Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың шетелдік тәжірибесі
ҚР–ғы шағын бизнестің даму тенденциясы (менеджмент)
Мазмұны
Кіріспе
l Әлемдік экономикада шағын кәсіпкерліктің даму мәселелері.
1.1. Шағын кәсіпкерлік: түсінігі және мазмұны. 7
1.2. Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың шетелдік тәжірибесі.
12
11. Қ Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің даму
тенд тенденциясына талдау.
2.1 Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің дамуы. 28
2.2. Қазақстан Республикасында шағын бизнесті мемлекеттік қолдау
шаралары. 36
2.3. “Март” ЖШС-нің қаржылық - экономикалық қызметін талдау.
43
111. Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің дамуын мемлекеттік
қолдауды жетілдіру жолдары.
3.1. Қазақстан Респуликасында кәсіпкерлік ортаның қалыптасуы.
56
3.2. Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің ұйымдық - құқықтық
нысандары. 66
Қорытынды. 76
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. 80
Кіріспе.
Нарықтық экономика жүйесінің негізгі бағыты, мемлекеттің
меншігіндегі экономикалық жүйенің кәсіпкерлік типіне негізделгендіктен
экономикасы нарықтық бағытқа бет алған Қазақстан үшін кәсіпкерлікті
қолдап, шағын және орта бизнесті дамыту мәселесі өзекті мәселелердің
бірі болып табылады. Жалпы өркениетті елдердің қай - қайсысын алсақ та
өздерінің экономикалық - әлеуметтік мәселелерін шешуде шағын
кәсіпкерлік нысандарына арқа сүйейді. Себебі шағын кәсіпкерлік
нысандары тұрғындарды жұмыс орындарымен қамтамасыз етіп, халықтың әл –
ауқатын, әлеуметтік статусын жоғарылатумен қатар нарықтағы
қажеттіліктің қанағаттануына, нарықтық бәсекелестік қатынастардың
дамуына, іріктелген тауар көбейіп толығуы жергілікті шикізат қорын
пайдалануына өз ықпалын тигізеді.Кәсіпкерлік қызметтің динамикасын
зерттеу, оны болжау қоғамның қалыпты дамуы үшін өте маңызды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: шағын бизнестің дамуы, оны мемлекеттік
қолдауды және жетілдіру жолдарын анықтау, шағын бизнестің даму
тенденциясын зерттеу. Шағын бизнесті дамыту және мемлекеттік қолдауда
нормативтік - құқықтық базаны жетілдіру.
Дипломдық жұмыс міндеті кәсіпкерліктің мазмұны мен түсінігін,
оның шетелдік тәжірибесін анықтау, шағын бизнестің ҚР –да дамуы, оны
мемлекеттік қолдау шараларын анықтау және шағын кәсіпкерліктің ұйымдық
- құқықтық нысандарын анықтаудан мәселелерін шешуден тұрады.
Сондықтан да шағын кәсіпкерлік төңірегінде көптеген мәселелердің
көтерілуі оның экономикадағы ролінің өте маңыздылығын дәлелдейді.
Әлемдік тәжірибеде шағын кәсіпкерліктің теориялары мен
тәжірибелерін Ж. Веттонның, Л. Коранның, Р. Коуздың,
К. Макконелдің, Ф. Хайектің, Р. Хизричтің, соңғы он жылдықта ТМД
елдерінің Л. Абалкин, В. Алехин, Ю. Осипов, В. Радаев сияқты
ғалымдарының еңбектерінен, ал Қазақстан Республикасында А. Есентүгелов,
Р. Каренов, Ж. Кәрібжанов, К. Бердалиев, А. Көшербаева, Тоқсанова, А.
Қаңтарбаевалардың еңбектерінен көре аламыз.
Бүгінде Республикамызда әлеуметтік өркендету, экономиканы қайта
құру жолында оның негізі болып табылатын кәсіпкерлік қатынастарды
дамытып жандандыру және олардың ұйымдық - экономикалық нысандары,
ұйымдық - құқықтық нысандары мен мемлекеттік - құқықтық әдістерін
жетілдіру күн тәртібіндегі мәселелер бойынша бірінші кезекте қойылып
отыр. Оған куә ретінде Қазақстан Республикасының Президенті тарапынан
жасалып жатқан кәсіпкерлікті қолдау, жандандырып нығайту туралы
шараларды, сондай – ақ осы шараларды материалдық және құқықтық
актілерді атап өтуге болады. Сондықтан біз кәсіпкерлікті еліміздің
шаруашылық қызметінің жандандырғыш күштері деп білуіміз қажет. Осыған
орай айта кететін жайт, мемлекетіміздің кәсіпкерліктің жан – жақты
қолдау табуын тек кәсіпкерлікті әлеуметтік дамыту үшін ғана деп
түсінбей, сонымен бірге оның нарықтық экономиканы дамытуға қосар
үлесінің де қомақты екенін естен шығармауға тиістіміз. Демек нарықтың
өрлеп, өркендеуі кәсіпкерлердің қызметтеріне айтарлықтай дәрежеде
тәуелді болады. Тағы бір ескеретін жайт, бұрынғы тоталитарлық
Қазақстан экономиаксының жеке меншікке негізделген нарықтық экономикаға
түрлендіруі кәсіпкерлік қызметті дамытып, жандандырудың таптырмас көзі
ретінде көрініс тауып отыр.
Кәсіпкерлік қызмет біз үшін, бүгінгі таңда әлеуметтік тұрғыдан
айтарлықтай, толығымен қамтамасыз етіле қоймаған өте тың құбылыс болып
табылады.
Дамыған елдердің экономикалық құрылымдарында шағын және орта бизнес
нысандарының үлесі 80 – 90 пайызға дейін жетеді. Шағын кәсіпорындардың
мобильділігі тұтынушылық сұранысты қанағаттандырудың негізгі көзі,
экономикалық өсудің және ҒТП – тің жол бастаушысы болып табылады. Оның
дамуы қажетті сападағы тауарлар мен нарықты толтыруға, жаңа қосымша
жұмыс орнын құруға, яғни көптеген экономикалық - әлеуметтік және тағы
басқа мәселелерді шешеді.
Еліміздің экономикалық - әлеуметтік дағдарыстан шығуды қамтамасыз
етудің қажетті шарты, кәсіпкерлік саласындағы қоғамдық қатынастарды
дамыту және жетілдіру болып табылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, 11 кестеден және 1
диаграммадан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
І тарау. Әлемдік экономикада шағын кәсіпкерліктің даму мәселелері.
1. Шағын кәсіпкерліктің түсінігі және мазмұны.
Әлеуметтік – экономикалық дамудың қазіргі кезеңі экономика
құрылымының қайта құрылуын алдын – ала айқындайды, өз кезегінде
кәсіпкерліктің жылдам дамуына бағытталған. Қоғамдық қажеттіліктерін
және өндіріс құралдарының нақты жалпылануының әртүрлі деңгейіндегі
әртүрлі сипаттамалары түрлі өндіріс түрлерінің тиімділігі экономикалық
маштабын объективті түрде күшейтеді. Белгілі бір шарттарға байланысты
экономикалық пайдалылық және тиімділік ірі және ұсақ өндірісте бола
алады.
Әртүрлі саладағы шағын және орта кәсіпорындарды біріктіретін бұл
сфера әлемдік және біздің тәжірибеде жалпылама шағын бизнес немесе
шағын кәсіпкерлік деген атауға ие болды.
Бүгінгі таңда кәсіпкерлік түсінігіне “Жеке кәсіпкерлікті қолдау
және қорғау туралы” Қазақстан Республикасының заңында кәсіпкерлік
азаматтардың өз меншігінің немесе мемлекеттік емес заңды тұлғаның
меншігіне негізделген азаматтардың өзінің немесе жауапкершілігі мен
тәуекелділігін өз мойнына алып, табыс табуға бағытталған азаматтардың
немесе заңды тұлғалардың бастамалық қызметі деген анықтама берілген.
Біз “ Нарықтық кәсіпкерлік” кітабында кәсіпкерлікке берілген
анықтамаға қызығушылық білдіріп отырмыз. Онда кәсіпкерлік табыс алу
мақсатында өзінің жеке пайдасы мен қоғамдық пайданың қажетті үйлесімін
қамтамасыз етуге бағытталған қызмет делінген.
Осы анықтамаға сәйкес кәсіпкерлікке келесідей:
Кәсіпкерлік қолданып жүрген заңдар шеңберінде, азаматтардың өз
меншігінің немесе мемлекеттік емес заңды тұлғаның меншігіне негізделген
азаматтардың өзінің немесе мемлекеттік емес заңды тұлғаның заңдылық
негіздегі жауапкершілігі мен тәуекелділігін өз мойнына алып, өзінің
жеке пайдасы мен қоғамдық пайданың қажетті үйлесімін қамтамасыз етуге
бағытталған, азаматтардың немесе заңды тұлғалардың бастамалық қызметі
деген анықтама беруге болады.
Кәсіпкерліктің бұл анықтамасы кәсіпкерліктің тек қана белгілі бір
қызметпен айналыса алу қабілеттігін ғана сипаттамай белгілі бір қызмет
түрі екендігін анықтайды.
“Шағын кәсіпкерлік” түсінігі әртүрлі меншік нысандарын және
шаруашылық жүргізуін ерекше көрсететін экономикалық субъектілерін қоса
көрсетеді. Бұл кооперативті және жеке , ашық - жабық және ашық типтегі,
жанұялық және ұжымдық кәсіпорындар және тағы басқалар.
Шағын кәсіпкерлік – нарықтық экономика негізі. Ол экономикалық
реформалардың магистральді бағыты бола алады.
Біздің шартармен жақын шет елдерде шағын кәсіпкерлік нарықтық
экономиканың негізі болып саналады, негізгі шаруашылық жүргізу нысаны
болып табылады. Оған қолайлы кестесін құрады, яғни:
- әртүрлі экономикалық ынталар;
- шаруашылық қызметтерге ауқымды еркінділікпен қамтамасыз ету;
- бәсекелесті қолдау;
- жеңілдетілген несиелер;
- еркін түрде баға құру;
- инвестицияларға қолайлы жағдай жасау.
Шағын кәсіпкерліктің дамыған сферасын құру бұл экономикадағы нақты
салықты реформалаудың қажетті шарты және компаненті болып табылады.
Шағын бизнес осы уақытқа дейін экономикалық реформалар және
экономикалық жеке бөліктер үшін қосымша құрал ретінде қарастырылу
жолында болған, тек өмірге қабілеттілік қана емес, сонымен қатар
шаруашылық қызмет көптеген сфераларында өз жағдайын жақсартып
дәлелдеді. Шағын және орта бизнес бұл қазіргі экономикадағы жаңа
жұмыс орындарын құрудың негізгі алғышарты екені анықталды. Сыртқы
экономикалық орта белгісіздігінің өсуі, бәсекелес күрестің
жаһандануы мен көбеюі, салалық құрылымының прогрессивті ғылыми
көрінісі технологияның қайта қалыптасуы ірі корпорацияларды екінші
жоспарға шеттетті.
Жетістікке жетудің маңызды факторлары жаңалықтарға деген
икемділік, мобильділік және нарықтық орта өзгерістеріне жылдам
бейімделу болып табылады. Шағын және орта кәсіпкерліктің негізін
талдау кезінде елдегі экономикалық қатынасты дамыған елдердің
шаруашылық тәжірибесін зерттеуге қызмет ету тәжірибесі және
қазіргі экономикасы жоғары дамыған елдердегі шағын фирмалардың
алатын орны мен роліне сүйенген жөн.
Шағын және орта кәсіпорындардың нарық жағдайында дамуын ірі
кәсіпорындармен салыстыра отырып талдайтын болсақ, тек қана әлсіз
жақтарын емес (мүмкіндігі шектелген нарықтың көп деңгейлілігі, басқа
фирмаларға тәуелділігі, менеджмент деңгейінің жоғары еместігі,
бейімделу деңгейінің төмендігі, әріптестердің сенімсіздігі және
т.б.), сонымен қатар күшті жақтарына тоқталған жөн.
Шағын және орта кәсіпкерлік ірі массалық өндіріске қарағанда ең
алдымен сұраныстың әртүрлілігін және өзгергіштігімен байланысты,
сонымен қатар шағын кәсіпорындар ірі кәсіпорындардың
қызығушылықтарын тудырмайтын нарықтағы сегменттерге негізделген.
Қазіргі батыс әдебиеттерінде кәсіпкерліктің 3 қызметін бөліп
көрсетеді:
• Ресурстық (еңбекшілірдің капиталын мобилизациялау, материалдық және
ақпараттық ресурстар);
• Ұйымдық (өткізу өндірісін ұйымдастыру, маркетинг, жарнамалар);
• Шығармашылық (жаңашылдық және инициативаларды қолдану, тәуекелге
бой бұру).
Шағын және орта кәсіпкерлік нарық конъюктурасының өзгерістеріне
оперативті әсер ала отырып нарықтық экономикаға қажетті икемділік
береді, тұрғындардың өндірістік және қаржы ресурстарын қайта іске
қосады. Бұл қатынастардың мүмкіндіктері туралы экономикадағы
көрсеткішткрі бойынша жетекші және маңызды орын алатын өнеркәсібі
дамыған елдердің тәжірибесі бойынша айтуға болады.
Шағын бизнес қызмет көрсету және сауда сфераларының дамуында,
сонымен қатар жұмыспен қамтамасыз ету мәселелерін шешуде ролі ерекше
және де бәсекелестік ортасының қалыптасуында маңызды үлес қосады. Ол
өз кезегінде экономикада бірінші кезектегі мәселе болып табылады.
Бір жағынан, шағын өзінің қосымша элементтерімен және олардың
жоғарғы қозғалысы аз мөлшерде монополизацияға ұшырайды, басқа
жағынан, мамандандырылуды және жаңа технологияны қолдануды шектеуде
ең күшті бәсекелес ретінде болады, әлеуметтік шиеленісуді
жеңілдетеді және нарықтық қатынастарды демократияландырады.
Кәсіпкерліктің аса маңызды міндеті – шағын іскерлікті жүзеге
асыру және шағын кәсіпорынды қажет етеді, бұл ҒТР және оның
нәтижелерін өндіріске тез енгізу, жаңа идеяларды іздеу және өңдеу ,
жаңа технологияларды құру және игеру, осы облыстағы делдалдық және
жаңа идеялар, технологиялар, өнімдер нарығын игеру және өндіріс.
Тұтынушы кәсіпкерлік процесте негізгі рольді атқарады.
Кәсіпкерлік қызмет тұтынушылар тауарды сатып алуға дайын болған
жағдайда, яғни тұтынушы тауарға оң баға берген жағдайда ғана
тауарды таратуға құқылы. Басқаша айтқанда сіздің өндірген
тауарыңызды тұтынушылар сатып алуға дайын болса, немесе сатып алып
жатса, онда сіздің тауарыңыз оң бағаланғаны. Егер де сіздің
өніміңізді сатып алмаса және оны ешкім сатып алуға тырыспаса, яғни
тауар пайдаланылмаған күйде қалса бұл оның тұғырнамасының теріс
бағаланғандығын көрсетеді. Кәсіпкер қызметін жоспарлап,
ұйымдастырған кезде тұтынушылардың көңіл күйіне, қалауына,
мүддесіне, күтуіне, бағалауына ешқандай әсер ете алмайды.
Сонымен кәсіпкердің мақсаты тұтынушыларды жаулап алу арқылы
өзіндік тұтынушылар ортасын құру.
Әрбір кәсіпкердің кез – келген ойы мамандандырылған
жұмысшыларсыз жүзеге аспайтындығы белгілі. Кәсіпкер бизнес жоспар
жасаған кезде қажетті жұмысшылардың тартылу мүмкіндігін ескереді.
Кәсіпкер жаңа күрделі бағдарламаға көшкен кезде жұмысшыларды қайта
дайындаудан өткізуді немесе сырттан жұмысшыларды тартуды
ойластырады. Кәсіпкер мен жалдамалы жұмысшыны алатын болсақ олардың
ойларының бір бөлігі бір – бірімен сәйкес келсе (мысалы, неғұрлым
пайда көп болса, соғұрлым еңбекақы жоғары болады), бір бөлігі
қарама - қарсы сипатта болады (кәсіпкер еңбекақының жоғарылауына
қызығушылық білдірмесе, ал жалдамалы жұмысшы керісінше еңбекақының
жоғарылауына қызығушылық білдіреді).
* Тукаев А.А. “Анализ развития малого бизнеса в Казахстане” аль
Пари ( 2, 1998ж., 69бет .
1.2. Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың шетелдік тәжірибесі.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдауға байланысты үлкен тәжірибе жинақталған. Осы елдердегі сондай
проблемаларға әкімшілік 50-ші жылдардың соңынан бастап көңіл бөле
бастады. Себебі, бұл маңызды әлеуметтік – экономикалық мәселелерді шешу
қажеттілігін туындатады.
Егер АҚШ – ты алсақ, бұл елде шағын кәсіпкерлікке көмектесу
мемлекеттік экономикалық саясаттың жеке бөлігі болып табылады. АҚШ
конгресі өкілдерінің Палата және сенатында шағын бизнес комитеттері
қызмет етеді, Сауда Министрлігі басқа министрліктер де және әкімшілік
ведомстволарда шағын бизнес топтарына көмектесудің мақсаттық
бағдарламаларын жүргізетін орталықтар бар. Одан басқа шағын
кәсіпкерлікке көмек көрсетуді АҚШ-тың Сауда палатасы және әртүрлі
кәсіпкерлік ассоциациялары жүзеге асырады. Бірақ, көмектің әртүрлі
түрлерінің бағдарламасын толық шағын бизнес бойынша әкімшілік (АМБ)
жүзеге асырады. Ол АҚШ Конгресінің шешімі бойынша 1953 жылы құрылды.
Оның құрамына 10 аймақтық және 68 жергілікті бөлімшелер кіреді. Көмек
шағын бизнестің қалыптасуының бастапқы кезеңінде жүзеге асырылады.
Негізінен кепілделінген несиелер арқылы және кәсіпкерлердің
квалификациясын жоғарылату арқылы жүзеге асырылады.
Әкімшіліктің қызметіне төмендегілер кіреді:
• Тұтынушыларға телефон арқылы, жазбаша және жеке көмек көрсету;
• Қызмет көрсету шығындарын төмендету;
• Кәсіпкерлерге әріптестермен қатынасу туралы кеңестер беру;
• Кәсіпкерлерге жергілікті маштабтағы бағдарламаны жүзеге асыру
арқылы техникалық көмек көрсету;
• Кәсіпкерлер мен тапсырушылар арасындағы жұмыс қатынастарын
федералды агенттіктер арқылы қолдау.
АҚШ – та шағын бизнесті ынталандырудың несие - қаржылық механизмі
жасап шығарылды. Оған тура және кепілделінген займдар, субсидиялар,
әртүрлі салық жеңілдіктері, жеделдетілген амортизациялар кіреді. 1978
жылы Шағын бизнес туралы заң қабылданды. Ол заң бойынша шағын
фирмаларға 10 мың доллар сомасында өндірісте федералды келісім – шарт
алуға кепілдік берілді.*
70 – ші жылдардың соңында АҚШ Конгресінің бастамашылығымен шағын
бизнес үшін инновациялық зерттеу бағдарламасы (ИП ИМБ) жасалып
шығарылды. 1982 жылы зерттеу проектілеріне субсидияларды жоғарылатуды
қарастыратын шағын фирмалардың инновациялық дамуы туралы заң
қабылданды. Бағдарлама осы заңның шегінде 1983 жылы белсенді қызмет
көрсете бастады.
1986 жылы АҚШ –та салық реформасы бойынша корпорацияның пайдасына
салынатын салық жүйесіне айтарлықтай өзгерістер енгізген жаңа заң
қабылданды. Солай 74 мың доллардан асатын табыс сомасына салынатын
салық 34% құрады. Жаңа салық ережелері шағын бизнестің қызмет етуіне
қолайлы ортамен қамтамасыз етті және оның дамуына үлкен көмек
көрсетті.
АМБ –ның іс -әрекеті федералдық бюджеттен қаржыландырылады. 72%
шағын бизнесті дамытудың дәстүрлі бағдарламаларын несиелеуге
бағытталған; 19.6% модернизацияға және ары қарай дамуға бағытталады;
7.4% немесе одан да көбі компаниялардың бірге құрған кәсіпорындарды
қаржыландыруға бағытталады; 0.5% микро несиелерге бағытталады, олар
әдетте қайтарылмайды. Сонда да АМБ қызмет көрсететін клиенттерінің
жалпы санының 85%- тен астамы бір жылдан кейін дағдарысқа ұшырайды.
* Разумнова И.И. Мелкие фирмы в США , экономика и управление – М.:
Наука, 1987г. С. 94. .
Шағын бизнестің дамуында жергілікті (муниципальді) құрылымдардың
рөлі аз емес. Мысалы, Сиэтлдің муниципалитеті шағын бизнеске қатысты
жасалған саясаттың арқасында осы провинциялық қалашықты дамыған
орталықтардың біріне айналдырды. Тағы бір факт, компьютерлік
бағдарламалардың өсуі бойынша ең үлкен Сиэтлде орналасқан дүние жүзілік
“Майкрософт” компаниясы өзінің қызметін 20 шақты жыл бұрын үш
жұмысшысы бар шағын кәсіпорын ретінде бастады.
Сиэтл муниципалитетінің негізгі міндеті - қаланың барлық
аудандарының дамуына қажетті жағдай жасау.
Сиэтл муниципалитетінің басшылығымен бір қатар жобалар жүзеге
асырылады. Олардың ішінде ең перспективалысы – “Жаңа ғасырдың аяғындағы
күшті шешім” деп аталатын бағдарламалар кешені. Жобаның негізі –
нарықтық процестерді басқару қажеттігі туралы ереже, адамдардың еңбек
ету және ақша табуға ұмтылуын қолдау, экономикалық тұрақты емес
кәсіпорындардың дамуына көмектесу. Қалалық әкімшілік жоба шегінде 1997
жылдан бастап 3 бағдарламаны жүзеге асыра бастады:
1. “Ақша табуға дайын ”қала бағдарламасы. Бұл бағдарлама қайта оқытуды
қажет ететін потенциалды жұмыссыздар болып саналатын қызметкерлері
бар, табыс көлемі төменгі дәрежедегі компанияларға қатысты.
2. Бизнесті қолдау орталықтары және компания дамуын несиелеу. Сиэтл
Банкі арқылы шағын бизнесті несиелеу көмегімен шағын бизнесті
дамытуды қолдаудың 2 бірдей жобасын жасап шығарды. Қолдау объектісі
болып жергілікті тәжірибесі жоқ, өзінің қазіргі жағдайымен (табыс
деңгейімен, жұмыс сипатымен және тағы басқа) қанағаттанбайтын
және оны өзгерткісі келетін жұмысқа қабілетті халық табылады.
Бағдарламаның мақсаты - шағын кәсіпорындарға несиелік қызмет
көрсету жолымен қаланың кедей және аз дамыған аудандарындағы шағын
бизнесті дамытуды қолдауға бағытталған жеке және қоғамдық
ұйымдардың күш салуларын үйлестіру және біріктіру. Әдетте, бұл –
несие негізінде кәсіби оқыту, техникалық және басқа да көмектер.
Қолдау орталығы қажетті құрылғыны, технологияны, әріптестерді және
тағы басқаны іздеуге көмектеседі, ал несиелеу орталығы қысқа
мерзімді микронесиелер мен кепілдіктерді табады.
3. Сиэтлды комуналды дамыту достастығы. Бұл бағдарлама
корпорациялар және мемлекетпен бірге жасап шығарылған және ол үй
салғысы келетін бірақ қаржысы жетпейтін адамдарға немесе қаржысы бар
бірақ кепілдеме және кеңесті қажет ететін адамдарға көмек көрсетуді
қажет етеді.Тәжірибелердің дәлелдеуі бойынша, бұл – жаңа жұмыс
орындарын жасаудың, жаңа қызмет түрлерін шығарудың, салық салынатын
базаны кеңейтудің және инвестиция үшін құралдар алудың ең жақсы
жолы.
Көріп отырғанымыздай, осы бағдарламалардың мақсаты – адамдарды
әділетті ақша табуға және өзі тапқан ақшасын ақылды жаратуға үйрету.
Ссуда туралы айтатын болсақ, қор оны жеңілдік негізінде бермейді,
банктік пайыздан 1.5 есе артық береді. Жалпы қызмет көрсетілетін
клиенттердің 76 бәсекелестік күресте тірі қалады. Көріп отырғанымыздай
әртүрлі деңгейдегі ұйымдардың мақсаттары мен міндеттері бірдей, бірақ
оларды жүзеге асыру әдістері әртүрлі.
Бұндай тәсілдер біреудің асырауында блушылықты болғызбайды және
шығармашылық ізденісті ынталандырады.
* Юсупова Н. Поддержка малого бизнеса предпринимательства США
Мировая экономика и международные отношения – 2001г. N5, с.88.
Ұлыбританияда 1971 жылы шағын кәсіпкерлік секторындағы жағдайды
зерттеу үшін және сәйкес ұсыныстарды жасап шығару үшін Болтон
комиссиясы құрылды. Ұлыбритания үкіметі қазіргі күнге дейін шағын
бизнесті дамытуға байланысты қабылданған заңдар мен бағдарламаларды
қолдауды жалғастырып жатыр. Шағын және орта бизнес мәселелерімен
министр рангіндегі шенеуліктермен басқарылытын департамент айналысады.
Департамент жұмысына сауда және өндіріс, экология, денсаулық сақтау,
жұмысбастылық, әлеуметтік қорғау және тағы басқа министрліктер
қатысады.
Ұлыбританияның үкіметі шағын кәсіпкерлік сферасында кәсіпкерлік іс -
әрекетті жалпы әлеуметтік – экономикалық жағдайлармен қамтамасыз ету,
сонымен қатар тікелей қолдаудың әртүрлі экономикалық, ұйымдастырушылық,
құқықтық нормалар мен әдістерді қолдану арқылы әсер етеді. Мемлекеттің
бюджет саясаты шағын кәсіпкерлікті ынталандыруда басты рөлді ойнайды.
Ұлыбританияда ақысыз немесе төменгі төлемге шағын кәсіпкерліктің
қызмет етуіне және құрылуына қатысты кеңестік қызмет, ғылыми –
техникалық ақпарат және мәлімдемелермен қамтамасыз ететін тармақталған
ұйымдар желісі қызмет етеді:
“Ұсақ фирмалар қызметі”, іскерлік әлемнен және биліктің сайлау
органдары өкілдерінен тұратын жергілікті кәсіпкерлік агентстволары,
жұмыссыздарға өз ісін ұйымдастыруға көмектесетін “Еңбек орталықтары”
және тағы басқалар.
Жекелеген министрліктер (сауда және өнеркәсіп, жұмысбастылық,
экология, энергетика) шағын бизнеске көмектесу бағдарламаларының 4
категориясын жасап шығарды:
* Сорокина В. Государственное регулирование малого бизнеса: опыт
Великобритании Проблемы и теории практики управления 1998г., N2,
с.101. .
1. Жаңа және қызмет етіп тұрған фирмаларға кеңес беру бағдарламалары;
2. Қаржылық көмек көрсету бағдарламалары;
3. Ұсақ фирмаларға көмек көрсетудің аймақтық бағдарламалары;
4. Ұсақ фирмалардың экспорттық қызметін қолдау бағдарламалары.
Шағын бизнес қаржылық көмекті ұлттық және жергілікті банктер,
мемлекеттік – коммерциялық құрылымдар, кәсіпкерлікті қолдаудың әртүрлі
бағдарламалары, қайырымдылық ұйымдар тарапынан алып тұрады.
Сондай бағдарламалардың ішінде 1983 жылы құрылған “Кәсіпкерлікті
қолдау схемасы” маңызды орын алады. Ол бағдарламаның мақсаты -
жұмыссыздарды өз бизнесін ұйымдастыруға тарту болып табылады.
Ұлыбритания үкіметі жастар кәсіпкерлігін дамытуға ерекше көңіл
бөледі. 1983 жылдан бастап “Жас кәсіпкерлер” бағдарламасының шегінде өз
ісін бастағысы келетін жастар кооперативтері мен жас адамдарға
қаржылық, заңдық және кеңестік көмек көрсетіледі. Олар жеңілдетілген
шарттармен ссудалар алады, қозғалмайтын мүлікке, іскерлік
операцияларға және капиталға табыс салығынан босатылады.
Жапонияда шағын және орта кәсіпкерлік сферасындағы мемлекеттің
жасаған іс - әрекетінің контурлары 40-шы жылдардың соңында белгіленді.
Осы периодта қазіргі кезде 200 қызметкерді біріктіретін және 12
департамент пен 6 бөлімнен тұратын Ұсақ және орта кәсіпорындар
Басқармасы құрылды.
Басқарманың іс - әрекеті төмендегілермен толықтырылады:
• Жапонияның Өндіріс және сауда министрлігінің шағын және орта
кәсіпкерлікті шапшаңдататын 9 аймақтық қызметімен. Аймақтық
қызметтерді жұмысбастылырдың жалпы саны – 157 адам;
• Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың мемлекеттік
корпорациясымен;
• Шағын және орта кәсіпорындарды қаржыландыру бойынша үкіметтік
органдармен, қаржыландыру бойынша халықтық корпорациямен, Сауда
және өндірістің орталық кооперативтік банкімен, үлкен емес
кәсіпорындарды дамытуды ынталандыру және инвестициялау бойынша
акционерлік қоғамдармен;
• Ірі емес кәсіпорындардың несие алу мүмкіндігін нығайту бойынша
органдар ( Шағын және орта кәсіпкерлікті қаржыландыру және
несиені сақтандырудың мемлекеттік корпорациясы, займдарды
кепілдеу бойынша ассоциациялар);
• Префектуралармен, биліктің қалалық және атқарушы ауылдық
органдарымен;
• Қалалар мен елді мекендердегі сауда - өндірістік палаталармен
және сауда - өндірістік советтер.
Шағын және орта бизнеске қатысты мемлекет іс - әрекетінің құқықтық
негізін 1963 жылы қабылданған негізгі “Шағын және орта кәсіпорындарға
қатысты саясат негіздері бойынша заң” құрайды, сонымен қатар “Шағын
және орта кәсіпорындардың модернизациясына қатысу туралы заң”, “Шағын
және орта кәсіпорындарндың іс - әрекетін басқару туралы заң”, “Сауда
және өндірістің орталық кооперативтік банкі туралы заң” және тағы
басқалар.
Шағын және орта кәсіпорындар кооперативін ұйымдастыру туралы заң
(1949 жыл) олардың кооперативтену процесін жылдамдатты, аал шағын және
орта кәсіпорындардың ұйымдастыру құрылымы туралы заң кооперативтер
ретінде бірігу түрлерін анықтады: іскерлік, шағын іскерлік, төтенше
жағдайларда бір – біріне көмек көрсету, трасталық, өндірістік, сауда -
өндірістік, сауда - өндірістік кооперативтер федерациялары.
Сауда - өндірістік палаталардың шағын және орта кәсіпорындарды
дамытуға қатысу бойынша мүмкіндіктері кеңейді (1953 жыл). 1948 жылдан
бастап шағын және орта кәсіпорындардың іс - әрекеттерін басқаруды
рационалдау және модернизациялау мақсатымен оларды жүйелі түрде зерттеп
отырады және кеңестік пункттер құрылып құрылады.
Алғашқы тәжірибені жалпылай келіп, үкімет Шағын және орта
кәсіпорындар туралы негізгі заңды қабылдауына қол жеткізді (1963 жыл),
ол заң оларға қатысы бар сұрақтар бойынша кешенді мемлекеттік саясатты
жүзеге асыруға бағытталған. Бұл заң бойынша шағын және орта бизнес
нарықтық экономиканың маңызды компоненті болып табылады, себебі,
біріншіден, ірі, орта және шағын кәсіпорындардың бір уақытта қызмет
етуі нарықтағы барлық субъектілердің іс - әрекетінің белсенділенуіне
әсер етеді, екіншіден, жаңа техникалары мен технологиялары бар шағын
және орта кәсіпорындар алдағы ұлттық индустрияның кең негізін
қалыптастырады.
Шағын және орта кәсіпорындарды қаржыландыру бойынша мемлекеттік
корпорация тәуекелділігі өте жоғары, бірақ приоритетті салаларда жұмыс
істейтін кәсіпорындардың негізгі және айналым капиталын кеңейту үшін
ұзақ мерзімді жеңілдетілген несиелер беруге арналған және де олар жеке
қаржылық мекемелер алдында жеткілікті несие қабілеттілігі жоқ
болғандықтан, олар қосымша займ көздерін қажет етеді.
Шағын бизнес үшін займдарды кепілдеумен қатар оларды сақтандыру
бойынша арнайы құрылымдар қызмет етеді.
Қаржылық көмек шағын және орта кәсіпорындарға пайданың белгілі бір
бөлігін резервтеуге мүмкіндік беретін салықтық жеңілдіктер беру жолымен
жүзеге асырылады және де егер шағын және орта кәсіпорындар үшін бизнес
табысына салынатын салық 27-28% құрайтын болса, ірі фирмалар үшін 37,5%
құрайды.
Халық өмір сүруінің тұрақтануына және әлеуметтік жағдайына әсер
етуші салаларда жұмыс істейтін кәсіпорындарға ерекше қаржылық және
салықтық жеңілдіктер беріледі. 1991 жылдың желтоқсан айында
модернизация жүргізудің ең қолайлысы деген 52 сала анықталды және де
олардың 43-і құрылымын жедел жетілдіруді талап етеді.
Жапония Үкіметі шағын және орта фирмаларға қызмет көрсетуге арналған
ақпараттық желілерді құруға да көмек көрсетеді. Онда барлық
префектураларда бөлімшелері бар шағын және орта кәсіпорындарды
ақпараттандырудың аймақтық орталығы құрылған. Бұл ақпараттық желілік
құрылғыларды енгізуге, коммуникациялық технологияларды жасауға
көмектеседі, жартылай бұл жұмысты қаржыландыра отырып кеңестік және
әдістемелік көмек көрсетеді. Сонымен қатар бағдарламалық қамтамасыз
етудің бірегей нормалары мен стандарттарын жасаумен және осы облыстағы
жаңа жетістіктерді енгізумен айналысады.
Шағын және орта кәсіпорындарды дамыту бойынша мемлекеттік
бірлестіктің жанында да ақпараттық орталық қызмет етеді. Ол жерде
арнайы деректер базасы өңделеді және жинақталады. Одан басқа, Шағын
және орта кәсіпорындарды дамыту бойынша мемлекеттік бірлестіктің
жанында басқарушылық қызметті автоматтандыру орталығы қызмет етеді.
Осылардың барлығынан басқа кооперациялау тұрақты кеңестермен, әрбір
үлкен емес компаниялардың болашақтағы іс - әрекетінің бағыттары мен ең
тиімді формалары туралы мемлекеттік
* Магомедов Ш:, Петросян Д. Как правительство Японии поддерживает
малый и средний бизнес Бизнес, 1995г., N87, с. 26-2.
органдар өкілдерінің рекомендацияларымен, кадрларды дайындау және
олардың квалификациясын көтеру бойынша мемлекеттің ұйымдастырушылық іс
- әрекетімен нығайтылады.
Германияның тәжірибесіне көшейік. ГФР-дегі шағын және орта
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау жүйесінің негізінде жатқан басты
қағида - өз кезегінде өздігінен көмек дамытуды ынталандыратын, шағын
және орта бизнестің бәсеке қабілеттілігі мен тиімділігін жоғарылатуға
ат салысатын көмек көрсету, бұл бағдарламаның жалпыы мақсаты болып
табылады.
Федералды әкімшілік несиені салыстырмалы төмен пайыздық
мөлшерлемемен және ақшаны қайтарудың жеңілдетілген шартымен береді.
Айтарлықтай құралдар “қалпына келтірудің еуропалық бағдарламасының”
шегінде бөлінеді. Бағдарламаны қаржыландырудың көзі болып федералды
бюджет табылады, ал оның қорлары үш арнайы банктермен
бөлінеді:”Кредитаншальт фюр Видерауфбау” (Франкурт – на майне), “Дойче
аусглейсхбанк” (Бонн) және “Берлинер Индустрибанк” (Берлин). Жер
әкімшілігі өз кезегінде жаңа жұмыс орнын құруды және экономиканың
аймақтық құрылымын жақсартуды ынталандыратын арнай несиелер береді.
Кәсіпорынды құрумен байланысты тәуекелді төмендету мақсатында және
кәсіпкерлердің өз бетінше ноу – хауға және ақпарт көздеріне қол
жеткізуін оңайлату мақсатында, мемлекет және федералды жерлер көптеген
келесідей бағдарламалар жасап шығарды:”экономиканы қайта қалпына
келтіру бойынша еуропалық бағдарлама”, “Еуропаны қайта қалпына келтіру
бағдарламалары”, “Жааңакәсіпорындарға көмек көрсету бағдарламалары”,
“Орта класс өкілдеріне көмек көрсету бағдарламалары”, “Білім, ғылым,
зерттеу және технология министрлігінің арнайы федералды
бағдарламалары”, “Аймақтық экономикалық құрылымды жетілдіру” және т.б.
“Экономиканы қайта қалпына келтіру бойынша еуропалық бағдарлама”
герман компенсациялық банкінің бағдарламасы болып табылады және
бастаушы кәсіпкерлерді өтеу жағынан жіне проценттік мөлшерлеме жағынан
тиімді болып келетін меншікті капиталмен және ссудалармен қамтамасыз
етеді.
“Еуропаны қайта қалпына келтіру бағдарламаларының” шегінде
кәсіпорынды құруға көмектесу герман компенсациялық банкі арқылы әске
асырылады, бұл банк кепілдік құжаттарды толтырмай – ақ 1 млн. марка
шегінде ссудаларды бере алады.
Кәсіпорындарды құруды неміс компенсациялық банкі де қаржыландырады.
Ол банктің жүзеге асыратын “Жаңа кәсіпорындарға көмек көрсету
бағдарламалары” шегінде қажетті капитал салымының 75% дейін
қаржыландыруы мүмкін, егер қажеттілік болса, мемлекеттік қаражаттарды
да тартады.
Қайта қалпына келтірудің несиелік институты жүзеге асыратын “Орта
класс өкілдеріне көмек көрсету бағдарламасы” бойынша шағын және орта
кәсіпорындардың құрылуына , қалыптасуына және дамуына бағытталған ұзақ
мерзімді инвестициялық жобаларға қаражаттар беріледі.
“Білім, ғылым, зерттеу және технология министрлігінің арнай
федералды бағдарламалары” техникалық прогрестің деңгейін жоғарылатуға
әсер ететін технологиялардың кейбір облыстарындағы ғылыми – зерттеу
және жоба – конструкторлық қызметті, және сонымен қатар ең маңызды
шағын және орта кәсіпорындарды ынталандырады.
Мемлекет пен федералдық жерлердің бірлескен “аймақтық экономикалық
құрылымды жетілдіру бағдарламасы” шегінде өндіріске, саудаға және
экономикалық инфрақұрылымға инвестициялар көп беріледі. Олардың мақсаты
- құрылымы ең төмен дамыған аймақтардың жергілікті сиапттағы белгілі
кемшіліктерін басу, жою.
Көмек жаңа кәсіпорындар құрылғанда, сонымен қатар кәсіпорындарды
кеңейткен кезде, құрылымын өзгерткенде, қызметін рационалдағанда және
қызмет етіп тұрған кәсіпорындардың басқа орынға көшкен кезінде
көрсетіледі.
Бұл қаатынастағы Испанияның тәжірибесі де қызық. Атқарушы
органдардың жалпы ұлттық деңгейі жүйесінде шағын бизнесті мемлекеттік
қолдау облысындағы саясатты жасау және жүзеге асырумен Өнеркәсіп және
энергетика министрлігі айналысады.
Шағын бизнесті қолдау бойынша өзінің құқықтарының шегінде белгілі
бір шараларды басқа да мемлекеттік органдар жүзеге асырады: Экономика
және қаржы министрлігі, Еңбек министрлігі, Ғылым және білім министрлігі
және де мемлекеттік несиелік мекемелер. Шағын бизнесті ынталандыру үшін
келесі механизмдер қолданылады:
• шағын және орта кәсіпорындар үшін арнай несиелік саласы;
• проценттік мөлшерлеменің белгілі бір бөлігін өтеу туралы
банктермен компенсациялық келісім;
• жоғарылатылған амортизация нормалары;
• салықтық жеңілдіктер мен компенсациялар жүйесі;
• технологиялық өңдеулер мен кадрларды дайындауға гранттар мен
субсидиялар;
• жаңа жұмыс орындарын құру бағдарламасы;
• экспортты сақтандыру;
• экспорттық несиелер және т.б.
Шағын бизнеске қатысты саясатты жүзеге асыру бойынша, осы облыстағы
басқа да мемлекеттік және жартылай мемлекеттік ұйымдардың қызметін
үйлестіру бойынша, кәсіпкерлерді мемлекеттік қолдау және оларды
жетілдіру бойынша ұсыныстарды дайындауға қолданылатын шараларды талдау
бойынша ең басты мемлекеттік ұйым – ол Шағын және, орта өнеркәсіптік
кәсіпорындар институты. Шағын бизнесті мемелекеттік қолдау Испанияда
салалық бағыт сипатында болатындықтан және меншікті бюджеті бар
автономды ұйым ретінде қызмет ете отырып өнеркәсіптік саясаттың маңызды
элементі болып табылатындықтан, ол Экономика және өнеркәсіп
министрлігіне қарайды.
Оның қызметін қаржыландырудың басты көзі – мемлекеттік бюджет, онда
осыған байланысты арнайы шығындар бөлімі қарастырылған.
Әлемдегі ең маңызды – бұл ақпарат. Осыған байланысты шағын және орта
кәсіпорындар институтының жақсы қамтамасыз етілген екі ақпараттық
орталықтарын айтуға болады. Олардың біреуі институттың құрылымдық
бөлімшесі бола отырып, ел ішіндегі кәсіпкерлердің қажеттілігіне
бағытталған. Бұл ь орталықтың негізгі сипаты - қол жеткізудің оңайлығы,
минималды шығындар, клиенттердің тапсырысы бойынша жеке кеңестер
беру, ақысыз бағдарламалақ қамтамасыз ету.
Екінші ақпараттық орталық халықаралық сипатқа ие, себебі ол еуропа
ақпараттық орталықтары жүйесіне кіреді. Институт шағын бизнесті
қаржылық қолдау сферасында өзінің қызметін нақты фирмаларға
жеңілдетілген несие беру және дәстүрлі субсидиялар беруден бастады.
Қазіргі кезде кәсіпкерлікті қаржылық қолдау саясаты бірінші кезекте
шағын бизнеске бағытталған осы заманғы инфрақұрылымды дамытуға шағын
кәсіпорындардың қаржылық кооперациясын кеңейтуге бағытталған.
Шағын және орта кәсіпорындар институты шағын және орта
кәсіпорындарды қаржылық қолдаудың екі негізгі бағдарламасын жүзеге
асырады: өзара кепілдіктер қоғамын құру және бірлескен қызмет
компанияларын құру.
Өзара кепілдіктер қоғамы 1978 жылы корльдық декрет қабылданғаннан
бастап дами бастады, себебі бұл декрет олардың құрылу және іс - әрекет
ережелерін бекітті. Бұл қоғам несие алған кезде банктер мен басқа да
қаржылық институттарға кепілдік беру мақсатында және олардың
қатысушыларын несиелеу үшін қолайлы жағдай жасау мақсатында өз
капиталдарын біріктіретін шағын және орта кәсіпорындардың бірлестігі
болып табылады. Ондай қоғамдардың мүшелері болып шағын және орта
институттар мен қатар, мемлекеттік институттар, автономды бірлестіктер
органдары, жинақтаушы банктер, сақтандыру мекемелері, кәсіпкерлік
бірлестіктер табылады.
Бірлескен қызмет компаниялары – жауапкершілігі шектеулі қоғам
формасында құрылады. Ондай компанияның мақсаты – оны құрған шағын
кәсіпорындар үшін белгілі бір жұмыс түрлерін орындау немесе әр
кәсіпорынның материалдық - техникалық, кадрлық және қаржылық
ресурстардың жетіспеу себебінен өз бетінше жүзеге асыра алмайтын
функцияларын орындау.
Шағын және орта кәсіпорындар Испанияның арнайы мемлекеттік несие -
қаржылық мекемелері тарапынан елеулі қолдау алып отырады. Испанияда
қысқа мерзімді несиелер бойынша нарықтық мөлшерлеме 16%, ал ұзақ
мерзімді несиелер бойынша нарықтық мөлшерлеме 12% құрайды.
1995 жылы Өнеркәсіп және эенргетика министрлігі жүйесінде Өнекәсіпті
ұйымдастыру мектебі құрылды. Оның басты мақсаты –
* Цыганов А.Г. Государство и малый бизнес: опыт Испании. Человек и
труд. 1994г. (9, с.120 .
өнеркәсіптік кәсіпорындардың басқарушы құрамын, сонымен қатар
өнеркәсіптік саясатты жүзеге асыруға қатысы бар мемлекеттік
қызметкерлерді дайындау және қайта дайындау.
Индияда - өндірістің шағын формаларын қолдау Үкіметтің көп жылға
созылған әлеуметтік – экономикалық саясатының басым – дәстүрлі бағыты
болып табылатын мемлекет.
Кәсіпкерлікті қолдау үшін Индия үкіметінің жүргізетін саясатына
келесілер жатады:
• өнімді лицензиялау;
• өндірісті кеңейтуді бақылау;
• экспортты либералдау;
• бірлескен қызмет үшін жағдайлар жасау;
• шетелдік қатысуды қолдау.
Шағын бизнес индустриясының институционалдық құрылымындағы орталық
ұйымдардың бірі Нью – Делидегі Шағын өнекәсіпті дамыту ұйымы болып
табылады.
Ол ұйым өндірістік білім берумен айналысады, әәртүрлі технико –
экономикалық қолдауларды жүзеге асырады, оларды басты кеңселермен
байланыстырады, яғни шағын бизнесті дамыту бойынша департаментімен,
ауылшаруашылық министрлігімен, өнеркәсіп министрлігімен.
Негізінде шағын бизнесті дамытумен арнайы институттар айналысады.
Ірі және уникалды институттардың бірі Шағын бизнесті дамыту бойынша
ұлттық зерттеу корпорациясы болып табылады. Ол 40 жыл бұрын пайда
әкелмейтін мемлекеттік зерттеу компаниясы ретінде құрылған. Корпорация
тұрақты жаңа технологиялар, өнеркәсіптік концепцияларды енгізу бойынша
ұлттық және мемлекет аралық ғылыми контактілерді кеңейтіп отырады.
Одан басқа корпорацияның ұсынатын қызметі – бұл ноу – хау,
инвестиция алдындағы оқыту, технологиялар мен үрдістерді дамыту
бойынша бар және перспективалы баяндамалар, бөлшектелген инжиниринг,
бірккен кәсіпорындардағы тең капитал, шикізаттық материалдар мен
өнімдерді тексеру, өз жобаларын, технологияларын, құрылғыларын және
т.б. жүзеге асырғаннан кейінгі кепілденген қызмет.
Корпорация электроника, телемеханика, кибернетика және медициналық
құрылғыларды өндіру сияқты ғылым сыйымды өндірістердің технологиясын
жасау және зерттеумен айналысады. Ол өнімдер дамыған елдерге
экспортталады.
* Давильбекова Ж. Развитие малого бизнесе в Индии Азия – экономика
и жизнь, N17, 1998г., с.21 .
* Брагина Е. Индия: государственная поддержка мелкой
промышленности Мировая экономика и международные отношения., 2000г.,
N2, с.99.
ІІ тарау. Қазақстан Республикасындағы бизнестің даму тенденциясына
талдау.
2.1. Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің дамуы.
Бұл бөлімде біз республикадағы шағын бизнес дамуының маңызды
аспектілерін сипаттайтын шағын бизнес пен айналысатын кәсіпорындардың
(заңды тұлғалар) қызметтері туралы деректер береміз.
Статистикалық тіркелім деректері бойынша республикада 2002 жылы
қазан айының 1 жұлдызында 113,3 мыңнан астам шағын бизнес
кәсіпорындары тіркелген, бұл көрсеткіш өткен жылғы осы кезеңдегіден
15,3%-ға жоғары. Тіркелген шағын бизнес кәсіпорындарының 75%-дан
астамы жұмыс істейді (былайша айтқанда, экономикалық қызметті жүзеге
асыратын немесе жүзеге асыруы ықтимал кәсіпорындар). Осы жұмыс
істейтін кәсіпорындардың әрбір екіншісі, 2002 жылдың қыркүйегінде
белсенді жұмыс істеді.
Шағын бизнестегі белсенді кәсіпорындардың 43%-дан астамы сауда,
автомобильді және үй бұйымдарын жөндейтін салаларда, өнеркәсіпте 13,3%
және жылжымайтын мүліктермен операция жасау, құрылыста 10,6%,
кәсіпорындарға қызмет көрсету мен жалдау салаларында 11,7% шоғырланған.
Ал 2003 жылғы шілде айнының 1 жұлдызына дейін бизнеспен айналысатын
125 мыңға жақын шағын бизнес кәсіпорындары тіркелген, бұл көрсеткіш
өткен жылғы осы кезеңдегі деңгейден 13,1%-ға жоғары. Тіркелген
кәсіпорындардың 72,0%-ы жұмыс істейтін. Осы кәсіпорындардың 45 мыңнан
астамы 50,8%-ы маусым айында белсенді жұмыс істеді.
1-кесте.
Шағын бизнес кәсіпорындарының саны.
( аймақтар бойынша, 01.10.2002жыл және 01.07.2003жыл )
Тіркелгені Жұмыс істеп тұрғаны
Аймақтар
Барлығы Белсенділері
Бірлік %-бен Бірлік %-бен бірлік %-бен
2002
жыл
Жұмыс істеп тұрғаны Олардың белсенділері
2002 жыл 2003 жыл 2002 жыл 2003 жыл
Қазақстан Республикасы 5,8 6,0 2,8 3,1
Ақмола 4,3 4,4 2,7 2,9
Ақтөбе 4,8 5,3 2,4 2,1
Алматы 2,7 3,0 1,4 1,8
Атырау 4,8 5,8 2,0 2,4
Шығыс Қазақстан 4,2 4,1 2,2 2,2
Жамбыл 2,9 2,9 1,0 1,2
Баатыс Қазақстан 3,3 3,8 2,0 1,9
Қарағанды 4,8 5,0 2,4 2,1
Қостанай 4,2 4,4 2,2 2,4
Қызылорда 3,1 3,3 1,9 2,0
Маңғыстау 7,8 8,4 3,6 3,5
Павлодар 6,4 6,5 3,2 3,7
Солтүстік Қазақстан 3,4 3,5 1,8 1,9
Оңтүстік Қазақстан 3,8 3,3 1,5 1,5
Астана қаласы 13,7 15,4 7,3 8,6
Алматы қаласы 22,1 23,0 10,5 11,8
2002 жылы шағын бизнес кәсіпорындарының ең қарқынды дамуы Алматы
қаласында (1000 тұрғынға 22,1 кәсіпорын), Астана қаласында (13,7),
Маңғыстауда (7,8) және Павлодар (6,4) облыстарында орын алып отыр.
2003 жылы халықтың кәсіпкерлік белсенділігі әсіресе Алматы қаласы
(1000 тұрғынға шаққанда – 23 кәсіпорын) мен Астана қаласында (15,4),
Маңғыстау (8,4) және Павлодар (6,5) облыстарында аса жоғары.
3-кесте.
Шағын бизнес кәсіпорындарының негізгі көрсеткіштері.
Қызметкерлер саны Өнім өткізуден түскен табыс
Аймақтар
мың % - бен 2002 қыркүйек және млн06,
адам 2003 маусым .тгмлн.
. тг.
өткен өткен млн. % - бен 200200
айға жылғы теңге 2ж.3ж.
тиісті қаа01-
кезеңге ңта06
р-қ200
ырк1ж.
үйе01-
к ,
млн
.тг
.
Мың % Мың % Мың %
теңге теңге теңге
1 2 3 4 5 6 7
Негізгі құралдар 147819 42,28 189815 30,38 41996 128,4
Ағымдағы активтер 201778 57,72 424767 69,11 222989 210,5
Барлығы
Оның ішінде: 131334 37,57 224481 36,53 93147 170,2
Тауар-материалдық
қорлар
Дебиторлық борыш 62813 17,97 176381 28,7 113568 280,8
1 2 3 4 5 6 7
Ақша қаражаттары 7631 2,18 23876 3,88 16245 312,9
Басқа да ағымдағы --- --- 29 0,005 29 ---
Активтер
Барлығы 349597 100 614582 100 264985 175,8
4-кестенің берілгендері бойынша кәсіпорынның активтері 1 жылдың
ішінде 264985 мың теңгеге немесе 75,8% өскені көрініп тұр. Активтегі
құралдар төмендегі түрде үйлестірілген: негізгі қорлардағы айналыстан
тыс активтер 147819 және 189815 мың теңге, ол активтердің жалпы
сомасының 2001 жылы 42,28%, ал 2002 жылы 30,89% құрады, ағымдағы
активтер 201778 және 424767 мың теңге немесе сәйкесінше 57,72% және
69,11%. Ағымдағы активтердің негізгі үлесі тауар – материалдық қорларға
37,57% және 36,53% және дебиторлық борышқа 2001 жылы 17,97% және 2002
жылы 28,7% топталған, шоғырланған.
Ары қарай 2001-2002 жылдар үшін ағымдағы активтердің құрамы мен
құрылымын қарастырайық.
5-кесте.
Кәсіпорынның ағымдағы активтерінің құрамы мен құрылымы.
Көрсеткіштер 2001 жыл 2002 жыл өзгерістер
Мың % Мың %
теңге теңге
1 2 3 4 5 6
Ағымдағы активтер 201778 100 424767 100 210,5
Барлығы
1 2 3 4 5 6
Оның ішінде: 43416 21,52 93398 21,99 215,1
Материалдар
Дайын өнім 86791 43,01 130015 30,61 149,1
Басқа да 1127 0,56 1068 0,25 94,8
тауар-матер.
қорлар
Дебиторлық борыш 62813 31,13 176381 41,52 280,8
Ақша қаражаттары 7631 3,78 23876 5,62 312,9
Басқа да ағымдағы --- --- 29 0,01 ---
активтер
5 - кестеден ағымдағы активтердің динамикасы жағымды жағдайда
екендігі көрінеді. Ең мобильді активтер - ақша қаражаттары 2001 жылмен
салыстырғанда 2002 жылы 212,9% өсті, бұның себебі дайын өнім 1,5 есе
өсті, бірақ бұл активтер кәсіпорынның ағымдағы активтерінің жалпы
құрамында үлкен үлесті алмайды (3,78% және 5,62%). Ағымдағы активтерде
негізгі үлесті дайын өнім 43,01% және 31,13% және дебиторлық борыш
құрайды 2001 жылы 31,13% және 2002 жылы 41,52%.
Талдаудың келесі кезеңі қаржы ресурстары көздерінің құрылымы мен
динамикасын зерттеу болып табылады.
6-кесте.
“Март” ЖШС-нің 2001-2002 жылдар үшін қаржылық ресурс көздерінің
құрылымы.
Қаржы ресурстары 2001 жыл 2002 жыл өзгерістер
көздерінің түрлері
Мың % Мың % Мың %
Теңге Теңге теңге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе
l Әлемдік экономикада шағын кәсіпкерліктің даму мәселелері.
1.1. Шағын кәсіпкерлік: түсінігі және мазмұны. 7
1.2. Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың шетелдік тәжірибесі.
12
11. Қ Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің даму
тенд тенденциясына талдау.
2.1 Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің дамуы. 28
2.2. Қазақстан Республикасында шағын бизнесті мемлекеттік қолдау
шаралары. 36
2.3. “Март” ЖШС-нің қаржылық - экономикалық қызметін талдау.
43
111. Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің дамуын мемлекеттік
қолдауды жетілдіру жолдары.
3.1. Қазақстан Респуликасында кәсіпкерлік ортаның қалыптасуы.
56
3.2. Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің ұйымдық - құқықтық
нысандары. 66
Қорытынды. 76
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. 80
Кіріспе.
Нарықтық экономика жүйесінің негізгі бағыты, мемлекеттің
меншігіндегі экономикалық жүйенің кәсіпкерлік типіне негізделгендіктен
экономикасы нарықтық бағытқа бет алған Қазақстан үшін кәсіпкерлікті
қолдап, шағын және орта бизнесті дамыту мәселесі өзекті мәселелердің
бірі болып табылады. Жалпы өркениетті елдердің қай - қайсысын алсақ та
өздерінің экономикалық - әлеуметтік мәселелерін шешуде шағын
кәсіпкерлік нысандарына арқа сүйейді. Себебі шағын кәсіпкерлік
нысандары тұрғындарды жұмыс орындарымен қамтамасыз етіп, халықтың әл –
ауқатын, әлеуметтік статусын жоғарылатумен қатар нарықтағы
қажеттіліктің қанағаттануына, нарықтық бәсекелестік қатынастардың
дамуына, іріктелген тауар көбейіп толығуы жергілікті шикізат қорын
пайдалануына өз ықпалын тигізеді.Кәсіпкерлік қызметтің динамикасын
зерттеу, оны болжау қоғамның қалыпты дамуы үшін өте маңызды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: шағын бизнестің дамуы, оны мемлекеттік
қолдауды және жетілдіру жолдарын анықтау, шағын бизнестің даму
тенденциясын зерттеу. Шағын бизнесті дамыту және мемлекеттік қолдауда
нормативтік - құқықтық базаны жетілдіру.
Дипломдық жұмыс міндеті кәсіпкерліктің мазмұны мен түсінігін,
оның шетелдік тәжірибесін анықтау, шағын бизнестің ҚР –да дамуы, оны
мемлекеттік қолдау шараларын анықтау және шағын кәсіпкерліктің ұйымдық
- құқықтық нысандарын анықтаудан мәселелерін шешуден тұрады.
Сондықтан да шағын кәсіпкерлік төңірегінде көптеген мәселелердің
көтерілуі оның экономикадағы ролінің өте маңыздылығын дәлелдейді.
Әлемдік тәжірибеде шағын кәсіпкерліктің теориялары мен
тәжірибелерін Ж. Веттонның, Л. Коранның, Р. Коуздың,
К. Макконелдің, Ф. Хайектің, Р. Хизричтің, соңғы он жылдықта ТМД
елдерінің Л. Абалкин, В. Алехин, Ю. Осипов, В. Радаев сияқты
ғалымдарының еңбектерінен, ал Қазақстан Республикасында А. Есентүгелов,
Р. Каренов, Ж. Кәрібжанов, К. Бердалиев, А. Көшербаева, Тоқсанова, А.
Қаңтарбаевалардың еңбектерінен көре аламыз.
Бүгінде Республикамызда әлеуметтік өркендету, экономиканы қайта
құру жолында оның негізі болып табылатын кәсіпкерлік қатынастарды
дамытып жандандыру және олардың ұйымдық - экономикалық нысандары,
ұйымдық - құқықтық нысандары мен мемлекеттік - құқықтық әдістерін
жетілдіру күн тәртібіндегі мәселелер бойынша бірінші кезекте қойылып
отыр. Оған куә ретінде Қазақстан Республикасының Президенті тарапынан
жасалып жатқан кәсіпкерлікті қолдау, жандандырып нығайту туралы
шараларды, сондай – ақ осы шараларды материалдық және құқықтық
актілерді атап өтуге болады. Сондықтан біз кәсіпкерлікті еліміздің
шаруашылық қызметінің жандандырғыш күштері деп білуіміз қажет. Осыған
орай айта кететін жайт, мемлекетіміздің кәсіпкерліктің жан – жақты
қолдау табуын тек кәсіпкерлікті әлеуметтік дамыту үшін ғана деп
түсінбей, сонымен бірге оның нарықтық экономиканы дамытуға қосар
үлесінің де қомақты екенін естен шығармауға тиістіміз. Демек нарықтың
өрлеп, өркендеуі кәсіпкерлердің қызметтеріне айтарлықтай дәрежеде
тәуелді болады. Тағы бір ескеретін жайт, бұрынғы тоталитарлық
Қазақстан экономиаксының жеке меншікке негізделген нарықтық экономикаға
түрлендіруі кәсіпкерлік қызметті дамытып, жандандырудың таптырмас көзі
ретінде көрініс тауып отыр.
Кәсіпкерлік қызмет біз үшін, бүгінгі таңда әлеуметтік тұрғыдан
айтарлықтай, толығымен қамтамасыз етіле қоймаған өте тың құбылыс болып
табылады.
Дамыған елдердің экономикалық құрылымдарында шағын және орта бизнес
нысандарының үлесі 80 – 90 пайызға дейін жетеді. Шағын кәсіпорындардың
мобильділігі тұтынушылық сұранысты қанағаттандырудың негізгі көзі,
экономикалық өсудің және ҒТП – тің жол бастаушысы болып табылады. Оның
дамуы қажетті сападағы тауарлар мен нарықты толтыруға, жаңа қосымша
жұмыс орнын құруға, яғни көптеген экономикалық - әлеуметтік және тағы
басқа мәселелерді шешеді.
Еліміздің экономикалық - әлеуметтік дағдарыстан шығуды қамтамасыз
етудің қажетті шарты, кәсіпкерлік саласындағы қоғамдық қатынастарды
дамыту және жетілдіру болып табылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, 11 кестеден және 1
диаграммадан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
І тарау. Әлемдік экономикада шағын кәсіпкерліктің даму мәселелері.
1. Шағын кәсіпкерліктің түсінігі және мазмұны.
Әлеуметтік – экономикалық дамудың қазіргі кезеңі экономика
құрылымының қайта құрылуын алдын – ала айқындайды, өз кезегінде
кәсіпкерліктің жылдам дамуына бағытталған. Қоғамдық қажеттіліктерін
және өндіріс құралдарының нақты жалпылануының әртүрлі деңгейіндегі
әртүрлі сипаттамалары түрлі өндіріс түрлерінің тиімділігі экономикалық
маштабын объективті түрде күшейтеді. Белгілі бір шарттарға байланысты
экономикалық пайдалылық және тиімділік ірі және ұсақ өндірісте бола
алады.
Әртүрлі саладағы шағын және орта кәсіпорындарды біріктіретін бұл
сфера әлемдік және біздің тәжірибеде жалпылама шағын бизнес немесе
шағын кәсіпкерлік деген атауға ие болды.
Бүгінгі таңда кәсіпкерлік түсінігіне “Жеке кәсіпкерлікті қолдау
және қорғау туралы” Қазақстан Республикасының заңында кәсіпкерлік
азаматтардың өз меншігінің немесе мемлекеттік емес заңды тұлғаның
меншігіне негізделген азаматтардың өзінің немесе жауапкершілігі мен
тәуекелділігін өз мойнына алып, табыс табуға бағытталған азаматтардың
немесе заңды тұлғалардың бастамалық қызметі деген анықтама берілген.
Біз “ Нарықтық кәсіпкерлік” кітабында кәсіпкерлікке берілген
анықтамаға қызығушылық білдіріп отырмыз. Онда кәсіпкерлік табыс алу
мақсатында өзінің жеке пайдасы мен қоғамдық пайданың қажетті үйлесімін
қамтамасыз етуге бағытталған қызмет делінген.
Осы анықтамаға сәйкес кәсіпкерлікке келесідей:
Кәсіпкерлік қолданып жүрген заңдар шеңберінде, азаматтардың өз
меншігінің немесе мемлекеттік емес заңды тұлғаның меншігіне негізделген
азаматтардың өзінің немесе мемлекеттік емес заңды тұлғаның заңдылық
негіздегі жауапкершілігі мен тәуекелділігін өз мойнына алып, өзінің
жеке пайдасы мен қоғамдық пайданың қажетті үйлесімін қамтамасыз етуге
бағытталған, азаматтардың немесе заңды тұлғалардың бастамалық қызметі
деген анықтама беруге болады.
Кәсіпкерліктің бұл анықтамасы кәсіпкерліктің тек қана белгілі бір
қызметпен айналыса алу қабілеттігін ғана сипаттамай белгілі бір қызмет
түрі екендігін анықтайды.
“Шағын кәсіпкерлік” түсінігі әртүрлі меншік нысандарын және
шаруашылық жүргізуін ерекше көрсететін экономикалық субъектілерін қоса
көрсетеді. Бұл кооперативті және жеке , ашық - жабық және ашық типтегі,
жанұялық және ұжымдық кәсіпорындар және тағы басқалар.
Шағын кәсіпкерлік – нарықтық экономика негізі. Ол экономикалық
реформалардың магистральді бағыты бола алады.
Біздің шартармен жақын шет елдерде шағын кәсіпкерлік нарықтық
экономиканың негізі болып саналады, негізгі шаруашылық жүргізу нысаны
болып табылады. Оған қолайлы кестесін құрады, яғни:
- әртүрлі экономикалық ынталар;
- шаруашылық қызметтерге ауқымды еркінділікпен қамтамасыз ету;
- бәсекелесті қолдау;
- жеңілдетілген несиелер;
- еркін түрде баға құру;
- инвестицияларға қолайлы жағдай жасау.
Шағын кәсіпкерліктің дамыған сферасын құру бұл экономикадағы нақты
салықты реформалаудың қажетті шарты және компаненті болып табылады.
Шағын бизнес осы уақытқа дейін экономикалық реформалар және
экономикалық жеке бөліктер үшін қосымша құрал ретінде қарастырылу
жолында болған, тек өмірге қабілеттілік қана емес, сонымен қатар
шаруашылық қызмет көптеген сфераларында өз жағдайын жақсартып
дәлелдеді. Шағын және орта бизнес бұл қазіргі экономикадағы жаңа
жұмыс орындарын құрудың негізгі алғышарты екені анықталды. Сыртқы
экономикалық орта белгісіздігінің өсуі, бәсекелес күрестің
жаһандануы мен көбеюі, салалық құрылымының прогрессивті ғылыми
көрінісі технологияның қайта қалыптасуы ірі корпорацияларды екінші
жоспарға шеттетті.
Жетістікке жетудің маңызды факторлары жаңалықтарға деген
икемділік, мобильділік және нарықтық орта өзгерістеріне жылдам
бейімделу болып табылады. Шағын және орта кәсіпкерліктің негізін
талдау кезінде елдегі экономикалық қатынасты дамыған елдердің
шаруашылық тәжірибесін зерттеуге қызмет ету тәжірибесі және
қазіргі экономикасы жоғары дамыған елдердегі шағын фирмалардың
алатын орны мен роліне сүйенген жөн.
Шағын және орта кәсіпорындардың нарық жағдайында дамуын ірі
кәсіпорындармен салыстыра отырып талдайтын болсақ, тек қана әлсіз
жақтарын емес (мүмкіндігі шектелген нарықтың көп деңгейлілігі, басқа
фирмаларға тәуелділігі, менеджмент деңгейінің жоғары еместігі,
бейімделу деңгейінің төмендігі, әріптестердің сенімсіздігі және
т.б.), сонымен қатар күшті жақтарына тоқталған жөн.
Шағын және орта кәсіпкерлік ірі массалық өндіріске қарағанда ең
алдымен сұраныстың әртүрлілігін және өзгергіштігімен байланысты,
сонымен қатар шағын кәсіпорындар ірі кәсіпорындардың
қызығушылықтарын тудырмайтын нарықтағы сегменттерге негізделген.
Қазіргі батыс әдебиеттерінде кәсіпкерліктің 3 қызметін бөліп
көрсетеді:
• Ресурстық (еңбекшілірдің капиталын мобилизациялау, материалдық және
ақпараттық ресурстар);
• Ұйымдық (өткізу өндірісін ұйымдастыру, маркетинг, жарнамалар);
• Шығармашылық (жаңашылдық және инициативаларды қолдану, тәуекелге
бой бұру).
Шағын және орта кәсіпкерлік нарық конъюктурасының өзгерістеріне
оперативті әсер ала отырып нарықтық экономикаға қажетті икемділік
береді, тұрғындардың өндірістік және қаржы ресурстарын қайта іске
қосады. Бұл қатынастардың мүмкіндіктері туралы экономикадағы
көрсеткішткрі бойынша жетекші және маңызды орын алатын өнеркәсібі
дамыған елдердің тәжірибесі бойынша айтуға болады.
Шағын бизнес қызмет көрсету және сауда сфераларының дамуында,
сонымен қатар жұмыспен қамтамасыз ету мәселелерін шешуде ролі ерекше
және де бәсекелестік ортасының қалыптасуында маңызды үлес қосады. Ол
өз кезегінде экономикада бірінші кезектегі мәселе болып табылады.
Бір жағынан, шағын өзінің қосымша элементтерімен және олардың
жоғарғы қозғалысы аз мөлшерде монополизацияға ұшырайды, басқа
жағынан, мамандандырылуды және жаңа технологияны қолдануды шектеуде
ең күшті бәсекелес ретінде болады, әлеуметтік шиеленісуді
жеңілдетеді және нарықтық қатынастарды демократияландырады.
Кәсіпкерліктің аса маңызды міндеті – шағын іскерлікті жүзеге
асыру және шағын кәсіпорынды қажет етеді, бұл ҒТР және оның
нәтижелерін өндіріске тез енгізу, жаңа идеяларды іздеу және өңдеу ,
жаңа технологияларды құру және игеру, осы облыстағы делдалдық және
жаңа идеялар, технологиялар, өнімдер нарығын игеру және өндіріс.
Тұтынушы кәсіпкерлік процесте негізгі рольді атқарады.
Кәсіпкерлік қызмет тұтынушылар тауарды сатып алуға дайын болған
жағдайда, яғни тұтынушы тауарға оң баға берген жағдайда ғана
тауарды таратуға құқылы. Басқаша айтқанда сіздің өндірген
тауарыңызды тұтынушылар сатып алуға дайын болса, немесе сатып алып
жатса, онда сіздің тауарыңыз оң бағаланғаны. Егер де сіздің
өніміңізді сатып алмаса және оны ешкім сатып алуға тырыспаса, яғни
тауар пайдаланылмаған күйде қалса бұл оның тұғырнамасының теріс
бағаланғандығын көрсетеді. Кәсіпкер қызметін жоспарлап,
ұйымдастырған кезде тұтынушылардың көңіл күйіне, қалауына,
мүддесіне, күтуіне, бағалауына ешқандай әсер ете алмайды.
Сонымен кәсіпкердің мақсаты тұтынушыларды жаулап алу арқылы
өзіндік тұтынушылар ортасын құру.
Әрбір кәсіпкердің кез – келген ойы мамандандырылған
жұмысшыларсыз жүзеге аспайтындығы белгілі. Кәсіпкер бизнес жоспар
жасаған кезде қажетті жұмысшылардың тартылу мүмкіндігін ескереді.
Кәсіпкер жаңа күрделі бағдарламаға көшкен кезде жұмысшыларды қайта
дайындаудан өткізуді немесе сырттан жұмысшыларды тартуды
ойластырады. Кәсіпкер мен жалдамалы жұмысшыны алатын болсақ олардың
ойларының бір бөлігі бір – бірімен сәйкес келсе (мысалы, неғұрлым
пайда көп болса, соғұрлым еңбекақы жоғары болады), бір бөлігі
қарама - қарсы сипатта болады (кәсіпкер еңбекақының жоғарылауына
қызығушылық білдірмесе, ал жалдамалы жұмысшы керісінше еңбекақының
жоғарылауына қызығушылық білдіреді).
* Тукаев А.А. “Анализ развития малого бизнеса в Казахстане” аль
Пари ( 2, 1998ж., 69бет .
1.2. Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың шетелдік тәжірибесі.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдауға байланысты үлкен тәжірибе жинақталған. Осы елдердегі сондай
проблемаларға әкімшілік 50-ші жылдардың соңынан бастап көңіл бөле
бастады. Себебі, бұл маңызды әлеуметтік – экономикалық мәселелерді шешу
қажеттілігін туындатады.
Егер АҚШ – ты алсақ, бұл елде шағын кәсіпкерлікке көмектесу
мемлекеттік экономикалық саясаттың жеке бөлігі болып табылады. АҚШ
конгресі өкілдерінің Палата және сенатында шағын бизнес комитеттері
қызмет етеді, Сауда Министрлігі басқа министрліктер де және әкімшілік
ведомстволарда шағын бизнес топтарына көмектесудің мақсаттық
бағдарламаларын жүргізетін орталықтар бар. Одан басқа шағын
кәсіпкерлікке көмек көрсетуді АҚШ-тың Сауда палатасы және әртүрлі
кәсіпкерлік ассоциациялары жүзеге асырады. Бірақ, көмектің әртүрлі
түрлерінің бағдарламасын толық шағын бизнес бойынша әкімшілік (АМБ)
жүзеге асырады. Ол АҚШ Конгресінің шешімі бойынша 1953 жылы құрылды.
Оның құрамына 10 аймақтық және 68 жергілікті бөлімшелер кіреді. Көмек
шағын бизнестің қалыптасуының бастапқы кезеңінде жүзеге асырылады.
Негізінен кепілделінген несиелер арқылы және кәсіпкерлердің
квалификациясын жоғарылату арқылы жүзеге асырылады.
Әкімшіліктің қызметіне төмендегілер кіреді:
• Тұтынушыларға телефон арқылы, жазбаша және жеке көмек көрсету;
• Қызмет көрсету шығындарын төмендету;
• Кәсіпкерлерге әріптестермен қатынасу туралы кеңестер беру;
• Кәсіпкерлерге жергілікті маштабтағы бағдарламаны жүзеге асыру
арқылы техникалық көмек көрсету;
• Кәсіпкерлер мен тапсырушылар арасындағы жұмыс қатынастарын
федералды агенттіктер арқылы қолдау.
АҚШ – та шағын бизнесті ынталандырудың несие - қаржылық механизмі
жасап шығарылды. Оған тура және кепілделінген займдар, субсидиялар,
әртүрлі салық жеңілдіктері, жеделдетілген амортизациялар кіреді. 1978
жылы Шағын бизнес туралы заң қабылданды. Ол заң бойынша шағын
фирмаларға 10 мың доллар сомасында өндірісте федералды келісім – шарт
алуға кепілдік берілді.*
70 – ші жылдардың соңында АҚШ Конгресінің бастамашылығымен шағын
бизнес үшін инновациялық зерттеу бағдарламасы (ИП ИМБ) жасалып
шығарылды. 1982 жылы зерттеу проектілеріне субсидияларды жоғарылатуды
қарастыратын шағын фирмалардың инновациялық дамуы туралы заң
қабылданды. Бағдарлама осы заңның шегінде 1983 жылы белсенді қызмет
көрсете бастады.
1986 жылы АҚШ –та салық реформасы бойынша корпорацияның пайдасына
салынатын салық жүйесіне айтарлықтай өзгерістер енгізген жаңа заң
қабылданды. Солай 74 мың доллардан асатын табыс сомасына салынатын
салық 34% құрады. Жаңа салық ережелері шағын бизнестің қызмет етуіне
қолайлы ортамен қамтамасыз етті және оның дамуына үлкен көмек
көрсетті.
АМБ –ның іс -әрекеті федералдық бюджеттен қаржыландырылады. 72%
шағын бизнесті дамытудың дәстүрлі бағдарламаларын несиелеуге
бағытталған; 19.6% модернизацияға және ары қарай дамуға бағытталады;
7.4% немесе одан да көбі компаниялардың бірге құрған кәсіпорындарды
қаржыландыруға бағытталады; 0.5% микро несиелерге бағытталады, олар
әдетте қайтарылмайды. Сонда да АМБ қызмет көрсететін клиенттерінің
жалпы санының 85%- тен астамы бір жылдан кейін дағдарысқа ұшырайды.
* Разумнова И.И. Мелкие фирмы в США , экономика и управление – М.:
Наука, 1987г. С. 94. .
Шағын бизнестің дамуында жергілікті (муниципальді) құрылымдардың
рөлі аз емес. Мысалы, Сиэтлдің муниципалитеті шағын бизнеске қатысты
жасалған саясаттың арқасында осы провинциялық қалашықты дамыған
орталықтардың біріне айналдырды. Тағы бір факт, компьютерлік
бағдарламалардың өсуі бойынша ең үлкен Сиэтлде орналасқан дүние жүзілік
“Майкрософт” компаниясы өзінің қызметін 20 шақты жыл бұрын үш
жұмысшысы бар шағын кәсіпорын ретінде бастады.
Сиэтл муниципалитетінің негізгі міндеті - қаланың барлық
аудандарының дамуына қажетті жағдай жасау.
Сиэтл муниципалитетінің басшылығымен бір қатар жобалар жүзеге
асырылады. Олардың ішінде ең перспективалысы – “Жаңа ғасырдың аяғындағы
күшті шешім” деп аталатын бағдарламалар кешені. Жобаның негізі –
нарықтық процестерді басқару қажеттігі туралы ереже, адамдардың еңбек
ету және ақша табуға ұмтылуын қолдау, экономикалық тұрақты емес
кәсіпорындардың дамуына көмектесу. Қалалық әкімшілік жоба шегінде 1997
жылдан бастап 3 бағдарламаны жүзеге асыра бастады:
1. “Ақша табуға дайын ”қала бағдарламасы. Бұл бағдарлама қайта оқытуды
қажет ететін потенциалды жұмыссыздар болып саналатын қызметкерлері
бар, табыс көлемі төменгі дәрежедегі компанияларға қатысты.
2. Бизнесті қолдау орталықтары және компания дамуын несиелеу. Сиэтл
Банкі арқылы шағын бизнесті несиелеу көмегімен шағын бизнесті
дамытуды қолдаудың 2 бірдей жобасын жасап шығарды. Қолдау объектісі
болып жергілікті тәжірибесі жоқ, өзінің қазіргі жағдайымен (табыс
деңгейімен, жұмыс сипатымен және тағы басқа) қанағаттанбайтын
және оны өзгерткісі келетін жұмысқа қабілетті халық табылады.
Бағдарламаның мақсаты - шағын кәсіпорындарға несиелік қызмет
көрсету жолымен қаланың кедей және аз дамыған аудандарындағы шағын
бизнесті дамытуды қолдауға бағытталған жеке және қоғамдық
ұйымдардың күш салуларын үйлестіру және біріктіру. Әдетте, бұл –
несие негізінде кәсіби оқыту, техникалық және басқа да көмектер.
Қолдау орталығы қажетті құрылғыны, технологияны, әріптестерді және
тағы басқаны іздеуге көмектеседі, ал несиелеу орталығы қысқа
мерзімді микронесиелер мен кепілдіктерді табады.
3. Сиэтлды комуналды дамыту достастығы. Бұл бағдарлама
корпорациялар және мемлекетпен бірге жасап шығарылған және ол үй
салғысы келетін бірақ қаржысы жетпейтін адамдарға немесе қаржысы бар
бірақ кепілдеме және кеңесті қажет ететін адамдарға көмек көрсетуді
қажет етеді.Тәжірибелердің дәлелдеуі бойынша, бұл – жаңа жұмыс
орындарын жасаудың, жаңа қызмет түрлерін шығарудың, салық салынатын
базаны кеңейтудің және инвестиция үшін құралдар алудың ең жақсы
жолы.
Көріп отырғанымыздай, осы бағдарламалардың мақсаты – адамдарды
әділетті ақша табуға және өзі тапқан ақшасын ақылды жаратуға үйрету.
Ссуда туралы айтатын болсақ, қор оны жеңілдік негізінде бермейді,
банктік пайыздан 1.5 есе артық береді. Жалпы қызмет көрсетілетін
клиенттердің 76 бәсекелестік күресте тірі қалады. Көріп отырғанымыздай
әртүрлі деңгейдегі ұйымдардың мақсаттары мен міндеттері бірдей, бірақ
оларды жүзеге асыру әдістері әртүрлі.
Бұндай тәсілдер біреудің асырауында блушылықты болғызбайды және
шығармашылық ізденісті ынталандырады.
* Юсупова Н. Поддержка малого бизнеса предпринимательства США
Мировая экономика и международные отношения – 2001г. N5, с.88.
Ұлыбританияда 1971 жылы шағын кәсіпкерлік секторындағы жағдайды
зерттеу үшін және сәйкес ұсыныстарды жасап шығару үшін Болтон
комиссиясы құрылды. Ұлыбритания үкіметі қазіргі күнге дейін шағын
бизнесті дамытуға байланысты қабылданған заңдар мен бағдарламаларды
қолдауды жалғастырып жатыр. Шағын және орта бизнес мәселелерімен
министр рангіндегі шенеуліктермен басқарылытын департамент айналысады.
Департамент жұмысына сауда және өндіріс, экология, денсаулық сақтау,
жұмысбастылық, әлеуметтік қорғау және тағы басқа министрліктер
қатысады.
Ұлыбританияның үкіметі шағын кәсіпкерлік сферасында кәсіпкерлік іс -
әрекетті жалпы әлеуметтік – экономикалық жағдайлармен қамтамасыз ету,
сонымен қатар тікелей қолдаудың әртүрлі экономикалық, ұйымдастырушылық,
құқықтық нормалар мен әдістерді қолдану арқылы әсер етеді. Мемлекеттің
бюджет саясаты шағын кәсіпкерлікті ынталандыруда басты рөлді ойнайды.
Ұлыбританияда ақысыз немесе төменгі төлемге шағын кәсіпкерліктің
қызмет етуіне және құрылуына қатысты кеңестік қызмет, ғылыми –
техникалық ақпарат және мәлімдемелермен қамтамасыз ететін тармақталған
ұйымдар желісі қызмет етеді:
“Ұсақ фирмалар қызметі”, іскерлік әлемнен және биліктің сайлау
органдары өкілдерінен тұратын жергілікті кәсіпкерлік агентстволары,
жұмыссыздарға өз ісін ұйымдастыруға көмектесетін “Еңбек орталықтары”
және тағы басқалар.
Жекелеген министрліктер (сауда және өнеркәсіп, жұмысбастылық,
экология, энергетика) шағын бизнеске көмектесу бағдарламаларының 4
категориясын жасап шығарды:
* Сорокина В. Государственное регулирование малого бизнеса: опыт
Великобритании Проблемы и теории практики управления 1998г., N2,
с.101. .
1. Жаңа және қызмет етіп тұрған фирмаларға кеңес беру бағдарламалары;
2. Қаржылық көмек көрсету бағдарламалары;
3. Ұсақ фирмаларға көмек көрсетудің аймақтық бағдарламалары;
4. Ұсақ фирмалардың экспорттық қызметін қолдау бағдарламалары.
Шағын бизнес қаржылық көмекті ұлттық және жергілікті банктер,
мемлекеттік – коммерциялық құрылымдар, кәсіпкерлікті қолдаудың әртүрлі
бағдарламалары, қайырымдылық ұйымдар тарапынан алып тұрады.
Сондай бағдарламалардың ішінде 1983 жылы құрылған “Кәсіпкерлікті
қолдау схемасы” маңызды орын алады. Ол бағдарламаның мақсаты -
жұмыссыздарды өз бизнесін ұйымдастыруға тарту болып табылады.
Ұлыбритания үкіметі жастар кәсіпкерлігін дамытуға ерекше көңіл
бөледі. 1983 жылдан бастап “Жас кәсіпкерлер” бағдарламасының шегінде өз
ісін бастағысы келетін жастар кооперативтері мен жас адамдарға
қаржылық, заңдық және кеңестік көмек көрсетіледі. Олар жеңілдетілген
шарттармен ссудалар алады, қозғалмайтын мүлікке, іскерлік
операцияларға және капиталға табыс салығынан босатылады.
Жапонияда шағын және орта кәсіпкерлік сферасындағы мемлекеттің
жасаған іс - әрекетінің контурлары 40-шы жылдардың соңында белгіленді.
Осы периодта қазіргі кезде 200 қызметкерді біріктіретін және 12
департамент пен 6 бөлімнен тұратын Ұсақ және орта кәсіпорындар
Басқармасы құрылды.
Басқарманың іс - әрекеті төмендегілермен толықтырылады:
• Жапонияның Өндіріс және сауда министрлігінің шағын және орта
кәсіпкерлікті шапшаңдататын 9 аймақтық қызметімен. Аймақтық
қызметтерді жұмысбастылырдың жалпы саны – 157 адам;
• Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың мемлекеттік
корпорациясымен;
• Шағын және орта кәсіпорындарды қаржыландыру бойынша үкіметтік
органдармен, қаржыландыру бойынша халықтық корпорациямен, Сауда
және өндірістің орталық кооперативтік банкімен, үлкен емес
кәсіпорындарды дамытуды ынталандыру және инвестициялау бойынша
акционерлік қоғамдармен;
• Ірі емес кәсіпорындардың несие алу мүмкіндігін нығайту бойынша
органдар ( Шағын және орта кәсіпкерлікті қаржыландыру және
несиені сақтандырудың мемлекеттік корпорациясы, займдарды
кепілдеу бойынша ассоциациялар);
• Префектуралармен, биліктің қалалық және атқарушы ауылдық
органдарымен;
• Қалалар мен елді мекендердегі сауда - өндірістік палаталармен
және сауда - өндірістік советтер.
Шағын және орта бизнеске қатысты мемлекет іс - әрекетінің құқықтық
негізін 1963 жылы қабылданған негізгі “Шағын және орта кәсіпорындарға
қатысты саясат негіздері бойынша заң” құрайды, сонымен қатар “Шағын
және орта кәсіпорындардың модернизациясына қатысу туралы заң”, “Шағын
және орта кәсіпорындарндың іс - әрекетін басқару туралы заң”, “Сауда
және өндірістің орталық кооперативтік банкі туралы заң” және тағы
басқалар.
Шағын және орта кәсіпорындар кооперативін ұйымдастыру туралы заң
(1949 жыл) олардың кооперативтену процесін жылдамдатты, аал шағын және
орта кәсіпорындардың ұйымдастыру құрылымы туралы заң кооперативтер
ретінде бірігу түрлерін анықтады: іскерлік, шағын іскерлік, төтенше
жағдайларда бір – біріне көмек көрсету, трасталық, өндірістік, сауда -
өндірістік, сауда - өндірістік кооперативтер федерациялары.
Сауда - өндірістік палаталардың шағын және орта кәсіпорындарды
дамытуға қатысу бойынша мүмкіндіктері кеңейді (1953 жыл). 1948 жылдан
бастап шағын және орта кәсіпорындардың іс - әрекеттерін басқаруды
рационалдау және модернизациялау мақсатымен оларды жүйелі түрде зерттеп
отырады және кеңестік пункттер құрылып құрылады.
Алғашқы тәжірибені жалпылай келіп, үкімет Шағын және орта
кәсіпорындар туралы негізгі заңды қабылдауына қол жеткізді (1963 жыл),
ол заң оларға қатысы бар сұрақтар бойынша кешенді мемлекеттік саясатты
жүзеге асыруға бағытталған. Бұл заң бойынша шағын және орта бизнес
нарықтық экономиканың маңызды компоненті болып табылады, себебі,
біріншіден, ірі, орта және шағын кәсіпорындардың бір уақытта қызмет
етуі нарықтағы барлық субъектілердің іс - әрекетінің белсенділенуіне
әсер етеді, екіншіден, жаңа техникалары мен технологиялары бар шағын
және орта кәсіпорындар алдағы ұлттық индустрияның кең негізін
қалыптастырады.
Шағын және орта кәсіпорындарды қаржыландыру бойынша мемлекеттік
корпорация тәуекелділігі өте жоғары, бірақ приоритетті салаларда жұмыс
істейтін кәсіпорындардың негізгі және айналым капиталын кеңейту үшін
ұзақ мерзімді жеңілдетілген несиелер беруге арналған және де олар жеке
қаржылық мекемелер алдында жеткілікті несие қабілеттілігі жоқ
болғандықтан, олар қосымша займ көздерін қажет етеді.
Шағын бизнес үшін займдарды кепілдеумен қатар оларды сақтандыру
бойынша арнайы құрылымдар қызмет етеді.
Қаржылық көмек шағын және орта кәсіпорындарға пайданың белгілі бір
бөлігін резервтеуге мүмкіндік беретін салықтық жеңілдіктер беру жолымен
жүзеге асырылады және де егер шағын және орта кәсіпорындар үшін бизнес
табысына салынатын салық 27-28% құрайтын болса, ірі фирмалар үшін 37,5%
құрайды.
Халық өмір сүруінің тұрақтануына және әлеуметтік жағдайына әсер
етуші салаларда жұмыс істейтін кәсіпорындарға ерекше қаржылық және
салықтық жеңілдіктер беріледі. 1991 жылдың желтоқсан айында
модернизация жүргізудің ең қолайлысы деген 52 сала анықталды және де
олардың 43-і құрылымын жедел жетілдіруді талап етеді.
Жапония Үкіметі шағын және орта фирмаларға қызмет көрсетуге арналған
ақпараттық желілерді құруға да көмек көрсетеді. Онда барлық
префектураларда бөлімшелері бар шағын және орта кәсіпорындарды
ақпараттандырудың аймақтық орталығы құрылған. Бұл ақпараттық желілік
құрылғыларды енгізуге, коммуникациялық технологияларды жасауға
көмектеседі, жартылай бұл жұмысты қаржыландыра отырып кеңестік және
әдістемелік көмек көрсетеді. Сонымен қатар бағдарламалық қамтамасыз
етудің бірегей нормалары мен стандарттарын жасаумен және осы облыстағы
жаңа жетістіктерді енгізумен айналысады.
Шағын және орта кәсіпорындарды дамыту бойынша мемлекеттік
бірлестіктің жанында да ақпараттық орталық қызмет етеді. Ол жерде
арнайы деректер базасы өңделеді және жинақталады. Одан басқа, Шағын
және орта кәсіпорындарды дамыту бойынша мемлекеттік бірлестіктің
жанында басқарушылық қызметті автоматтандыру орталығы қызмет етеді.
Осылардың барлығынан басқа кооперациялау тұрақты кеңестермен, әрбір
үлкен емес компаниялардың болашақтағы іс - әрекетінің бағыттары мен ең
тиімді формалары туралы мемлекеттік
* Магомедов Ш:, Петросян Д. Как правительство Японии поддерживает
малый и средний бизнес Бизнес, 1995г., N87, с. 26-2.
органдар өкілдерінің рекомендацияларымен, кадрларды дайындау және
олардың квалификациясын көтеру бойынша мемлекеттің ұйымдастырушылық іс
- әрекетімен нығайтылады.
Германияның тәжірибесіне көшейік. ГФР-дегі шағын және орта
кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау жүйесінің негізінде жатқан басты
қағида - өз кезегінде өздігінен көмек дамытуды ынталандыратын, шағын
және орта бизнестің бәсеке қабілеттілігі мен тиімділігін жоғарылатуға
ат салысатын көмек көрсету, бұл бағдарламаның жалпыы мақсаты болып
табылады.
Федералды әкімшілік несиені салыстырмалы төмен пайыздық
мөлшерлемемен және ақшаны қайтарудың жеңілдетілген шартымен береді.
Айтарлықтай құралдар “қалпына келтірудің еуропалық бағдарламасының”
шегінде бөлінеді. Бағдарламаны қаржыландырудың көзі болып федералды
бюджет табылады, ал оның қорлары үш арнайы банктермен
бөлінеді:”Кредитаншальт фюр Видерауфбау” (Франкурт – на майне), “Дойче
аусглейсхбанк” (Бонн) және “Берлинер Индустрибанк” (Берлин). Жер
әкімшілігі өз кезегінде жаңа жұмыс орнын құруды және экономиканың
аймақтық құрылымын жақсартуды ынталандыратын арнай несиелер береді.
Кәсіпорынды құрумен байланысты тәуекелді төмендету мақсатында және
кәсіпкерлердің өз бетінше ноу – хауға және ақпарт көздеріне қол
жеткізуін оңайлату мақсатында, мемлекет және федералды жерлер көптеген
келесідей бағдарламалар жасап шығарды:”экономиканы қайта қалпына
келтіру бойынша еуропалық бағдарлама”, “Еуропаны қайта қалпына келтіру
бағдарламалары”, “Жааңакәсіпорындарға көмек көрсету бағдарламалары”,
“Орта класс өкілдеріне көмек көрсету бағдарламалары”, “Білім, ғылым,
зерттеу және технология министрлігінің арнайы федералды
бағдарламалары”, “Аймақтық экономикалық құрылымды жетілдіру” және т.б.
“Экономиканы қайта қалпына келтіру бойынша еуропалық бағдарлама”
герман компенсациялық банкінің бағдарламасы болып табылады және
бастаушы кәсіпкерлерді өтеу жағынан жіне проценттік мөлшерлеме жағынан
тиімді болып келетін меншікті капиталмен және ссудалармен қамтамасыз
етеді.
“Еуропаны қайта қалпына келтіру бағдарламаларының” шегінде
кәсіпорынды құруға көмектесу герман компенсациялық банкі арқылы әске
асырылады, бұл банк кепілдік құжаттарды толтырмай – ақ 1 млн. марка
шегінде ссудаларды бере алады.
Кәсіпорындарды құруды неміс компенсациялық банкі де қаржыландырады.
Ол банктің жүзеге асыратын “Жаңа кәсіпорындарға көмек көрсету
бағдарламалары” шегінде қажетті капитал салымының 75% дейін
қаржыландыруы мүмкін, егер қажеттілік болса, мемлекеттік қаражаттарды
да тартады.
Қайта қалпына келтірудің несиелік институты жүзеге асыратын “Орта
класс өкілдеріне көмек көрсету бағдарламасы” бойынша шағын және орта
кәсіпорындардың құрылуына , қалыптасуына және дамуына бағытталған ұзақ
мерзімді инвестициялық жобаларға қаражаттар беріледі.
“Білім, ғылым, зерттеу және технология министрлігінің арнай
федералды бағдарламалары” техникалық прогрестің деңгейін жоғарылатуға
әсер ететін технологиялардың кейбір облыстарындағы ғылыми – зерттеу
және жоба – конструкторлық қызметті, және сонымен қатар ең маңызды
шағын және орта кәсіпорындарды ынталандырады.
Мемлекет пен федералдық жерлердің бірлескен “аймақтық экономикалық
құрылымды жетілдіру бағдарламасы” шегінде өндіріске, саудаға және
экономикалық инфрақұрылымға инвестициялар көп беріледі. Олардың мақсаты
- құрылымы ең төмен дамыған аймақтардың жергілікті сиапттағы белгілі
кемшіліктерін басу, жою.
Көмек жаңа кәсіпорындар құрылғанда, сонымен қатар кәсіпорындарды
кеңейткен кезде, құрылымын өзгерткенде, қызметін рационалдағанда және
қызмет етіп тұрған кәсіпорындардың басқа орынға көшкен кезінде
көрсетіледі.
Бұл қаатынастағы Испанияның тәжірибесі де қызық. Атқарушы
органдардың жалпы ұлттық деңгейі жүйесінде шағын бизнесті мемлекеттік
қолдау облысындағы саясатты жасау және жүзеге асырумен Өнеркәсіп және
энергетика министрлігі айналысады.
Шағын бизнесті қолдау бойынша өзінің құқықтарының шегінде белгілі
бір шараларды басқа да мемлекеттік органдар жүзеге асырады: Экономика
және қаржы министрлігі, Еңбек министрлігі, Ғылым және білім министрлігі
және де мемлекеттік несиелік мекемелер. Шағын бизнесті ынталандыру үшін
келесі механизмдер қолданылады:
• шағын және орта кәсіпорындар үшін арнай несиелік саласы;
• проценттік мөлшерлеменің белгілі бір бөлігін өтеу туралы
банктермен компенсациялық келісім;
• жоғарылатылған амортизация нормалары;
• салықтық жеңілдіктер мен компенсациялар жүйесі;
• технологиялық өңдеулер мен кадрларды дайындауға гранттар мен
субсидиялар;
• жаңа жұмыс орындарын құру бағдарламасы;
• экспортты сақтандыру;
• экспорттық несиелер және т.б.
Шағын бизнеске қатысты саясатты жүзеге асыру бойынша, осы облыстағы
басқа да мемлекеттік және жартылай мемлекеттік ұйымдардың қызметін
үйлестіру бойынша, кәсіпкерлерді мемлекеттік қолдау және оларды
жетілдіру бойынша ұсыныстарды дайындауға қолданылатын шараларды талдау
бойынша ең басты мемлекеттік ұйым – ол Шағын және, орта өнеркәсіптік
кәсіпорындар институты. Шағын бизнесті мемелекеттік қолдау Испанияда
салалық бағыт сипатында болатындықтан және меншікті бюджеті бар
автономды ұйым ретінде қызмет ете отырып өнеркәсіптік саясаттың маңызды
элементі болып табылатындықтан, ол Экономика және өнеркәсіп
министрлігіне қарайды.
Оның қызметін қаржыландырудың басты көзі – мемлекеттік бюджет, онда
осыған байланысты арнайы шығындар бөлімі қарастырылған.
Әлемдегі ең маңызды – бұл ақпарат. Осыған байланысты шағын және орта
кәсіпорындар институтының жақсы қамтамасыз етілген екі ақпараттық
орталықтарын айтуға болады. Олардың біреуі институттың құрылымдық
бөлімшесі бола отырып, ел ішіндегі кәсіпкерлердің қажеттілігіне
бағытталған. Бұл ь орталықтың негізгі сипаты - қол жеткізудің оңайлығы,
минималды шығындар, клиенттердің тапсырысы бойынша жеке кеңестер
беру, ақысыз бағдарламалақ қамтамасыз ету.
Екінші ақпараттық орталық халықаралық сипатқа ие, себебі ол еуропа
ақпараттық орталықтары жүйесіне кіреді. Институт шағын бизнесті
қаржылық қолдау сферасында өзінің қызметін нақты фирмаларға
жеңілдетілген несие беру және дәстүрлі субсидиялар беруден бастады.
Қазіргі кезде кәсіпкерлікті қаржылық қолдау саясаты бірінші кезекте
шағын бизнеске бағытталған осы заманғы инфрақұрылымды дамытуға шағын
кәсіпорындардың қаржылық кооперациясын кеңейтуге бағытталған.
Шағын және орта кәсіпорындар институты шағын және орта
кәсіпорындарды қаржылық қолдаудың екі негізгі бағдарламасын жүзеге
асырады: өзара кепілдіктер қоғамын құру және бірлескен қызмет
компанияларын құру.
Өзара кепілдіктер қоғамы 1978 жылы корльдық декрет қабылданғаннан
бастап дами бастады, себебі бұл декрет олардың құрылу және іс - әрекет
ережелерін бекітті. Бұл қоғам несие алған кезде банктер мен басқа да
қаржылық институттарға кепілдік беру мақсатында және олардың
қатысушыларын несиелеу үшін қолайлы жағдай жасау мақсатында өз
капиталдарын біріктіретін шағын және орта кәсіпорындардың бірлестігі
болып табылады. Ондай қоғамдардың мүшелері болып шағын және орта
институттар мен қатар, мемлекеттік институттар, автономды бірлестіктер
органдары, жинақтаушы банктер, сақтандыру мекемелері, кәсіпкерлік
бірлестіктер табылады.
Бірлескен қызмет компаниялары – жауапкершілігі шектеулі қоғам
формасында құрылады. Ондай компанияның мақсаты – оны құрған шағын
кәсіпорындар үшін белгілі бір жұмыс түрлерін орындау немесе әр
кәсіпорынның материалдық - техникалық, кадрлық және қаржылық
ресурстардың жетіспеу себебінен өз бетінше жүзеге асыра алмайтын
функцияларын орындау.
Шағын және орта кәсіпорындар Испанияның арнайы мемлекеттік несие -
қаржылық мекемелері тарапынан елеулі қолдау алып отырады. Испанияда
қысқа мерзімді несиелер бойынша нарықтық мөлшерлеме 16%, ал ұзақ
мерзімді несиелер бойынша нарықтық мөлшерлеме 12% құрайды.
1995 жылы Өнеркәсіп және эенргетика министрлігі жүйесінде Өнекәсіпті
ұйымдастыру мектебі құрылды. Оның басты мақсаты –
* Цыганов А.Г. Государство и малый бизнес: опыт Испании. Человек и
труд. 1994г. (9, с.120 .
өнеркәсіптік кәсіпорындардың басқарушы құрамын, сонымен қатар
өнеркәсіптік саясатты жүзеге асыруға қатысы бар мемлекеттік
қызметкерлерді дайындау және қайта дайындау.
Индияда - өндірістің шағын формаларын қолдау Үкіметтің көп жылға
созылған әлеуметтік – экономикалық саясатының басым – дәстүрлі бағыты
болып табылатын мемлекет.
Кәсіпкерлікті қолдау үшін Индия үкіметінің жүргізетін саясатына
келесілер жатады:
• өнімді лицензиялау;
• өндірісті кеңейтуді бақылау;
• экспортты либералдау;
• бірлескен қызмет үшін жағдайлар жасау;
• шетелдік қатысуды қолдау.
Шағын бизнес индустриясының институционалдық құрылымындағы орталық
ұйымдардың бірі Нью – Делидегі Шағын өнекәсіпті дамыту ұйымы болып
табылады.
Ол ұйым өндірістік білім берумен айналысады, әәртүрлі технико –
экономикалық қолдауларды жүзеге асырады, оларды басты кеңселермен
байланыстырады, яғни шағын бизнесті дамыту бойынша департаментімен,
ауылшаруашылық министрлігімен, өнеркәсіп министрлігімен.
Негізінде шағын бизнесті дамытумен арнайы институттар айналысады.
Ірі және уникалды институттардың бірі Шағын бизнесті дамыту бойынша
ұлттық зерттеу корпорациясы болып табылады. Ол 40 жыл бұрын пайда
әкелмейтін мемлекеттік зерттеу компаниясы ретінде құрылған. Корпорация
тұрақты жаңа технологиялар, өнеркәсіптік концепцияларды енгізу бойынша
ұлттық және мемлекет аралық ғылыми контактілерді кеңейтіп отырады.
Одан басқа корпорацияның ұсынатын қызметі – бұл ноу – хау,
инвестиция алдындағы оқыту, технологиялар мен үрдістерді дамыту
бойынша бар және перспективалы баяндамалар, бөлшектелген инжиниринг,
бірккен кәсіпорындардағы тең капитал, шикізаттық материалдар мен
өнімдерді тексеру, өз жобаларын, технологияларын, құрылғыларын және
т.б. жүзеге асырғаннан кейінгі кепілденген қызмет.
Корпорация электроника, телемеханика, кибернетика және медициналық
құрылғыларды өндіру сияқты ғылым сыйымды өндірістердің технологиясын
жасау және зерттеумен айналысады. Ол өнімдер дамыған елдерге
экспортталады.
* Давильбекова Ж. Развитие малого бизнесе в Индии Азия – экономика
и жизнь, N17, 1998г., с.21 .
* Брагина Е. Индия: государственная поддержка мелкой
промышленности Мировая экономика и международные отношения., 2000г.,
N2, с.99.
ІІ тарау. Қазақстан Республикасындағы бизнестің даму тенденциясына
талдау.
2.1. Қазақстан Республикасындағы шағын бизнестің дамуы.
Бұл бөлімде біз республикадағы шағын бизнес дамуының маңызды
аспектілерін сипаттайтын шағын бизнес пен айналысатын кәсіпорындардың
(заңды тұлғалар) қызметтері туралы деректер береміз.
Статистикалық тіркелім деректері бойынша республикада 2002 жылы
қазан айының 1 жұлдызында 113,3 мыңнан астам шағын бизнес
кәсіпорындары тіркелген, бұл көрсеткіш өткен жылғы осы кезеңдегіден
15,3%-ға жоғары. Тіркелген шағын бизнес кәсіпорындарының 75%-дан
астамы жұмыс істейді (былайша айтқанда, экономикалық қызметті жүзеге
асыратын немесе жүзеге асыруы ықтимал кәсіпорындар). Осы жұмыс
істейтін кәсіпорындардың әрбір екіншісі, 2002 жылдың қыркүйегінде
белсенді жұмыс істеді.
Шағын бизнестегі белсенді кәсіпорындардың 43%-дан астамы сауда,
автомобильді және үй бұйымдарын жөндейтін салаларда, өнеркәсіпте 13,3%
және жылжымайтын мүліктермен операция жасау, құрылыста 10,6%,
кәсіпорындарға қызмет көрсету мен жалдау салаларында 11,7% шоғырланған.
Ал 2003 жылғы шілде айнының 1 жұлдызына дейін бизнеспен айналысатын
125 мыңға жақын шағын бизнес кәсіпорындары тіркелген, бұл көрсеткіш
өткен жылғы осы кезеңдегі деңгейден 13,1%-ға жоғары. Тіркелген
кәсіпорындардың 72,0%-ы жұмыс істейтін. Осы кәсіпорындардың 45 мыңнан
астамы 50,8%-ы маусым айында белсенді жұмыс істеді.
1-кесте.
Шағын бизнес кәсіпорындарының саны.
( аймақтар бойынша, 01.10.2002жыл және 01.07.2003жыл )
Тіркелгені Жұмыс істеп тұрғаны
Аймақтар
Барлығы Белсенділері
Бірлік %-бен Бірлік %-бен бірлік %-бен
2002
жыл
Жұмыс істеп тұрғаны Олардың белсенділері
2002 жыл 2003 жыл 2002 жыл 2003 жыл
Қазақстан Республикасы 5,8 6,0 2,8 3,1
Ақмола 4,3 4,4 2,7 2,9
Ақтөбе 4,8 5,3 2,4 2,1
Алматы 2,7 3,0 1,4 1,8
Атырау 4,8 5,8 2,0 2,4
Шығыс Қазақстан 4,2 4,1 2,2 2,2
Жамбыл 2,9 2,9 1,0 1,2
Баатыс Қазақстан 3,3 3,8 2,0 1,9
Қарағанды 4,8 5,0 2,4 2,1
Қостанай 4,2 4,4 2,2 2,4
Қызылорда 3,1 3,3 1,9 2,0
Маңғыстау 7,8 8,4 3,6 3,5
Павлодар 6,4 6,5 3,2 3,7
Солтүстік Қазақстан 3,4 3,5 1,8 1,9
Оңтүстік Қазақстан 3,8 3,3 1,5 1,5
Астана қаласы 13,7 15,4 7,3 8,6
Алматы қаласы 22,1 23,0 10,5 11,8
2002 жылы шағын бизнес кәсіпорындарының ең қарқынды дамуы Алматы
қаласында (1000 тұрғынға 22,1 кәсіпорын), Астана қаласында (13,7),
Маңғыстауда (7,8) және Павлодар (6,4) облыстарында орын алып отыр.
2003 жылы халықтың кәсіпкерлік белсенділігі әсіресе Алматы қаласы
(1000 тұрғынға шаққанда – 23 кәсіпорын) мен Астана қаласында (15,4),
Маңғыстау (8,4) және Павлодар (6,5) облыстарында аса жоғары.
3-кесте.
Шағын бизнес кәсіпорындарының негізгі көрсеткіштері.
Қызметкерлер саны Өнім өткізуден түскен табыс
Аймақтар
мың % - бен 2002 қыркүйек және млн06,
адам 2003 маусым .тгмлн.
. тг.
өткен өткен млн. % - бен 200200
айға жылғы теңге 2ж.3ж.
тиісті қаа01-
кезеңге ңта06
р-қ200
ырк1ж.
үйе01-
к ,
млн
.тг
.
Мың % Мың % Мың %
теңге теңге теңге
1 2 3 4 5 6 7
Негізгі құралдар 147819 42,28 189815 30,38 41996 128,4
Ағымдағы активтер 201778 57,72 424767 69,11 222989 210,5
Барлығы
Оның ішінде: 131334 37,57 224481 36,53 93147 170,2
Тауар-материалдық
қорлар
Дебиторлық борыш 62813 17,97 176381 28,7 113568 280,8
1 2 3 4 5 6 7
Ақша қаражаттары 7631 2,18 23876 3,88 16245 312,9
Басқа да ағымдағы --- --- 29 0,005 29 ---
Активтер
Барлығы 349597 100 614582 100 264985 175,8
4-кестенің берілгендері бойынша кәсіпорынның активтері 1 жылдың
ішінде 264985 мың теңгеге немесе 75,8% өскені көрініп тұр. Активтегі
құралдар төмендегі түрде үйлестірілген: негізгі қорлардағы айналыстан
тыс активтер 147819 және 189815 мың теңге, ол активтердің жалпы
сомасының 2001 жылы 42,28%, ал 2002 жылы 30,89% құрады, ағымдағы
активтер 201778 және 424767 мың теңге немесе сәйкесінше 57,72% және
69,11%. Ағымдағы активтердің негізгі үлесі тауар – материалдық қорларға
37,57% және 36,53% және дебиторлық борышқа 2001 жылы 17,97% және 2002
жылы 28,7% топталған, шоғырланған.
Ары қарай 2001-2002 жылдар үшін ағымдағы активтердің құрамы мен
құрылымын қарастырайық.
5-кесте.
Кәсіпорынның ағымдағы активтерінің құрамы мен құрылымы.
Көрсеткіштер 2001 жыл 2002 жыл өзгерістер
Мың % Мың %
теңге теңге
1 2 3 4 5 6
Ағымдағы активтер 201778 100 424767 100 210,5
Барлығы
1 2 3 4 5 6
Оның ішінде: 43416 21,52 93398 21,99 215,1
Материалдар
Дайын өнім 86791 43,01 130015 30,61 149,1
Басқа да 1127 0,56 1068 0,25 94,8
тауар-матер.
қорлар
Дебиторлық борыш 62813 31,13 176381 41,52 280,8
Ақша қаражаттары 7631 3,78 23876 5,62 312,9
Басқа да ағымдағы --- --- 29 0,01 ---
активтер
5 - кестеден ағымдағы активтердің динамикасы жағымды жағдайда
екендігі көрінеді. Ең мобильді активтер - ақша қаражаттары 2001 жылмен
салыстырғанда 2002 жылы 212,9% өсті, бұның себебі дайын өнім 1,5 есе
өсті, бірақ бұл активтер кәсіпорынның ағымдағы активтерінің жалпы
құрамында үлкен үлесті алмайды (3,78% және 5,62%). Ағымдағы активтерде
негізгі үлесті дайын өнім 43,01% және 31,13% және дебиторлық борыш
құрайды 2001 жылы 31,13% және 2002 жылы 41,52%.
Талдаудың келесі кезеңі қаржы ресурстары көздерінің құрылымы мен
динамикасын зерттеу болып табылады.
6-кесте.
“Март” ЖШС-нің 2001-2002 жылдар үшін қаржылық ресурс көздерінің
құрылымы.
Қаржы ресурстары 2001 жыл 2002 жыл өзгерістер
көздерінің түрлері
Мың % Мың % Мың %
Теңге Теңге теңге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz