Мұнайгаз саласы құрылымын жетілдіру жөніндегі теориялық мәселелер
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 6
1. МҰНАЙГАЗ РЕСУРСТАРЫН ИГЕРУ КЕЗІНДЕГІ САЛАДАҒЫ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ӨЗГЕРІСТЕРДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 8
1. Мұнайгаз саласы құрылымын жетілдіру жөніндегі теориялық мәселелер 8
1.2 Қазақстанның мұнайгаз саласындағы вертикальді-интегралды
құрылымдардың қалыптасу алғы шарттары 17
2. ҚАЗАҚСТАННЫҢ РЕСУРСТЫҚ ПОТЕНЦИАЛЫН ЕСКЕРЕ ОТЫРЫП САЛАНЫҢ
ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ ҚАЙТА ҚҰРЫЛУЫНА ТАЛДАУ 22
2.1 Қазақстан мұнайгаз ресурстарының қазіргі және болашақтағы
потенциалдары 22
2.2 Қазақстандағы мұнай- газ ресурстарын пайдалану тенденциясы. 31
3 ҚАЗАҚСТАН МҰНАЙГАЗ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ КӨТЕРУДІҢ
НЕГІЗГІ ЖОЛДАРЫ 40
3.1 Мұнайгаз кешенінің шағын жүйелеріндегі интеграциялық процесстердің
күшеюі 40
3.2 Мұнай компанияларын көліктік жүйелермен өзара әрекет ету болашағы 48
3.3 Мұнайгаз шикізатын тиімді пайдалану жобаларын жүзеге асырудың эколого-
экономикалық тиімділігі 52
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 62
КІРІСПЕ
Тақырыптың көкейтестілігі. Мұнайгаз кешені Қазақстан экономикасының
желісі болып табылады. Мұнайгаз өнеркәсібіне Қазақстан дамуының 2030-
стратегиясында үлкен роль берілген, өйткені энергетикалық ресурстар және
оларды нәтижелі пайдалануына басымдық мән берілген. Мұнай, ұлттық
экономиканың алдын ала және бұдан әрі дамуын белгілейді. Қабылданған
стратегияға сәйкес мұнайгаз секторы елдің экономикалық көтерілуінің негізі,
келешекте экономикалық өсудің ең белсенді негізі болуы тиіс.
Соңғы жылдары мұнайгаз кешені шетелдіктердің қатысуымен елеулі
сипатталады, өйткені көмірсутек ресурстарын пайдалану стратегиясы ұзақ
мерзімді инвестицияларды тарту, қазіргі технологияларды, экспортты
құбырларды құру және энергетикалық инфрақұрылым жасауында негізделеді.
Стратегияның негізгі ережелері бірқатар мемлекеттік бағдарламалардың
жүзеге асырылуын белгілейді. Осы Ережеде экономиканы сауықтыру, жасалған
келісім-шарттар мен міндеттердің сақталуын бақылау, халықаралық сауданың
дамуын қамтамасыз ететін көлік және коммуникациялық нысандар құрылысын
аяқтау бойынша көптеген салалық мәселелердің шешілуін көздейді, экологиялық
мәселелерге ерекше көңіл бөлінеді.
Мұнай кешенінің құрылымын қайта құру негізгі принциптер ретінде
нарықта мұнай мен мұнайөнімдерін, құрылыс пен өндіріс үшін қаржы,
техникалық және материалды ресурстарды қарқынды қолдануға қабілетті , кен
орындарын меңгеру, мұнайөнімдерін шығару және өткізу процесін біріктіретін
ірі интегралды компанияларды құруын көздейді. Сонымен қатар, мұнай
компаниясын қалыптастырудың негізгі критериялары болып мыналар табылады:
- мұнай шығару көлемінің баланстығын қамтамасыз ететін, халық
шаруашылығының мұнайөнімдеріне қажеттілігін жабу және оның қайта
өндірілуінің өндірістік-технологиялық мақсатқа сәйкестігі
- көлік потоктары мен шаруашылық қатынастарды сақтау
- мұнай және мұнайөнімдердің ішкі және сыртқы нарығында олардың
бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету.
Дипломдық жұмыс тақырыбының көкейтестілігі отандық вертикальді-
интегралды мұнайгаз компаниялары көмірсутек ресурстарын нәтижелі қолдану
жолдарын, өндеуді, мұнайгаз, мұнайхимиялық өнімдеріне ішкі қажеттіліктерді,
оның экспорттық бағытын және Қазақстанның әлемдік мұнай бизнесіне кіруіне,
сондай-ақ республика мемлекеттік бюджетінің көмірсутек шикізатының әлемдік
бағасына тәуелділігін азайтуға әсер етеді.
1. МҰНАЙГАЗ РЕСУРСТАРЫН ИГЕРУ КЕЗІНДЕГІ САЛАДАҒЫ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ӨЗГЕРІСТЕРДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Мұнайгаз саласы құрылымын жетілдіру жөніндегі теориялық мәселелер
Мұнай саласының қызмет етуінің жаңа бағытқа ауысуы аса маңызды
мәселелердің шешілуін талап етеді. Оның шеңберінде іс-әрекеттің ұйымдастыру
және басқару нысандары, көмірсутек шикізатымен операциялар жүргізудің
құқықтық нормалары әзірленіп, жүзеге асырылуы тиіс. Мұнай потенциалын ғана
емес, сондай-ақ оны шығару кезінде болған компоненттерді кешенді пайдалану
бағдарламасы әзірленді. Ол көмірсутек құрамы өнімінің және өзге құрамының
кеңе ассортиментін алғаннан кейін суммарлы әсер шығарудің перспективті
мүмкіншілігі сенімді белгілеуге мүмкіндік береді.
Нарық экономикасының заңы елдің шикізат саласына ендірілуінің сол
немесе өзге қарқындылығымен жаңа ұйымдастыру нысандарын қалыптастыру
қажеттілігін белгіледі. Қысқа мерзім ішінде Қазақстанның мұнай саласында
ұлттық компаниялар, акционерлік қоғамдар, бірлескен кәсіпорындар құрылды,
олардың өндірістік-шаруашылық іс-әрекеті жаңа сындармен, нақты коммерциялық
параметрлер бойынша жүзеге асырылған жобалардың анализінде негізделген
көрсеткіш жүйелерімен бағаланады 1,2.
Көмірсутек шикізатына бай бірқатар елдердің қазіргі жағдайын талдай
отырып, жалпы ішкі өнім ЖІӨ өсуінің темпін, энергияға бағытталған ғылым
салаларының даму деңгейін белгілей отыра, олар табиғат байлығын ысырапты
пайдалану іс-әрекеттің бағыты басқа қазіргі өндірістің құрылуына,
өнімкәсіптің реструктуризациясына, мұнайгазхимиялық профильдегі ірі
тоннажды қайта өндейтін кешендердің қалыптасуына күш салуын шоғырландыруға
мүмкіндік бермейді деген қорытындыға келді.
Әдетте, осындай қорытындыларды растау үшін ұлттық экономиканың
Жапонияда, Оңтүстік Кореяда, Сингапурда және шикізат ресурстары жоқ басқа
да қалаларда жүзеге асырлыған реструктуризация процесстері келтіріледі.
Бірақ-та, менің ойымша, осы мемлекеттердің даму жолдарын әлемдік нарыққа
ресурстарды жеткізушілердің шаруашылығының дамуындағы бағыттарға қарсы қою
қажеттілігі жоқ.
Бірақ та, әлемдік практикада мұнайгаз ресурстарын иелену ұлттық
экономиканың дамуында елеулі қорытындыға себеп болған жағдайлар бар.
Осындай өзгерудің бір өкілі болып Норвегия табылады, ол Солтүстік теңіз кен
орынның көмірсутек ресурстары есебінен осы шикізатты өзі ұлкен пайдамен
қолданумен қатар, сондай-ақ қысқа мерзім ішінде мұнай жабдықтарын және
технологиясын өндіру және шығару бойынша әлемдік лидер болып шыға алды.
Яғни, ірі мұнайгаздың бар болуы және оларды шығару мемлекет алатын
табыс өздері қалыптастырған тұрақты валютамен, білімнің жоғары деңгейімен,
төмен салықпен сипатталатын жүйеде қолданылатын шартта ғана өндірістік
күштердің дамуына қуатты импульс береді. Мемлекет берікті нәтижелі
экономикалық жүйе құрған кезде, сондай-ақ экономиканың реформалануын
жүргізуге ықпал ететін табиғат байлығы болған жағдай ең жақсы болып
табылады.
Жоғарыда айтылғанға сәйкес өз билігінде жер қойнауының қорлары,
әсіресе мұнайгаз қорларының елеулі мөлшері бар мемлекеттердің экономикалық
дамуындағы сәттілік шығаратын салармен қатар технотронды салаларда
жеткілікті потенциалды құру, категриясына ХХ ғасырдың екінші жартысынан
бастап мұнай- және газөндіру, мұнайхимия, негізгі химия жататын ғылым және
азқалдықты өндіріс даму жағдайларында ғана болады.
Соңғылардың экономикалық дамудағы басымдылықтарының ауысуы әр-түрлі
жүзеге асырылды. Егер де олардың кейбіреуі әлемдік нарық қайта өндірілетін
салалардың өнімдерін жүзеге асыру қажеттілігін байқаған, жанармай
материалдарына, әсіресе көмірсутектің нақты жеке фракцияларына –этан,
пропан, бутанға мүдделіліктің кенет өсу кезеңін дер кезінде байқаса, онда
басқалар өздерінің сыртқыэкономикалық операциялары негізін бастапқы шикізат
ресурстарында көрген.
Дамудың түрлі жолдарынан алынған нақты артықшылықтарды өзгерген
конъюнктурада бағыт ала алған және де экономиканың қайта өндіру секторында
қаржыларын көбейткен елдер мен мұнай компаниялар алды.
Нефтехимиядағы ірі ғылыми жаңалықтар жаңа өндірістің жасалуына қозғау
болып қызмет етті. Оның ақырғы өнімі болып шексіз пайдалану ареалы бар
полимер материалдардың жүздеген түрлері табылады. Әрине, олар біріншіден,
авто-, ұшаққұрылыс салаларының, тұрмыстық құралдардың, электрониканың,
жеңіл өнеркәсіптің өндірісінің қызметін қыздыруының жаңа кезеңі, екіншіден
капиталды қайта өндіру салаға аудару бағыттағы ірі мұнай компаниялардың
қаржылық іс-әрекетінің қайта бағытталуына ұшыратты.
Ең алдымен, оларды негізгі стратегиялық міндеттерінің бірі нарықта
бірінші орын алу, өзін мұнайхимиялық өндіріс өнімінің жаңа түрлеріне
тұрақты тұтынушылармен қаматамасыз ету, ал содан кейін өз ресурстарын жеке
қондырғылардың, цехтардың, үшінші елдер компанияларына арналған зауаттардың
құрылысына қаржы салу.
Қысқа мерзім ішінде әс-әрекет етудің осы саласында лидерлер
белгіленді, олар он әлемдік мұнай компаниясы – Шеврон, Тотал,
Тексако, Мобил, Амоко, Эксон, Арко, Бритиш Петролеум, Шелл,
Эльф Акитэн. Олар шығаратын көмірсутектің суммарлы өндірісі жыл сайынғы
әлемдік шығарудың мұнай баламада жылына 800 млн.т.жуық 15 пайызын
құрайды.
Қазіргі таңда жоғарыда аталған компаниялар саланың барлық өндірістік
жүйелер бойынша барлау жұмыстардан бастап шикізат пен дайын өнімді өндеу
және өткізуге дейін жұмыс жүргізеді. Сонымен қатар, олар басты назарын
мұнайхимиялық өндірісіне бөледі.
Бұл процесс әлі күнге дейін жалғасуда. 2000 жылдың ақпан айында
Филипс Петролеум, Шеврон америка мұнайгаз компаниялары 6 млдр.
Доллар астам активпен бірлескен кәсіпорын ашу туралы хабарлады. Осы
құрылымға жататын әр серіктестікке кәсіпорынның бір жартысы беріледі.
Құрылған БК хош иісті заттардың, стирол, полистирол шығаруға пайдаланылатын
олефин мен полиолефин шығаратын бес әлемдік өндірісшілердің ішінде бірінші
орын алған әлемдегі жетекші компаниялардың бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасының ұлттық экономикасының даму стратегиясында
негізі ірі мұнайгаз қайта өндіретін және мұнай химиялық ппотенциалды
құруда негізделетін түбегейлі өзгерістерді жүзеге асыру қажет, ал шикізат
ресурсының көзі болып көмірсутек шикізаты – мұнай, табиғат және жолаушы газ
табылады.
Қазақстан Республикасындағы шығаратын және қайта өндіретін
өндірістің, көлік коммуникацияның активтері берілген Казмұнайгаз ұлттық
мұнайгаз компаниясындағы білім мұнай өніпкәсібі реструктуризациясының ісін
алдыға жылжытуы мүмкін. Ол үшін төменде келтірілген нақты мүмкіншіліктер
бар.
Біріншіден, мұнай операциясын жүргізу үшін болашақ жобаларда жасалған
келісім-шарттардың шарттары өзгертілуі керек. Оған көптеген мұнай шығаратын
елдерде сияқты қаржы салушыларды объект құрылысына тікелей қаржы есебінен
қалай, солай қаржы салушы кен орнын әзірлеу процесінде алатын табыстың
бөлігін реинвестирлеу жолмен қайта өндіретін өндірістің дамуына белсенді
қатысуын міндеттейтін тарауды енгізу қажет.
Екіншіден, Қазақстан қайта өндіретін зауаттарға мұнай жеткізу бойынша
байланыстарын нығайтуын болжамдаған мемлекеттерге қатысты экономикалық
стратегияны өзгерту керек. Мысалы, украин заводтарының куаттылығын күштей
отыра, республика Казмұнайгаз ННГК атынан Херсон және Лисичанский мұнай
қайта өндіру зауаттар сияқты кәсіпорындардың акцияларын иелену құқықта
меншікті сатып алу процесіне қатыса алады. Осы бағыттаға келесі қадам
болып Констанца қаласында Румыния қазіргі уақытта қуаттылығы 30 пайызға
күшейтілген ҚӨЗ акцияларының пакеттерін иелену табылады. Жақын арадағы
жылдарда, Трасека көлік жобасына сәйкес Қазақстан Ақтау-Баку-Қара теңіз
порт-Констанца трассасы бойынша Еуропаға мұнай жеткізуін жүзеге асыруды
болжамдайды.
Көмірсутектер экспортының осы варианты Қазақстан Республикасының және
Батыс Еуропа елдерін энергожеткізушілермен жабдықтау базасы болып табылатын
бір еуропа мемлекеттерімен тығыз және нәтижелі ынтымақтасуда ғана емес,
сондай-ақ Румыния ҚӨЗ жекешелендіру процесіне тікелей қатысудың бастапқы
жері бола алады.
Отандық көмірсутектік шикізатты нәтижелі пайдаланудағы келесі қадам
үшінші, төртінші, бесінші қайта жасау мұнайгаз шикізатынан табыс алу үшін
осы еуропа елдерінде химиялық профильдегі кәсіпорындардың акция үлестерін
алу болып табылады.
Ел және әлемнің региондары бойынша мұнайға сұраныс көрінісі үлкен
деңгейде сауда сипатында маусымдық тұрақсыздықпен күрделенеді. Жанармай
тұтынудің максималды деңгейі жазғы уақытта жетеді, ал жылыту мұнай
өнімдеріне сұраныстар өз деңгейіне қысқы мерзімде жетеді. Жеке
мұнайөнімдерін тұтынылуының өсуі түрлі елдерде кәсіптік өсудің
ерекшеліктеріне байланысты альтернативті көздер есебінен энергия алу
мүмкіншілігі жоқ болған салдарынан, қуаң кезеңнен кейін немесе қоршаған
ортаның ластануын шектеу бойынша өкіметтік іс-шаралар және электростанцияны
отынның басқа түрлеріне ауыстыру салдарынан құбылады.
Осы пікірлер әлемнің ірі мұнай компанияларының негізгі
ерекшеліктерінің сенімді практикалық түсініктемесі болып қызмет етеді,
нақтылау айтқанда іс-әрекеттің мұнай шығарудан бастап жанармайдың көтерме
саудасына дейін барлық кезеңдерінде олардың көлденең ықпалдасуы. Он жылдар
бойы қалыптасқан және нарықтарды қазіргі жағдайларға келтірген мұнай
сатудың әлемдік саудасындағы жағдайлар ірі көпұлттық интегралды мұнай
компанияларын құруды талап етті.
Компаниялар өз ықпалының саласын кеңейте отыра, кешенді кәсіпорын
ретінде мұнай айыратын зауаттардың құрылысын жүзеге асырды. Онда өнімге
жұмсалған капиталды және эксплутационды шығындардың максималды төмендету
және сұраныс сипатына сәйкес мұнай шығару саласында максималды
оралымдылыққа жету мақсатта бірінші қайта өндеу , риформинг, платформингт
және гидрокрекингтің барлық процестерімен үйлеседі. Компаниялар ел ішінде
мұнайды қайта өндіретін объектілерге мұнайды және ірі мұнайбазаларға мұнай
өнімдерін тасу үшін ірі магистральды құбырлардың ірі құрылысына өз
күштерін біріктірді 8
Батыс Еуропа, АҚШ, Жапония, кейбір Таяу Шығыс елдері мұнайөнімдері
алмасатын, ал жабдықтарды сұраныс сипатындағы тұрақсыздықты жою мақсатында
өзара қолданатын үлкен интегралды нарыққа бірте-бірте айналуда 9
Мұнай бизнесінде интегралды компанияларды қалыптастырылуы Жақын және
Орта Шығыс, Африка, Оңтүстік Африка мұнайларының ірі қорын иеленген елдер
әлемдік ірі компаниялармен мұнай операциясын жүргізу барысында стратегиясын
өзгерткеннен кейін жедел түрде жүзеге асырыла бастады. Осындай жағдайда
соңғылар геологобарлау және шығару жұмыстарды жүргізу кезінде иеленген
артықшылықтарын жоғалтып, осы елдердің көмірсутек ресурстар бақылауын
жоғалтып, әсер ететін оралымдық шараларды қолдануға мәжбүр болды. Олар
көрсетілген елдерде мұнайды қайта өндіретін, мұнай шығаратын және
мұнайхимиялық бағыттағы жобаларды қаржыландыра бастады. Бұл әрекет өз
компаниялары үшін белгілі жеңілдіктер ғана емес, сондай-ақ шикізат
ресурстарын пайдалану рұқсатын алуға мүмкіндік берді. Олар жүзеге асыратын
интергационды процесс осымен аяқталған жоқ, өйткені ірі мұнайгаз
потенциалына жеткілікті қамтамасыз етілген жаңа мемлекеттер пайда болды,
олардың дамуы үлкен қаржылық салымды талап етеді.
Қазіргі уақытта әлі пайдаланылмаған, бірақ та біртіндеп басымды
мағынасын жоғалтатын “жеке капиталдың құны” немесе “акциялардың құны”
ұғымынан айырмашылығы бар “компанияның құны” ұғымы кеңінен таныла бастады.
Кейбір жағдайларда, “компанияның баланстық құнын” пайдаланады, ол
инвестиционды капиталдың мөлшеріне сәйкеседі. Оған:
- меншіктік капитал
- суммарлы борыш
- миноритарлы акционерлердің үлесі
- компанияның нарықтық құны жатады.
Соңғысы оның кәдімгі акцияларының нарықтық капитализациясының,
борыштық нарықтық құнының, артықшылықты акциялардың капитализациясының,
миноритарлы акционерлердің баланстық құнының жиынтығын білдіреді.
Сонымен, мұнай компанияның құны оның запастарында негізделеді.
Өндірістік іс-әрекеті мұнай шығаруда және оны жүзеге асыруда кідіретініне
байланысты мұнай компанияның құны әзірленген кен орындарынан мұнайды жүзеге
асырудан түскен ақша сомы “ағымдағы таза құны” (АТҚ) ретінде белгіленеді.
Мұнда
СК – компанияның құны;
СТА – несие берушілер-компаниясының барлық қаржы салушыларына (оның
ішінде корпоративті облигациялардың иелеріне), кәдімгі облигациялардың
иеленушілеріне суммарлы таза ақша;
КОӨҚ - капиталдың орташа өлшенген құны немесе бизнестің ұзақмерзімді
қаржыландыруының барлық көздерінің құны.
Т – дисконттаудың кезеңі;
АТҚ есеп айырылысуы бірнеше өзге түрде ұсынылуы мүмкін
СК= (Q · (Ц-(+ - (А+q))] : (1+ КОӨҚ), (2)
мунда
Q – запастың ағымдағы мөлшері;
А – мүліктік емес активтерден, жабдықтардың тозуынан түскен
амортизационды есептердің шамасы;
q- запастардың аяқталуына байланысты шығарылымның
бірлігіне келетін шығындардың шамасы;
Ц – мұнайдың ұзақмерзімге құны;
І – мұнай шығарылуының бірлігіне келетін қаржы салымының мөлшері;
- операционды шығындардың шамасы;
КОӨҚ – осындай белгілеуде сараптау жолмен қабылдануы тиіс және мұнай
компанияның инвестиционды жобалардың рентабельділігінің ішкі нормасының
ұзақмерзімді мағынасына сәйкесуі керек;
T – запастардың өндірістік қуаттылықтарын қамтамасыз ету кезеңі.
Сонымен, толық негізбен көлденен интегралды мұнай компаниялардың құрылуы
және қызмет етуі көп профильді өндірісті ұйымдастырудың ең нәтижелі нысаны
болып табылатынын белгілеуге болады. Олардың басқа құрылымдар алдында
басты артықшылықтары:
- нарық конъюнктурасының өзгеруіне уақытылы көңіл бөлу қабілеті
- жаңа шешімдерді қабылдау кезде жеткілікті тактикалық оралымдылық
- шикізат ресурстарының жоғары жылдамдығы;
- техникалық, қаржы немесе консалтингтік көмек көрсету қажеттілік
пайда болған аймақтарда экспансионистік мақсаттарды жүзеге асыру
мүмкіндігі;
- басымдылықтарды кардиналы өзгерту кезінде ең нәтижелі инвестиционды
жобаларды жүзеге асыру;
Отандық мұнайгаз кешендерінің нәтижелі қызмет етуіне мұнай және газды
шығару бойынша кәсіпорындардың күштерін біріктіруінде, оларды кешенді
пайдалануда және өндірісте шығындардың үнемдеу және базада жаңа
технологияларды ендіру мақсатында оларды қайта өндіру және өткізуде
мүдделілік құру маңызды болып табылады. Осындай өзара мүдделілікті
қамтамасыз ету нысандарының бірі интегралды мұнайгаз құрылымын құру болып
табылады.
Интегралды мұнайгаз құрылымдары біртұтас өндірістік-экономикалық
жүйе. Мұнда мақсатқа нәтижелі жету үшін іс-әрекеттің қираған, бірақ өзара
байланысқан түрлері тұтас өндіріске айналу процесі жүреді.
Интегралды компаниялардың артықшылығы ол өткізу баланстылығы. Мұнайгаз
шикізатына баға түскен кезде, шығаратын бөлімшелердің табысы түседі, бірақ
та мұнайды қайта өндіру және мұнайхимиялық өндіріс табысты өсіреді,
өйткені бір бөлімше әсері жоғалуы басқалардың табыс өсуімен өтеледі.
Әлемнің бірқатар жетекші мұнай елдерінің интегралды ұлттық
компаниясының қалыптасу және бұдан әрі даму ерекшеліктерін талдай отырып,
бірінші кезекте осылардың бәрі тікелей мемлекетпен құрылғанына ерекше көңіл
бөлу қажет. Ал ол өзінің өкілетті органдары арқылы барлық салалар бойынша
олардың іс-әрекетін бақылауын жүзеге асырады. Осындай жағдай Казахойл ННК
құрылу процесіне сай келеді. Оған өкіметтік құжаттарға сәйкес көмірсутек
шикізат қорларына, оны шығару және қайта өндіруге, сондай-ақ тасуға
байланысы активтер берілген.
Сонымен қатар, шетелдік интегралды және отандық компаниялардың
өндірістік құрылымында елеулі айрмашылықтар байқалады. ҚР мұнайгаз
саласында ірі шетелдік инвесторлар пайда болуына байланысты елде барланған
және шығарылған қорлардың бөлігі оларды меншігіне берілді, бұл жағдай
Казахойл ННК шикізат базасының әлсіреу ахуалына ұшыратты.
Сондай-ақ, Казахойл ННК –нің мұнайды өндеуге байланысты звеносы
өндірістің жоғары табысты және перспективті разрядына жатуы мүмкін емес,
өйткені ол іс-әрекеті алпыс жыл бойы жүзеге асырылатын шамалы қуаттылығы
бар ескі жалғыз технологиялық мұнай өндіру объектісінде негізделеді. Тіпті
Украинаның қайта өндіру зауаттарының бір бақылау пакетін сатып алынуы осы
сферада компанияның позициясының бекітпейді. Жақын уақытта Казахойл ННК
қазір Казмунайгаз құрылымында қайта өндеу звеноны ұлғайту бағытта
елеулі өзгерістерді жүзеге асыру қажет. Біздің ойымызша, компанияның ішкі
және сыртқы нарығындағы бәсекегеқабілеттілігін қамтамасыз етудің ең
нәтижелі варианты болып қуатты қайта өндейтін кешеннің құрылысы табылады.
Ол нақты фракцияларға мұнай және газ шикізаттарын бөлуін жүзеге асырады.
Кешеннің өнімі – жанармай материалдары, полимер шикізаты, пластмассалар
және тауардың басқа да сұраныстары.
Көрсетілген айырмашылықтардың тұйықтаушы звеносы болып Казмунайгаз
ННГП жоқ көлденең интегралды омпаниялардың маңызды бір құрылымы аталуы
мүмкін, нақтылау айтқанда ғылыми-зерттеу және жобалы-құрылымдық сфера. Ол
дамымаса, ұлттық компания солай көп жылдар бойы ірі өндіруші-компаниялар
ұсынатын ескі техникалық өнімдер мен технологияның тұтынушысы болып жүре
береді. Жеке мұнай кәсіпорынның осындай Қайтақарулану рәсімі белгілі:
өткен жылдары жаңа жабдық ретінде мұнайды қайта өндіру тұтас кешендері
сатып алынған болатын, олар эксплутацияға өткізілгеннен кейін нәтижесі
және экологиялық тұрғыдан қауіпті болып табылды.
Өткен жылдары, тіпті қазіргі уақытта да экономикалық және стратегиялық
ұғыныс күрделі қаржы салу диверсификациясына қозғау болып табылады.
Көліктік құралдар мен нарықтарды жабдықтау көздері халықаралық
компаниялардың қызмет ету негізі болып табылады. Мұнай сату масштабы,
табыстың абсолютты көлему өзгеруіне қарай мұнай компаниялары жеткілікті
жоғары және тұрақты кіріс қамтамасзы ететін химиялық өнімдердің өндіріс
саласына ену үшін жолдар іздеуге мәбжүрлі.
Қуатты көлденең интегралды құрылымдарды құру жиналған әлемдік тәжірибе
егер де мұнай компанияның құрылымында өндірістің техникалық деңгейін көтеру
мүмкіндігін болжамдайтын құралдар жоқ болса, онда ол өз шикізат активтерін
жағымды толтырумен әлемдік нарықта ешқашан тең құқықты қатысушысы бола
алмайтынын куәландырады.
Ұлттық мұнайгаз құрылымдардың қалыптасуы трансұлттық интегралды
мұнайгаз құрылымының даму жолын қайталайды. Қалыптасқан трансұлттық
интегралды мұнайгаз құрылымына қарағанда, Қазақстанның экономикасы үшін
ерекше мүде болып Ресейдің қайта құрылған және дамыған көлденен-интегралды
мұнайгаз компаниясы, сондай-ақ Қазақстандағы Харрикейн Хайдкарбонс
канада компаниясының іс-әрекетінің тәжірибесі табылады.
Қазақстанда интегралды мұнайгаз құрылымын қалыптастыру бойынша
Харрикейн Хайдкарбонс канада компаниясының тәжірибесі қызық болып
көрінеді. 1996 жылы компания Кызыл-Орда Оңтүстікмұнайгаз АҚ сатып алды
және Кумкуль кен орнында мұнай шығара бастады. Келісім-шарт бойынша ол бес
жыл мерзім ішінде өндірістің дамуына АҚШ 280 млн.долл салуын міндеттеді.
Қазіргі кезеңде ол кешенге 296 млн.доллар салды. Харрикейн Кумколь Мунай
ААҚ-ның ХКМ құрылған еншілес құрылымы аймақтың экономикасының флагманы
болып табылады. Харрикейн Кумколь Мунай ААҚ-ның қаржылық салымы арқылы
өндіріс жаңартылды, 2001 жылы мұнай шығарылуын 4 млн.т.өсірілді. Қазіргі
уақытта Харрикейн Кумколь Мунай ААҚ Тургай петролеум бір өатар
компания акцияларының 50 пайызы бар. Харрикейн Кумколь Мунай ААҚ бір
жерде тұрмайды бұдан әрі жаңа мұнай учаскілерін меңгереді. 2000 жылдың
күзінде Кызылкия кен орнында жаңа мұнай шығарылды, кезекте Арысқұм және
Майбұлақ тұр. 2005 жылда Харрикейн Кумколь Мунай ААҚ жылына 12 млн.т
мұнай шығаруды жоспарлап отыр.
Мұнай шығарылуы мен ішкі нарықта оған тұтынушылардың саны өсуіне
байланысты компания белсенді түрде сыртқы нарықта шикізат сату үшін
көліктік жобаларды дамытуда. Ол 2002 жылы мұнай құятын терминал құрылатын
Кумкольдан бастап Жусалы теміржол станциясына дейін мұнай құбырының
құрылысы жоспарланып отыр. Осы арқылы мұнай тұтынушыларға темір жол арқылы
жеткізіледі. 1997 жылы мұнай мен мұнайөнімдерін жіберу және сақтау үшін
Достық НТП мұнай аудару теміржол терминалын құру және эксплуатациялау
мақсатта Харрикейн Достык еншілес кәсіпорны құрылды. 2000 жылдың тамыз
айында Достық НТП эксплуатацияға ендірілді, бірінші кезегінің
қуаттылығы жылына 1,2 млн. т. құрайды. Сондай-ақ, терминал мазут қоймасы
ретінде қызмет ету үшін бір жылда 5 млн.т. дейін өсіру болжамдалып отыр.
Достық НТП кез келген мұнай шығаратын және мұнай химиялық
компанияларға, сондай-ақ Қазақстан аймағында және ТМД елдерінде жұмыс
жасайтын, мұнай және мұнай өнімдерін сатып алатын қомпанияларға қызмет
көрсетеді.
2002 жылы Кумколь кен орнында газоэнергетикалық станция салыну
жоспарланып отыр, энергожеткізуші болып жергілікті жолаушы газ табылады. Ол
аймақты арзан электроэнергиямен жабдықтауға мүмкіндік беретін. ХКМ ААҚ
газқұбырының құрылысына кен орнынан бастап облыстық орталықға дейін
қатысады және жолаушы газды кәдеге жарату бойынша өз міндеттерін атқарады.
Мұнайгаз шикізатына әлемдік бағалар төмендеу кезінде Шымкент НПЗ
шикізат жеткізушісі болып табылатын ХКМ компаниясы ең соңғысын сатып
алды 31 наурыз 2000 ж, оны өзінің өндірістік құрылымына енгізіп қойды.
ХКМ компаниясы ШНОС жабдықтарын жаңартуды, ассртиментті көбейтуді және
шығарылатын мұнайөнімдерінің сапасын жақсартуды көздеп отыр. 2001 жылы ШНОС
ААҚ өндірістің дамуына дизель отының гидротазартуын аяқтау жобасына АҚШ 14
млн.доллар қаржы салады.
ХКМ ААҚ мұнай шығарудан бастап көлденең – интегралды компанияның жолында
дамып келеді, оның технологиялық цепочкасында: мұнай шығару, қайта өндеу,
өткізу бар.
Интергалды мұнайгаз құрылымының іс-әрекетінің әлемдік тәжірибесін
талдай отыра мынадай қорытындылар шығаруға болады:
- қуатты интегралды құрылымдардың көптеген саны өз әрекеттерін мұнайгаз
шикізат шығарудан бастап, біртіндеп өздерінің әрекет ету саласын
кеңейті және барлық мұнай процестеріне қатысады: барлау, шығару,
мұнайхмимялық қайта өндеу, тасу және дайын өнімді жүзеге асыру;
- трансұлттық интегралды мұнайгаз құрылымдар өздерінің іс-әрекеттерін
барлық әлем бойынша жүзеге асырады;
- көптеген елдердің ұлттық мұнайгаз компанияларының әрекеті мен даму
стратегиясы көлденең-интегралды трансұлттық мұнайгаз құрылмыдардың
жолы бойынша дамиды;
- әлемнің көптеген ұлттық мұнайгаз компаниялары өз әрекеттерін өз
елінің аймағында жүзеге асырады, ол мұнайгаз ресурстарын кешенді және
нәтижелі меңгеруіне ықпал етеді, сондай-ақ ол басқа елдердің мұнайгаз
ресурстарының әзірлеуіне енуі байқалады. Қазақстанды мысалға ала
отыра, жоғарыда көрсетілген схема бойынша өз әрекетін жүзеге асыратын
компаниялардың санына Ақтөбе облысында мұнай газ кен орнын әзірлейтін
Қытай ұлттық мұнайгаз компаниясын КННК, Батыс Қазақстанда
Қарачаганак кен орнын меңгеруіне қатысатын Статойл Норвегия үлттық
мұнайгаз компаниясын жатқызуға болады.
- әлемнің мұнайгаз нарығының көптеген саны ірі трансұлттық интегралды
құрылымдар арасында бөлінген;
- трансұлттық мұнайгаз құрылымдардың дамуы компаниялардың бірігу және
іріктенуімен жүргізіледі, оған мысал ретінде Шеврон Тексако, Эксон
Мобил, Бритиш Петролеум Амоко компанияларды келтіруге болады;
- мұнайгаз шикізатына әлемдік бағаларды төмендету кезінде мұнайгаз
компаниялары капиталдардың шығару саласынан сапалы мұнайгаз өндіру
саласына аударады, сонымен қатар компаниялар арасында интеграционды
процестер белсенділеді;
- мұнайгазбарлау, мұнайгазқайта өндіру және шығару әрекетінің дәстүрлі
саласынан басқа интегралды құрылымдар транспорттық және ғылыми-зерттеу
бағыттарды дамытады;
- Капиталдың мұнай өнеркәсібіне тоқталмайтын шоғырлану мен
орталандырылуында одан басқа да ұсақ компаниялардың әрекеті үшін алаң
қалады. Тәуелсіз фирмалардың көбінде қайта өндеу құралдары, не өткізу
желісі болмаса, олар ірі және орташа компаниялар сатып алатын мұнай
барлау және шығарумен айналысады;
Ресейдің мұнайгаз саласындағы құрылымдық өзгерудің нәтижелілігі, ресей
көлденең-интегралды мұнайгаз компаниялардың құрылуы және нәтижелі әрекет
етуі, мұнайгаз шикізатын кешкенді пайдалануы Қазақстан нарығында елеулі
байқалады. Мысалы, Қазақстанның ішкі нарығындағы мұнайгаз шикізаты
негізінде алынатын кейбір тауарлы өнімдер бойынша елеулі үлесі Ресейден
клген импортқа жатады: ашық мұнайөнімдердің 50 пайызы, битумдардың 95
пайызы, майлау материалдардың 90 пайызы, жуатын синтетикалық материалдардың
70 пайызы, платмасстар.
Сондай-ақ ресей көлденең-интегралды мұнайгаз компаниялардың қалыптасуы
мен дамуы жеткізілген мұнайөнімдеріне төлемеген және мұнайға әлемдік баға
тұскен жағдайларда болды. Бірақ та, бұл Ресейдің мұнайгаз саласының
қалыптасуына кедергі болмады. Бұл факт осы құрылымдар дамуының дұрыс жолын
куәландырады.
1.2 Қазақстанның мұнайгаз саласындағы вертикальді-интегралды құрылымдардың
қалыптасу алғы шарттары
Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейін даму стратегиясында ерекше
роль өнеркәсіптің мұнайгаз саласына берілген. Бағдарлама отын-энергетикалық
ресурстардың потенциалын көтеруін ұзақмерзімді приоритетттер ретінде
белгілей отырып, бүкіл мұнайгаз кешеніне негізгі мәні бар мәселелердің
шешуін көздеп отыр 3.
Оның негізгі ережелеріне сәйкес бірқатар мемлекеттік бағдарламалар
жүзеге асырылып жатыр, әсіресе, экономиканың осы секторын сауықтыру шешімі,
қаржы салушылармен жасалған келісім-шарттардың барлық шарттарын және алған
міндеттемелерін қатаң түрде сақталуы, әлемдік нарыққа энергияны жеткізу
схемасын ақырғы рет белгілеуі, халықаралық сауданың дамуын қамтамасыз
ететін көлік және коммуникация объектілердің жаңартылуы мен құрылысын
аяқталуын көздеген үкіметтің іс-әрекет ету бағдарламасы.
Жоғарыда белгіленгеннің бәрі , бірінші кезекте, мұнайгаз шикізатын
шығарылуын үнемі түрде көбейті және құрлықта және Каспий теңізінің шельф
зонасында перспективті құрылымдарға эксплуатацияға ендіру сияқты басты
міндеттердің шешілуіне бағытталған.
Пайда болған мәселелердің әр түрлілігіне және түрлі жоспарлығына
сәйкес республиканың мұнайгаз саласын ішкі ортада қалай, солай сртқы
ортада қызмет ететін үлкен жүйе деп қарастыруға болады. Экономиканың
ықпалдасу жағдайларында әлемдік шарушылықта сыртқы ортаның ішкі ортаға,
ішкі ортаның республиканың мұнайгаз жүйесіне әсері байқалады 4.
Осыған сүйене отырып, мемлекеттік масштабта мұнайгаз жүйесі ұлттық
экономиканың бір шағын жүйесі болып табылады, ал ауқымды масштабта ел
экономикасы әлемдік экономикасы жүйесінің шағын жүйесі болып табылатынын
айтуға болады.
Бір шағын жүйенін әлемдік экономикаға әсер ету дәрежесі оның даму
деңгейімен бағаланады. Республиканың мұнайгаз жүйесі мемлекеттік
экономиканың шағын жүйесі бола отыра, өзінің де шағын жүйелері бар. Әр
шағын жүйелердің даму деңгейі жүйенің даму стратегиясының приоритетіне
байланысты.
Мұнай саласының шағын жүйелерінде тіпті ең маңызды мәселелерін қазір
жүзеге асырылатын түрде іске асыру экономиканың осы секторының дамуының
қабылданған стратегиясы ойлаған нәтижеге әкеледі деуге негіз болып
табылмайды. Мұнайгаз шикізаты бұрыннан бері көпмақсатты пайдалану
ресурсының мәртебесін алған 5.
Соңғы онжылдықта әлемдік экономиканың дамуы қазіргі қоғамның алдында
төменде көрсетілген негізгі факторларға байланысты бірқатар күрделі
мәселелер қойды: энергетикалық және шикізат кризисі, әлемнің әр түрлі
елдерінде технологиялық потенциалдың біркелкі емес дамуы. Осы маңызды
мәселелердің шешілімі алғашқы энергожеткізушілердің қамтамасыз ету
перспективаларымен, оларды қайта өндеу технологиясын, шығару әдістерді
жетілдірумен тығыз байланысты. Осыған байланысты мұнай мен газ әлемдік
шаруашылық механизмдің қызметінде және экономиканың ақырғы
қажеттіліктерінің өсуі мен қоғамдық өндірістің минералды-шикізат базасына
жүктеменің күшеюі арасындағы қайшылықтың күшеюінде ерекше роль ойнайды.
Республикада мұнайгаз шикізатын кешенді пайдалануы энергетикалық схема
бойынша шикізатты қайта өндеу деп түсіндіріледі. Сондай-ақ, мұнайды бүкіл
әлемде химиялық мұқтаждыққа тұтыну оның қайта өндеуінің 10-15 пайызынан
аспайтынын белгілеу қажет, бірақ та мұнайхимиялық синтездің ақырғы өнімінің
пайдалану нәтижелілігі мұнайдың қалған 90 пайызын энергетикалық мақсаттарда
пайдалану көрсеткішіне жол бермейді.
Мысалы, Румыния жағдайында энергетикалық схема бойынша мұнайды қайта
өндеу кезінде алынған мұнай өнімдерінің сумарлы құны шикізат құнынан 4 есе
асады, ал мұнайхимиялық схема бойынша – 40 рет. Егер де көмірсутек
ресурстардың потенциалды құндылығының салыстырмалы анализін мұнайхимиялық
өнімдердің өндірісіне дейін жеткізсе, онда олардың құны шикі мұнайды сату
әсерінен 100 рет өседі.
Мұнайгаз ресурстарының терең қайта өнделуінің жоғары нәтижелілігі
туралы Қазақстанның нақты кен орындарының көмірсутек шикізаттарына ,ларды
қайта өндеу нақты процестеріне қатысты келтірілген зерттеудің есеп айрылысу
мәліметтері куәландырады. Мысалы, егер кіруде 1 т мұнайдың құны100-120
доллар болса, онда шығу кезінде тиесілі процестен 1 т полиэтилен 550, 1 т
полипропилен –1000, 1 т полиэтилен пакеттер-900 доллар тұрады.
Кез келген мұнай компаниясының маңызды критериясы болып нәтижелілік
деңгейі табылады. Соңғысы салалардың барлық шағын жүйелер қорытындысының
жиынтығымен есептеледі, сонымен қатар осы көрсеткіштегі тікелей табыстың
салмағы онша жоғары емес.
Сондықтан да, мұнай компаниялардың іс-әрекетін кеңістіктің күрделі
жүйесінде қызмет етеді деп елестетуге болады. Оның жағдайын, дамуын тек
қана көптеген өзара байланысты параметрлер арқылы болжамдауға болады.
Күрделі жүйенің біртұтас анализі, қызмет ету және даму процесінде пайда
болған қасиеттердің пайда болу жалпы және ерекше заңдылықтарын айқындау
және саналы суреттеу қажет. Анализден кейінгі этап тенденцияларды ғылыми
болжаумен және алынған жиынтық негізінде үлке жүйелердің даму салдарымен
байланысты болуы тиіс.
Дамыған елдерде мұнайхимиялық өндірістің капиталсыйымдылығы
өнеркәсіптің осы саласының қаржыландыру спецификасын көлденең және тік
ықпалдасумен байланыстырды. Мұнайхимиялық өнімнің қуатты өндірісін бірнеше
фирмалар, мысалы, мұнай және химиялық , көтере алады. Сонымен қатар, Мұнай
фирмалары өндірісті көмірсутек шикізатпен және энергиямен, ал химиялық
фирмалар – технологиямен және ғылыми-зерттеу әзірлемелермен қамтамасыз
етеді.
Сол немесе өзге шын болмыстың объектісін үлкен жүйелердің разрядына
жатқызу белгілі шамада шартты болып табылады және ен бастысы, осы объектіні
зерттеу кезінде маңызды рольды кешенді жалпыжүйелік факторлар ойнайтынына
бйаланысты. Бұл осы жүйенің қасиетінен қалай, сооай міндеттерге де
байланысты.
Жүйе өз элементтерінің сипатына келмейтін бір ықпалдасу сапасына ие
болу керек. Жүйе өзара байланысқан элементтерді қосу есебінен бір тұтасқа
бірігуі керек. Жүйе объектілердің ұйымдастырылған-құрылым кешені болып
табылады, оның өзіне тән қасиеттері және байланыстың белгілі жиынтығы бар.
Сонымен, жүйе- әр қайсысы себеп-салдарлы байланыстардың заңына бағынатын
көптеген бірліктің жиынтығы ғана емес, сондай-ақ жеке бөлшектердің
қатынастары мен байланыстары бір-бірімен өзара байланысты және өзара әрекет
ететін көп санды элементтерден құрылатын белгілі күрделі функциялардың
орындалуын ескеретін бірлік.
Бірнеше критериялар бойынша кәсіпорынды дамыту және орналастырудың
оңтайлы варианты болып жаңа өнеркәсіптік шаруашылық объектілердің
құрылысын жаңарту немесе кеңейту, шығарылатын және жүзеге асырылатын
өнімдер мен технологиялық тәсілдердің, сондай-ақ өнімдерді тасу және
қолдану көлемі мен ассортиментін сұрыптау варианты табылады.
Оңтайлы есеп айырылысудың орындалуы төменде көрсетілген
қорытындылармен сипатталатын сала перспективаларын белгілеуге мүмкіндік
береді:
- кәсіпорынды орналастыру, мөлшерін және мамандандырылуын негіздеумен;
- саланы және оның жеке объектілерінің даму темптерін белгілеумен;
- өндірістің ұсынылған технологиясымен;
- шығарылатын өнімдердің ассортиментімен және әр өнім шығарылымының
көлемімен;
- түрлі тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыру деңгейін белгілеумен;
- қөлік қатынасын дамуымен шикізатты, полуфабрикаттарды және дайын
өнімді тасу бағытымен және көлемімен;
- ескерілген ресурстар мен шығарылған өнімдердің нәтижелілігін
салыстырмалы бағалауын жүрзізумен.
Осы тәрізді міндеттерді шешу, көліктік шығындар кәсіпорынның
мамандандырылуын белгілеуіне, жаңа өндірістерді орналастыру пунктерін
таңдауына, шикізат пен дайын өнімнің тұтынушыларын өндірісшілерге бекіту
схемасына елеулі әсер ету кезінде критерия болып өндірістік, көліктік
шығындар қалай, солай инфрақұрылымдық звеньяларды қалыптастыру
қажеттілігіне байланысты шығындар табылады.
Мұнайгаз ресурстарын пайдалану кешендік деңгейі экологиялық жағдаймен
тікелей байланысты, оның нашарлануы табысты шығару, тасу және қайта өндеу
жерлерінде байқалады. Осыған байланысты экологиялық тұрақтылығты сақтау
проблемасын шешу кезінде күрделі және жеткіліксіз әзірленген мәселе болып
аймақтың экожүйесіне жүктемелердің жалпы нормаландырылуы, өндірістік
объектілерді орналастыру нормасы, сызықты құрылыстардың мұнай-газ-
өнімқұбырлары, электропередачалар құрылысы, жеркгілікті құрылыс
материалдарды жол мен дамбалардың құрылысына пайдалану нормалары табылады.
Сонымен, мұнай өнеркәсібін және оның жеке шағын жүйелерін дамуының
нәтижелі қорытындысына жету нақты перспективалары алғашқы шикізат
ресурстары тауар өнімдерін шығару терең схемасы бойынша қайта өндеу
процессіне қатысқанда, құбыр трассаларының тиімді және нәтижелі жүйесі
құрылғанда ғана жүзеге асырылуы мүмкін.
Тік-интегралды мұнайгаз компаниялардың арнайы типтегі компаниялардың
алдында бәсекелестік артықшылықтары бар, бұндай бәсекелестік мұнай
бизнесінде де бар. Бұл жағдай, әсіресе мұнайгаз шикізатына бағалардың
төмендеуі кезінде ықпалдасты компанияларды дамудың шығын концепциясын
өзгертуге және нәтижелілік есеп айрылысу концепциясына көшуге мәжбүрлейді.
Бұл ықпалдасты компаниялар көптеген профильді емес бөлімшелерден бас
тартуында көрсетілген, осы арқылы ірі мұнайгаз компаниялардың жеке
құрылымдық бөлімшелері маңызды және табыс шығарудың ерекше аккумуляторлары
болып табылды. Осыған сәйкес белгілі жұмыстарды ақылы-шарт негізінде
орындайтын арнайы компанияларға арналған
өткізу нарығында ниша да ұлғайды.
Мұнай бизнесінде іс-әрекеттің тұрлі сферасының фрагментті қиыстыру
кеңінен ұсынылған. Мысалы, ол шағын жүйелердің байланысында көрсетіледі:
мұнайгазбарлау – шығару, тасымалдау-мұнай көтерме саудасы, мұнайгазды қайта
өндеу –мұнайхимия, мұнайөнімдерінің көтерме саудасы – мұнайөнімдерін
бөлшектей сату.
Мұнай бизнесі оған қай бағытта және қандай ұйымдастыру нысанда
қатысушылар қатысқанына қарамастан үлкен күрделі шығынмен сипатталады, ол
екі типтегі ықпалдасты компаниялардың қалыптасуына себеп болды. Бірінші
типке қаржы нышаны бойынша ықпалдасатын холдинг деп аталатын компаниялар
жатады. Екінші типке өндірістік нышан бойынша ықпалдасатын компаниялар
жатады, олар мұнай мен газдың барлауын, тасымалдануын және қайта
қнідірілуін, сондай-ақ шикізат немесе дайын өнімнің өткізуін жүзеге
асырады. Мұнай бизнесінде екінші типтегі ықпалдасты компаниялар басты орын
алады.
Ірі мұнайгаз компанияларын басқаруының салыстырмалы анализінен:
- қазіргі уақытта басқарудың дивизиондв құрылымы пайдаланылады, оның
алдыңғы кезеңі басқарудың сызықты-функционалды құрылымы болған;
- жеке өндірістің ықпалдасуы капитал перетогы есебінен оладың өмірге
қабілеттілігін көтеруге мүмкіндік береді;
- өндірісті басқарудың тік-интегралды құрылым нысанында ұйымдастыру
нәтижелі болып табылады;
- тік ықпалдасудың жүйесі көпдеңгейлі сипатқа иеленді;
- тік ықпалдасу салдарынан мұнай бизнесінде экономикалық және саси
мүдделердің күрделі айқасуы орын алады;
- трансфертті бағаларды белгілеу кезінде ықпалдасу компаниялардың іс-
әрекетінде еркін нарықтың бағалары орын алады;
- мұнайгаз компаниялардың дамуы толық ықпалдасу жолмен жүзеге асырылады.
Көмір сутектің түрлі фракцияларына бай шикізатты ысырапты
пайдаланылуына байланысты сала алдында мұнайгаз ресурстарын тікелей шығару
аудандарында мұнайхимиялық өндіріспен бірге мұнайды қайта өндіру
кәсіпорынның құрылысы жөнінде мәселе қойылған. Тиесілі негіздемелерден
кейін Маңғыстауда кешен, Батыс-Қазақстан облысында сұйықтық және гоз
көмірсутектерін қайта өндеу бойынша зауыт, п. Кульсарыда мунайхимиялық
кешен құрылысына құжаттамалар дайындалды.
Маркетингтің негізін ұзақ мерзміге кәсіпорын бағытының, нарық
конъюнктурасын жүйелі зерттеу, өнідірсті тұтынушылардың бейімдеу,
конкуренттердің іс-әрекетін, олардың тауарларын, нарық стратегиясы мен
тактика принциптері құрады. Сондықтан да, осындай принциптердің жүзеге
асырылуы , ең алдымен, әрекет ететін өндірістермен, шаруашылық іс-
әрекетінің механизмімен, шығарылатын тауарларға жалпы конъюнктураның
өзгеруіне байланысты.
Жоғарыда көрсетілгеннің бәрі мұнайгаз қайта өнідіретін және мұнай
химиялық кәсіпорындар қалдық принципу бойынша қамтамасыз ету жағдайына
қойылғанын куәландырады. Көмірсутек газдарын фракцияларға бөлу процесін
жүзеге асыратын приборлармен, аппараттармен, қондырғылармен қамтамасыз
етуден қалып қойылуы шығарылған газдың үлкен көлемі ұзақ мерзім ішінде
экспортқа берілудің бір себебі болып табылады.
Жоғарыда баяндалғанды қорыта отырып, мұнай газ шығару саласы мен
ұлттық экономиканың қайта өндіру секторын қайта жаңарту қажет деп айтуға
болады. Оның басымды бағыты болып ұлттық тік-ықпалдасты компанияларды құру
болып табылады. Ол үшін елде жағдайлар жасалған, бұны мынадай алғышарттар
куәландырады:
1) Табиғи, экономикалық және технологиялық факторларға байланысты
өндіріс пен өткізудің нәтижелі басқару үйымдастырылуын құру қажет;
2) Мұнай компаниялардың ақырғы өнімнің өткізу нарығын
бағылауға талпынысы, ең алдымен – мұнай өнімдері, ал содан кейін – мұнай
химия тауарлары;
3) Өндіріс масштабында қаржы және материалды ресурстарды
үнемдеу мүмкіншілігі. Капитал мен өнідірстің шоғырлануы, бірыңғай
инфрақұрылымның бар болуы өндірісте шығынның қысқартылуына ықпал етеді
және өткізу іс-әрекетінің өсуіне әсер етеді;
4) Тік-ықпалдасу құрылымның шеңберінде шикізат өнімдердің бақылау
көздерін қамтамасыз ету;
5) Мұнай бизнесінің халықаралық сипаты мен оның әлемдік және
ұлттық саясатпен тығыз байланысы отандық экономиканың мұнай секторының
дамуының концептуалды неігздерін өзгерту қажеттілігін белгілейді.
2. ҚАЗАҚСТАННЫҢ РЕСУРСТЫҚ ПОТЕНЦИАЛЫН ЕСКЕРЕ ОТЫРЫП САЛАНЫҢ
ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ ҚАЙТА ҚҰРЫЛУЫНА ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан мұнайгаз ресурстарының қазіргі және болашақтағы
потенциалдары
Жиырмасыншы ғасырдың соңғы он жылдығы республиканың Батыс аймағының
мұнай мен газ ресурстарын меңгерудің жаңа кезеңі болып табылады. Ол
бірқатар күрделі мәселелердің шешілуін қажет етеді. Жоғары температура мен
қысым, шикізаттағы бірігулер, ресурстағы мекен ерекшеліктері продуктивті
горизонттардың жүріс-тұрысын бөлшектеп зерттелуін, пласт қысымын ұстау
үшін қолданылған әдістердің қорытындысын талдау қажеттілігін ескертеді.
Бұрғылау, шығару және бірқатар базалық салалар үшін шикізат негіз болып
табылатын көмірсутек ресурстарды қайта өндеу процессін қажетті жабдықтармен
қамсыздандырумен байланысты, технико-технологиялық сипаттағы отандық
әзірлемелердің жоқ болуын ерекше атап өткен жөн.
Барлық аудандарда сол немесе өзге деңгейде дамыған мұнайгаз шығаратын
салаға аса маңызды мін беріледі. Көмірсутек шикізатының жер қойнысынан
шығарылған базада бір бірімен тығыз шикізаттық байланысы бар қайта өндіру
сипаттағы һндіріс кешені пайда болды. Орал-Ембі зонасының, Маңғыстау,
Атырау мұнай қайта өндіру зауыт пен химикалық комбинаттың, Қазақ газ қайта
өндіру зауыттың Жанаозен қаласы, пластмасс зауытының Ақтау қаласы, газ
қайта өндіру зауыттың п.Кульсары мұнай шығару кәсіпорындары, сондай-ақ
Маңғыстау мен п.Кульсарыда құрылыс көзделген мұнайды қайта өндіру зауыттары
өздерінің шикізат негізіне негізделетін бірыңғай мұнайхимиялық кешен
ретінде ұсынылуы мүмкін.
Ірі мұнай газ құрылымның болуы көп санды шетелдік компаниялар, әсіресе
осы саладағы әлемдегі әйгілі лидерлер жағынан бұрын болмаған коммерциялық
мүдделілік пайда болды. Қорытындысында қысқа мерзім ішінде бірқатар
бірлескен кәсіпорындар құрылды, олардың негізгі мақсаттары тек қана мұнай
газ құрылымның барлауы мен әзірленуімен байланысты.
Қазір де осы секілді жағдай көмірсутек шоғырланған жаңа перспективті
зоналарда – Каспий теңізінің шельф бөлімінде,Оңтүстік-Торғай мұнайгаз
провинциясында болып жатыр.
Қазақстанның 2030- даму Стратегиясында ерекше роль өнеркәсіптің
мұнайгаз саласына берілген. Отын-энергетикалық ресурстарды ұзақмерзімді
басымдылық ретінде белгілей отырып бағдарлама барлық мұнайгаз кешеніне
маңыздылығы бар негізгі міселелердің шешімін көздеп отыр.
Сонымен қатар, мұнайгаз саласының даму мемлекеттік бағдарламасында
негіз салушы мәселелердің шешілуі мен жаңа қайта өндеу өндірістер, оның
ішінде бәсекелестікке қабілетті ақырғы өнімнің шығарылуына бағытталған
мұнай химиялық профильдегі өндірістер әлі де жеткіліксіз деңгейде
әзірленген.
Біраз уақытқа дейін сол немесе өзге мемлекеттің жер қойнауында
көмірсутек шикізаттың болуы оны жүзеге асырудан табыс шығарудың пайдалы
бабы болып есептеледі. Біртіндеп, прогресстің арқасында ол алғашқы
ресурстарды қайта өндеу бойынша жаңа технологияны әзірлеуде өнімді кеңінен
шығару бұлағына ие болды.
Мұнайгаз шикізатын кешенді пайдалану аз қалдықты және қалдықсыз
технологияның маңызды құрамы болып табылады. Оның негізгі принциптерін
жүзеге асыру қосымша шығындарды талап етеді, сол арқылы шикізаттың бір
түрінен көпмақсатты қолдануға болатын және өзінің тұтыну қасиеттері бойынша
бір саланың шеңберінен шығатын өнімнің бірнеше түрін алуға болады.
Бірақ та, ҚР жүзеге асырылатын мұнайгаз жобаларын іске асыру
практикасы көрсеткендей оның басқыншыл бөлігі дамудың шикізат бағытымен
байланысты, сондай-ақ ел экономикасының сауықтырылуына ықпал етпейді, көп
он жылдық бойы орнықтылған салалық құрылымның бір жақтылығын сақтайды.
Мұнайгаз саласына шетелдік инвестицияларды тарту масштабы, кен
орындарды барлаумен және әзірлеумен байланысты ірі әлемдік компаниялармен
келісім-шарт жасау, отандық мұнайгазконденсатоқайтаөндіру кәсіпорындарға
зиян келтіре отырып шикізат экспортының көлемін үнемі ұлғаюы қазіргі
уақытта оның дәлелденген қорларының жартысы мемлекеттік бақылаудан шығуына
ұшыратты.
Әлемдегі мұнай шығаратын ірі елдердің практикалық іс-әрекетінің
анализі мынаны көрсетеді: өз артықшылығын олар қуаттылығы мен тереңділігі
бойынша өнім шығару қажеттілігін құру есебінен жүзеге асырды, бұл қадам
қайта өндіру салаларда елеулі қаржы талап етсе де.
Мұнай ресурстарымен болған жағдай мұнайды экспортқа жіберу елдерде
шикізатты қайта өндіруін ұлғайтуына әкелетін ұлттық мұнай шаруашылықты құру
бағытында стратегияны әзірлеуге ықпал етті. Экспортқа жұмыс жасайтын
мұнайқайтаөндіру және мұнайхимиялық профильдегі жаңа кәсіпорындардың
құрылысы кезінде ОПЕК елдері шетел капиталын кеңінен пайдаланады, ол үшін
аралас кәсіпорындар құра отыра.
Осындай альянстың соңылығы мұнай шығаратын елдер мұнай жеткізу туралы
келісім-шарт жасау кезінде зауыт құрылысын қаржыландыру шартына ғана емес,
сондай-ақ өткізу нарығын осы кәсіпорындардың дайын өнімімен қамтамасыз
ететін шетел компанияларын жоғары бағалайды
Ұлттық мұнайгаз саласының даму стратегиясының фундаментіне елге
маңызды бірқатар мақсаттар салынған. Біріншіден, осындай бағытты қайта
өндіру секторының үлесі өсетін саланың құрылымдық қайта құрылуында жүзеге
асыру қажеттілігі. Екіншіден, өнімнің әзірленуі әлемдік нарықта жүзеге
асырудан және ел ішінде қолданудан үлкен нәтиже алуын қамтамасыз етеді.
Үшіншіден, шикізат ресурстарының құндылығын есептеу қажеттілігі келді, ол
олардың сапалық параметрлерімен белгіленеді.
Осы мәселені шешу негізін әзірлеуге мүдделілік ҚР шаруашылықтың
нарықтық жүйесіне енген сәттен бастап күшейді, ол әлемдік мұнай
компаниялары шикізаттың осы түрінің кен орнын игеруіне елеулі өскен
мүдделілігіне және жасалған келісім-шарттарңа сәйкес жаңа иеленушілердің
меншігі болатын көмірсутек көлемінің потенциалды құндылығы туралы мәлімет
алу қажеттілігі пайда болу кезеңінде елеулі күшейді.
Таушығару салалардың өніміне кадастр бағасын пайдалану негізінде
табиғат ресурстарының ақшалай құны кеңінен таралған. Көптеген мамандардың
пікірі бойынша мұнай ресурстарының тұйықтаушы көзінің барлық талаптарын
битуминозды породалар немесе теңіз кен орындарын игеру кезінде алынған
өнімдер қанағаттандыруы мүмкін.
Біздің ойымызша, 1 т шикі мұнайды қайта өндеу өнімдердің суммарлы
бағасын орта әлемдік бағада білдіретін мұнайдың өнеркәсіптік құндылығының
мөлшерін қорды бағалау үшін қолдана отырып жеткілікті объективті қорытынды
алуға болады.
Шетелдік экономистер былай ойлайды: тұтынушыларға ақырғы мұнайөнімдер
нысанында сатылған тонна мұнайдың жүзеге асырылу бағасымен осы өнімдер
өндірісінің шын шығындар арасында өздері мұнай тыс табыс деп белгілейтін
айырмашылық бар. Олардың пікірлері бойынша мұнайдың әр сортына оның
табысының техникалық құны мен ақырғы мұнайөнімге ауысу және жүзеге асыру
бағасының арасында айрмашылық бар. Осы айырмашылық тұтыну –елдер мен
өндірісші елдер салық түрінде, ал мұнай компаниялары-артық пайда түрінде
берілсе мұнай артық пайда құрайды 6.
Мұнай артық пайданың бар болуы мұнай бірдей жағдайларда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 6
1. МҰНАЙГАЗ РЕСУРСТАРЫН ИГЕРУ КЕЗІНДЕГІ САЛАДАҒЫ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ӨЗГЕРІСТЕРДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 8
1. Мұнайгаз саласы құрылымын жетілдіру жөніндегі теориялық мәселелер 8
1.2 Қазақстанның мұнайгаз саласындағы вертикальді-интегралды
құрылымдардың қалыптасу алғы шарттары 17
2. ҚАЗАҚСТАННЫҢ РЕСУРСТЫҚ ПОТЕНЦИАЛЫН ЕСКЕРЕ ОТЫРЫП САЛАНЫҢ
ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ ҚАЙТА ҚҰРЫЛУЫНА ТАЛДАУ 22
2.1 Қазақстан мұнайгаз ресурстарының қазіргі және болашақтағы
потенциалдары 22
2.2 Қазақстандағы мұнай- газ ресурстарын пайдалану тенденциясы. 31
3 ҚАЗАҚСТАН МҰНАЙГАЗ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ КӨТЕРУДІҢ
НЕГІЗГІ ЖОЛДАРЫ 40
3.1 Мұнайгаз кешенінің шағын жүйелеріндегі интеграциялық процесстердің
күшеюі 40
3.2 Мұнай компанияларын көліктік жүйелермен өзара әрекет ету болашағы 48
3.3 Мұнайгаз шикізатын тиімді пайдалану жобаларын жүзеге асырудың эколого-
экономикалық тиімділігі 52
ҚОРЫТЫНДЫ 60
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 62
КІРІСПЕ
Тақырыптың көкейтестілігі. Мұнайгаз кешені Қазақстан экономикасының
желісі болып табылады. Мұнайгаз өнеркәсібіне Қазақстан дамуының 2030-
стратегиясында үлкен роль берілген, өйткені энергетикалық ресурстар және
оларды нәтижелі пайдалануына басымдық мән берілген. Мұнай, ұлттық
экономиканың алдын ала және бұдан әрі дамуын белгілейді. Қабылданған
стратегияға сәйкес мұнайгаз секторы елдің экономикалық көтерілуінің негізі,
келешекте экономикалық өсудің ең белсенді негізі болуы тиіс.
Соңғы жылдары мұнайгаз кешені шетелдіктердің қатысуымен елеулі
сипатталады, өйткені көмірсутек ресурстарын пайдалану стратегиясы ұзақ
мерзімді инвестицияларды тарту, қазіргі технологияларды, экспортты
құбырларды құру және энергетикалық инфрақұрылым жасауында негізделеді.
Стратегияның негізгі ережелері бірқатар мемлекеттік бағдарламалардың
жүзеге асырылуын белгілейді. Осы Ережеде экономиканы сауықтыру, жасалған
келісім-шарттар мен міндеттердің сақталуын бақылау, халықаралық сауданың
дамуын қамтамасыз ететін көлік және коммуникациялық нысандар құрылысын
аяқтау бойынша көптеген салалық мәселелердің шешілуін көздейді, экологиялық
мәселелерге ерекше көңіл бөлінеді.
Мұнай кешенінің құрылымын қайта құру негізгі принциптер ретінде
нарықта мұнай мен мұнайөнімдерін, құрылыс пен өндіріс үшін қаржы,
техникалық және материалды ресурстарды қарқынды қолдануға қабілетті , кен
орындарын меңгеру, мұнайөнімдерін шығару және өткізу процесін біріктіретін
ірі интегралды компанияларды құруын көздейді. Сонымен қатар, мұнай
компаниясын қалыптастырудың негізгі критериялары болып мыналар табылады:
- мұнай шығару көлемінің баланстығын қамтамасыз ететін, халық
шаруашылығының мұнайөнімдеріне қажеттілігін жабу және оның қайта
өндірілуінің өндірістік-технологиялық мақсатқа сәйкестігі
- көлік потоктары мен шаруашылық қатынастарды сақтау
- мұнай және мұнайөнімдердің ішкі және сыртқы нарығында олардың
бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету.
Дипломдық жұмыс тақырыбының көкейтестілігі отандық вертикальді-
интегралды мұнайгаз компаниялары көмірсутек ресурстарын нәтижелі қолдану
жолдарын, өндеуді, мұнайгаз, мұнайхимиялық өнімдеріне ішкі қажеттіліктерді,
оның экспорттық бағытын және Қазақстанның әлемдік мұнай бизнесіне кіруіне,
сондай-ақ республика мемлекеттік бюджетінің көмірсутек шикізатының әлемдік
бағасына тәуелділігін азайтуға әсер етеді.
1. МҰНАЙГАЗ РЕСУРСТАРЫН ИГЕРУ КЕЗІНДЕГІ САЛАДАҒЫ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ӨЗГЕРІСТЕРДІҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Мұнайгаз саласы құрылымын жетілдіру жөніндегі теориялық мәселелер
Мұнай саласының қызмет етуінің жаңа бағытқа ауысуы аса маңызды
мәселелердің шешілуін талап етеді. Оның шеңберінде іс-әрекеттің ұйымдастыру
және басқару нысандары, көмірсутек шикізатымен операциялар жүргізудің
құқықтық нормалары әзірленіп, жүзеге асырылуы тиіс. Мұнай потенциалын ғана
емес, сондай-ақ оны шығару кезінде болған компоненттерді кешенді пайдалану
бағдарламасы әзірленді. Ол көмірсутек құрамы өнімінің және өзге құрамының
кеңе ассортиментін алғаннан кейін суммарлы әсер шығарудің перспективті
мүмкіншілігі сенімді белгілеуге мүмкіндік береді.
Нарық экономикасының заңы елдің шикізат саласына ендірілуінің сол
немесе өзге қарқындылығымен жаңа ұйымдастыру нысандарын қалыптастыру
қажеттілігін белгіледі. Қысқа мерзім ішінде Қазақстанның мұнай саласында
ұлттық компаниялар, акционерлік қоғамдар, бірлескен кәсіпорындар құрылды,
олардың өндірістік-шаруашылық іс-әрекеті жаңа сындармен, нақты коммерциялық
параметрлер бойынша жүзеге асырылған жобалардың анализінде негізделген
көрсеткіш жүйелерімен бағаланады 1,2.
Көмірсутек шикізатына бай бірқатар елдердің қазіргі жағдайын талдай
отырып, жалпы ішкі өнім ЖІӨ өсуінің темпін, энергияға бағытталған ғылым
салаларының даму деңгейін белгілей отыра, олар табиғат байлығын ысырапты
пайдалану іс-әрекеттің бағыты басқа қазіргі өндірістің құрылуына,
өнімкәсіптің реструктуризациясына, мұнайгазхимиялық профильдегі ірі
тоннажды қайта өндейтін кешендердің қалыптасуына күш салуын шоғырландыруға
мүмкіндік бермейді деген қорытындыға келді.
Әдетте, осындай қорытындыларды растау үшін ұлттық экономиканың
Жапонияда, Оңтүстік Кореяда, Сингапурда және шикізат ресурстары жоқ басқа
да қалаларда жүзеге асырлыған реструктуризация процесстері келтіріледі.
Бірақ-та, менің ойымша, осы мемлекеттердің даму жолдарын әлемдік нарыққа
ресурстарды жеткізушілердің шаруашылығының дамуындағы бағыттарға қарсы қою
қажеттілігі жоқ.
Бірақ та, әлемдік практикада мұнайгаз ресурстарын иелену ұлттық
экономиканың дамуында елеулі қорытындыға себеп болған жағдайлар бар.
Осындай өзгерудің бір өкілі болып Норвегия табылады, ол Солтүстік теңіз кен
орынның көмірсутек ресурстары есебінен осы шикізатты өзі ұлкен пайдамен
қолданумен қатар, сондай-ақ қысқа мерзім ішінде мұнай жабдықтарын және
технологиясын өндіру және шығару бойынша әлемдік лидер болып шыға алды.
Яғни, ірі мұнайгаздың бар болуы және оларды шығару мемлекет алатын
табыс өздері қалыптастырған тұрақты валютамен, білімнің жоғары деңгейімен,
төмен салықпен сипатталатын жүйеде қолданылатын шартта ғана өндірістік
күштердің дамуына қуатты импульс береді. Мемлекет берікті нәтижелі
экономикалық жүйе құрған кезде, сондай-ақ экономиканың реформалануын
жүргізуге ықпал ететін табиғат байлығы болған жағдай ең жақсы болып
табылады.
Жоғарыда айтылғанға сәйкес өз билігінде жер қойнауының қорлары,
әсіресе мұнайгаз қорларының елеулі мөлшері бар мемлекеттердің экономикалық
дамуындағы сәттілік шығаратын салармен қатар технотронды салаларда
жеткілікті потенциалды құру, категриясына ХХ ғасырдың екінші жартысынан
бастап мұнай- және газөндіру, мұнайхимия, негізгі химия жататын ғылым және
азқалдықты өндіріс даму жағдайларында ғана болады.
Соңғылардың экономикалық дамудағы басымдылықтарының ауысуы әр-түрлі
жүзеге асырылды. Егер де олардың кейбіреуі әлемдік нарық қайта өндірілетін
салалардың өнімдерін жүзеге асыру қажеттілігін байқаған, жанармай
материалдарына, әсіресе көмірсутектің нақты жеке фракцияларына –этан,
пропан, бутанға мүдделіліктің кенет өсу кезеңін дер кезінде байқаса, онда
басқалар өздерінің сыртқыэкономикалық операциялары негізін бастапқы шикізат
ресурстарында көрген.
Дамудың түрлі жолдарынан алынған нақты артықшылықтарды өзгерген
конъюнктурада бағыт ала алған және де экономиканың қайта өндіру секторында
қаржыларын көбейткен елдер мен мұнай компаниялар алды.
Нефтехимиядағы ірі ғылыми жаңалықтар жаңа өндірістің жасалуына қозғау
болып қызмет етті. Оның ақырғы өнімі болып шексіз пайдалану ареалы бар
полимер материалдардың жүздеген түрлері табылады. Әрине, олар біріншіден,
авто-, ұшаққұрылыс салаларының, тұрмыстық құралдардың, электрониканың,
жеңіл өнеркәсіптің өндірісінің қызметін қыздыруының жаңа кезеңі, екіншіден
капиталды қайта өндіру салаға аудару бағыттағы ірі мұнай компаниялардың
қаржылық іс-әрекетінің қайта бағытталуына ұшыратты.
Ең алдымен, оларды негізгі стратегиялық міндеттерінің бірі нарықта
бірінші орын алу, өзін мұнайхимиялық өндіріс өнімінің жаңа түрлеріне
тұрақты тұтынушылармен қаматамасыз ету, ал содан кейін өз ресурстарын жеке
қондырғылардың, цехтардың, үшінші елдер компанияларына арналған зауаттардың
құрылысына қаржы салу.
Қысқа мерзім ішінде әс-әрекет етудің осы саласында лидерлер
белгіленді, олар он әлемдік мұнай компаниясы – Шеврон, Тотал,
Тексако, Мобил, Амоко, Эксон, Арко, Бритиш Петролеум, Шелл,
Эльф Акитэн. Олар шығаратын көмірсутектің суммарлы өндірісі жыл сайынғы
әлемдік шығарудың мұнай баламада жылына 800 млн.т.жуық 15 пайызын
құрайды.
Қазіргі таңда жоғарыда аталған компаниялар саланың барлық өндірістік
жүйелер бойынша барлау жұмыстардан бастап шикізат пен дайын өнімді өндеу
және өткізуге дейін жұмыс жүргізеді. Сонымен қатар, олар басты назарын
мұнайхимиялық өндірісіне бөледі.
Бұл процесс әлі күнге дейін жалғасуда. 2000 жылдың ақпан айында
Филипс Петролеум, Шеврон америка мұнайгаз компаниялары 6 млдр.
Доллар астам активпен бірлескен кәсіпорын ашу туралы хабарлады. Осы
құрылымға жататын әр серіктестікке кәсіпорынның бір жартысы беріледі.
Құрылған БК хош иісті заттардың, стирол, полистирол шығаруға пайдаланылатын
олефин мен полиолефин шығаратын бес әлемдік өндірісшілердің ішінде бірінші
орын алған әлемдегі жетекші компаниялардың бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасының ұлттық экономикасының даму стратегиясында
негізі ірі мұнайгаз қайта өндіретін және мұнай химиялық ппотенциалды
құруда негізделетін түбегейлі өзгерістерді жүзеге асыру қажет, ал шикізат
ресурсының көзі болып көмірсутек шикізаты – мұнай, табиғат және жолаушы газ
табылады.
Қазақстан Республикасындағы шығаратын және қайта өндіретін
өндірістің, көлік коммуникацияның активтері берілген Казмұнайгаз ұлттық
мұнайгаз компаниясындағы білім мұнай өніпкәсібі реструктуризациясының ісін
алдыға жылжытуы мүмкін. Ол үшін төменде келтірілген нақты мүмкіншіліктер
бар.
Біріншіден, мұнай операциясын жүргізу үшін болашақ жобаларда жасалған
келісім-шарттардың шарттары өзгертілуі керек. Оған көптеген мұнай шығаратын
елдерде сияқты қаржы салушыларды объект құрылысына тікелей қаржы есебінен
қалай, солай қаржы салушы кен орнын әзірлеу процесінде алатын табыстың
бөлігін реинвестирлеу жолмен қайта өндіретін өндірістің дамуына белсенді
қатысуын міндеттейтін тарауды енгізу қажет.
Екіншіден, Қазақстан қайта өндіретін зауаттарға мұнай жеткізу бойынша
байланыстарын нығайтуын болжамдаған мемлекеттерге қатысты экономикалық
стратегияны өзгерту керек. Мысалы, украин заводтарының куаттылығын күштей
отыра, республика Казмұнайгаз ННГК атынан Херсон және Лисичанский мұнай
қайта өндіру зауаттар сияқты кәсіпорындардың акцияларын иелену құқықта
меншікті сатып алу процесіне қатыса алады. Осы бағыттаға келесі қадам
болып Констанца қаласында Румыния қазіргі уақытта қуаттылығы 30 пайызға
күшейтілген ҚӨЗ акцияларының пакеттерін иелену табылады. Жақын арадағы
жылдарда, Трасека көлік жобасына сәйкес Қазақстан Ақтау-Баку-Қара теңіз
порт-Констанца трассасы бойынша Еуропаға мұнай жеткізуін жүзеге асыруды
болжамдайды.
Көмірсутектер экспортының осы варианты Қазақстан Республикасының және
Батыс Еуропа елдерін энергожеткізушілермен жабдықтау базасы болып табылатын
бір еуропа мемлекеттерімен тығыз және нәтижелі ынтымақтасуда ғана емес,
сондай-ақ Румыния ҚӨЗ жекешелендіру процесіне тікелей қатысудың бастапқы
жері бола алады.
Отандық көмірсутектік шикізатты нәтижелі пайдаланудағы келесі қадам
үшінші, төртінші, бесінші қайта жасау мұнайгаз шикізатынан табыс алу үшін
осы еуропа елдерінде химиялық профильдегі кәсіпорындардың акция үлестерін
алу болып табылады.
Ел және әлемнің региондары бойынша мұнайға сұраныс көрінісі үлкен
деңгейде сауда сипатында маусымдық тұрақсыздықпен күрделенеді. Жанармай
тұтынудің максималды деңгейі жазғы уақытта жетеді, ал жылыту мұнай
өнімдеріне сұраныстар өз деңгейіне қысқы мерзімде жетеді. Жеке
мұнайөнімдерін тұтынылуының өсуі түрлі елдерде кәсіптік өсудің
ерекшеліктеріне байланысты альтернативті көздер есебінен энергия алу
мүмкіншілігі жоқ болған салдарынан, қуаң кезеңнен кейін немесе қоршаған
ортаның ластануын шектеу бойынша өкіметтік іс-шаралар және электростанцияны
отынның басқа түрлеріне ауыстыру салдарынан құбылады.
Осы пікірлер әлемнің ірі мұнай компанияларының негізгі
ерекшеліктерінің сенімді практикалық түсініктемесі болып қызмет етеді,
нақтылау айтқанда іс-әрекеттің мұнай шығарудан бастап жанармайдың көтерме
саудасына дейін барлық кезеңдерінде олардың көлденең ықпалдасуы. Он жылдар
бойы қалыптасқан және нарықтарды қазіргі жағдайларға келтірген мұнай
сатудың әлемдік саудасындағы жағдайлар ірі көпұлттық интегралды мұнай
компанияларын құруды талап етті.
Компаниялар өз ықпалының саласын кеңейте отыра, кешенді кәсіпорын
ретінде мұнай айыратын зауаттардың құрылысын жүзеге асырды. Онда өнімге
жұмсалған капиталды және эксплутационды шығындардың максималды төмендету
және сұраныс сипатына сәйкес мұнай шығару саласында максималды
оралымдылыққа жету мақсатта бірінші қайта өндеу , риформинг, платформингт
және гидрокрекингтің барлық процестерімен үйлеседі. Компаниялар ел ішінде
мұнайды қайта өндіретін объектілерге мұнайды және ірі мұнайбазаларға мұнай
өнімдерін тасу үшін ірі магистральды құбырлардың ірі құрылысына өз
күштерін біріктірді 8
Батыс Еуропа, АҚШ, Жапония, кейбір Таяу Шығыс елдері мұнайөнімдері
алмасатын, ал жабдықтарды сұраныс сипатындағы тұрақсыздықты жою мақсатында
өзара қолданатын үлкен интегралды нарыққа бірте-бірте айналуда 9
Мұнай бизнесінде интегралды компанияларды қалыптастырылуы Жақын және
Орта Шығыс, Африка, Оңтүстік Африка мұнайларының ірі қорын иеленген елдер
әлемдік ірі компаниялармен мұнай операциясын жүргізу барысында стратегиясын
өзгерткеннен кейін жедел түрде жүзеге асырыла бастады. Осындай жағдайда
соңғылар геологобарлау және шығару жұмыстарды жүргізу кезінде иеленген
артықшылықтарын жоғалтып, осы елдердің көмірсутек ресурстар бақылауын
жоғалтып, әсер ететін оралымдық шараларды қолдануға мәжбүр болды. Олар
көрсетілген елдерде мұнайды қайта өндіретін, мұнай шығаратын және
мұнайхимиялық бағыттағы жобаларды қаржыландыра бастады. Бұл әрекет өз
компаниялары үшін белгілі жеңілдіктер ғана емес, сондай-ақ шикізат
ресурстарын пайдалану рұқсатын алуға мүмкіндік берді. Олар жүзеге асыратын
интергационды процесс осымен аяқталған жоқ, өйткені ірі мұнайгаз
потенциалына жеткілікті қамтамасыз етілген жаңа мемлекеттер пайда болды,
олардың дамуы үлкен қаржылық салымды талап етеді.
Қазіргі уақытта әлі пайдаланылмаған, бірақ та біртіндеп басымды
мағынасын жоғалтатын “жеке капиталдың құны” немесе “акциялардың құны”
ұғымынан айырмашылығы бар “компанияның құны” ұғымы кеңінен таныла бастады.
Кейбір жағдайларда, “компанияның баланстық құнын” пайдаланады, ол
инвестиционды капиталдың мөлшеріне сәйкеседі. Оған:
- меншіктік капитал
- суммарлы борыш
- миноритарлы акционерлердің үлесі
- компанияның нарықтық құны жатады.
Соңғысы оның кәдімгі акцияларының нарықтық капитализациясының,
борыштық нарықтық құнының, артықшылықты акциялардың капитализациясының,
миноритарлы акционерлердің баланстық құнының жиынтығын білдіреді.
Сонымен, мұнай компанияның құны оның запастарында негізделеді.
Өндірістік іс-әрекеті мұнай шығаруда және оны жүзеге асыруда кідіретініне
байланысты мұнай компанияның құны әзірленген кен орындарынан мұнайды жүзеге
асырудан түскен ақша сомы “ағымдағы таза құны” (АТҚ) ретінде белгіленеді.
Мұнда
СК – компанияның құны;
СТА – несие берушілер-компаниясының барлық қаржы салушыларына (оның
ішінде корпоративті облигациялардың иелеріне), кәдімгі облигациялардың
иеленушілеріне суммарлы таза ақша;
КОӨҚ - капиталдың орташа өлшенген құны немесе бизнестің ұзақмерзімді
қаржыландыруының барлық көздерінің құны.
Т – дисконттаудың кезеңі;
АТҚ есеп айырылысуы бірнеше өзге түрде ұсынылуы мүмкін
СК= (Q · (Ц-(+ - (А+q))] : (1+ КОӨҚ), (2)
мунда
Q – запастың ағымдағы мөлшері;
А – мүліктік емес активтерден, жабдықтардың тозуынан түскен
амортизационды есептердің шамасы;
q- запастардың аяқталуына байланысты шығарылымның
бірлігіне келетін шығындардың шамасы;
Ц – мұнайдың ұзақмерзімге құны;
І – мұнай шығарылуының бірлігіне келетін қаржы салымының мөлшері;
- операционды шығындардың шамасы;
КОӨҚ – осындай белгілеуде сараптау жолмен қабылдануы тиіс және мұнай
компанияның инвестиционды жобалардың рентабельділігінің ішкі нормасының
ұзақмерзімді мағынасына сәйкесуі керек;
T – запастардың өндірістік қуаттылықтарын қамтамасыз ету кезеңі.
Сонымен, толық негізбен көлденен интегралды мұнай компаниялардың құрылуы
және қызмет етуі көп профильді өндірісті ұйымдастырудың ең нәтижелі нысаны
болып табылатынын белгілеуге болады. Олардың басқа құрылымдар алдында
басты артықшылықтары:
- нарық конъюнктурасының өзгеруіне уақытылы көңіл бөлу қабілеті
- жаңа шешімдерді қабылдау кезде жеткілікті тактикалық оралымдылық
- шикізат ресурстарының жоғары жылдамдығы;
- техникалық, қаржы немесе консалтингтік көмек көрсету қажеттілік
пайда болған аймақтарда экспансионистік мақсаттарды жүзеге асыру
мүмкіндігі;
- басымдылықтарды кардиналы өзгерту кезінде ең нәтижелі инвестиционды
жобаларды жүзеге асыру;
Отандық мұнайгаз кешендерінің нәтижелі қызмет етуіне мұнай және газды
шығару бойынша кәсіпорындардың күштерін біріктіруінде, оларды кешенді
пайдалануда және өндірісте шығындардың үнемдеу және базада жаңа
технологияларды ендіру мақсатында оларды қайта өндіру және өткізуде
мүдделілік құру маңызды болып табылады. Осындай өзара мүдделілікті
қамтамасыз ету нысандарының бірі интегралды мұнайгаз құрылымын құру болып
табылады.
Интегралды мұнайгаз құрылымдары біртұтас өндірістік-экономикалық
жүйе. Мұнда мақсатқа нәтижелі жету үшін іс-әрекеттің қираған, бірақ өзара
байланысқан түрлері тұтас өндіріске айналу процесі жүреді.
Интегралды компаниялардың артықшылығы ол өткізу баланстылығы. Мұнайгаз
шикізатына баға түскен кезде, шығаратын бөлімшелердің табысы түседі, бірақ
та мұнайды қайта өндіру және мұнайхимиялық өндіріс табысты өсіреді,
өйткені бір бөлімше әсері жоғалуы басқалардың табыс өсуімен өтеледі.
Әлемнің бірқатар жетекші мұнай елдерінің интегралды ұлттық
компаниясының қалыптасу және бұдан әрі даму ерекшеліктерін талдай отырып,
бірінші кезекте осылардың бәрі тікелей мемлекетпен құрылғанына ерекше көңіл
бөлу қажет. Ал ол өзінің өкілетті органдары арқылы барлық салалар бойынша
олардың іс-әрекетін бақылауын жүзеге асырады. Осындай жағдай Казахойл ННК
құрылу процесіне сай келеді. Оған өкіметтік құжаттарға сәйкес көмірсутек
шикізат қорларына, оны шығару және қайта өндіруге, сондай-ақ тасуға
байланысы активтер берілген.
Сонымен қатар, шетелдік интегралды және отандық компаниялардың
өндірістік құрылымында елеулі айрмашылықтар байқалады. ҚР мұнайгаз
саласында ірі шетелдік инвесторлар пайда болуына байланысты елде барланған
және шығарылған қорлардың бөлігі оларды меншігіне берілді, бұл жағдай
Казахойл ННК шикізат базасының әлсіреу ахуалына ұшыратты.
Сондай-ақ, Казахойл ННК –нің мұнайды өндеуге байланысты звеносы
өндірістің жоғары табысты және перспективті разрядына жатуы мүмкін емес,
өйткені ол іс-әрекеті алпыс жыл бойы жүзеге асырылатын шамалы қуаттылығы
бар ескі жалғыз технологиялық мұнай өндіру объектісінде негізделеді. Тіпті
Украинаның қайта өндіру зауаттарының бір бақылау пакетін сатып алынуы осы
сферада компанияның позициясының бекітпейді. Жақын уақытта Казахойл ННК
қазір Казмунайгаз құрылымында қайта өндеу звеноны ұлғайту бағытта
елеулі өзгерістерді жүзеге асыру қажет. Біздің ойымызша, компанияның ішкі
және сыртқы нарығындағы бәсекегеқабілеттілігін қамтамасыз етудің ең
нәтижелі варианты болып қуатты қайта өндейтін кешеннің құрылысы табылады.
Ол нақты фракцияларға мұнай және газ шикізаттарын бөлуін жүзеге асырады.
Кешеннің өнімі – жанармай материалдары, полимер шикізаты, пластмассалар
және тауардың басқа да сұраныстары.
Көрсетілген айырмашылықтардың тұйықтаушы звеносы болып Казмунайгаз
ННГП жоқ көлденең интегралды омпаниялардың маңызды бір құрылымы аталуы
мүмкін, нақтылау айтқанда ғылыми-зерттеу және жобалы-құрылымдық сфера. Ол
дамымаса, ұлттық компания солай көп жылдар бойы ірі өндіруші-компаниялар
ұсынатын ескі техникалық өнімдер мен технологияның тұтынушысы болып жүре
береді. Жеке мұнай кәсіпорынның осындай Қайтақарулану рәсімі белгілі:
өткен жылдары жаңа жабдық ретінде мұнайды қайта өндіру тұтас кешендері
сатып алынған болатын, олар эксплутацияға өткізілгеннен кейін нәтижесі
және экологиялық тұрғыдан қауіпті болып табылды.
Өткен жылдары, тіпті қазіргі уақытта да экономикалық және стратегиялық
ұғыныс күрделі қаржы салу диверсификациясына қозғау болып табылады.
Көліктік құралдар мен нарықтарды жабдықтау көздері халықаралық
компаниялардың қызмет ету негізі болып табылады. Мұнай сату масштабы,
табыстың абсолютты көлему өзгеруіне қарай мұнай компаниялары жеткілікті
жоғары және тұрақты кіріс қамтамасзы ететін химиялық өнімдердің өндіріс
саласына ену үшін жолдар іздеуге мәбжүрлі.
Қуатты көлденең интегралды құрылымдарды құру жиналған әлемдік тәжірибе
егер де мұнай компанияның құрылымында өндірістің техникалық деңгейін көтеру
мүмкіндігін болжамдайтын құралдар жоқ болса, онда ол өз шикізат активтерін
жағымды толтырумен әлемдік нарықта ешқашан тең құқықты қатысушысы бола
алмайтынын куәландырады.
Ұлттық мұнайгаз құрылымдардың қалыптасуы трансұлттық интегралды
мұнайгаз құрылымының даму жолын қайталайды. Қалыптасқан трансұлттық
интегралды мұнайгаз құрылымына қарағанда, Қазақстанның экономикасы үшін
ерекше мүде болып Ресейдің қайта құрылған және дамыған көлденен-интегралды
мұнайгаз компаниясы, сондай-ақ Қазақстандағы Харрикейн Хайдкарбонс
канада компаниясының іс-әрекетінің тәжірибесі табылады.
Қазақстанда интегралды мұнайгаз құрылымын қалыптастыру бойынша
Харрикейн Хайдкарбонс канада компаниясының тәжірибесі қызық болып
көрінеді. 1996 жылы компания Кызыл-Орда Оңтүстікмұнайгаз АҚ сатып алды
және Кумкуль кен орнында мұнай шығара бастады. Келісім-шарт бойынша ол бес
жыл мерзім ішінде өндірістің дамуына АҚШ 280 млн.долл салуын міндеттеді.
Қазіргі кезеңде ол кешенге 296 млн.доллар салды. Харрикейн Кумколь Мунай
ААҚ-ның ХКМ құрылған еншілес құрылымы аймақтың экономикасының флагманы
болып табылады. Харрикейн Кумколь Мунай ААҚ-ның қаржылық салымы арқылы
өндіріс жаңартылды, 2001 жылы мұнай шығарылуын 4 млн.т.өсірілді. Қазіргі
уақытта Харрикейн Кумколь Мунай ААҚ Тургай петролеум бір өатар
компания акцияларының 50 пайызы бар. Харрикейн Кумколь Мунай ААҚ бір
жерде тұрмайды бұдан әрі жаңа мұнай учаскілерін меңгереді. 2000 жылдың
күзінде Кызылкия кен орнында жаңа мұнай шығарылды, кезекте Арысқұм және
Майбұлақ тұр. 2005 жылда Харрикейн Кумколь Мунай ААҚ жылына 12 млн.т
мұнай шығаруды жоспарлап отыр.
Мұнай шығарылуы мен ішкі нарықта оған тұтынушылардың саны өсуіне
байланысты компания белсенді түрде сыртқы нарықта шикізат сату үшін
көліктік жобаларды дамытуда. Ол 2002 жылы мұнай құятын терминал құрылатын
Кумкольдан бастап Жусалы теміржол станциясына дейін мұнай құбырының
құрылысы жоспарланып отыр. Осы арқылы мұнай тұтынушыларға темір жол арқылы
жеткізіледі. 1997 жылы мұнай мен мұнайөнімдерін жіберу және сақтау үшін
Достық НТП мұнай аудару теміржол терминалын құру және эксплуатациялау
мақсатта Харрикейн Достык еншілес кәсіпорны құрылды. 2000 жылдың тамыз
айында Достық НТП эксплуатацияға ендірілді, бірінші кезегінің
қуаттылығы жылына 1,2 млн. т. құрайды. Сондай-ақ, терминал мазут қоймасы
ретінде қызмет ету үшін бір жылда 5 млн.т. дейін өсіру болжамдалып отыр.
Достық НТП кез келген мұнай шығаратын және мұнай химиялық
компанияларға, сондай-ақ Қазақстан аймағында және ТМД елдерінде жұмыс
жасайтын, мұнай және мұнай өнімдерін сатып алатын қомпанияларға қызмет
көрсетеді.
2002 жылы Кумколь кен орнында газоэнергетикалық станция салыну
жоспарланып отыр, энергожеткізуші болып жергілікті жолаушы газ табылады. Ол
аймақты арзан электроэнергиямен жабдықтауға мүмкіндік беретін. ХКМ ААҚ
газқұбырының құрылысына кен орнынан бастап облыстық орталықға дейін
қатысады және жолаушы газды кәдеге жарату бойынша өз міндеттерін атқарады.
Мұнайгаз шикізатына әлемдік бағалар төмендеу кезінде Шымкент НПЗ
шикізат жеткізушісі болып табылатын ХКМ компаниясы ең соңғысын сатып
алды 31 наурыз 2000 ж, оны өзінің өндірістік құрылымына енгізіп қойды.
ХКМ компаниясы ШНОС жабдықтарын жаңартуды, ассртиментті көбейтуді және
шығарылатын мұнайөнімдерінің сапасын жақсартуды көздеп отыр. 2001 жылы ШНОС
ААҚ өндірістің дамуына дизель отының гидротазартуын аяқтау жобасына АҚШ 14
млн.доллар қаржы салады.
ХКМ ААҚ мұнай шығарудан бастап көлденең – интегралды компанияның жолында
дамып келеді, оның технологиялық цепочкасында: мұнай шығару, қайта өндеу,
өткізу бар.
Интергалды мұнайгаз құрылымының іс-әрекетінің әлемдік тәжірибесін
талдай отыра мынадай қорытындылар шығаруға болады:
- қуатты интегралды құрылымдардың көптеген саны өз әрекеттерін мұнайгаз
шикізат шығарудан бастап, біртіндеп өздерінің әрекет ету саласын
кеңейті және барлық мұнай процестеріне қатысады: барлау, шығару,
мұнайхмимялық қайта өндеу, тасу және дайын өнімді жүзеге асыру;
- трансұлттық интегралды мұнайгаз құрылымдар өздерінің іс-әрекеттерін
барлық әлем бойынша жүзеге асырады;
- көптеген елдердің ұлттық мұнайгаз компанияларының әрекеті мен даму
стратегиясы көлденең-интегралды трансұлттық мұнайгаз құрылмыдардың
жолы бойынша дамиды;
- әлемнің көптеген ұлттық мұнайгаз компаниялары өз әрекеттерін өз
елінің аймағында жүзеге асырады, ол мұнайгаз ресурстарын кешенді және
нәтижелі меңгеруіне ықпал етеді, сондай-ақ ол басқа елдердің мұнайгаз
ресурстарының әзірлеуіне енуі байқалады. Қазақстанды мысалға ала
отыра, жоғарыда көрсетілген схема бойынша өз әрекетін жүзеге асыратын
компаниялардың санына Ақтөбе облысында мұнай газ кен орнын әзірлейтін
Қытай ұлттық мұнайгаз компаниясын КННК, Батыс Қазақстанда
Қарачаганак кен орнын меңгеруіне қатысатын Статойл Норвегия үлттық
мұнайгаз компаниясын жатқызуға болады.
- әлемнің мұнайгаз нарығының көптеген саны ірі трансұлттық интегралды
құрылымдар арасында бөлінген;
- трансұлттық мұнайгаз құрылымдардың дамуы компаниялардың бірігу және
іріктенуімен жүргізіледі, оған мысал ретінде Шеврон Тексако, Эксон
Мобил, Бритиш Петролеум Амоко компанияларды келтіруге болады;
- мұнайгаз шикізатына әлемдік бағаларды төмендету кезінде мұнайгаз
компаниялары капиталдардың шығару саласынан сапалы мұнайгаз өндіру
саласына аударады, сонымен қатар компаниялар арасында интеграционды
процестер белсенділеді;
- мұнайгазбарлау, мұнайгазқайта өндіру және шығару әрекетінің дәстүрлі
саласынан басқа интегралды құрылымдар транспорттық және ғылыми-зерттеу
бағыттарды дамытады;
- Капиталдың мұнай өнеркәсібіне тоқталмайтын шоғырлану мен
орталандырылуында одан басқа да ұсақ компаниялардың әрекеті үшін алаң
қалады. Тәуелсіз фирмалардың көбінде қайта өндеу құралдары, не өткізу
желісі болмаса, олар ірі және орташа компаниялар сатып алатын мұнай
барлау және шығарумен айналысады;
Ресейдің мұнайгаз саласындағы құрылымдық өзгерудің нәтижелілігі, ресей
көлденең-интегралды мұнайгаз компаниялардың құрылуы және нәтижелі әрекет
етуі, мұнайгаз шикізатын кешкенді пайдалануы Қазақстан нарығында елеулі
байқалады. Мысалы, Қазақстанның ішкі нарығындағы мұнайгаз шикізаты
негізінде алынатын кейбір тауарлы өнімдер бойынша елеулі үлесі Ресейден
клген импортқа жатады: ашық мұнайөнімдердің 50 пайызы, битумдардың 95
пайызы, майлау материалдардың 90 пайызы, жуатын синтетикалық материалдардың
70 пайызы, платмасстар.
Сондай-ақ ресей көлденең-интегралды мұнайгаз компаниялардың қалыптасуы
мен дамуы жеткізілген мұнайөнімдеріне төлемеген және мұнайға әлемдік баға
тұскен жағдайларда болды. Бірақ та, бұл Ресейдің мұнайгаз саласының
қалыптасуына кедергі болмады. Бұл факт осы құрылымдар дамуының дұрыс жолын
куәландырады.
1.2 Қазақстанның мұнайгаз саласындағы вертикальді-интегралды құрылымдардың
қалыптасу алғы шарттары
Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейін даму стратегиясында ерекше
роль өнеркәсіптің мұнайгаз саласына берілген. Бағдарлама отын-энергетикалық
ресурстардың потенциалын көтеруін ұзақмерзімді приоритетттер ретінде
белгілей отырып, бүкіл мұнайгаз кешеніне негізгі мәні бар мәселелердің
шешуін көздеп отыр 3.
Оның негізгі ережелеріне сәйкес бірқатар мемлекеттік бағдарламалар
жүзеге асырылып жатыр, әсіресе, экономиканың осы секторын сауықтыру шешімі,
қаржы салушылармен жасалған келісім-шарттардың барлық шарттарын және алған
міндеттемелерін қатаң түрде сақталуы, әлемдік нарыққа энергияны жеткізу
схемасын ақырғы рет белгілеуі, халықаралық сауданың дамуын қамтамасыз
ететін көлік және коммуникация объектілердің жаңартылуы мен құрылысын
аяқталуын көздеген үкіметтің іс-әрекет ету бағдарламасы.
Жоғарыда белгіленгеннің бәрі , бірінші кезекте, мұнайгаз шикізатын
шығарылуын үнемі түрде көбейті және құрлықта және Каспий теңізінің шельф
зонасында перспективті құрылымдарға эксплуатацияға ендіру сияқты басты
міндеттердің шешілуіне бағытталған.
Пайда болған мәселелердің әр түрлілігіне және түрлі жоспарлығына
сәйкес республиканың мұнайгаз саласын ішкі ортада қалай, солай сртқы
ортада қызмет ететін үлкен жүйе деп қарастыруға болады. Экономиканың
ықпалдасу жағдайларында әлемдік шарушылықта сыртқы ортаның ішкі ортаға,
ішкі ортаның республиканың мұнайгаз жүйесіне әсері байқалады 4.
Осыған сүйене отырып, мемлекеттік масштабта мұнайгаз жүйесі ұлттық
экономиканың бір шағын жүйесі болып табылады, ал ауқымды масштабта ел
экономикасы әлемдік экономикасы жүйесінің шағын жүйесі болып табылатынын
айтуға болады.
Бір шағын жүйенін әлемдік экономикаға әсер ету дәрежесі оның даму
деңгейімен бағаланады. Республиканың мұнайгаз жүйесі мемлекеттік
экономиканың шағын жүйесі бола отыра, өзінің де шағын жүйелері бар. Әр
шағын жүйелердің даму деңгейі жүйенің даму стратегиясының приоритетіне
байланысты.
Мұнай саласының шағын жүйелерінде тіпті ең маңызды мәселелерін қазір
жүзеге асырылатын түрде іске асыру экономиканың осы секторының дамуының
қабылданған стратегиясы ойлаған нәтижеге әкеледі деуге негіз болып
табылмайды. Мұнайгаз шикізаты бұрыннан бері көпмақсатты пайдалану
ресурсының мәртебесін алған 5.
Соңғы онжылдықта әлемдік экономиканың дамуы қазіргі қоғамның алдында
төменде көрсетілген негізгі факторларға байланысты бірқатар күрделі
мәселелер қойды: энергетикалық және шикізат кризисі, әлемнің әр түрлі
елдерінде технологиялық потенциалдың біркелкі емес дамуы. Осы маңызды
мәселелердің шешілімі алғашқы энергожеткізушілердің қамтамасыз ету
перспективаларымен, оларды қайта өндеу технологиясын, шығару әдістерді
жетілдірумен тығыз байланысты. Осыған байланысты мұнай мен газ әлемдік
шаруашылық механизмдің қызметінде және экономиканың ақырғы
қажеттіліктерінің өсуі мен қоғамдық өндірістің минералды-шикізат базасына
жүктеменің күшеюі арасындағы қайшылықтың күшеюінде ерекше роль ойнайды.
Республикада мұнайгаз шикізатын кешенді пайдалануы энергетикалық схема
бойынша шикізатты қайта өндеу деп түсіндіріледі. Сондай-ақ, мұнайды бүкіл
әлемде химиялық мұқтаждыққа тұтыну оның қайта өндеуінің 10-15 пайызынан
аспайтынын белгілеу қажет, бірақ та мұнайхимиялық синтездің ақырғы өнімінің
пайдалану нәтижелілігі мұнайдың қалған 90 пайызын энергетикалық мақсаттарда
пайдалану көрсеткішіне жол бермейді.
Мысалы, Румыния жағдайында энергетикалық схема бойынша мұнайды қайта
өндеу кезінде алынған мұнай өнімдерінің сумарлы құны шикізат құнынан 4 есе
асады, ал мұнайхимиялық схема бойынша – 40 рет. Егер де көмірсутек
ресурстардың потенциалды құндылығының салыстырмалы анализін мұнайхимиялық
өнімдердің өндірісіне дейін жеткізсе, онда олардың құны шикі мұнайды сату
әсерінен 100 рет өседі.
Мұнайгаз ресурстарының терең қайта өнделуінің жоғары нәтижелілігі
туралы Қазақстанның нақты кен орындарының көмірсутек шикізаттарына ,ларды
қайта өндеу нақты процестеріне қатысты келтірілген зерттеудің есеп айрылысу
мәліметтері куәландырады. Мысалы, егер кіруде 1 т мұнайдың құны100-120
доллар болса, онда шығу кезінде тиесілі процестен 1 т полиэтилен 550, 1 т
полипропилен –1000, 1 т полиэтилен пакеттер-900 доллар тұрады.
Кез келген мұнай компаниясының маңызды критериясы болып нәтижелілік
деңгейі табылады. Соңғысы салалардың барлық шағын жүйелер қорытындысының
жиынтығымен есептеледі, сонымен қатар осы көрсеткіштегі тікелей табыстың
салмағы онша жоғары емес.
Сондықтан да, мұнай компаниялардың іс-әрекетін кеңістіктің күрделі
жүйесінде қызмет етеді деп елестетуге болады. Оның жағдайын, дамуын тек
қана көптеген өзара байланысты параметрлер арқылы болжамдауға болады.
Күрделі жүйенің біртұтас анализі, қызмет ету және даму процесінде пайда
болған қасиеттердің пайда болу жалпы және ерекше заңдылықтарын айқындау
және саналы суреттеу қажет. Анализден кейінгі этап тенденцияларды ғылыми
болжаумен және алынған жиынтық негізінде үлке жүйелердің даму салдарымен
байланысты болуы тиіс.
Дамыған елдерде мұнайхимиялық өндірістің капиталсыйымдылығы
өнеркәсіптің осы саласының қаржыландыру спецификасын көлденең және тік
ықпалдасумен байланыстырды. Мұнайхимиялық өнімнің қуатты өндірісін бірнеше
фирмалар, мысалы, мұнай және химиялық , көтере алады. Сонымен қатар, Мұнай
фирмалары өндірісті көмірсутек шикізатпен және энергиямен, ал химиялық
фирмалар – технологиямен және ғылыми-зерттеу әзірлемелермен қамтамасыз
етеді.
Сол немесе өзге шын болмыстың объектісін үлкен жүйелердің разрядына
жатқызу белгілі шамада шартты болып табылады және ен бастысы, осы объектіні
зерттеу кезінде маңызды рольды кешенді жалпыжүйелік факторлар ойнайтынына
бйаланысты. Бұл осы жүйенің қасиетінен қалай, сооай міндеттерге де
байланысты.
Жүйе өз элементтерінің сипатына келмейтін бір ықпалдасу сапасына ие
болу керек. Жүйе өзара байланысқан элементтерді қосу есебінен бір тұтасқа
бірігуі керек. Жүйе объектілердің ұйымдастырылған-құрылым кешені болып
табылады, оның өзіне тән қасиеттері және байланыстың белгілі жиынтығы бар.
Сонымен, жүйе- әр қайсысы себеп-салдарлы байланыстардың заңына бағынатын
көптеген бірліктің жиынтығы ғана емес, сондай-ақ жеке бөлшектердің
қатынастары мен байланыстары бір-бірімен өзара байланысты және өзара әрекет
ететін көп санды элементтерден құрылатын белгілі күрделі функциялардың
орындалуын ескеретін бірлік.
Бірнеше критериялар бойынша кәсіпорынды дамыту және орналастырудың
оңтайлы варианты болып жаңа өнеркәсіптік шаруашылық объектілердің
құрылысын жаңарту немесе кеңейту, шығарылатын және жүзеге асырылатын
өнімдер мен технологиялық тәсілдердің, сондай-ақ өнімдерді тасу және
қолдану көлемі мен ассортиментін сұрыптау варианты табылады.
Оңтайлы есеп айырылысудың орындалуы төменде көрсетілген
қорытындылармен сипатталатын сала перспективаларын белгілеуге мүмкіндік
береді:
- кәсіпорынды орналастыру, мөлшерін және мамандандырылуын негіздеумен;
- саланы және оның жеке объектілерінің даму темптерін белгілеумен;
- өндірістің ұсынылған технологиясымен;
- шығарылатын өнімдердің ассортиментімен және әр өнім шығарылымының
көлемімен;
- түрлі тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыру деңгейін белгілеумен;
- қөлік қатынасын дамуымен шикізатты, полуфабрикаттарды және дайын
өнімді тасу бағытымен және көлемімен;
- ескерілген ресурстар мен шығарылған өнімдердің нәтижелілігін
салыстырмалы бағалауын жүрзізумен.
Осы тәрізді міндеттерді шешу, көліктік шығындар кәсіпорынның
мамандандырылуын белгілеуіне, жаңа өндірістерді орналастыру пунктерін
таңдауына, шикізат пен дайын өнімнің тұтынушыларын өндірісшілерге бекіту
схемасына елеулі әсер ету кезінде критерия болып өндірістік, көліктік
шығындар қалай, солай инфрақұрылымдық звеньяларды қалыптастыру
қажеттілігіне байланысты шығындар табылады.
Мұнайгаз ресурстарын пайдалану кешендік деңгейі экологиялық жағдаймен
тікелей байланысты, оның нашарлануы табысты шығару, тасу және қайта өндеу
жерлерінде байқалады. Осыған байланысты экологиялық тұрақтылығты сақтау
проблемасын шешу кезінде күрделі және жеткіліксіз әзірленген мәселе болып
аймақтың экожүйесіне жүктемелердің жалпы нормаландырылуы, өндірістік
объектілерді орналастыру нормасы, сызықты құрылыстардың мұнай-газ-
өнімқұбырлары, электропередачалар құрылысы, жеркгілікті құрылыс
материалдарды жол мен дамбалардың құрылысына пайдалану нормалары табылады.
Сонымен, мұнай өнеркәсібін және оның жеке шағын жүйелерін дамуының
нәтижелі қорытындысына жету нақты перспективалары алғашқы шикізат
ресурстары тауар өнімдерін шығару терең схемасы бойынша қайта өндеу
процессіне қатысқанда, құбыр трассаларының тиімді және нәтижелі жүйесі
құрылғанда ғана жүзеге асырылуы мүмкін.
Тік-интегралды мұнайгаз компаниялардың арнайы типтегі компаниялардың
алдында бәсекелестік артықшылықтары бар, бұндай бәсекелестік мұнай
бизнесінде де бар. Бұл жағдай, әсіресе мұнайгаз шикізатына бағалардың
төмендеуі кезінде ықпалдасты компанияларды дамудың шығын концепциясын
өзгертуге және нәтижелілік есеп айрылысу концепциясына көшуге мәжбүрлейді.
Бұл ықпалдасты компаниялар көптеген профильді емес бөлімшелерден бас
тартуында көрсетілген, осы арқылы ірі мұнайгаз компаниялардың жеке
құрылымдық бөлімшелері маңызды және табыс шығарудың ерекше аккумуляторлары
болып табылды. Осыған сәйкес белгілі жұмыстарды ақылы-шарт негізінде
орындайтын арнайы компанияларға арналған
өткізу нарығында ниша да ұлғайды.
Мұнай бизнесінде іс-әрекеттің тұрлі сферасының фрагментті қиыстыру
кеңінен ұсынылған. Мысалы, ол шағын жүйелердің байланысында көрсетіледі:
мұнайгазбарлау – шығару, тасымалдау-мұнай көтерме саудасы, мұнайгазды қайта
өндеу –мұнайхимия, мұнайөнімдерінің көтерме саудасы – мұнайөнімдерін
бөлшектей сату.
Мұнай бизнесі оған қай бағытта және қандай ұйымдастыру нысанда
қатысушылар қатысқанына қарамастан үлкен күрделі шығынмен сипатталады, ол
екі типтегі ықпалдасты компаниялардың қалыптасуына себеп болды. Бірінші
типке қаржы нышаны бойынша ықпалдасатын холдинг деп аталатын компаниялар
жатады. Екінші типке өндірістік нышан бойынша ықпалдасатын компаниялар
жатады, олар мұнай мен газдың барлауын, тасымалдануын және қайта
қнідірілуін, сондай-ақ шикізат немесе дайын өнімнің өткізуін жүзеге
асырады. Мұнай бизнесінде екінші типтегі ықпалдасты компаниялар басты орын
алады.
Ірі мұнайгаз компанияларын басқаруының салыстырмалы анализінен:
- қазіргі уақытта басқарудың дивизиондв құрылымы пайдаланылады, оның
алдыңғы кезеңі басқарудың сызықты-функционалды құрылымы болған;
- жеке өндірістің ықпалдасуы капитал перетогы есебінен оладың өмірге
қабілеттілігін көтеруге мүмкіндік береді;
- өндірісті басқарудың тік-интегралды құрылым нысанында ұйымдастыру
нәтижелі болып табылады;
- тік ықпалдасудың жүйесі көпдеңгейлі сипатқа иеленді;
- тік ықпалдасу салдарынан мұнай бизнесінде экономикалық және саси
мүдделердің күрделі айқасуы орын алады;
- трансфертті бағаларды белгілеу кезінде ықпалдасу компаниялардың іс-
әрекетінде еркін нарықтың бағалары орын алады;
- мұнайгаз компаниялардың дамуы толық ықпалдасу жолмен жүзеге асырылады.
Көмір сутектің түрлі фракцияларына бай шикізатты ысырапты
пайдаланылуына байланысты сала алдында мұнайгаз ресурстарын тікелей шығару
аудандарында мұнайхимиялық өндіріспен бірге мұнайды қайта өндіру
кәсіпорынның құрылысы жөнінде мәселе қойылған. Тиесілі негіздемелерден
кейін Маңғыстауда кешен, Батыс-Қазақстан облысында сұйықтық және гоз
көмірсутектерін қайта өндеу бойынша зауыт, п. Кульсарыда мунайхимиялық
кешен құрылысына құжаттамалар дайындалды.
Маркетингтің негізін ұзақ мерзміге кәсіпорын бағытының, нарық
конъюнктурасын жүйелі зерттеу, өнідірсті тұтынушылардың бейімдеу,
конкуренттердің іс-әрекетін, олардың тауарларын, нарық стратегиясы мен
тактика принциптері құрады. Сондықтан да, осындай принциптердің жүзеге
асырылуы , ең алдымен, әрекет ететін өндірістермен, шаруашылық іс-
әрекетінің механизмімен, шығарылатын тауарларға жалпы конъюнктураның
өзгеруіне байланысты.
Жоғарыда көрсетілгеннің бәрі мұнайгаз қайта өнідіретін және мұнай
химиялық кәсіпорындар қалдық принципу бойынша қамтамасыз ету жағдайына
қойылғанын куәландырады. Көмірсутек газдарын фракцияларға бөлу процесін
жүзеге асыратын приборлармен, аппараттармен, қондырғылармен қамтамасыз
етуден қалып қойылуы шығарылған газдың үлкен көлемі ұзақ мерзім ішінде
экспортқа берілудің бір себебі болып табылады.
Жоғарыда баяндалғанды қорыта отырып, мұнай газ шығару саласы мен
ұлттық экономиканың қайта өндіру секторын қайта жаңарту қажет деп айтуға
болады. Оның басымды бағыты болып ұлттық тік-ықпалдасты компанияларды құру
болып табылады. Ол үшін елде жағдайлар жасалған, бұны мынадай алғышарттар
куәландырады:
1) Табиғи, экономикалық және технологиялық факторларға байланысты
өндіріс пен өткізудің нәтижелі басқару үйымдастырылуын құру қажет;
2) Мұнай компаниялардың ақырғы өнімнің өткізу нарығын
бағылауға талпынысы, ең алдымен – мұнай өнімдері, ал содан кейін – мұнай
химия тауарлары;
3) Өндіріс масштабында қаржы және материалды ресурстарды
үнемдеу мүмкіншілігі. Капитал мен өнідірстің шоғырлануы, бірыңғай
инфрақұрылымның бар болуы өндірісте шығынның қысқартылуына ықпал етеді
және өткізу іс-әрекетінің өсуіне әсер етеді;
4) Тік-ықпалдасу құрылымның шеңберінде шикізат өнімдердің бақылау
көздерін қамтамасыз ету;
5) Мұнай бизнесінің халықаралық сипаты мен оның әлемдік және
ұлттық саясатпен тығыз байланысы отандық экономиканың мұнай секторының
дамуының концептуалды неігздерін өзгерту қажеттілігін белгілейді.
2. ҚАЗАҚСТАННЫҢ РЕСУРСТЫҚ ПОТЕНЦИАЛЫН ЕСКЕРЕ ОТЫРЫП САЛАНЫҢ
ИНСТИТУЦИОНАЛДЫ ҚАЙТА ҚҰРЫЛУЫНА ТАЛДАУ
2.1 Қазақстан мұнайгаз ресурстарының қазіргі және болашақтағы
потенциалдары
Жиырмасыншы ғасырдың соңғы он жылдығы республиканың Батыс аймағының
мұнай мен газ ресурстарын меңгерудің жаңа кезеңі болып табылады. Ол
бірқатар күрделі мәселелердің шешілуін қажет етеді. Жоғары температура мен
қысым, шикізаттағы бірігулер, ресурстағы мекен ерекшеліктері продуктивті
горизонттардың жүріс-тұрысын бөлшектеп зерттелуін, пласт қысымын ұстау
үшін қолданылған әдістердің қорытындысын талдау қажеттілігін ескертеді.
Бұрғылау, шығару және бірқатар базалық салалар үшін шикізат негіз болып
табылатын көмірсутек ресурстарды қайта өндеу процессін қажетті жабдықтармен
қамсыздандырумен байланысты, технико-технологиялық сипаттағы отандық
әзірлемелердің жоқ болуын ерекше атап өткен жөн.
Барлық аудандарда сол немесе өзге деңгейде дамыған мұнайгаз шығаратын
салаға аса маңызды мін беріледі. Көмірсутек шикізатының жер қойнысынан
шығарылған базада бір бірімен тығыз шикізаттық байланысы бар қайта өндіру
сипаттағы һндіріс кешені пайда болды. Орал-Ембі зонасының, Маңғыстау,
Атырау мұнай қайта өндіру зауыт пен химикалық комбинаттың, Қазақ газ қайта
өндіру зауыттың Жанаозен қаласы, пластмасс зауытының Ақтау қаласы, газ
қайта өндіру зауыттың п.Кульсары мұнай шығару кәсіпорындары, сондай-ақ
Маңғыстау мен п.Кульсарыда құрылыс көзделген мұнайды қайта өндіру зауыттары
өздерінің шикізат негізіне негізделетін бірыңғай мұнайхимиялық кешен
ретінде ұсынылуы мүмкін.
Ірі мұнай газ құрылымның болуы көп санды шетелдік компаниялар, әсіресе
осы саладағы әлемдегі әйгілі лидерлер жағынан бұрын болмаған коммерциялық
мүдделілік пайда болды. Қорытындысында қысқа мерзім ішінде бірқатар
бірлескен кәсіпорындар құрылды, олардың негізгі мақсаттары тек қана мұнай
газ құрылымның барлауы мен әзірленуімен байланысты.
Қазір де осы секілді жағдай көмірсутек шоғырланған жаңа перспективті
зоналарда – Каспий теңізінің шельф бөлімінде,Оңтүстік-Торғай мұнайгаз
провинциясында болып жатыр.
Қазақстанның 2030- даму Стратегиясында ерекше роль өнеркәсіптің
мұнайгаз саласына берілген. Отын-энергетикалық ресурстарды ұзақмерзімді
басымдылық ретінде белгілей отырып бағдарлама барлық мұнайгаз кешеніне
маңыздылығы бар негізгі міселелердің шешімін көздеп отыр.
Сонымен қатар, мұнайгаз саласының даму мемлекеттік бағдарламасында
негіз салушы мәселелердің шешілуі мен жаңа қайта өндеу өндірістер, оның
ішінде бәсекелестікке қабілетті ақырғы өнімнің шығарылуына бағытталған
мұнай химиялық профильдегі өндірістер әлі де жеткіліксіз деңгейде
әзірленген.
Біраз уақытқа дейін сол немесе өзге мемлекеттің жер қойнауында
көмірсутек шикізаттың болуы оны жүзеге асырудан табыс шығарудың пайдалы
бабы болып есептеледі. Біртіндеп, прогресстің арқасында ол алғашқы
ресурстарды қайта өндеу бойынша жаңа технологияны әзірлеуде өнімді кеңінен
шығару бұлағына ие болды.
Мұнайгаз шикізатын кешенді пайдалану аз қалдықты және қалдықсыз
технологияның маңызды құрамы болып табылады. Оның негізгі принциптерін
жүзеге асыру қосымша шығындарды талап етеді, сол арқылы шикізаттың бір
түрінен көпмақсатты қолдануға болатын және өзінің тұтыну қасиеттері бойынша
бір саланың шеңберінен шығатын өнімнің бірнеше түрін алуға болады.
Бірақ та, ҚР жүзеге асырылатын мұнайгаз жобаларын іске асыру
практикасы көрсеткендей оның басқыншыл бөлігі дамудың шикізат бағытымен
байланысты, сондай-ақ ел экономикасының сауықтырылуына ықпал етпейді, көп
он жылдық бойы орнықтылған салалық құрылымның бір жақтылығын сақтайды.
Мұнайгаз саласына шетелдік инвестицияларды тарту масштабы, кен
орындарды барлаумен және әзірлеумен байланысты ірі әлемдік компаниялармен
келісім-шарт жасау, отандық мұнайгазконденсатоқайтаөндіру кәсіпорындарға
зиян келтіре отырып шикізат экспортының көлемін үнемі ұлғаюы қазіргі
уақытта оның дәлелденген қорларының жартысы мемлекеттік бақылаудан шығуына
ұшыратты.
Әлемдегі мұнай шығаратын ірі елдердің практикалық іс-әрекетінің
анализі мынаны көрсетеді: өз артықшылығын олар қуаттылығы мен тереңділігі
бойынша өнім шығару қажеттілігін құру есебінен жүзеге асырды, бұл қадам
қайта өндіру салаларда елеулі қаржы талап етсе де.
Мұнай ресурстарымен болған жағдай мұнайды экспортқа жіберу елдерде
шикізатты қайта өндіруін ұлғайтуына әкелетін ұлттық мұнай шаруашылықты құру
бағытында стратегияны әзірлеуге ықпал етті. Экспортқа жұмыс жасайтын
мұнайқайтаөндіру және мұнайхимиялық профильдегі жаңа кәсіпорындардың
құрылысы кезінде ОПЕК елдері шетел капиталын кеңінен пайдаланады, ол үшін
аралас кәсіпорындар құра отыра.
Осындай альянстың соңылығы мұнай шығаратын елдер мұнай жеткізу туралы
келісім-шарт жасау кезінде зауыт құрылысын қаржыландыру шартына ғана емес,
сондай-ақ өткізу нарығын осы кәсіпорындардың дайын өнімімен қамтамасыз
ететін шетел компанияларын жоғары бағалайды
Ұлттық мұнайгаз саласының даму стратегиясының фундаментіне елге
маңызды бірқатар мақсаттар салынған. Біріншіден, осындай бағытты қайта
өндіру секторының үлесі өсетін саланың құрылымдық қайта құрылуында жүзеге
асыру қажеттілігі. Екіншіден, өнімнің әзірленуі әлемдік нарықта жүзеге
асырудан және ел ішінде қолданудан үлкен нәтиже алуын қамтамасыз етеді.
Үшіншіден, шикізат ресурстарының құндылығын есептеу қажеттілігі келді, ол
олардың сапалық параметрлерімен белгіленеді.
Осы мәселені шешу негізін әзірлеуге мүдделілік ҚР шаруашылықтың
нарықтық жүйесіне енген сәттен бастап күшейді, ол әлемдік мұнай
компаниялары шикізаттың осы түрінің кен орнын игеруіне елеулі өскен
мүдделілігіне және жасалған келісім-шарттарңа сәйкес жаңа иеленушілердің
меншігі болатын көмірсутек көлемінің потенциалды құндылығы туралы мәлімет
алу қажеттілігі пайда болу кезеңінде елеулі күшейді.
Таушығару салалардың өніміне кадастр бағасын пайдалану негізінде
табиғат ресурстарының ақшалай құны кеңінен таралған. Көптеген мамандардың
пікірі бойынша мұнай ресурстарының тұйықтаушы көзінің барлық талаптарын
битуминозды породалар немесе теңіз кен орындарын игеру кезінде алынған
өнімдер қанағаттандыруы мүмкін.
Біздің ойымызша, 1 т шикі мұнайды қайта өндеу өнімдердің суммарлы
бағасын орта әлемдік бағада білдіретін мұнайдың өнеркәсіптік құндылығының
мөлшерін қорды бағалау үшін қолдана отырып жеткілікті объективті қорытынды
алуға болады.
Шетелдік экономистер былай ойлайды: тұтынушыларға ақырғы мұнайөнімдер
нысанында сатылған тонна мұнайдың жүзеге асырылу бағасымен осы өнімдер
өндірісінің шын шығындар арасында өздері мұнай тыс табыс деп белгілейтін
айырмашылық бар. Олардың пікірлері бойынша мұнайдың әр сортына оның
табысының техникалық құны мен ақырғы мұнайөнімге ауысу және жүзеге асыру
бағасының арасында айрмашылық бар. Осы айырмашылық тұтыну –елдер мен
өндірісші елдер салық түрінде, ал мұнай компаниялары-артық пайда түрінде
берілсе мұнай артық пайда құрайды 6.
Мұнай артық пайданың бар болуы мұнай бірдей жағдайларда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz