағдарламаларды әзірлеу және жүзеге асыру
кезінде проблемаларды маңыздылық деңгейін анықтау.
Экономикалық қызметті жүзеге асыруды үнемі сұраныс пен ұсыныстың тепе-
тендігі қамтамасыз етілетін қандай да бір ауытқулар болып отырады.
Сондықтан шаруашылық ету жүйесіне әкімшілік араласу, іскерлік белсенділікті
ынталандыру және ұстап тұру жолымен жетілген нарық жағдайына тек максималды
жақындауға ғана мүмкіндік бар. Бұл әсер етулер реттеудің инвестициялық,
ақшалай қаржылық, салықтық, эспортты-импорттық нормаларға негізделеді.
Бірақ аймақтық деңегейде бұл реттегіштер берілген аймақ өкілдігімен
шектелген. Ал, тікелей қаржылық-ақшалай реттеу аймақтық деңгейде несие
сақтандыру және басқа да қаржылық мекемселердің жанама әсерін санамағанда
жүзеге асырылмайды (13).
Аймақтық және мемлекеттік мүдделер жоғары деңгейде аймақтағы өндіріс
масштабымен байланысты, соған сәйкес халық санына байланысты болып
табылады. Сондықтан халықтың, жұмысбастылықтын, кірістің және өндірістік
өсу біршама шартты, аймақтық дамудың сандық көрсеткіштері ретінде
қаласьтыруға болады. Аймақтық және мемлекеттік мүдделердің өзара
әрекеттестігінде субъектісі ретінде орталық басқару орган (үкімет) және
жергілікті басқару органдары мен халық болып табылады. Қаншама, аймақтық
және мемлекеттік мүдделері экономикалық өсумен байланысты болғандықтан,
аймақтық саясат өзіне өндірісті орналастыруды қосады. Бұл өзінің
спецификалық мүдделері бар тағы бір топты талдауға айналдырады - өндіріс
қаражатының меншіктігі. Ірі кәсіпорындар аймақтық мүддені ескермейді, ал
кіші кәсіпорындар жергілікті нарыққы жұмыс істейді.
Жалпы аймақтық экономиканы дамытуды мемлекеттік реттеу маңызды
мәселелердің бірі болып табылады. Сондықтан, мемлекет тарапынан көптеген
шаралар жүргізілуде.
Аймақтық дамудың басты мақсаты аймақтардың экономикалық құрылымын
жетілдіруге көмек көрсету. Әртүрлі деңгейдегі және әртүрлі мақсатты
бағыттардағы аймақтық бағдарламаларды жүзеге асыруды аралас тұтқаларды
қолдану қажет: жанама әсер ету және бақылау түрінде болып табылады.
Мемлекеттік мүдделерді орындаушылар болып мемлекеттік аймақтық
инвестициондық компаниялар шығуы мүмкін. Сонымен қатар, аймақтық
ьэкономикалық және инвестициондық саясатты жүзеге асыру үшін аймақтар
орталық үкіметпен құрылған аймақтық даму компаниясының үлесіне кіре алады
немесе оларды бірігіп аймақтық келісім ретінде құру немесе оларды өз
мақсаттары үшін жеке өзщі ұйымдастыру қажет.
Секторалық ынталандыру тек құрылымдық және өндірістік саясаттың ғана
тапсырмалары емес, сонымен қатар жеке жағдайларда аймақтық экономикалыұ
саясат тапсырмалары ретінде де қарастырылады. Әсіресе, бұл қызмет секторына
қатысты болып табылады. Қазіргі кезде қызмет секторын күшейту оларды
ынталандыру қажет (12).
Жоғарыда айтып өткендей, көптеген үкімет ұлттық және аймақтық деңгейде
құрылымдық бейімделуге икемділігі мен қабілеттілігі үшін кіші фирмаларды
қолдайды. Кейбір елдерде кіші фирмаларға басты түрде аймақтық микросаясат
арқылы жүзеге асырылатын қаржылық көмек бөлінеді: жеке капитал жоғары
тәуекелдіктен өзінің қаражатын аймақ экономикасына қосуға қарсы
болғандықтан іске асатын құрал-жабдықтарды модернизациялау және жаңасын
иеленуді қаржыландыру, қарыз және несиелерді сақтандыру, инвесторлар үшін
салық жеңілдіктері, ұзақ мерзімді несиелеу жөніндегі бағдарламалар жасап
шығарылады. Сондықтан, кәсіпкерлікті ынталандыру аймақтық билік
органдарының тапсырмасы болуы тиіс.
II бөлім. Шығыс Қазақстан облысындағы Үржар ауданының экономикасын
мемлекеттік реттеу ерекшеліктері.
2.1. Үржар ауданының әлеуметтік экономикалық даму жағдайын талдау.
Шығыс Қазақстан облысының қарамағына қарайтын Үржар ауданы облыстық
оңтүстік - шығыс бөлігінде Тарбағатай тауларының оңтүстік беткейінде
орналасқан. Ауданның жер көлемі 23,4 мың шақырым квадрат. Халықтың саны
91617 адам. Елдімекендердің саны – 63, ауыл округтерінің саны – 27.
Әкімшілік және мәдениет орталығы – Үржар ауданы. Аудан Қытай Халық
Республикасы және Алматы облысының Алакөл ауданымен шекаралас.
Шығыс Қазақстан облысының Үржар ауданының бағалы пайдалы қазбалары,
энергетикалық, жер, су, орман ресурстары, сонымен қатар еңбек ресурстары
сияқты табиғи ресурстарға бай өнеркәсіптік және ауылшаруашылық потенциалы
бар аудан. Бұл аудан ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру саласында негізгі
орынды алады, оның ішінде дәнді дақылдар, басқа аймақтармен салыстырғанды
астық егісі жоғары. Табиғи жағдайы мен шаруашылық жері құнарлы болғандықтан
ауыл шаруашылық егістігін көтеруге мүмкіндік береді, оның ішінде
экономикалық жоспарда жақсы дамыған май және дәнді дақылдар егістігі болып
табылады. Басты саласы – егін шаруашылығы (өндіріс құрамының 60%-н құрайды)
болып табылады.
Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру жылдан жылға өсіп жатыр, мысалы, 2001
жылы ауыл шаруашылықтың жалпы өнім көлемі 4218,2 млн. теңге болса, 2002
жылдың 12 айы ішінде 5925,783 млн. теңгені құрады, яғни 40,5% көбейді.
Сонымен қатар дәнді дақылдардың жалпы жиыны 127240 тонна болды. Орташа
өнімділік бір гектордан 23,6 центнер құрады. Ал, күнбағыс өнімі - 32190
тонна, картоп өнімі 42060 тонна, көкөніс – 27100 тонна болды. Ағымдағы
жылда егін шаруашылығының жалпы өнім көлемі 3 млн. 739 мың 778 теңгені
құрады. 2002 жылы ағымдағы жылдың асиығына күздік және жаздық егістің жер
көлемі 126248 га. құрады, бұл өткен жылдың сәйкес кезенінің деңгейінен
31105 га немесе 132,7 %-ға көп. Барлық егістік жер құрамында біршама
салмақты үлесті шаруаның шаруашылығы – 77549 га. (61,4%), жауапкершілігі
шектеулі серіктестігі және тағы басқалары 13874 га. (11%) құрайды (14).
Егістіктердің құрылымында ең көп жеке салмақты дәнге күнбағыс алуда –
63113 га. алады. Жазғы дәнді дақылдар егісі 50577 га., яғни жалпы егіс
көлемінің 40,1%-н құрайды, оның ішінде жазғы бидай 45202 га. (89,4%), арпа
3732 (7,4%), дәнге акугері 1346 га. немесе жазғы дәнді дақылдар құрамының
2,7%-н құрайды. Өткен жылдың сәйкес кезеңіне қарағанда жазғы дәнді
дақылдар егістері 7066 га. немесе 116,2%-ға өсті, сонымен қатар картоп
егісі өтаен жылмен салыстырғанда 307 га немесе 119,2%-ға өсті.
Күзгі бидай егістіктері 3534га құрады немесе 2001 жылдың сәйкес
кезеңімен салыстырғанда 2017 га. болды. Жауапкершілігі шектеулі серіктем-
стік және шаруа қожалықтарының үлесіне 3106 га. тиеді, яғни күзгі бидайдың
жалпы егіс көлемінің 87,9 %-н құрайды. Ағымдағы жылы заңды тұлға бойынша
барлық егістік жер көлемі 13874 га. құрады, яғни өткен жылдан көбейді
дегенді білдіреді.
Ал, мал шаруашылығы, әсіресе жеке меншік шаруашылықтара дамыған. 2002
жылы мал шаруашылығы өнімінің нақты өндірілгені: ет – 11777 тонна, сүт
45660 тонна, жүн 404 тонна, жұмыртқа 9168 мың дана, бір жем-шөпті сиырдан
сүт – 2317 кг. құрады. Осы жылдағы мал басының саны, оның ішінде: ірі қара
мал – 45102 бас, оның ішінде 20420 бас сиыр, ешкі мен қой – 137568 бас,
жылқы 11454 бас, шошқы 51654 бас, немесе 240 басқа көп, құстар – 73565 бас
немесе 83456 басқа көп өткен жылмен салыстырғанда. (14)
Жалпы агроөнеркәсіптік кешенді дамыту барысында осы ауыл шаруашылық
саласы маңызды орынды алады. Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев осы уш жылды, яғни 2003-2005 жылдарын ауыл жылы деп атауына
ьайланысты, қазіргі кезде ауылды жерлерді көтеру бойынша көптеген
бағдарламалар, жоспарлар жасалып жүзеге асырылып жатыр. Ауыл
эклнлмикасын, әлеуметтік жағдайын, халықтың әл-ауқатын көтеретін басты
салалардың бірі ауыл шаруашылықты дамыту мәселесі маңызды орында тұр.
Осыған орай, арграрлық өнеркәсіп басты салалардың бірі болып
табылғандықтан, ауыл шаруашылықты, өнеркәсіптерді, кәсіпкерлікті, оның
ішінде шағын және орта бизнесті дамытуды және тағы да басқа салаларды
дамыту басты орын алады. Осыған байланысты аграрлық саясаттың негізгі
тапсырмалары болып табылады:
- нарық қажеттілігіне бағытталған өнімдерді өндірудің
технологиялық және ұйымдастырушылық құрылымын қалыптастыру,
толық бәсеке қабілетті қайта құруларды жалғастыру;
- жер реформасын тереңдету;
- ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілерге мемлекеттік қолдаудың
тиімді жүйесін құру;
- ауыл шаруашылық өнімдерін қайта өндеуді тереңдету және
халықтың жұмысбастылығын көтеру үшін ауылды жерлерде шағын
және орта бизнесті дамыту (15).
Үржар ауданында беделді сала ауыл шаруашылық болып табылады. Осыған
орай, аймақтың дамуы біріншіден, ірі ауыл шаруашылық тауар өндірушілердің
келешекте дамуы мен байланысты болып табылады. Сонымен қатар,
өнеркәсіптерді дамыту беделді бағыттардың бірі болып саналады, әсіресе
бәсеке қабілеттілігі жоғары тамақ өнімдерін өндіру мен ауыл шаруашылық
өнімдерін өндеумен айналысатын өнеркәсіптері жатады.
Үржар ауданы бойынша өнеркәсіптік өнім көлемі 2002 жылы 798 млн.
теңгеге орындалды. 2003 жылдың бірінші кезеңінде ауданның өнеркәсіп
кәсіпорындары 165547 мың теңге соммасына халықтың тұтыну тауарларын
өндірді, бұл 2002 жылдың орындалуымен салыстырғанда 130,7%-ды құрады.
Күнбағыс майын шығару 473 тоннадан 637 тоннаға дейін немесе 134,6%-ға,
макарон өнімдері 18 тоннадан 43,8 тоннаға немесе 243,3%-ға, колбаса
өнімдері 54,1 тоннаға немесе 150,3%-ға, көмір өндіру 2229 тоннаға немесе
177%-ға көтерілді. 2002 жылы тұздалған балық шығару 10 тоннаға жетті,
сонымен қатар ұн шығару 72,8%-ды , нан-тоқаш 95,8%-ды, сусындар 52,7%-ды,
жем 43,8%-ды құрады. Нарықтық қатынастар шығарылған өнім саласы мен тауар
нарығындағы бәсеке қабілеттілігін, қажеттілігін анықтай отырып өнімді
өндіру бойынша өзінің қажеттіліктерін ұсынады.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестік “Үржар-су” 2003 жылдың бірінші
кезеңінде аудан орталығы халқына 9530 мың литр ауыз суын шығарды немесе
2002 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 102,8%-ға көп. Жалпы ауданның
комуналды қызметі халықты ауыз сумен қамтамасыз етумен айналысуда.
Сонымен қатар, көлік құрылысы, байланыс жүйелері, пошталар дамыған.
Ауданның көлік мекемелері, меншік жүк көлігін ескермегенде жалпы сомасы
10731 мың теңгеге 11000 тонна жүк тасыды. Жауапкершілігі шектеуші
серіктестік “Құлагер” автокөлігі ауданның барлық бюджет мекемелерінің тос
көмірдің толық қажеттілігін өз уақытында қамтамасыз етті. Жолаушы таситын
көлігімен жергілікті және қалааралық сапар желісінде 73,8 мың жолаушы
10007,7 мың теңге соммасына тасылды. Жолаушылар паркіне жетекшілік ету
өзінің нәтижелерін беретін қолайлығы жоғары автобустар халықаралық
маршруттарға жіберілді. Жаңа маршруттар ашылды, тасымалдау жаңайы жақсарды.
Байланыс қызметін іске асыру көлемі 101%өды құрды немесе жоспар бойынша
19013мың теңге болған, осының ішінде орындалғаны 190202 мың теңгені құрды.
Аудан ауылды жерлерді көрсететін жаңа құрылыстармен көбеюде. 2003 жылы
жергілікті мағыналы аудандарды көлік жолдарын тазалау және жөндеуге 13457
мығ теңге бөлінді. Осы жылдың бірінші кезеңінде қыс кезінде жол тазалауға
10433 мың теңге бөлінді. Тұрғылықты жерлер ішіндегі жолды тазалау мен
жөндеуге 3000 мың теңге бөлінді. 2003 жылдың бірінші кезеңінде қалалар мен
тұрғылықты жерлердің көшелерін жөндеу құрылысына 5 млн. теңге бөлінді.
Жалпы өнеркәсіп кәсіпорындарын тексеру қорытындысы бойынша көптеген
кәсіпорындардың жақсы көрсеткіштермен жұмыс істеп жатқанын дәлелдеді. Олар
“Үржар астық” акционерлік қоғамы, Үржар ет комбинаты, ШМК “Атамекен”,
аудандық байланыс торабы және тағы басқалар. Үржар ауданы кәсіпорындардың
өнімдері ауданнан, облыстан тыс жерлерде сұраныста болып табылады және
аудан тұрғындарының қажеттілігін толығымен қанағаттандырады (14).
Жалпы, өнеркәсіптін дамуы 2002 жылы Үржар ауданы бойынша өнеркәсіптік
өнім көлемі 798,0 млн. теңгеге орындалды. Берілген қажры соммасын иелену
процесінде 2002 жылы шығарылған өнеркәсіптікөнімнің жалпы көлемінен 82,3%
үлесін құрайтын ауыл шаруашылық өндірісіндегі өнімді қайта өңдеумен
айналысатын кәсіпорын белгіленген. Тамақ өнімдерін өндіру шығарылатын өнім
көлемін орындаудан 34,6%-ды құрады. Ауданның әлеуметтік-экономикалық даму
жөніндегі индикативтік жоспары бойынша 2003 жылдың он екі айы ішінде
өнеркәсіптік өнім көлемін 829,9 млн. теңге немесе 104%-ға көтеру
жоспарланып отыр.
Ауданның әлеуметтік жағдайын қарастыратын болсақ, халықтың
жұмысбастылығы және еңбек ресурстары бойынша ағымдағы жылдың бірінші
квартолында жұмысбастылық орталығына еңбекке орналасу мәселесі бойынша 185
адам өтініш жасады, яғни өткен жылға қарағанда 47%-ға азайғаның білдіреді.
2003 жылдың сәуір айындажұмыссыздар саны 1481 адамды құрады. Экономикалық
белсенді халыққа жататын тіркелген жұмыссыздар үлесі 3,5%-ға төмендеді.
Тіркелген жұмыссыздар санына ұзақ уақыт бойы (бір жылдын аса жұмыс
істемейтіндер) 86,4%, бұрыннан жұмыс істемегендер 10,6%, жиырма төрт жасқа
дейінгі жастар 8,1%, әйел адамдар 35,7%-ы жатады. Жұмыстылық орталығында
есепте тұратын тұлғалардың 91,0%-ы 30-50 жас аралығындағы жұмысқа қабілетті
адамдар. Жоғары және орта кәсіби ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz