Маркетингтің негізгі принциптері өндіру, сату мен тұтынушы қажеттілігін анықтау
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ----------------------------------- ---------------------------------
------------------3
1-БӨЛІМ. АГРОБИЗНЕСТЕГІ МАРКЕТИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ----------------------------------- -----------------5
1. Агробизнестегі маркетингтің мәні, қызметі және принциптері ------------6
2. Маркетингтің әлемдік тәжірибедегі алатын орны мен дамуы-------------11
2-БӨЛІМ. АГРОМАРКЕТИНГ ПРИНЦИПТЕРІНДЕ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ОНДІРІСІНІҢ
ТИІМДІЛІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ----------------------------------- ---
----------------------------------1 7
2.1 Қазақстандағы агробизнестің қазіргі жағдайы және маркетинг жүйесін
қалыптастырудың алғышарттары ----------------------------------- ------------
-----17
2.2. Агробизнестегі маркетингтің институционалды жүйесін дамыту
проблемалары ----------------------------------- ----------------------------
----------------20
2.3. Агроөнеркәсіп өндірісінде маркетингті зерттеуді ұйымдастыру
ерекшеліктері және маркетингтің инфрақұрылымы ----------------------------
25
3-БӨЛІМ. АГРОБИЗНЕС ЖҮЙЕСІНДЕ АЗЫҚ-ТҮЛІК МАРКЕТИНГІН ДАМЫТУДЫҢ ЖОЛДАРЫ МЕН
ПЕРСПЕКТИВАСЫ ------------------------30
3.1 Аграрлық сферадағы маркетингті ақпараттық қамтамасыз ету --------30
3.2 Агромаркетингтің ұйымдастыру және басқару формаларын
жетілдіру ----------------------------------- -------------------------------
--------------------35
3.3 Агробизнестің тиімділігін арттырудың маркетингтік шаралары -------41
ҚОРЫТЫНДЫ----------------------------------- -------------------------------
48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР----------------------------------- -------51
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кезде нарықтық экономика
жағдайында субьектілердің жұмыс атқаруы нарықты терең талдау арқылы нарықты
жаулап алуды көздейді. Бұл маркетинг қызметі арқылы жүзеге асады.
Маркетингтің негізгі мәні де осы, яғни нарықта сатуға болатын тауарлар
өндіру, тұтынушының қажеттіліктерін қанағаттандыратын тауарлар өндіру.
Маркетингті басқару, талдау, жоспарлау, бақылау, тұтынушылардың сұранысын
зерттеу белгілі бір деңгейде табысқа жеткізетін маркетингтің маңыздылығын
анықтайды. Қазақстан нарықтық реформалардың даму кезеңіне аяқ басты.
Елімізде нарықтық бағдарламаларды жүзеге асыруда ауыл экономикасына ерекше
роль беріледі. Қазақстанның қазіргі заманғы аграрлық нарығы тепе-
теңсіздікпен, отандық өнім сапасының төмен және бағалардың жоғарлылығымен,
ауыл шаруашылық өндірісі, өнім өңдеу және көтерме сауда саласында бәсекенің
жоқтығымен сипатталады. Мұндағы аграрлық секторды реформалаудың негізгі
мақсаты ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігін көтеру, оның көлемін
ұлғайту, өнім сапасын жақсарту және оның өзіндік құнын әлемдік нарықтағы
бәсекеге қабілетті деңгейге дейін төмендету, халықты азық-түлік өнімімен,
өнеркәсіпті шикізатпен толық қанағаттандыру болып отыр. Соңғы жылдары ауыл
шаруашылығында алға жылжу байқалады, бірақ 2000 жылға дейін салада өндіріс
көлемі құлдырап, егістік, мал саны қысқарып, ауылдың техникалық базасы
дамымай қалды, өнімді сату жүйесі де өз шешімін таппай отыр. Осы жағдайда
ауыл шаруашылық кәсіпорындарының даму тактикасы мен стратегиясын анықтауға,
нарық шарттарында кәсіпорындардың бәсекелестік позицияларын тиімді
қолдануға ықпал ететін маркетингтің ролі ерекше.
Сондықтан да бұл мәселе экономиканың қазіргі даму сатысында терең
зерттеуді талап етеді.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Бұл мәселелер бойынша зерттеу жұмыстары
көптеген ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан. Атап айтсақ,
В.В.Григорук, Т.Есіркепов, О.Есқараев, Х.Ертазин, Р.Каренов Ғ.Қалиев,
Ж.Қорғасбаев, Р.Куватов, А.Сатыбалдин, М.Сигарев сынды ғалымдардың
еңбектері арналған. Алайда аталған тақырып дербес зерттеу объектісі ретінде
әлі де өз дәрежесінде зерттеуді талап етеді. Жұмыстың өзектілігі
кәсіпорында маркетинг жүйесін қалыптастыру мен дамыту проблемалары мен
оларды шешудің жолдарын қарастыру дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдау және
мақсаты мен міндеттерін айқындауды алдын-ала анықтады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: маркетингтің теориялық аспектілері
мен ауыл шаруашылық кәсіпорындарында маркетингтік қызметті талдаудың
негізінде оны дамытудың тиімді жолдарын зерттеу, анықтау.
Қойылған мақсатқа сәйкес келесі міндеттерді шешуге талпыныс жасалды:
• маркетингтің мәнін, қызметтерін, қызмет ету принциптерін айқындау;
• агробизнестің ерекшеліктері мен әлемдік тәжірибедегі ролін көрсету ;
• маркетингтік инфрақұрылымды дамыту мәселелерін қарастыру;
• агромаркетингтің тиімділігін арттыру жолдарын зерттеу.
• маркетингтік қызметті ұйымдастару мәселелерін қарастыру.
Ғылыми зерттеудің пәні мен обьектісі: агробизнестің тиімділігін
арттыруға бағытталған шаруашылық жүргізуші субьектілердің маркетингтік
қызметімен байланысты мәселелердің жиынтығы болып табылады. Зерттеу
обьектісі маркетингтік қызметті басқарушы субьектілер болып табылады.
Ғылыми зерттеудің методологиясы: зерттеудің теориялық-методологиялық
негізі ретінде заңды актілер, Қазақстан республикасы Президентінің
жарлықтары, Үкімет қаулылары, елдің агроөнеркәсіп кешенінің нұсқау
материалдары, қазақстандық және шетелдік авторлардың зерттелініп отырған
мәселе бойынша ғылыми әдебиеттері мен агробизнестің қалыптасуы мен әрекет
етуінің негізін қалаушы принциптері алынған. Зерттеу барысында Статистика
және талдау жөннідегі Қазақстан республикасы Агенттігі, ҚР ауыл шаруапшылық
министрлігінің және интернет желісінен алынған мәліметтері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден,
үш негізгі тараудан, қорытынды мен ұсыныстардан тұрады. 1 кесте және 5
сурет тіркелген. Қолданылған әдебиеттер тізімі 25 атауды қамтиды.
Бірінші тарауда маркетингтің ерекшеліктері мен қызметтері, әлемдік
тәжірибедегі қалыптасуы мен дамуы қарастырған.
Екінші тарауда агромаркетингті ұйымдастыру ерекшеліктері, маркетинг
инфрақұрылымын дамыту проблемалары талданған.
Үшінші тарауда ауыл шаруашылық кәсіпорындарының тиімділігін
арттырудың перспективасы ретінде ауыл шаруашылығындағы маркетинг жүйесін
дамыту мәселелері зерттелген.
1. АГРОБИЗНЕСТЕГІ МАРКЕТИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Агробизнестегі маркетингтің мәні, қызметі және принциптері.
Маркетинг сөзі ағылшын тілінен аударғанда нарықты жаулап алу
дегенді білдіреді. Ол ең алғаш рет 30-шы жылдары экономикалық дағдарыс
жағдайында өнімді сату мәселесі мен тұспа-тұс келген фермерлер арасында
пайда болды. Экономикалық дағдарыс тауарлы бағдардан сату сату бағдарына
өтуге итермелейді, одан әрі басқа факторлардың ықпалы мен нарықтық
бағдарға, ал ақпараттық ара-маркетингтік басқаруға немесе маркетинг арқылы
басқаруға итермелейді [1].
Маркетинг мақсаты тұтынушының талабын нақты өнім түрі бойынша
көрсететін тұтынушылық сұранысты талдаудан басталады. Өндіріс аяқталғаннан
кейін тауарды тұтынушы оны оңай сатып алатындай нарыққа орнластыру қажет.
Демек, маркетинг – айырбас арқылы қажеттілік пен мүддені қанағаттандыруға
бағытталған іс-әрекеттің түрі.
Егер кәсіпорын маркетингтік қызметпен айналысатын болса, ол өзі үшін
табысты болатын сатып алушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға
тырысады. Бұл кәсіпорын тек өнімді дайындауға көңіл бөлген жағдайда
өндіріс процесіне бағдарлануға тікелей қарама-қарсы.
Схемалық түрде өндірістікжәне нарықтық ыңғайласу ерекшеліктері 1-
кестеде көрсетілген.
Кесте -1
Өндірістік және Нарықтық ойлау арасындағы айырмашылық
"Өндірістік" "Нарықтық"
бағдар
Тауарлар, өнімдер Тұтынушылар, нарық сегменттері
құралдар
сату, тауар нарығында алға жылжу Жүйеленген маркетингтік қызмет,
іс-әрекет стратегиясын жасау
мақсаты
Сату көлемін ұлғайту жолымен пайда алуТұтынушылардың сұранысын
қанағаттандыру жолымен пайда алу
Егер кәсіпорын шаруашылық (басқарушылық) шешімдерін маркетинг арқылы
қабылдайтын болса, ол негізінен нарық қажеттілігі мен мүддесін ескере
отырып өз қызметінің стратегиясын жасайды. Бүл маркетинг барлық қызмет
сферасын : өткізу баға белгілеу, қаржы, кадр саясаты, өндірісті
ұйымдастыру, жоспарлау, персоналды басқару жүйесі, технология саласындағы
ғылыми зерттеулер қамтитындығын білдіреді. Ол өткізу нарықтары үшін
бәсекелік күрес формасын көрсетеді [2].
Маркетинг – бұл нарық пен оның конъюктурасын кешенді зерттеуі,
тұтынушылардың нақты талаптарын анықтауға бағытталған кәсіпорынның ғылыми
техникалық және өндірістік өткізу қызметін басқару концепциясы.
Маркетинг қызметінің екі негізгі аспектісі бар. Бұл нарықтық зерттеулер
және маркетинг стратегиясын жүзеге асыру. Бұл екеуіде бірмезгілде жүзеге
асырылады. Басқаша айтқанда кәсіпорын зерттеулер негізінде қабылданған
стратегияны жүргізеді және бірмезгілде балама варианттар негізінде жаңа
шешімдер іздеу мақсатымен нарықтық зерттеулер жүргізуді жалғастырады.
Шаруашылық жүргізу тәжірибесінде маркетинг принциптері мен тәсілдері
негізінде өндірістік өткізу қызметін ұйымдастыруды жалпыға ортақ формуласы
жоқ. Барлығы өндірілген өнімнің ерекшелігіне, оның белгіленуімен өткізу
нарықтарына тәуелді, сондықтанда барлық тауарлар мен қызметтер тобы бойынша
өндіріс пен өткізуді басқарудың стандартты шарты бола алмайды.
Маркетингтік бағдар әрбір жұмысшыдан қызметі мен мамандығынан тәуелсіз
жұмысты нарық талаптарымен салыстыруды талап етеді. Мәні бойынша бұл,
нарықтық ойлау болып табылады, бұл кезде маркетинг мақсатты бағдар мен
өндіріс пен өткізудің барлық звенолар әрекетінің кешенділігін жүзеге
асыруға мүмкіндік береді. Кешенділік жекелеген маркетингтік іс-әрекеттер
(нарықты талдау, тауарды зерттеу, бағаны анықтау, өткізу, желілерін
ұйымдастыру, жарнама қызметі, болжау және т.б)
Маркетингтің барлық функциясын екі критерий бойынша жіктеуге болады:
мазмұны және ықпал ету обьектісі бойынша. Алғашқысын жалпы, ал соңғысын
нақты деп атауға болады. Маркетингтің жалпы функциясы – бұл басқару,
ұйымдастыру, жоспарлау, болжау, талдау, бағалау, есеп жэәне бақылау, ал
нақты функциясы – нарықты зерттеу, тұтынушы мен оның сұранысын анықтау,
қоршаған ортаны талдау, тауар саясатын жүргізу, тауардың өмірлік циклін
қолдау, баға белгілеу және баға саясаты, тауар қозғалысы және өнімді
өткізу, сұранысты қалыптастыру және өнімді өткізуді ынталандыру,
коммерциялық қызмет, сыртқы экономикалық маркетингтік қызмет, есеп-қаржылық
қызмет, маркетингті басқару [3].
Маркетингтік қызмет процесінде жалпы және нақты функциялар өзара
байланысты. Кез-келген нақты функцияны жүзеге асырғанда жалпы функциялар
орындалады. Сондықтан да жалпы функцияларды білу өте маңызды. Басқару
берілген бағыттағы маркетинг жүйесінің іс-әрекетін қолдау бойынша қызмет
түрі. Ұйымдастыру маркетинг қызметінің жұмысының бүтіндігін, бірлігін,
реттілігін қамтамасыз етеді.Жоспарлау мақсатты бағдарламаны анықтайды.
Аталған функцияның құрамдас бөлігі болып болжау, бағдарламалау, жобалау
табылады. Әсіресе модельдеу кең қолданылады. Жоспарлау процесінде
жоспарлаудың ғылымдылығы, бірлігі, жүйелілігі қамтамасыз етіледі. Талдау –
бұл ақпаратты жинау, өңдеу, жүйелеу және зерттеу, берілген бағдарламадан
ауытқуын анықтау, олардың себептерін анықтау, осы ауытқуларды жою жолдары
мен мүмкіндіктерін айқындау, қалыптасқан жағдайдағы маркетингтік қызметтің
тиімділігі мен сапасын жоғарылату жолдарын белгілеу. Бағалау алдыңғы
орындалған функциялардың орындалу қорытындысын шығарады, маркетингтік
қызмет бағытының дұрыс таңдалғанын анықтауға мүмкіндік береді. Есеп және
бақылау – бұл тұрақты функция. Ол маркетингтің нақты процесін бақылау
үшін қажет. Бақылау тұрақты, уақытылы және тиімді болуы қажет.
Маркетингтік қызмет тиімді бола алады, егер онымен басқару
аппаратының барлық жұмысшылары айналысып, өндіріс сферасының барлық
жұмысшылары ықпал ететін болса. Бірмезгілде басқару аппаратының
мамандарымен маркетингтік қызметті өндіріс сферасының жұмысшылары да жүзеге
асырады: қажетті сападағы, белгіленген ассортименттегі өнім өндіреді және
тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыру үшін алғышарттар құрады.
Нарық негізгі екі міндет шешілетін арена болып табылады:
1) маркетингтің таза техникалық қызметтерін орындау, яғни өнімнің ауыл
шаруашылық өндірушіден соңғы тұтынушыға дейін қозғалысы,
2) тауарды сатып алу тиімділігі мен оны сатып алуға кететін шығындар
жөнінде бағалық сигналдармен өндірушілер мен сатып алушылардың
айырбасы.
Осы екі міндетке сәйкес маркетингтің тиімділігі анықталады. Кез-келген
қызмет секілді маркетингтің тиімділігі - нәтиже мен шығынның құндық
салыстырылуы. Маркетингтің нәтижесі сатып алушымен алынған тауарды
бағалауы, ал шығындар тауар қозғалысының бүкіл ағымындағы шығындармен
анықталады. Кез-келген техникалық жетілдіру өнім бірлігіне маркетингке
кететін шығындардың қысқаруына алып келеді, бұл тұтынушы үшін өнім
пайдалылығы қысқарғанша мүмкін болады. Бірақ өнімнің пайдалылығы тұтынушы
үшін сандық бағалауға келмейтіндіктен, әдетте маркетингтің техникалық және
бағалық тиімділігі жөнінде айтылады.
Маркетингтің техникалық тиімділігі өнім бірлігіне маркетингтің
физикалық қызметіне кететін шығын деңгейін көрсетеді. Шығынның қысқаруына
алып келетін технологиядағы кез-келген өзгерістер маркетингтің бүкіл
процесінде өнім бірлігіне есептегенде құндық көрініспен бағалануы мүмкін.
Маркетингтің бағалық тиімділігі бағалардың тұтынушылық сұраныста
қаншалықты тез және дәл сезінетінін және нарықтық каналдар бойынша кері
қарай өндірушілерге келіп түсетіндігін көрсетеді. Бағалық тиімділік
нарықтық инфрақұрылымның, нарықтық ақпарат жүйесінің даму деңгейімен және
нарықтық бәсекенің жетілуімен анықталады.
Нарық бәсекелі болған жағдайда тиімді болады. Нарықтың көрінбейтін
қолы онда сатушылар мен сатып алушылардың жеткілікті саны болған кезде
ғана қоғамдық тұрмыс жағдайды көтереді. Екі сатушы немесе екі тұтынушының
өзі бір-біріне күшті бәсекелес бола алады. Ал олардың көп саны нарықтағы
бәсекенің кепілі. Сондықтан маркетингтегі бәсеке мәселесі әрқашан аралық
звеноға, яғни өндіруші мен соңғы тұтынушы арасындағыларға қатысты болады
[4].
Өндіруші әрқашан өз өніміне максимальды баға қоюға мүдделі. Сондықтан
оның алдында өз өнімін кімге сату керек деген мәселе тұрады. Өнімнің
нарығында әрекет ететін агенттер қаншалықты көп болған сайын және бәсеке
деңгейі жоғары болған сайын соншылықты өнімді өткізу шартына қатысты
ақпарат ағыны көп болады да сату каналдарын таңдау оңай болады. Бұл
тұрғыда өнімді сату каналдарын таңдау шекарасын анықтау – ауыл шаруашылық
өнімдеріне бәсекелік баға қалыптастыруды анықтаудағы алғашқы қадамдардың
бірі. Осындай ұқсас жағдай маркетингтік процестің екінші соңында да
қалыптасады. Жеке тұтынушы өнімнің бағасына ықпал ете алмайды. Бірақ егер
нарықта көптеген бөлшек сатушылар болатын болса, онда сатып алушыда өнімді
сатып алу орнын таңдау мүмкіндігі болады. Таңдау мүмкіндігі нарықтағы
бағаның төмендеуіне алып келеді.
Жоғары бәсекелі нарық жағдайында нарықтық ақпарат нарықтың барлық
агенттеріне жетеді, баға тиімді деңгейде белгіленеді. Мұндай баға
тұтынушыға өнімге кеткен шығындардың қандай екендігін, ал сатушыға тұтынушы
өндірілген өнім үшін қанша ақша төлеуге дайын екендігін көрсетеді.
Нәтижесінде қоғамдық ресурстар экономикада тиімді бөлінеді, яғни өндіріске
соңғы тұтынушымен талап етілген шығын жұмсалады. Алайда мұндай баға
эндогенді, яғни экономикалық жүйенің ішінде қалыптасады. Нақты өмірде тепе-
теңдікті бұзатын сыртқы, экзогенді факторлар ықпал етуі мүмкін. Нәтижесінде
қоғамдағы ресурстарды рационалды бөлуге мемлекеттің араласу қажеттілігі
туындайды.
Маркетингті бірнеше аспектіде зерттеуге болады: маркетингтің
функциясын, оның институционалды сипаттамаларын, сондай-ақ нарық құрылымын
зерттеуге болады. Маркетингтің функционалды аспектісіне, яғни өнімнің
өндірістен соңғы тұтынушыға дейінгі қозғалысы жүзеге асатын қызмет
түрлеріне тоқталайық.
Әдетте маркетингтің келесі функциялары ажыратылады:
▪ айырбас – сатып алу-сату;
▪ физикалық өңдеу – қайта өңдеу, сақтау, тасымалдау;
▪ тауардың қозғалысына ықпал ету – стандарттау, қаржыландыру, тәуекелді
сақтандыру, ақпарат [5].
Айырбас функциясы маркетингтің бүкіл ағымында орындалады. Сату
функциясына сондай-ақ орау, таура белгісін жапсыру, нарыққа қозғалыс және
жарнама қосылады. Сатып алу функциясы жеткізілетін өнімнің белгілі бір
орынға шоғырлануын және оның жөнелтуге дайындығын көздейді. Физикалық
тасымалдау функциясы өнімнің бастапқы пайдалылығына жаңа форма, тұтынушының
уақыты мен орнын қосады. Стандарттау өнім сапасының категориясы мен
критерийлерін белгілеуді көздейді. Бұл сатып алушыларға өнімді қосымша жеке
бақылаусыз не сатып алатындығын дәл білуге мүмкіндік береді. Стандарттау
келісім жасауды жеңілдетеді, өйткені тұтынушы әркез тауарды сатып алуда
оны тексермейді. Стандарттар биржалық сауданы, оның ішінде фьючерстік
сауданы мүмкін етеді. Олар әдетте арнайы мемлекеттік органдармен
белгіленеді және бақыланады, өндірістің, қайта өңдеудің, сақтаудың,
тасымалдау мен өнімді сатудың барлық стадиясында әрекет етеді.
Маркетинг несиесіз мүмкін емес, өйткені өнімді сатып алу сәті мен оны
одан әрі қайта сату уақыты сәйкес келмейді. Несие ақшалай формада немесе
төлемді кейінге қалдыра отырып, тұтынушыға тауарды жөнелту түрінде беріле
алады. Өнімнің иесі оны физикалық сақтау немесе нарықтық конъюктураның
өзгеруімен байланысты барлық тәуекелді мойнына алады. Азық-түлік тауарлары
едәуір деңгейде тез бұзылатын өнім болып табылады, физикалық бұзылу
тәуекелі өте жоғары. Сондықтан ауыл шаруашылық маркетингінің маңызды
функциясы сақтандыру жүйесі болып табылады. Бағалық ауытқулардан
сақтандыру механизмі фьючерстік және опциондық сауда, хеджирлеумен
байланысты.
Бағалық ақпарат жүйесі нарықтық ақпаратты жинау, өңдеу, таратудан
тұрады. Маркетингтің институционалды аспектісін үйрену өнімнің егістік
алаңынан тұтынушыға дейінгі қозғалысын жүзеге асыратын институттарды
қарастыруды көздейді. Мұнда оларды қызмет типі бойынша топтастырамыз:
1) сауда делдалдары;
2) делдал-агенттер;
3) делдал-спекулянттар;
4) маркетингке ықпал ететін ұйымдар (сауда ассоциациялары, ақпараттық
агенттіктер);
5) өнімді қайта өңдеушілер.
Нарық құрылымын талдау нарықтық бәсекені зерттеу, нарық
қатысушыларныың саны мен табиғатын зерттеу, сондай-ақ нарыққа кіру мен
шығудағы кедергілерді анықтаудан тұрады. Нарық құрылымы мен оның
бәсекелестігін талдау үшін әдетте нарықтық және азық-түліктік байланыс
тәсілін қолданады. Нарықтық байланыс өнімнің өндірушіден тұтынушыға
дейінгі қозғалыс схемасын көрсетеді. Байланыс жүйесіндегі әрбір субъектіге
келетін өнімнің үлесі мен көлемін бағалау маркетингтің құрылымын
анықтайды, яғни фермен қанша өнім өндірді, қаншасы тікелей сатып алушыға
жөнелтілді, дайындаушы-делдалдардың саны қанша, өнімді қайта өңдеу
процесіне қанша өңдеуші қатысты, олардың үлесі қандай екендігін көрсетеді.
Сонымен, маркетингтің жалпы мағынасы – қызмет пен тауарларға қатысты
тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыру және жоспарлау, сондай-ақ болжам
жасаудың мақсатты түрдегі іс-әрекеті. Бұл нарық коньюктурасын анықтау,
өндіріс жүйесінде жүргізілген саясат және өнімді сату мен баға белгілеу
негізінде құрылады. Маркетингтік жоспарлау, талдау және ұйымдастыру
маркетингтік қызметтің негізгі түрлері болып табылады.
Маркетинг жүйесі барлық шаруашылық процестің маңызды бөлігі ретінде
экономикалық механизмнің анықталған өлшемі бола алады. Маркетингтің негізгі
принциптері өндіру, сату мен тұтынушы қажеттілігін анықтау. Ол тауарға
сұранысты, баға белгілеу, өңдеу, дайындау, қайта өңдеу және
кәсіпорындардағы тауарларды орау, жарнама жасау, шетел серіктестіктерін
талдау сияқты қарым-қатынастар жасайды.
Қорытындылай маркетинг халық шаруашылығы кешенінің басқа сфераларына
қарағанда әлдеқайда күрделі және сан қырлы болып келеді. Осыған
байланысты төмендегі тарауда аграрлық сектордағы маркетингтің әлемдік
тәжірибедегі орны мен даму жөніндегі мәселе қарастырылады.
1.2. Маркетингтің әлемдік тәжірибедегі алатын орны мен дамуы.
Барлық дамыған елдерде агромаркетинг ұлттық және әлемдік нарықта
бәсекелестік пен күрес құралы ретінде қолданылуда. Агромаркетинг барлық
тауарлардың сұранысы мен қажеттілігінен бастап оның барлық сатыларын
талдайды. Қазіргі таңдағы маркетинг саласы агробизнес жүйесінің
философиясы. Бұл ауыл шаруашылық кәсіпорындарының өзіндік деңгейде
нарықтың тиімділігін арттыру негізінде қолданылады.
Маркетинг жүйесі ауыл шаруашылығын қалыптастырып, дамытуда табиғи
қажеттілік ретінде пайда болды. Маркетингтік зерттеулер тек жаңа ауыл
шаруашылығын қалыптастыруда ғана емес, сондай-ақ республикалық, облыстық,
аудандық органдардағы мемлекеттік және шаруашылық басқару жүйесінде
қажеттілігі бар. Әрбір тауарларға маркетингтік бағдарлама қалыптастыру
жұмысы мынадай бағытта жүргізіледі:
1. Тауар өндірісінің көлемін табиғи және баға арқылы жоспарлау
2. Нарық өтімділігін анықтау және жаңа бағыт іздеу
3. Өндірістегі шығындарды, әрбір табысты тауардың көлемі мен бағасын
салыстыру арқылы талдау жасау.
Қазақстан республикасында маркетингтік қызметтерді ұйымдастыру қазіргі
таңда қарқынды даму үстінде. Жоғарыда аталған маркетингтік бағыттарды
қолдану арқылы жүргізудің біз үшін тиімділігі бар. Маркетингтік арналар
бойынша тауарлардың жүру процесі, әдетте сату және сатып алу негізінде
олардың меншік иелерінің бірнеше рет өзгеріп отыруымен ерекшеленеді.
Нарықтық қатынастарды дамытудың ұзақ жылдары ішінде баға белгілеудің
бірнеше тәсілдері пайда болады [6]. Олардың әрқайсысы өз жетістіктері мен
кемшіл тұтастары бар. Сондықтан да олар нарық, экономика және маркетингтің
даму деңгейін жағдайларға байланысты қолданылады. Нарықта баға
анықталмайды және қалыптаспайды. Бұл процесс көптеген тұтынушылар, қайта
өндірушілер, көтерме сатып алушылар т.б қатысу арқылы жасалады. Олар
тауардың санын және бағасын тәуелсіз сату және сатып алудан тәуелсіз
анықтайды. Осының салдарынан қалыптасқан нарықтық баға мынадай деңгейге
сәйкес келеді: әрбір өндіруші белгілі тауарды сондай көлемде алуға тиіс.
Жоғарыда аталған баға белгілеудің бірнеше тәсілдері, нарықтық жағдайда
қолданудың тиімді түрі болып келеді. Олар мыналар:
1. Ашық сауда - ол сатушы мен сатып алушы арасында тікелей араласу арқылы
жүзеге асырылады. Бұл жерде баға тікелей сұраныс пен ұсыныстың
қақтығысуы негізінде еркін бәсекелестік жағдайында белгіленеді. Егер
сатушылардың арасында немесе сатып алушылардың арасындағы құпия сауда
саттық пен келісім болмаса, сауда бәсекелестігі мәнді болып,
белгіленетін баға екі жаққа бірдей болып табылады.
2. Келісім шарттық тәсілі – ол нақты сатушы мен сатып алушы арасында
контракт жасау жағдайында қолданылады. Делдалдың сондай-ақ, екі
жақтан да бәсекелестік болмаған кезінде нақты тауар өндірушінің
өндіріс шығынын есеп немесе өндірістің орташа жағдайында өндірілген
аталмыш өнімді сатудың орташа бағасына негізделе отырып, баға
белгілеудің қажеттілігі туады. Мұндай баға белгілеудің дәстүрлі
үлгісі тікелей өңдеу кәсіп орындарында тез бұзылатын өнімдерді
(көкөніс және жемістер, сүт және басқалары) сату кезінде
пайдаланылады.
3. Әкімшілдік немесе прейскуранттық тәсілі – бұл әдісті, сондай ақ, ірі
элеваторлар немесе тамақ фирмалары, әсіресе аталмыш өнім сатып
алушыдлардың арсында өзінің сапалық қасиеті бойынша кеңірек танымал
болған жағдайда көп қолданылады. Азық-түлікті бөлшектеп сатуда баға
белгілеудің прейскуранттық әдісі бірқатар дамыған елдерде өнімдердің
кең ассортиментіне белгіленеді.
4. Рыноктык жарғылар мен келісімдердің негізінде баға белгілеу тәсілі –
ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілер мен дайындаушыларға өнім
сатудың көлемі оның бағасы және басқа параметрлері бойынша
белгілі бір міндеттеме қабылдауды ұсынады. Олардың арасындағы
айырмашылық: рыноктык келісім тек оларға қатысушылардың басым
көпшілігінен белгілі бір заң арқылы қабылданатын рыноктік жарғы
аталмыш аймақтың барлық нарығындағы барлық сатушылардың орындалуы
үшін міндетті. Келісім де, жарғы да тіркелуден өтіп , мемлекеттік
өкімет ұйымдары бекітуі тиіс. Сонымен қатар астық, мал, жұмыртқа
сияқты ауыл шаруашылығы өнімдерінің маңызы түрлері бойынша жарғы
келісім құруға рұқсат етілмейді.
5. Өсімдік шаруашылығы мен айналысатын өндірушілер келесі жылы
өндірілетін өнімнің егістік науқанында нақты тауарға сұраныс болжамы
мақсатында фьючерлік нарықтағы биржалық бағаларды қолданылады.
Нарықтық бағаны қалыптастырудың қазіргі таңдағы механизмі ретінде
ауыл шаруашылығы өнімдері үшін фьючерлік нарықты талдау керек. Бұл
19.ғ тауар биржасының даму мақсатында АҚШ пайда болған. Қазіргі таңда
ауыл шаруашылығы туарларына баға қалыптастыруда фьючерлік нарық
басты роль ойнайды. Мысалы, Лондындық тауар биржасы, Чикаголық тауар
биржасы және басқарлары.Фьючерлік рынок - бұл фьючерлік келісім
шарттар арқылы сауда жасайтын нарық түрі.
Фьючерлік келісім шарт сападағы тауарды анықталған уақытпен орынға
жеткізуі көрсетілген (кейбір) құжат болып есептелінеді. Мысалы, қаңтар
айындағы ірі қара малдарды жеткізу келісім – шартының орындалу мерзімі.
Әрбір биржаның өзіндік стандарты бар. Баға осы стандарт негізінде
есептеліп белгіленеді. Фермерлер мен фермерлік өнімді сатып алушылар
фьючерлік нарықты брокерлер арқылы жүргізіледі. Фьючерлік нарық барлық
тауарлардың нарықтық бағасын анықтайды. Фьючерлік рыноктың (нарықтың)
негізгі өнімдері: жүгері, бидай, өсімдік майы, шошқа еті, ірі қара мал,
соя жатады. Олар нақты өндіріс пен сауданың көлемін 10-15-ке көтереді.
Фьючерлік нарықтық биржалық бағасы нарыққа қанша өнім түсетіндігін (жаңа
егіс жиыны және келесі жылға сақтау мерзімі) және оның өңдеу мен
экспорттау қажеттілігін бағалайды. Бұл өнеркәсіптік, мал шаруашылығы және
азық-түлік саласында жүргізіледі. Ауыл шаруашылығы өнім өндірушілерін
нарықтағы нақты баға тауарға болжам арқылы жасайды және қанша тауар өндіру
керектігін жоспарлай отырып, осы уақыт ішіндегі тұтынушылардың сатып алу
көлемін анықтайды [7].
Сатушы мен сатып алушы арасында нақты тауарға жасалған болжамды бағаны
келесі сатып алу келісім шарты негізінде қолданылады. Бірақ нарықтық
бағалардың сұраныстық жоғарылауы мен төмендеуі кезеңінде мемлекеттің
экономикалық саясатына, инфляция деңгейіне ішкі сауда-саттық жағдайына,
алынатын өнім көлеміне, өнеркәсіпке және мал шаруашылығы салаларының
қажеттіліктеріне әсер етеді. Ауыл шаруашылығы өнім өндірушілердің өндіріс
тиімділігін арттыруда тауарды өткізу кезеңінде маркетингтік концепцияны
қолданады, өзіндік баға стратегиясын ұйымдастырыды. Шетелдік ғалымдар
бәсекелестікке, сұранысқа қатысты баға белгілеу методологиясын ұсынады
(Дж. Эванс.Б.Берман 1990)
1. Тауардың табыс бірлігімен өндіруге кеткен орташа шығынды 1 центнер
өнімнің сатылу бағасы анықтау – бұл методология жағымсыз тұрғыдан
көрсетілген, өйткені мұнда сұраныс көрсетілген.
2. Бағаны тұтынушы сұранысын анықтап белгілеу. Мұнда белгіленген тауарға
тұтынушының беретін ақшаның ең жоғарғы соммасы қалыптасып, осы арқылы
өндіріс ұстанымдары есептеледі.
3. Ұқсас тауарлар санын белгілеп, бәсекелестік шарттарын анықтау. Бұл
жағдайда бағаны тұтынушының сұранысына, тауарды тұтыну немесе ұсыну
мүмкіндігіне тауар өндіруші немесе сатушылардың тауарларының әртүрлігі
және өзгешеліктеріне нарық бағасынан жоғары немесе төмен белгіленуіне
бәсекелестің бір деңгейінде болуына байланысты көрсетілуі бұл үш
методология бір-бірімен тығыз байланысты.
Нарық коньюктурасы- жоспары экономикадағы баға белгілеу мемлекеттің
қатынаспауы арқылы тауар өндірушінің өз еркімен жүргізіледі. Ол сұраныс
және ұсыныс, құн заңдарымен байланысты. Қазіргі таңдағы нарық көп реттік
баға тән. Көптеген себептерге байланысты тауарға әртүрлі деңгейдегі баға
көрсетіледі [8].
Нарықтық жағдайға өту кезеңінде маркетингтің негізгі тәсілдерін талдау
агробизнестің философиясы ретінде қарастырлады. Осы арқылы агробизнес
жүйесіндегі маркетингтің азық-түлік рыногына әсерін қарастырамыз.
Жоғарыда атап өткендей, агробизнес жүйесіндегі маркетинг негізіне рыноктық
екі үлгісі - ауыл шаруашылығы шикізаты және азық-тұлік рыногі кіреді.
Олардың саны агроөнеркәсіп, оның ішінде, ең алдымен ауыл шаруашылығы
өндірісінің мәні және агробизнестің сферасындағы маркетингті жүзеге
асырудың экономикалық шарттармен анықталатын іс жүзіндегі маркетингтің
ерекшеліктерін айқындайды.
Нарықтың дамыған жағдайында ауыл шаруашылығы өндірушілерде бұрынғыға
қарағанда барынша кеңірек маркетинг арналарын таңдауға мүмкіндік туады.
Фермер өнімін өз бетінше сатуға немесе делдалдардың қызметін
пайдалануға, өз өнімін мемлекеттік, тауар биржаларына, өңдеу
кәсіпорындарына өткізуге немесе тіпті, көтерме не бөлшек сауда рыногіне
шығаруына мүмкіндік туады. Тиімді таңдаудың өлшеуші бағамен табыстың
деңгейі болып табылады. Әртүрлі өнім сату уақыттысына, оны жаппай
өндіру маусымына байланысты ауыл шаруашылығы өндірушісі өнімді өткізудің
барынша тиімді мерзімін анықтай біледі [9].
Тауар нарығын арттырудың тиімді жолдарының бірі - жарнамалық қызмет.
Жетекші фирма тауарларына деген сүранысты арттыруда жарнамалық қызметке
қаржыларын аямайды. Әлемдегі көп елдер экономикасы бүгінгі күні үлкен
қарқынды және қарама-қайшылықтарды, өзгерістерді бастан кешіріп жатыр.
Оған бағыт беруші екі күш айнымалысына жататындардың бірі – глобализация
(жаңғырту), яғни дүние жүзілік сауда және халықаралық еңбек бөлінісінен
шет қалмау. Егер мемлекет шет ел бәсекелестері үшін өз нарығы қақпасын
жауып алса, халық төменгі сападағы тауарға көп төлем жасайды. Егер
мемлекет өз шектеулерін шет ел компанияларынан алып тастаса, қатаң
бәсекелестікке кездесіп, одан ішкі фирмалар күйзеліске ұшырайды.
Қазіргі таңда нарыққа ықтималсыз тез өзгерістер тән. Осы
өзгерістерді оқу әдістерін іздеу – маркетинг ілімі зертеулері арқылы
жүреді. Нарықтағы сұраныс және ұсыныстың тепе-теңдігін реттеп, тұтынушының
қажеттігін толық қанағаттандыруды басты мақсат қылатын ілім ретінде
баршаға мәлім.
Қазіргі таңдағы капиталистік шарттарында әлеуметтік – экономикалық жоғарғы
орны бар. Шаруашылыққа кіру әдістері мен формаларын ұйымдастырудың жан-
жақты мемлекетте арттыруына әсерін тигізеді. Бірақ агроөнеркәсіптік
өндірістің негізгі саласы фермерлік шаруашылық болып қала береді.
Маркетингтік процестің барлығы ауыл шаруашылығы кәсіпорындарынан
бастау алады. Маркетинг фермерлердің өндірген өнімдерін қажет уақытта
қажетті жерде керекті формада тасымалдауға көмектеседі. Фермерлер өздері
өндіру, қайта өңдеуі, сақтауды және тұтынушыға жеткізуді атқарады.
Тауардың фермердегі соңғы тұтынушыға дейінгі айналымда, сондай ақ
тұтынушыдан өндірушіге дейінгі шынжырлы айналымда тұтынушы баға түріндегі
информация алады. Ет өндіретін өндірістік орындарына төменгі сатып алу
процессі жүреді,осыған байланысты етке көтерме баға төмендейді .
Фермалардан ірі қара мал сатып алатындар сатушылар бағаның сатылу деңгейін
төмендетуге мүмкін болады. Өзінің фермерлік шаруашылығын сақтап қалу үшін
ет өндірісін төмендетіп, мысалы шошқа өндірісін арттыруға бет алады.
Сондықтан, сұраныс бағасын арттыру маркетингтік процестің алдынғы қадамы
болып есептелінеді. Сұраныс, тұтынушының қажеттілігіне, сатып алушының
қалауына, тасымалдауға, басқа да тауардың ұсынысы мен көтерме бағасын және
басқада факторларға қатысты. Тұтыну тауарларына тұтынушының сұранысы, ауыл
шаруашылығы азық-түлігіне сәйкес тұтынушының сұранысы туында маркетингтік
деңгейде бірдей болады.
Ауыл шаруашылығы азық-түлігіне ұсыныс – алғашқы ұсыныс болып
табылады. Мұның барлығы фермалардың өндірілген шикізаттары негізінде
орналасады. Жоғарыда шет елдердегі маркетингтік қызмет пен оның азық-
түлік тауарларына сұраныс және ұсыныс өзгерушіліктеріне қатысты
мәліметтер жинақталады. Жинақталған мәліметтерді еліміздегі шаруашылық
дамуына қолдану арқылы аграрлық шаруашылықты дамытуға септігін тигізеді.
Қазақстан аграрлық секторын реформалау барысының ауыртпалығы ауылда және
қоғамда әлеуметтік тұрақтылықты қамтамамсыз ете алатын әлеуметтік
экономикалық қайта құрулардың жолдары мен түрлерін қарастыруға мәжбүр
етеді. Экономикалық реформаларды тереңдету жөніндегі заң актілерінде,
Республика Президентінің Жарлықтарында, өкімет қаулыларында ауыл
шаруашылығын тұрақтандыру, мемлекеттік қолдау және дамыту үшін шетел
инвестицияларын кеңінен тарату, аграрлық кешенді, кәсіпкерлікті, нарықтық
құрылымды қалыптастыру жөнінде кейбір шаралар белгіленген. Аграрлық
реформаны жүзеге асырудың бағыттары мен механизмдерін анықтау үшін
дамыған шетелдердің аграрлық реформалау тәжірибесін зерттеу мен қолданудың
ғылыми іс жүзіндегі маңызы зор.
Аграрлық реформаларды қайта құру мақсатында экономикалық және
әлеуметтік процестерді мемлекеттік реттеу қолданылады. Қазіргі
мемлекеттік реттеу жүйесі дамыған елдерде бірнеше онжылдықтар көлемінде
қалыптасты. Аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің қайта жасалынған
халықтық және экономикалық негізде заңдар мен баға белгілеу, салық салу,
бюджеттік қаржыландыру жөніндегі нормативтік актілерде көрініс тапты.
Нарықтық жүйеге өту стратегиясы бойынша барлық елдерде өзгешеліктер
байқалады. Социалистік жүйедегі елдер арасында қиындық туындаса, кейбірі
сабырлық пен қабылдай білді. АҚШ пен Канада да біраз өнім түрлерін мысалға,
атық, мақта, сүт және басқаларына мемлекеттік реттеу қолданылады. Ал
Еуропалық экономикалық қоғамдастықтың (ЕЭҚ) органдарында мемлекет аралық
реттеу іс жүзінде барлық ауыл шаруашылық өнімдерін, сондай-ақ олардан
өңделген өнімнің көптеген түрлеріне қатысты.
Қазіргі уақытта көптеген елдерде азық-түлік нарығына байланысты
реттеулер жүргізіледі. Мысалы, Германияда ет, сүт, нан, май, қант бағасы
реттеліп, ал картоп пен көкөністер реттелмей отыр. Тұтастай алғанда
мемлекет азық-түлік нарығына кем дегенде 70%- ке реттейді. Нақтылы нарық
құрлымына құрылған аграрлық нарықты реттеу агентствасының басты міндеті –
артық өнім алу, оны ішкі нарықта экспортқа тарату, өндірушілердің табыс пен
сатып алу бағасын қорғау болып табылады. Бұл құрылым 1990-1991 жылдары
бастау алған.
Сонымен, республикада шет елдердің тәжірибесінің маңызды жақтары
пайдалануға алды. Онда ауылшаруашылығы министірлігі жанынан тауарлы-
несиелік корпарация құрылған. Қолайлы жылдарда ауылшаруашылық өнімдері көп
өндіріліп оған баға төмендеген кезде өнім өндірушілермен келісім жасалып
мемлекет сатып алған өнімін белгілі бір төлемге өндірушілердің өзінде
сақтайды немесе мемлекеттік қоймаларға алып нарықта сатады. Мұндағы мақсат
белгілі бір деңгейден бағаның төмендеп кетуін болғызбау.
Аграрлық бағалар мен шаруа табыстары саясаты дамыған елдерде ең
алдымен бірқатар экономиканың көрсеткіштердің өзгерісін қадағалауды
ұйымдастыруды көздейді. Олар,
- Маманданған шаруашылықтардағы өндіріс шығындары (ЕЭҚ елдері) немесе
өндіріс құралдары бойынша (АҚШ).
- Ауылшаруашылығына арналған өндіріс құралдарына және ауыл өніміне баға
теңгермеушілігі (паритет).
- Фермерлер мен өндіріс салаларының, сондай ақ жалпы ауыл шаруашылығының
табыстылығы (пайда көрсеткіші) арқылы реттеу.
Экономикада осындай тетіктерді қолдану арқылы аграрлық секторды
реттеп, қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты сақтап, өркендеуіне
мүмкіндік жасайды.
ІІ. АГРОМАРКЕТИНГ ПРИНЦИПТЕРІНДЕ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНДІРІСІНІҢ ТИІМДІЛІГІН
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.2. Агробизнестегі маркетингтің институционалды жүйесін дамыту
проблемалары.
Маркетингтің институционалды жүйесін дамыту АӨК-нің ІІІ сферасының
даму деңгейімен тікелей байланысты.
2003 жылы республика бойынша жергілікті деңгейде 554,2 млн. тенгеге
қаржылық-экономикалық қолдау көрсетілген, бұл республика бойынша жергілікті
деңгейде бөлінген барлық қаржының 37,5%-ін құрайды. 2003 жылы жергілікті
бюджеттен ауыл шаруашылығы департаментінің мәліметтері бойынша 1 млрд. 51
млн тенгеге несиелер мен субсидиялар бөлінген. Қаржы құралдарының негізгі
бөлігі 931,39 млн. тенге немесе 88,6 % шаруа қожалықтары мен фермерлік
шаруашылықтарға асыл тұқымды малдарды сатып алуға, 41,79 млн. (3,98%)-
қолдан ұрықтандыру пунктерін ұйымдастыруға, 18 млн. (1,71%) – тұрғындардан
сүт сатып алуға және 60 млн. тенге (5,71%) - тұрғындардан жүн сатып алуға
бөлінген. Жергілікті бюджеттен қаржы құралдарының едәуір бөлігін Павлодар
– 272,4 млн. тенге, Атырау – 156 млн тенге, Оңтүстік Қазақстан-131 млн.,
Ақтөбе – 100 млн. тенге игерген. Ал қалған облыстарда 15,7-76,5 млн. тенге
шегінде қаржы бөлініп, игерілген. Ал Алматы облысында небәрі 180 мың тенге
бөлінген [10].
Мал шаруашылығы саласы бойынша өнімдерді қайта өңдеу процесінің
жағдайы мәз емес. Егер 1990 жылы етті қайта өңдеу оның өндірісінің жалпы
көлемінде 71,3 %, ал сүт 61 %-ды құраса, 2001 жылы сәйкесінше 14,8 % және
7,8 % құраған. Жүн қайта өңделмейді десе де болады, 2001 жылы оны қайта
өңдеу небәрі 0,9 % құраған. Ірімшік және май өндірісінің өсуіне қарамастан
2001 жылы қайта өңдеу пайызы 2000 жылмен салыстырғанда 12,2 %-ға төмен. Мал
шаруашылық өнімдері ең алдымен ет өнімі тағамдық құндылығы бойынша азық-
түлік тауарларының ішінде бірінші орын алады. Қазіргі кезде ет өндірісі тек
жеке шаруашылықтарда өндіріледі. 2001 жылы үй шаруашылығымен 1020,5 мың
тонна ет өндірілген, бұл етті өндірушілердің жалпы санының 88,6 %-н
құрайды. Ауыл шаруашылық кәсіпорындары мен шаруа қожалықтарының үлесі
төмен: 6,1 % және 5,2 % [11]. Қазіргі кезде республикада қуаттылығы 687,6
т. 220 етті қайта өңдеуші кәсіпорындар жұмыс істейді, оның ішінде 68 ірі
және орташа кәсіпорындар. Көптеген кәсіпорындардың қызметі шикізатпен және
айналым құралдарымен қамтамасыз ету проблемасымен байланысты шектеліп
отыр. Еліміздің оңтүстік және батыс аймақтарындағы кәсіпорындар өз жұмысын
тоқтатты. Мысалы, Оңтүстік Қазақстан облысында 4 ірі ет комбинаттары жұмыс
істемейді. Атырау және Маңғыстау облыстарында етті қайта өңдеу мүлдем
жоқтың қасы, ал Қызылорда және Жамбыл облыстарында қуаттылығы орташа бір-
бір кәсіпорыннан жұмыс істемейді. Әсіресе өтпелі кезеңде ет индустриясының
алпауыттары - Семей, Қарағанды, Петропавловск ет консервілеу комбинаттары
зардап шекті. Соңғы жылдары ет өнімдері өндірісінде жағымды тенденция
байқалып отыр. Жоғарыда айтып өткеніміздей мал тұқымын асылдандыру
жұмыстары қолға алынып, өнімнің сапасы жақсарып, ассортимент кеңейді, мал
шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеудің жаңа технологиясы мен рационалды
тәсілдері енгізілді. Дәстүрлі бұйымдардан басқа отандық өндірушілер әртүрлі
дайындық дәрежесіндегі жаңа өнімдер мен жартылай фабрикаттарды шығара
бастады. Алайда жалпы өндірістегі етті қайта өңдеудің үлес салмағы төмен
болып отыр.
Республика бойынша қуаттылықты пайдалану коэффициенті 15%-тен аспайды.
Өнімнің құны мен бәсекелік қабілеттілігі жылдар бойынша ауытқып отыр. Ауыл
шаруашылық өнімдерінің басқа түрлерінен ет нарығының айырмашылығы тұрақты
және маусымдық ауытқуларға бейім емес. Отандық ет өнімдері бағасы бойынша
ұқсас импорттық өнімдермен салыстырғанда бәсекелік қабілетті емес.
Жағымды тенденциялармен қатар қазіргі заманғы кезеңде республиканың
тамақ саласында оның дамуына кедергі келтіретін келесі проблемалар да
қалыптасты:
1. өндіріс шығындарын қысқартуға және европалық стандартқа сәйкес
келетін сапалы өнім өндіруге мүмкіндік беретін технологиялық
қондырғылармен жарақтанудың төмендігі, физикалық және моральдық
тозуы;
2. өндірісті несиелеуде жоғарғы банктік проценттік ставка;
3. өндірілетін өнім сапасының халықаралық талаптарға сәйкес келмеуі;
4. дайындау жүйесінің жоқтығы.
Өндіріс көлемінің жыл сайынғы ұлғаюымен қатар республикада ауыл
шаруашылық өнімдері импортының экспорттан өсу тенденциясы сақталып
отырғандығын айту қажет.
Отандық тауарөндірушілерге өндірілген тамақ өнімдерін қайта өңдеу
бойынша шетелдік компаниялармен бәсекелесуге тура келеді. Алайда көптеген
қайта өңдеуші отандық компаниялардың өнімді қайта өңдеу мен орау бойынша
қазіргі заманғы технологияларды енгізу мен сатып алу үшін қаржы ресурстары
шектеулі. Азық-түліктің меншікті өндірісінің ұлғаюы қоғамдық өндірістің
құрылымын жақсартуды қамтамасыз етеді. Өйткені тамақ индустриясының табысты
дамуы ауыл шаруашылығының және онымен байланысты салалардың дамуын
ынталандырады.
Азық-түлік нарығының қанағаттанарлықсыз жағдайы ішкі мүмкіндіктердің
төмендеуі салдарынан бірқатар мәселелерді туғызып отыр:
- тамақ өнеркәсібін дамыту үшін база ретінде ауыл шаруашылық
өнімдерінің өсу мүмкіндігі төлемқабілетті сұраныстың төмендігімен
шектеліп отыр;
- бюджет есебінен тұрғындардың табысын жоғарылату арқылы сұранысты
ынталандыру азық-түліктің тапшылығы жағдайында инфляцияға алып
келуі мүмкін, демек, бұл нақты табыстардың кезекті құнсыздануын
туғызады;
- азық-түлік тауарларына бағаның өсуін импортты ұлғайтумен ұстап
тұруға болады.
Осыған байланысты тамақ өнеркәсібін дамытудың негізгі міндеті ауыл
шаруашылық шикізаттарын қайта өңдеуді дамыту мен қалпына келтіруге, қайта
өңдеуші кәсіпорындардың техникалық және технологиялық артта қалуының алдын
алуға бағытталуы тиіс. Отандық өнімдердің бәсекелік қабілеттілігін арттыру
үшін өндіріс шығындары мен бағаны қысқарту, өнім сапасын арттыру бойынша
шаралар қабылдау қажет. Өйткені республикада қазіргі кезде отандық
экономиканың импортқа жоғарғы тәуелділігі байқалып отыр. Соңғы мәліметтер
бойынша өңделген және консервіленген шырындардың 95%-і, өсімдік майының 57%-
і, жарманың 51%-і, маргариннің 42%-і, консервіленген еттің 40%-і, шұжық
өнімдерінің 38%-і, сары майдың 34%-і, сүт өнімдерінің 19%-і импорттың
үлесіне тиеді.
Осылайша тамақ индустриясын дамыту стратегиясы ең алдымен тауарлар
нарығындағы оның тиімді жағдайымен анықталады. Қазақстан үшін тиімді жағы
оның жеткілікті дамыған өндірістік инфрақұрылымға ие екендігі болып
табылады. Соңғы жылдары оны қолдану төмен деңгейде қалып отыр. Бұл
жағдайдан шығудың бір жолы бұл интеграциялық стратегияны таңдау болып
табылады.
Агроөнеркәсіптік интеграция – бұл бір жағынан қоғамдық еңбек
бөлінісімен және ауыл шаруашылық өндірісінің мамандануымен, екінші жағынан
ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп өндірісі арасындағы өзара қарым-қатынастың
қажеттілігімен байланысты экономикалық процесс. Нарыққа қатысушылардың
өзара тәуелді экономикалық мүдделерін қамтамасыз ету едәуір дәрежеде
горизонтальды және вертикальды байланысқан бірлестіктер шеңберінде
өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы тікелей байланыстарды
қалыптастырғанда қол жеткізіледі.
Тамақ өнеркәсібінің дамуын жолға қоюдың екінші жолы маркетинг
принциптері негізінде осы саланы басқару болып табылады. Бұл кезде
біріншіден, экономикалық жұмыс нәтижесі табиғи жағдайларға тәуелді болатын
сала спецификасы ескерілуі қажет. Тамақ өнеркәсібінің кәсіпорындары үшін
шикізат ауыл шаруашылық тауар өндірушілерімен өндіріледі. Екіншіден, тамақ
өнімдері алғашқы өмірлік қажеттілікті қанағаттандыратын тауарларға жатады.
Олар қажетті көлемде және ассортиментте өндірілуі тиіс. Әдетте тамақ
өнімдері тез бұзылатын өнімдер қатарына жатады, сондықтан оларды өндіру
мен өткізуде жеткізудің оперативтілігін, ораудың қауіпсіздігін және
сервистік қызмет көрсетуді қамтамасыз ету қажет. Үшіншіден, тамақ
өнеркәсібі кәсіпорындарына шикізатты жеткізудің бірқалыпсыздығы. Егін
шаруашылығы өнімдерін жылына бір немесе екі рет алуға болады, мал
шаруашылығында – тұрақты, ет шаруашылығында белгілі бір үзілістермен
алынады. Төртіншіден, АӨК-нің кейбір кәсіпорындарында өндірістің
маусымдылығы. Бесіншіден, АӨК кәсіпорындарында меншік пен ұйымдастыру-
құқықтық формаларының алуан түрлілігі. Осылайша басқару шешімдерін
жасағанда маркетинг жөніндегі мамандар өндірістік циклдың ерекшеліктері мен
шикізат саласында өндірістің маусымдылығын, тұтынушылардың сұранысын, тағам
өнімдерінің конъюктурасын, саланың қызмет етуінің тиімділігін анықтайтын
басқа да факторларды ескеруі тиіс. Азық-түлік нарығын талдау нәтижесі оның
жеткілікті түрде қалыптаспағандығын куәландырады. Сондықтан да тағам
өнімдерінің нарығын дамыту бірнеше кезеңдерден тұруы тиіс:
1) Ауыл шаруашылық өнімдерін өткізудің тиімді жүйесін құру;
2) Ауыл шаруашылық өнімдерін сырттан әкелу мен сыртқа шығару бойынша
аймақаралық байланыстарды дамыту;
3) Импорталмастырушы, бәсекелік қабілетті тамақ өнімдерінің өндірісін
ұйымдастыру.
Бірінші кезеңнің мақсаты ауыл шаруашылық тауар өндірушілерімен тамақ
және жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындары үшін шикізатты кедергісіз сату үшін
жағдайлар құру болып табылады. Бұл кезеңде егін және мал шаруашылығының
тауарлық ресурстарының өсімін қамтамасыз ету, сондай-ақ өнімді өндіру мен
өткізудің көпканалды жүйесін қалыптастыру қажет. Бұл міндеттердің орындалуы
Қазақстан үшін өте өзекті, өйткені егін шаруашылығының жалпы өнімінің үштен
бір бөлігі және мал шаруашылығы өндірісінің 85%-і жеке үй шаруашылықтарында
өндіріледі [12]. Алайда ауыл тұрғындарының өз өнімдерін өткізу аймақтарына
жеткізу үшін көлік құралдары жоқ. Қалыптасқан жағдайда объективті
қажеттілік болып бірыңғай технологиялық тізбекке ауыл шаруашылық тауар
өндірушілерін, дайындау мекемелерін, тамақ өнеркәсібінің кәсіпорындарын,
көтерме және бөлшек сауданы біріктіретін салааралық интеграция қажет. Бұл
АӨК-нің қалыптасу тиімділігін арттырады.
Екінші кезеңде ауыл шаруашылық өнімдерін сырттан әкелу мен сыртқа
шығару бойынша аймақаралық байланыстарды дамыту қажет. Бұл кезеңнің мақсаты
республика тұрғындарының қажеттілігін минимальды шығындармен жоғары сапалы
тамақ өнімдерімен толық қанағаттандыру. Бұл кезеңде екі негізгі міндет
шешілуі тиіс:
1. Азық-түлік қауіпсіздігі шегінің нормативті мәніне дейін нарықты
тамақ өнімдерімен толықтыру;
2. Өнімді өндіру мен сату мәселелері бойынша аймақтар арасындағы
экономикалық қатынастардың тиімді жүйесін қалыптастыру.
Бұл міндеттерді орындау үшін мамандандырылған шикізат аймақтарын
қалыптастыру, тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарын жеткілікті мөлшерде
шикізатпен қамтамасыз ету, кәсіпорындардың өндірістік қуаттылығын тиімді
пайдалану қажет.
Үшінші кезеңнің мақсаты бәсекелік қабілетті, импорталмастырушы тағам
өнімдерінің өндірісін ұйымдастыру болып табылады. Бұл мақсатқа қол жеткізу
үшін келесі міндеттер орындалуы тиіс:
- кәсіпорындардың инновациялық белсенділігі мен өндірісті
инвестициялаудың жоғарғы деңгейіне қол жеткізу және осының
негізінде мал және егін шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу
технологиясын жетілдіру;
- тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарында прогрессивті, ресурссақтаушы
технологияны ендірумен қазіргі заманғы жоғарғы тиімді өндірістік
инфрақұрылымды құру;
- стандарт талаптарына сәйкес тамақ өнімдері сапасының жоғарғы
деңгейін қамтамасыз ету;
- тамақ өнімдері нарығының отандық тауарлармен толығуын арттыру;
- бәсекелік қабілетті отандық тамақ өнімдері өндірісін экономикалық
ынталандырудың тиімді жүйесін құру;
- тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарымен менджмент пен маркетингтің
қазіргі заманғы тәсілдерінің қолданылуы;
- тамақ өнімдерінің ішкі нарығын қорғау.
2.3.Агроөнеркәсіп өндірісінде маркетингті зерттеуді ұйымдастыру
ерекшеліктері және маркетингтің инфрақұрылымы.
Маркетинг жүйесінде маркетингтік зерттеудің орны бөлек. Өзінің
маркетингтік мақсаттарына жету үшін фирма міндетті түрде маркетингтік
зерттеулерді өткізу қажет деген ірі американдық компанияның маркетинг
бойынша басқарушы бір жылда 3-4 маркетингтік зерттеулер өткізуін
ұйымдастырады. Маркетингтік зерттеулер коммерциялық емес ұйымдар да болуы
мүмкін.
Маркетингтік зерттеулерді ұйымдастыратын басқарушы тиісті ақпаратты
алу үшін олардың ерекшеліктерін жақсы білу керек. Керісінше жағдайда
зерттеу тиісті нәтижелерді бермеуі мүмкін. Сонымен қатар басқарушы жоғары
квалификациялық зерттеушілерге тапсырыс теруі мүмкін. Олар дайындаған
ақпарат басқарушыға дұрыс шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді. Осыған
қоса басқарушы маркетингтік зерттеу өткізудің технологиясын білу қажет
[13].
Маркетингтік зерттеу процесі 5 кезеңдерден тұрады:
1. Проблемаларды анықтау және зерттеудің мақсаттарын қою.
2. Ақпарат көздерін таңдау
3. Ақпаратты жинау
4. Жиналған ақпаратты талдау
5. Алынған нәтижелерді ұсыну.
Бірінші кезеңде маркетинг бойынша басқарушы мен зерттеуші проблеманы
нақты анықтап, зерттеудің мақсаттарын қою керек. Нарықты бірнеше
көрсеткіштер бойынша зерттеуге болады. Солардың ішінен фирманың алдында
тұратын және шешім қабылдауға талап ететін проблемаға тікелей қатысы бар
көрсеткіштерді таңдау қажет. Проблеманы нақты анықтау салдарынан фирмада
тиімсіз шығындар пайда болуы мүмкін. Проблеманы анықтағаннан кейін
басқарушы зерттеудің мақсаттарын өңдеу керек. Мақсаттардың үш түрі бар:
- ізденіс мақсаттары, яғни проблеманы анықтап, белгілі гипотезаны өңдеуге
мүмкіндік беретін алғашқы ақпараттар жинауды көздейтін мақсаттар;
- сипаттау мақсаттары, яғни белгілі құбылыстарды сипаттауға бағытталған
мақсаттар;
- Эксперименталды мақсаттар, яғни белгілі байланыс жөнінде гипотезаны
тексеруді көздейтін мақсаттар.
Екінші кезеңде қажетті ақпараттың түрін анықтап, оны жинақтаудың
тиімді жолын табу керек. Зерттеуші алғашқы және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ----------------------------------- ---------------------------------
------------------3
1-БӨЛІМ. АГРОБИЗНЕСТЕГІ МАРКЕТИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ----------------------------------- -----------------5
1. Агробизнестегі маркетингтің мәні, қызметі және принциптері ------------6
2. Маркетингтің әлемдік тәжірибедегі алатын орны мен дамуы-------------11
2-БӨЛІМ. АГРОМАРКЕТИНГ ПРИНЦИПТЕРІНДЕ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ОНДІРІСІНІҢ
ТИІМДІЛІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ----------------------------------- ---
----------------------------------1 7
2.1 Қазақстандағы агробизнестің қазіргі жағдайы және маркетинг жүйесін
қалыптастырудың алғышарттары ----------------------------------- ------------
-----17
2.2. Агробизнестегі маркетингтің институционалды жүйесін дамыту
проблемалары ----------------------------------- ----------------------------
----------------20
2.3. Агроөнеркәсіп өндірісінде маркетингті зерттеуді ұйымдастыру
ерекшеліктері және маркетингтің инфрақұрылымы ----------------------------
25
3-БӨЛІМ. АГРОБИЗНЕС ЖҮЙЕСІНДЕ АЗЫҚ-ТҮЛІК МАРКЕТИНГІН ДАМЫТУДЫҢ ЖОЛДАРЫ МЕН
ПЕРСПЕКТИВАСЫ ------------------------30
3.1 Аграрлық сферадағы маркетингті ақпараттық қамтамасыз ету --------30
3.2 Агромаркетингтің ұйымдастыру және басқару формаларын
жетілдіру ----------------------------------- -------------------------------
--------------------35
3.3 Агробизнестің тиімділігін арттырудың маркетингтік шаралары -------41
ҚОРЫТЫНДЫ----------------------------------- -------------------------------
48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР----------------------------------- -------51
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі кезде нарықтық экономика
жағдайында субьектілердің жұмыс атқаруы нарықты терең талдау арқылы нарықты
жаулап алуды көздейді. Бұл маркетинг қызметі арқылы жүзеге асады.
Маркетингтің негізгі мәні де осы, яғни нарықта сатуға болатын тауарлар
өндіру, тұтынушының қажеттіліктерін қанағаттандыратын тауарлар өндіру.
Маркетингті басқару, талдау, жоспарлау, бақылау, тұтынушылардың сұранысын
зерттеу белгілі бір деңгейде табысқа жеткізетін маркетингтің маңыздылығын
анықтайды. Қазақстан нарықтық реформалардың даму кезеңіне аяқ басты.
Елімізде нарықтық бағдарламаларды жүзеге асыруда ауыл экономикасына ерекше
роль беріледі. Қазақстанның қазіргі заманғы аграрлық нарығы тепе-
теңсіздікпен, отандық өнім сапасының төмен және бағалардың жоғарлылығымен,
ауыл шаруашылық өндірісі, өнім өңдеу және көтерме сауда саласында бәсекенің
жоқтығымен сипатталады. Мұндағы аграрлық секторды реформалаудың негізгі
мақсаты ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігін көтеру, оның көлемін
ұлғайту, өнім сапасын жақсарту және оның өзіндік құнын әлемдік нарықтағы
бәсекеге қабілетті деңгейге дейін төмендету, халықты азық-түлік өнімімен,
өнеркәсіпті шикізатпен толық қанағаттандыру болып отыр. Соңғы жылдары ауыл
шаруашылығында алға жылжу байқалады, бірақ 2000 жылға дейін салада өндіріс
көлемі құлдырап, егістік, мал саны қысқарып, ауылдың техникалық базасы
дамымай қалды, өнімді сату жүйесі де өз шешімін таппай отыр. Осы жағдайда
ауыл шаруашылық кәсіпорындарының даму тактикасы мен стратегиясын анықтауға,
нарық шарттарында кәсіпорындардың бәсекелестік позицияларын тиімді
қолдануға ықпал ететін маркетингтің ролі ерекше.
Сондықтан да бұл мәселе экономиканың қазіргі даму сатысында терең
зерттеуді талап етеді.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Бұл мәселелер бойынша зерттеу жұмыстары
көптеген ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан. Атап айтсақ,
В.В.Григорук, Т.Есіркепов, О.Есқараев, Х.Ертазин, Р.Каренов Ғ.Қалиев,
Ж.Қорғасбаев, Р.Куватов, А.Сатыбалдин, М.Сигарев сынды ғалымдардың
еңбектері арналған. Алайда аталған тақырып дербес зерттеу объектісі ретінде
әлі де өз дәрежесінде зерттеуді талап етеді. Жұмыстың өзектілігі
кәсіпорында маркетинг жүйесін қалыптастыру мен дамыту проблемалары мен
оларды шешудің жолдарын қарастыру дипломдық жұмыстың тақырыбын таңдау және
мақсаты мен міндеттерін айқындауды алдын-ала анықтады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: маркетингтің теориялық аспектілері
мен ауыл шаруашылық кәсіпорындарында маркетингтік қызметті талдаудың
негізінде оны дамытудың тиімді жолдарын зерттеу, анықтау.
Қойылған мақсатқа сәйкес келесі міндеттерді шешуге талпыныс жасалды:
• маркетингтің мәнін, қызметтерін, қызмет ету принциптерін айқындау;
• агробизнестің ерекшеліктері мен әлемдік тәжірибедегі ролін көрсету ;
• маркетингтік инфрақұрылымды дамыту мәселелерін қарастыру;
• агромаркетингтің тиімділігін арттыру жолдарын зерттеу.
• маркетингтік қызметті ұйымдастару мәселелерін қарастыру.
Ғылыми зерттеудің пәні мен обьектісі: агробизнестің тиімділігін
арттыруға бағытталған шаруашылық жүргізуші субьектілердің маркетингтік
қызметімен байланысты мәселелердің жиынтығы болып табылады. Зерттеу
обьектісі маркетингтік қызметті басқарушы субьектілер болып табылады.
Ғылыми зерттеудің методологиясы: зерттеудің теориялық-методологиялық
негізі ретінде заңды актілер, Қазақстан республикасы Президентінің
жарлықтары, Үкімет қаулылары, елдің агроөнеркәсіп кешенінің нұсқау
материалдары, қазақстандық және шетелдік авторлардың зерттелініп отырған
мәселе бойынша ғылыми әдебиеттері мен агробизнестің қалыптасуы мен әрекет
етуінің негізін қалаушы принциптері алынған. Зерттеу барысында Статистика
және талдау жөннідегі Қазақстан республикасы Агенттігі, ҚР ауыл шаруапшылық
министрлігінің және интернет желісінен алынған мәліметтері пайдаланылды.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден,
үш негізгі тараудан, қорытынды мен ұсыныстардан тұрады. 1 кесте және 5
сурет тіркелген. Қолданылған әдебиеттер тізімі 25 атауды қамтиды.
Бірінші тарауда маркетингтің ерекшеліктері мен қызметтері, әлемдік
тәжірибедегі қалыптасуы мен дамуы қарастырған.
Екінші тарауда агромаркетингті ұйымдастыру ерекшеліктері, маркетинг
инфрақұрылымын дамыту проблемалары талданған.
Үшінші тарауда ауыл шаруашылық кәсіпорындарының тиімділігін
арттырудың перспективасы ретінде ауыл шаруашылығындағы маркетинг жүйесін
дамыту мәселелері зерттелген.
1. АГРОБИЗНЕСТЕГІ МАРКЕТИНГТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Агробизнестегі маркетингтің мәні, қызметі және принциптері.
Маркетинг сөзі ағылшын тілінен аударғанда нарықты жаулап алу
дегенді білдіреді. Ол ең алғаш рет 30-шы жылдары экономикалық дағдарыс
жағдайында өнімді сату мәселесі мен тұспа-тұс келген фермерлер арасында
пайда болды. Экономикалық дағдарыс тауарлы бағдардан сату сату бағдарына
өтуге итермелейді, одан әрі басқа факторлардың ықпалы мен нарықтық
бағдарға, ал ақпараттық ара-маркетингтік басқаруға немесе маркетинг арқылы
басқаруға итермелейді [1].
Маркетинг мақсаты тұтынушының талабын нақты өнім түрі бойынша
көрсететін тұтынушылық сұранысты талдаудан басталады. Өндіріс аяқталғаннан
кейін тауарды тұтынушы оны оңай сатып алатындай нарыққа орнластыру қажет.
Демек, маркетинг – айырбас арқылы қажеттілік пен мүддені қанағаттандыруға
бағытталған іс-әрекеттің түрі.
Егер кәсіпорын маркетингтік қызметпен айналысатын болса, ол өзі үшін
табысты болатын сатып алушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға
тырысады. Бұл кәсіпорын тек өнімді дайындауға көңіл бөлген жағдайда
өндіріс процесіне бағдарлануға тікелей қарама-қарсы.
Схемалық түрде өндірістікжәне нарықтық ыңғайласу ерекшеліктері 1-
кестеде көрсетілген.
Кесте -1
Өндірістік және Нарықтық ойлау арасындағы айырмашылық
"Өндірістік" "Нарықтық"
бағдар
Тауарлар, өнімдер Тұтынушылар, нарық сегменттері
құралдар
сату, тауар нарығында алға жылжу Жүйеленген маркетингтік қызмет,
іс-әрекет стратегиясын жасау
мақсаты
Сату көлемін ұлғайту жолымен пайда алуТұтынушылардың сұранысын
қанағаттандыру жолымен пайда алу
Егер кәсіпорын шаруашылық (басқарушылық) шешімдерін маркетинг арқылы
қабылдайтын болса, ол негізінен нарық қажеттілігі мен мүддесін ескере
отырып өз қызметінің стратегиясын жасайды. Бүл маркетинг барлық қызмет
сферасын : өткізу баға белгілеу, қаржы, кадр саясаты, өндірісті
ұйымдастыру, жоспарлау, персоналды басқару жүйесі, технология саласындағы
ғылыми зерттеулер қамтитындығын білдіреді. Ол өткізу нарықтары үшін
бәсекелік күрес формасын көрсетеді [2].
Маркетинг – бұл нарық пен оның конъюктурасын кешенді зерттеуі,
тұтынушылардың нақты талаптарын анықтауға бағытталған кәсіпорынның ғылыми
техникалық және өндірістік өткізу қызметін басқару концепциясы.
Маркетинг қызметінің екі негізгі аспектісі бар. Бұл нарықтық зерттеулер
және маркетинг стратегиясын жүзеге асыру. Бұл екеуіде бірмезгілде жүзеге
асырылады. Басқаша айтқанда кәсіпорын зерттеулер негізінде қабылданған
стратегияны жүргізеді және бірмезгілде балама варианттар негізінде жаңа
шешімдер іздеу мақсатымен нарықтық зерттеулер жүргізуді жалғастырады.
Шаруашылық жүргізу тәжірибесінде маркетинг принциптері мен тәсілдері
негізінде өндірістік өткізу қызметін ұйымдастыруды жалпыға ортақ формуласы
жоқ. Барлығы өндірілген өнімнің ерекшелігіне, оның белгіленуімен өткізу
нарықтарына тәуелді, сондықтанда барлық тауарлар мен қызметтер тобы бойынша
өндіріс пен өткізуді басқарудың стандартты шарты бола алмайды.
Маркетингтік бағдар әрбір жұмысшыдан қызметі мен мамандығынан тәуелсіз
жұмысты нарық талаптарымен салыстыруды талап етеді. Мәні бойынша бұл,
нарықтық ойлау болып табылады, бұл кезде маркетинг мақсатты бағдар мен
өндіріс пен өткізудің барлық звенолар әрекетінің кешенділігін жүзеге
асыруға мүмкіндік береді. Кешенділік жекелеген маркетингтік іс-әрекеттер
(нарықты талдау, тауарды зерттеу, бағаны анықтау, өткізу, желілерін
ұйымдастыру, жарнама қызметі, болжау және т.б)
Маркетингтің барлық функциясын екі критерий бойынша жіктеуге болады:
мазмұны және ықпал ету обьектісі бойынша. Алғашқысын жалпы, ал соңғысын
нақты деп атауға болады. Маркетингтің жалпы функциясы – бұл басқару,
ұйымдастыру, жоспарлау, болжау, талдау, бағалау, есеп жэәне бақылау, ал
нақты функциясы – нарықты зерттеу, тұтынушы мен оның сұранысын анықтау,
қоршаған ортаны талдау, тауар саясатын жүргізу, тауардың өмірлік циклін
қолдау, баға белгілеу және баға саясаты, тауар қозғалысы және өнімді
өткізу, сұранысты қалыптастыру және өнімді өткізуді ынталандыру,
коммерциялық қызмет, сыртқы экономикалық маркетингтік қызмет, есеп-қаржылық
қызмет, маркетингті басқару [3].
Маркетингтік қызмет процесінде жалпы және нақты функциялар өзара
байланысты. Кез-келген нақты функцияны жүзеге асырғанда жалпы функциялар
орындалады. Сондықтан да жалпы функцияларды білу өте маңызды. Басқару
берілген бағыттағы маркетинг жүйесінің іс-әрекетін қолдау бойынша қызмет
түрі. Ұйымдастыру маркетинг қызметінің жұмысының бүтіндігін, бірлігін,
реттілігін қамтамасыз етеді.Жоспарлау мақсатты бағдарламаны анықтайды.
Аталған функцияның құрамдас бөлігі болып болжау, бағдарламалау, жобалау
табылады. Әсіресе модельдеу кең қолданылады. Жоспарлау процесінде
жоспарлаудың ғылымдылығы, бірлігі, жүйелілігі қамтамасыз етіледі. Талдау –
бұл ақпаратты жинау, өңдеу, жүйелеу және зерттеу, берілген бағдарламадан
ауытқуын анықтау, олардың себептерін анықтау, осы ауытқуларды жою жолдары
мен мүмкіндіктерін айқындау, қалыптасқан жағдайдағы маркетингтік қызметтің
тиімділігі мен сапасын жоғарылату жолдарын белгілеу. Бағалау алдыңғы
орындалған функциялардың орындалу қорытындысын шығарады, маркетингтік
қызмет бағытының дұрыс таңдалғанын анықтауға мүмкіндік береді. Есеп және
бақылау – бұл тұрақты функция. Ол маркетингтің нақты процесін бақылау
үшін қажет. Бақылау тұрақты, уақытылы және тиімді болуы қажет.
Маркетингтік қызмет тиімді бола алады, егер онымен басқару
аппаратының барлық жұмысшылары айналысып, өндіріс сферасының барлық
жұмысшылары ықпал ететін болса. Бірмезгілде басқару аппаратының
мамандарымен маркетингтік қызметті өндіріс сферасының жұмысшылары да жүзеге
асырады: қажетті сападағы, белгіленген ассортименттегі өнім өндіреді және
тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыру үшін алғышарттар құрады.
Нарық негізгі екі міндет шешілетін арена болып табылады:
1) маркетингтің таза техникалық қызметтерін орындау, яғни өнімнің ауыл
шаруашылық өндірушіден соңғы тұтынушыға дейін қозғалысы,
2) тауарды сатып алу тиімділігі мен оны сатып алуға кететін шығындар
жөнінде бағалық сигналдармен өндірушілер мен сатып алушылардың
айырбасы.
Осы екі міндетке сәйкес маркетингтің тиімділігі анықталады. Кез-келген
қызмет секілді маркетингтің тиімділігі - нәтиже мен шығынның құндық
салыстырылуы. Маркетингтің нәтижесі сатып алушымен алынған тауарды
бағалауы, ал шығындар тауар қозғалысының бүкіл ағымындағы шығындармен
анықталады. Кез-келген техникалық жетілдіру өнім бірлігіне маркетингке
кететін шығындардың қысқаруына алып келеді, бұл тұтынушы үшін өнім
пайдалылығы қысқарғанша мүмкін болады. Бірақ өнімнің пайдалылығы тұтынушы
үшін сандық бағалауға келмейтіндіктен, әдетте маркетингтің техникалық және
бағалық тиімділігі жөнінде айтылады.
Маркетингтің техникалық тиімділігі өнім бірлігіне маркетингтің
физикалық қызметіне кететін шығын деңгейін көрсетеді. Шығынның қысқаруына
алып келетін технологиядағы кез-келген өзгерістер маркетингтің бүкіл
процесінде өнім бірлігіне есептегенде құндық көрініспен бағалануы мүмкін.
Маркетингтің бағалық тиімділігі бағалардың тұтынушылық сұраныста
қаншалықты тез және дәл сезінетінін және нарықтық каналдар бойынша кері
қарай өндірушілерге келіп түсетіндігін көрсетеді. Бағалық тиімділік
нарықтық инфрақұрылымның, нарықтық ақпарат жүйесінің даму деңгейімен және
нарықтық бәсекенің жетілуімен анықталады.
Нарық бәсекелі болған жағдайда тиімді болады. Нарықтың көрінбейтін
қолы онда сатушылар мен сатып алушылардың жеткілікті саны болған кезде
ғана қоғамдық тұрмыс жағдайды көтереді. Екі сатушы немесе екі тұтынушының
өзі бір-біріне күшті бәсекелес бола алады. Ал олардың көп саны нарықтағы
бәсекенің кепілі. Сондықтан маркетингтегі бәсеке мәселесі әрқашан аралық
звеноға, яғни өндіруші мен соңғы тұтынушы арасындағыларға қатысты болады
[4].
Өндіруші әрқашан өз өніміне максимальды баға қоюға мүдделі. Сондықтан
оның алдында өз өнімін кімге сату керек деген мәселе тұрады. Өнімнің
нарығында әрекет ететін агенттер қаншалықты көп болған сайын және бәсеке
деңгейі жоғары болған сайын соншылықты өнімді өткізу шартына қатысты
ақпарат ағыны көп болады да сату каналдарын таңдау оңай болады. Бұл
тұрғыда өнімді сату каналдарын таңдау шекарасын анықтау – ауыл шаруашылық
өнімдеріне бәсекелік баға қалыптастыруды анықтаудағы алғашқы қадамдардың
бірі. Осындай ұқсас жағдай маркетингтік процестің екінші соңында да
қалыптасады. Жеке тұтынушы өнімнің бағасына ықпал ете алмайды. Бірақ егер
нарықта көптеген бөлшек сатушылар болатын болса, онда сатып алушыда өнімді
сатып алу орнын таңдау мүмкіндігі болады. Таңдау мүмкіндігі нарықтағы
бағаның төмендеуіне алып келеді.
Жоғары бәсекелі нарық жағдайында нарықтық ақпарат нарықтың барлық
агенттеріне жетеді, баға тиімді деңгейде белгіленеді. Мұндай баға
тұтынушыға өнімге кеткен шығындардың қандай екендігін, ал сатушыға тұтынушы
өндірілген өнім үшін қанша ақша төлеуге дайын екендігін көрсетеді.
Нәтижесінде қоғамдық ресурстар экономикада тиімді бөлінеді, яғни өндіріске
соңғы тұтынушымен талап етілген шығын жұмсалады. Алайда мұндай баға
эндогенді, яғни экономикалық жүйенің ішінде қалыптасады. Нақты өмірде тепе-
теңдікті бұзатын сыртқы, экзогенді факторлар ықпал етуі мүмкін. Нәтижесінде
қоғамдағы ресурстарды рационалды бөлуге мемлекеттің араласу қажеттілігі
туындайды.
Маркетингті бірнеше аспектіде зерттеуге болады: маркетингтің
функциясын, оның институционалды сипаттамаларын, сондай-ақ нарық құрылымын
зерттеуге болады. Маркетингтің функционалды аспектісіне, яғни өнімнің
өндірістен соңғы тұтынушыға дейінгі қозғалысы жүзеге асатын қызмет
түрлеріне тоқталайық.
Әдетте маркетингтің келесі функциялары ажыратылады:
▪ айырбас – сатып алу-сату;
▪ физикалық өңдеу – қайта өңдеу, сақтау, тасымалдау;
▪ тауардың қозғалысына ықпал ету – стандарттау, қаржыландыру, тәуекелді
сақтандыру, ақпарат [5].
Айырбас функциясы маркетингтің бүкіл ағымында орындалады. Сату
функциясына сондай-ақ орау, таура белгісін жапсыру, нарыққа қозғалыс және
жарнама қосылады. Сатып алу функциясы жеткізілетін өнімнің белгілі бір
орынға шоғырлануын және оның жөнелтуге дайындығын көздейді. Физикалық
тасымалдау функциясы өнімнің бастапқы пайдалылығына жаңа форма, тұтынушының
уақыты мен орнын қосады. Стандарттау өнім сапасының категориясы мен
критерийлерін белгілеуді көздейді. Бұл сатып алушыларға өнімді қосымша жеке
бақылаусыз не сатып алатындығын дәл білуге мүмкіндік береді. Стандарттау
келісім жасауды жеңілдетеді, өйткені тұтынушы әркез тауарды сатып алуда
оны тексермейді. Стандарттар биржалық сауданы, оның ішінде фьючерстік
сауданы мүмкін етеді. Олар әдетте арнайы мемлекеттік органдармен
белгіленеді және бақыланады, өндірістің, қайта өңдеудің, сақтаудың,
тасымалдау мен өнімді сатудың барлық стадиясында әрекет етеді.
Маркетинг несиесіз мүмкін емес, өйткені өнімді сатып алу сәті мен оны
одан әрі қайта сату уақыты сәйкес келмейді. Несие ақшалай формада немесе
төлемді кейінге қалдыра отырып, тұтынушыға тауарды жөнелту түрінде беріле
алады. Өнімнің иесі оны физикалық сақтау немесе нарықтық конъюктураның
өзгеруімен байланысты барлық тәуекелді мойнына алады. Азық-түлік тауарлары
едәуір деңгейде тез бұзылатын өнім болып табылады, физикалық бұзылу
тәуекелі өте жоғары. Сондықтан ауыл шаруашылық маркетингінің маңызды
функциясы сақтандыру жүйесі болып табылады. Бағалық ауытқулардан
сақтандыру механизмі фьючерстік және опциондық сауда, хеджирлеумен
байланысты.
Бағалық ақпарат жүйесі нарықтық ақпаратты жинау, өңдеу, таратудан
тұрады. Маркетингтің институционалды аспектісін үйрену өнімнің егістік
алаңынан тұтынушыға дейінгі қозғалысын жүзеге асыратын институттарды
қарастыруды көздейді. Мұнда оларды қызмет типі бойынша топтастырамыз:
1) сауда делдалдары;
2) делдал-агенттер;
3) делдал-спекулянттар;
4) маркетингке ықпал ететін ұйымдар (сауда ассоциациялары, ақпараттық
агенттіктер);
5) өнімді қайта өңдеушілер.
Нарық құрылымын талдау нарықтық бәсекені зерттеу, нарық
қатысушыларныың саны мен табиғатын зерттеу, сондай-ақ нарыққа кіру мен
шығудағы кедергілерді анықтаудан тұрады. Нарық құрылымы мен оның
бәсекелестігін талдау үшін әдетте нарықтық және азық-түліктік байланыс
тәсілін қолданады. Нарықтық байланыс өнімнің өндірушіден тұтынушыға
дейінгі қозғалыс схемасын көрсетеді. Байланыс жүйесіндегі әрбір субъектіге
келетін өнімнің үлесі мен көлемін бағалау маркетингтің құрылымын
анықтайды, яғни фермен қанша өнім өндірді, қаншасы тікелей сатып алушыға
жөнелтілді, дайындаушы-делдалдардың саны қанша, өнімді қайта өңдеу
процесіне қанша өңдеуші қатысты, олардың үлесі қандай екендігін көрсетеді.
Сонымен, маркетингтің жалпы мағынасы – қызмет пен тауарларға қатысты
тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыру және жоспарлау, сондай-ақ болжам
жасаудың мақсатты түрдегі іс-әрекеті. Бұл нарық коньюктурасын анықтау,
өндіріс жүйесінде жүргізілген саясат және өнімді сату мен баға белгілеу
негізінде құрылады. Маркетингтік жоспарлау, талдау және ұйымдастыру
маркетингтік қызметтің негізгі түрлері болып табылады.
Маркетинг жүйесі барлық шаруашылық процестің маңызды бөлігі ретінде
экономикалық механизмнің анықталған өлшемі бола алады. Маркетингтің негізгі
принциптері өндіру, сату мен тұтынушы қажеттілігін анықтау. Ол тауарға
сұранысты, баға белгілеу, өңдеу, дайындау, қайта өңдеу және
кәсіпорындардағы тауарларды орау, жарнама жасау, шетел серіктестіктерін
талдау сияқты қарым-қатынастар жасайды.
Қорытындылай маркетинг халық шаруашылығы кешенінің басқа сфераларына
қарағанда әлдеқайда күрделі және сан қырлы болып келеді. Осыған
байланысты төмендегі тарауда аграрлық сектордағы маркетингтің әлемдік
тәжірибедегі орны мен даму жөніндегі мәселе қарастырылады.
1.2. Маркетингтің әлемдік тәжірибедегі алатын орны мен дамуы.
Барлық дамыған елдерде агромаркетинг ұлттық және әлемдік нарықта
бәсекелестік пен күрес құралы ретінде қолданылуда. Агромаркетинг барлық
тауарлардың сұранысы мен қажеттілігінен бастап оның барлық сатыларын
талдайды. Қазіргі таңдағы маркетинг саласы агробизнес жүйесінің
философиясы. Бұл ауыл шаруашылық кәсіпорындарының өзіндік деңгейде
нарықтың тиімділігін арттыру негізінде қолданылады.
Маркетинг жүйесі ауыл шаруашылығын қалыптастырып, дамытуда табиғи
қажеттілік ретінде пайда болды. Маркетингтік зерттеулер тек жаңа ауыл
шаруашылығын қалыптастыруда ғана емес, сондай-ақ республикалық, облыстық,
аудандық органдардағы мемлекеттік және шаруашылық басқару жүйесінде
қажеттілігі бар. Әрбір тауарларға маркетингтік бағдарлама қалыптастыру
жұмысы мынадай бағытта жүргізіледі:
1. Тауар өндірісінің көлемін табиғи және баға арқылы жоспарлау
2. Нарық өтімділігін анықтау және жаңа бағыт іздеу
3. Өндірістегі шығындарды, әрбір табысты тауардың көлемі мен бағасын
салыстыру арқылы талдау жасау.
Қазақстан республикасында маркетингтік қызметтерді ұйымдастыру қазіргі
таңда қарқынды даму үстінде. Жоғарыда аталған маркетингтік бағыттарды
қолдану арқылы жүргізудің біз үшін тиімділігі бар. Маркетингтік арналар
бойынша тауарлардың жүру процесі, әдетте сату және сатып алу негізінде
олардың меншік иелерінің бірнеше рет өзгеріп отыруымен ерекшеленеді.
Нарықтық қатынастарды дамытудың ұзақ жылдары ішінде баға белгілеудің
бірнеше тәсілдері пайда болады [6]. Олардың әрқайсысы өз жетістіктері мен
кемшіл тұтастары бар. Сондықтан да олар нарық, экономика және маркетингтің
даму деңгейін жағдайларға байланысты қолданылады. Нарықта баға
анықталмайды және қалыптаспайды. Бұл процесс көптеген тұтынушылар, қайта
өндірушілер, көтерме сатып алушылар т.б қатысу арқылы жасалады. Олар
тауардың санын және бағасын тәуелсіз сату және сатып алудан тәуелсіз
анықтайды. Осының салдарынан қалыптасқан нарықтық баға мынадай деңгейге
сәйкес келеді: әрбір өндіруші белгілі тауарды сондай көлемде алуға тиіс.
Жоғарыда аталған баға белгілеудің бірнеше тәсілдері, нарықтық жағдайда
қолданудың тиімді түрі болып келеді. Олар мыналар:
1. Ашық сауда - ол сатушы мен сатып алушы арасында тікелей араласу арқылы
жүзеге асырылады. Бұл жерде баға тікелей сұраныс пен ұсыныстың
қақтығысуы негізінде еркін бәсекелестік жағдайында белгіленеді. Егер
сатушылардың арасында немесе сатып алушылардың арасындағы құпия сауда
саттық пен келісім болмаса, сауда бәсекелестігі мәнді болып,
белгіленетін баға екі жаққа бірдей болып табылады.
2. Келісім шарттық тәсілі – ол нақты сатушы мен сатып алушы арасында
контракт жасау жағдайында қолданылады. Делдалдың сондай-ақ, екі
жақтан да бәсекелестік болмаған кезінде нақты тауар өндірушінің
өндіріс шығынын есеп немесе өндірістің орташа жағдайында өндірілген
аталмыш өнімді сатудың орташа бағасына негізделе отырып, баға
белгілеудің қажеттілігі туады. Мұндай баға белгілеудің дәстүрлі
үлгісі тікелей өңдеу кәсіп орындарында тез бұзылатын өнімдерді
(көкөніс және жемістер, сүт және басқалары) сату кезінде
пайдаланылады.
3. Әкімшілдік немесе прейскуранттық тәсілі – бұл әдісті, сондай ақ, ірі
элеваторлар немесе тамақ фирмалары, әсіресе аталмыш өнім сатып
алушыдлардың арсында өзінің сапалық қасиеті бойынша кеңірек танымал
болған жағдайда көп қолданылады. Азық-түлікті бөлшектеп сатуда баға
белгілеудің прейскуранттық әдісі бірқатар дамыған елдерде өнімдердің
кең ассортиментіне белгіленеді.
4. Рыноктык жарғылар мен келісімдердің негізінде баға белгілеу тәсілі –
ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілер мен дайындаушыларға өнім
сатудың көлемі оның бағасы және басқа параметрлері бойынша
белгілі бір міндеттеме қабылдауды ұсынады. Олардың арасындағы
айырмашылық: рыноктык келісім тек оларға қатысушылардың басым
көпшілігінен белгілі бір заң арқылы қабылданатын рыноктік жарғы
аталмыш аймақтың барлық нарығындағы барлық сатушылардың орындалуы
үшін міндетті. Келісім де, жарғы да тіркелуден өтіп , мемлекеттік
өкімет ұйымдары бекітуі тиіс. Сонымен қатар астық, мал, жұмыртқа
сияқты ауыл шаруашылығы өнімдерінің маңызы түрлері бойынша жарғы
келісім құруға рұқсат етілмейді.
5. Өсімдік шаруашылығы мен айналысатын өндірушілер келесі жылы
өндірілетін өнімнің егістік науқанында нақты тауарға сұраныс болжамы
мақсатында фьючерлік нарықтағы биржалық бағаларды қолданылады.
Нарықтық бағаны қалыптастырудың қазіргі таңдағы механизмі ретінде
ауыл шаруашылығы өнімдері үшін фьючерлік нарықты талдау керек. Бұл
19.ғ тауар биржасының даму мақсатында АҚШ пайда болған. Қазіргі таңда
ауыл шаруашылығы туарларына баға қалыптастыруда фьючерлік нарық
басты роль ойнайды. Мысалы, Лондындық тауар биржасы, Чикаголық тауар
биржасы және басқарлары.Фьючерлік рынок - бұл фьючерлік келісім
шарттар арқылы сауда жасайтын нарық түрі.
Фьючерлік келісім шарт сападағы тауарды анықталған уақытпен орынға
жеткізуі көрсетілген (кейбір) құжат болып есептелінеді. Мысалы, қаңтар
айындағы ірі қара малдарды жеткізу келісім – шартының орындалу мерзімі.
Әрбір биржаның өзіндік стандарты бар. Баға осы стандарт негізінде
есептеліп белгіленеді. Фермерлер мен фермерлік өнімді сатып алушылар
фьючерлік нарықты брокерлер арқылы жүргізіледі. Фьючерлік нарық барлық
тауарлардың нарықтық бағасын анықтайды. Фьючерлік рыноктың (нарықтың)
негізгі өнімдері: жүгері, бидай, өсімдік майы, шошқа еті, ірі қара мал,
соя жатады. Олар нақты өндіріс пен сауданың көлемін 10-15-ке көтереді.
Фьючерлік нарықтық биржалық бағасы нарыққа қанша өнім түсетіндігін (жаңа
егіс жиыны және келесі жылға сақтау мерзімі) және оның өңдеу мен
экспорттау қажеттілігін бағалайды. Бұл өнеркәсіптік, мал шаруашылығы және
азық-түлік саласында жүргізіледі. Ауыл шаруашылығы өнім өндірушілерін
нарықтағы нақты баға тауарға болжам арқылы жасайды және қанша тауар өндіру
керектігін жоспарлай отырып, осы уақыт ішіндегі тұтынушылардың сатып алу
көлемін анықтайды [7].
Сатушы мен сатып алушы арасында нақты тауарға жасалған болжамды бағаны
келесі сатып алу келісім шарты негізінде қолданылады. Бірақ нарықтық
бағалардың сұраныстық жоғарылауы мен төмендеуі кезеңінде мемлекеттің
экономикалық саясатына, инфляция деңгейіне ішкі сауда-саттық жағдайына,
алынатын өнім көлеміне, өнеркәсіпке және мал шаруашылығы салаларының
қажеттіліктеріне әсер етеді. Ауыл шаруашылығы өнім өндірушілердің өндіріс
тиімділігін арттыруда тауарды өткізу кезеңінде маркетингтік концепцияны
қолданады, өзіндік баға стратегиясын ұйымдастырыды. Шетелдік ғалымдар
бәсекелестікке, сұранысқа қатысты баға белгілеу методологиясын ұсынады
(Дж. Эванс.Б.Берман 1990)
1. Тауардың табыс бірлігімен өндіруге кеткен орташа шығынды 1 центнер
өнімнің сатылу бағасы анықтау – бұл методология жағымсыз тұрғыдан
көрсетілген, өйткені мұнда сұраныс көрсетілген.
2. Бағаны тұтынушы сұранысын анықтап белгілеу. Мұнда белгіленген тауарға
тұтынушының беретін ақшаның ең жоғарғы соммасы қалыптасып, осы арқылы
өндіріс ұстанымдары есептеледі.
3. Ұқсас тауарлар санын белгілеп, бәсекелестік шарттарын анықтау. Бұл
жағдайда бағаны тұтынушының сұранысына, тауарды тұтыну немесе ұсыну
мүмкіндігіне тауар өндіруші немесе сатушылардың тауарларының әртүрлігі
және өзгешеліктеріне нарық бағасынан жоғары немесе төмен белгіленуіне
бәсекелестің бір деңгейінде болуына байланысты көрсетілуі бұл үш
методология бір-бірімен тығыз байланысты.
Нарық коньюктурасы- жоспары экономикадағы баға белгілеу мемлекеттің
қатынаспауы арқылы тауар өндірушінің өз еркімен жүргізіледі. Ол сұраныс
және ұсыныс, құн заңдарымен байланысты. Қазіргі таңдағы нарық көп реттік
баға тән. Көптеген себептерге байланысты тауарға әртүрлі деңгейдегі баға
көрсетіледі [8].
Нарықтық жағдайға өту кезеңінде маркетингтің негізгі тәсілдерін талдау
агробизнестің философиясы ретінде қарастырлады. Осы арқылы агробизнес
жүйесіндегі маркетингтің азық-түлік рыногына әсерін қарастырамыз.
Жоғарыда атап өткендей, агробизнес жүйесіндегі маркетинг негізіне рыноктық
екі үлгісі - ауыл шаруашылығы шикізаты және азық-тұлік рыногі кіреді.
Олардың саны агроөнеркәсіп, оның ішінде, ең алдымен ауыл шаруашылығы
өндірісінің мәні және агробизнестің сферасындағы маркетингті жүзеге
асырудың экономикалық шарттармен анықталатын іс жүзіндегі маркетингтің
ерекшеліктерін айқындайды.
Нарықтың дамыған жағдайында ауыл шаруашылығы өндірушілерде бұрынғыға
қарағанда барынша кеңірек маркетинг арналарын таңдауға мүмкіндік туады.
Фермер өнімін өз бетінше сатуға немесе делдалдардың қызметін
пайдалануға, өз өнімін мемлекеттік, тауар биржаларына, өңдеу
кәсіпорындарына өткізуге немесе тіпті, көтерме не бөлшек сауда рыногіне
шығаруына мүмкіндік туады. Тиімді таңдаудың өлшеуші бағамен табыстың
деңгейі болып табылады. Әртүрлі өнім сату уақыттысына, оны жаппай
өндіру маусымына байланысты ауыл шаруашылығы өндірушісі өнімді өткізудің
барынша тиімді мерзімін анықтай біледі [9].
Тауар нарығын арттырудың тиімді жолдарының бірі - жарнамалық қызмет.
Жетекші фирма тауарларына деген сүранысты арттыруда жарнамалық қызметке
қаржыларын аямайды. Әлемдегі көп елдер экономикасы бүгінгі күні үлкен
қарқынды және қарама-қайшылықтарды, өзгерістерді бастан кешіріп жатыр.
Оған бағыт беруші екі күш айнымалысына жататындардың бірі – глобализация
(жаңғырту), яғни дүние жүзілік сауда және халықаралық еңбек бөлінісінен
шет қалмау. Егер мемлекет шет ел бәсекелестері үшін өз нарығы қақпасын
жауып алса, халық төменгі сападағы тауарға көп төлем жасайды. Егер
мемлекет өз шектеулерін шет ел компанияларынан алып тастаса, қатаң
бәсекелестікке кездесіп, одан ішкі фирмалар күйзеліске ұшырайды.
Қазіргі таңда нарыққа ықтималсыз тез өзгерістер тән. Осы
өзгерістерді оқу әдістерін іздеу – маркетинг ілімі зертеулері арқылы
жүреді. Нарықтағы сұраныс және ұсыныстың тепе-теңдігін реттеп, тұтынушының
қажеттігін толық қанағаттандыруды басты мақсат қылатын ілім ретінде
баршаға мәлім.
Қазіргі таңдағы капиталистік шарттарында әлеуметтік – экономикалық жоғарғы
орны бар. Шаруашылыққа кіру әдістері мен формаларын ұйымдастырудың жан-
жақты мемлекетте арттыруына әсерін тигізеді. Бірақ агроөнеркәсіптік
өндірістің негізгі саласы фермерлік шаруашылық болып қала береді.
Маркетингтік процестің барлығы ауыл шаруашылығы кәсіпорындарынан
бастау алады. Маркетинг фермерлердің өндірген өнімдерін қажет уақытта
қажетті жерде керекті формада тасымалдауға көмектеседі. Фермерлер өздері
өндіру, қайта өңдеуі, сақтауды және тұтынушыға жеткізуді атқарады.
Тауардың фермердегі соңғы тұтынушыға дейінгі айналымда, сондай ақ
тұтынушыдан өндірушіге дейінгі шынжырлы айналымда тұтынушы баға түріндегі
информация алады. Ет өндіретін өндірістік орындарына төменгі сатып алу
процессі жүреді,осыған байланысты етке көтерме баға төмендейді .
Фермалардан ірі қара мал сатып алатындар сатушылар бағаның сатылу деңгейін
төмендетуге мүмкін болады. Өзінің фермерлік шаруашылығын сақтап қалу үшін
ет өндірісін төмендетіп, мысалы шошқа өндірісін арттыруға бет алады.
Сондықтан, сұраныс бағасын арттыру маркетингтік процестің алдынғы қадамы
болып есептелінеді. Сұраныс, тұтынушының қажеттілігіне, сатып алушының
қалауына, тасымалдауға, басқа да тауардың ұсынысы мен көтерме бағасын және
басқада факторларға қатысты. Тұтыну тауарларына тұтынушының сұранысы, ауыл
шаруашылығы азық-түлігіне сәйкес тұтынушының сұранысы туында маркетингтік
деңгейде бірдей болады.
Ауыл шаруашылығы азық-түлігіне ұсыныс – алғашқы ұсыныс болып
табылады. Мұның барлығы фермалардың өндірілген шикізаттары негізінде
орналасады. Жоғарыда шет елдердегі маркетингтік қызмет пен оның азық-
түлік тауарларына сұраныс және ұсыныс өзгерушіліктеріне қатысты
мәліметтер жинақталады. Жинақталған мәліметтерді еліміздегі шаруашылық
дамуына қолдану арқылы аграрлық шаруашылықты дамытуға септігін тигізеді.
Қазақстан аграрлық секторын реформалау барысының ауыртпалығы ауылда және
қоғамда әлеуметтік тұрақтылықты қамтамамсыз ете алатын әлеуметтік
экономикалық қайта құрулардың жолдары мен түрлерін қарастыруға мәжбүр
етеді. Экономикалық реформаларды тереңдету жөніндегі заң актілерінде,
Республика Президентінің Жарлықтарында, өкімет қаулыларында ауыл
шаруашылығын тұрақтандыру, мемлекеттік қолдау және дамыту үшін шетел
инвестицияларын кеңінен тарату, аграрлық кешенді, кәсіпкерлікті, нарықтық
құрылымды қалыптастыру жөнінде кейбір шаралар белгіленген. Аграрлық
реформаны жүзеге асырудың бағыттары мен механизмдерін анықтау үшін
дамыған шетелдердің аграрлық реформалау тәжірибесін зерттеу мен қолданудың
ғылыми іс жүзіндегі маңызы зор.
Аграрлық реформаларды қайта құру мақсатында экономикалық және
әлеуметтік процестерді мемлекеттік реттеу қолданылады. Қазіргі
мемлекеттік реттеу жүйесі дамыған елдерде бірнеше онжылдықтар көлемінде
қалыптасты. Аграрлық секторды мемлекеттік реттеудің қайта жасалынған
халықтық және экономикалық негізде заңдар мен баға белгілеу, салық салу,
бюджеттік қаржыландыру жөніндегі нормативтік актілерде көрініс тапты.
Нарықтық жүйеге өту стратегиясы бойынша барлық елдерде өзгешеліктер
байқалады. Социалистік жүйедегі елдер арасында қиындық туындаса, кейбірі
сабырлық пен қабылдай білді. АҚШ пен Канада да біраз өнім түрлерін мысалға,
атық, мақта, сүт және басқаларына мемлекеттік реттеу қолданылады. Ал
Еуропалық экономикалық қоғамдастықтың (ЕЭҚ) органдарында мемлекет аралық
реттеу іс жүзінде барлық ауыл шаруашылық өнімдерін, сондай-ақ олардан
өңделген өнімнің көптеген түрлеріне қатысты.
Қазіргі уақытта көптеген елдерде азық-түлік нарығына байланысты
реттеулер жүргізіледі. Мысалы, Германияда ет, сүт, нан, май, қант бағасы
реттеліп, ал картоп пен көкөністер реттелмей отыр. Тұтастай алғанда
мемлекет азық-түлік нарығына кем дегенде 70%- ке реттейді. Нақтылы нарық
құрлымына құрылған аграрлық нарықты реттеу агентствасының басты міндеті –
артық өнім алу, оны ішкі нарықта экспортқа тарату, өндірушілердің табыс пен
сатып алу бағасын қорғау болып табылады. Бұл құрылым 1990-1991 жылдары
бастау алған.
Сонымен, республикада шет елдердің тәжірибесінің маңызды жақтары
пайдалануға алды. Онда ауылшаруашылығы министірлігі жанынан тауарлы-
несиелік корпарация құрылған. Қолайлы жылдарда ауылшаруашылық өнімдері көп
өндіріліп оған баға төмендеген кезде өнім өндірушілермен келісім жасалып
мемлекет сатып алған өнімін белгілі бір төлемге өндірушілердің өзінде
сақтайды немесе мемлекеттік қоймаларға алып нарықта сатады. Мұндағы мақсат
белгілі бір деңгейден бағаның төмендеп кетуін болғызбау.
Аграрлық бағалар мен шаруа табыстары саясаты дамыған елдерде ең
алдымен бірқатар экономиканың көрсеткіштердің өзгерісін қадағалауды
ұйымдастыруды көздейді. Олар,
- Маманданған шаруашылықтардағы өндіріс шығындары (ЕЭҚ елдері) немесе
өндіріс құралдары бойынша (АҚШ).
- Ауылшаруашылығына арналған өндіріс құралдарына және ауыл өніміне баға
теңгермеушілігі (паритет).
- Фермерлер мен өндіріс салаларының, сондай ақ жалпы ауыл шаруашылығының
табыстылығы (пайда көрсеткіші) арқылы реттеу.
Экономикада осындай тетіктерді қолдану арқылы аграрлық секторды
реттеп, қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты сақтап, өркендеуіне
мүмкіндік жасайды.
ІІ. АГРОМАРКЕТИНГ ПРИНЦИПТЕРІНДЕ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ӨНДІРІСІНІҢ ТИІМДІЛІГІН
ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
2.2. Агробизнестегі маркетингтің институционалды жүйесін дамыту
проблемалары.
Маркетингтің институционалды жүйесін дамыту АӨК-нің ІІІ сферасының
даму деңгейімен тікелей байланысты.
2003 жылы республика бойынша жергілікті деңгейде 554,2 млн. тенгеге
қаржылық-экономикалық қолдау көрсетілген, бұл республика бойынша жергілікті
деңгейде бөлінген барлық қаржының 37,5%-ін құрайды. 2003 жылы жергілікті
бюджеттен ауыл шаруашылығы департаментінің мәліметтері бойынша 1 млрд. 51
млн тенгеге несиелер мен субсидиялар бөлінген. Қаржы құралдарының негізгі
бөлігі 931,39 млн. тенге немесе 88,6 % шаруа қожалықтары мен фермерлік
шаруашылықтарға асыл тұқымды малдарды сатып алуға, 41,79 млн. (3,98%)-
қолдан ұрықтандыру пунктерін ұйымдастыруға, 18 млн. (1,71%) – тұрғындардан
сүт сатып алуға және 60 млн. тенге (5,71%) - тұрғындардан жүн сатып алуға
бөлінген. Жергілікті бюджеттен қаржы құралдарының едәуір бөлігін Павлодар
– 272,4 млн. тенге, Атырау – 156 млн тенге, Оңтүстік Қазақстан-131 млн.,
Ақтөбе – 100 млн. тенге игерген. Ал қалған облыстарда 15,7-76,5 млн. тенге
шегінде қаржы бөлініп, игерілген. Ал Алматы облысында небәрі 180 мың тенге
бөлінген [10].
Мал шаруашылығы саласы бойынша өнімдерді қайта өңдеу процесінің
жағдайы мәз емес. Егер 1990 жылы етті қайта өңдеу оның өндірісінің жалпы
көлемінде 71,3 %, ал сүт 61 %-ды құраса, 2001 жылы сәйкесінше 14,8 % және
7,8 % құраған. Жүн қайта өңделмейді десе де болады, 2001 жылы оны қайта
өңдеу небәрі 0,9 % құраған. Ірімшік және май өндірісінің өсуіне қарамастан
2001 жылы қайта өңдеу пайызы 2000 жылмен салыстырғанда 12,2 %-ға төмен. Мал
шаруашылық өнімдері ең алдымен ет өнімі тағамдық құндылығы бойынша азық-
түлік тауарларының ішінде бірінші орын алады. Қазіргі кезде ет өндірісі тек
жеке шаруашылықтарда өндіріледі. 2001 жылы үй шаруашылығымен 1020,5 мың
тонна ет өндірілген, бұл етті өндірушілердің жалпы санының 88,6 %-н
құрайды. Ауыл шаруашылық кәсіпорындары мен шаруа қожалықтарының үлесі
төмен: 6,1 % және 5,2 % [11]. Қазіргі кезде республикада қуаттылығы 687,6
т. 220 етті қайта өңдеуші кәсіпорындар жұмыс істейді, оның ішінде 68 ірі
және орташа кәсіпорындар. Көптеген кәсіпорындардың қызметі шикізатпен және
айналым құралдарымен қамтамасыз ету проблемасымен байланысты шектеліп
отыр. Еліміздің оңтүстік және батыс аймақтарындағы кәсіпорындар өз жұмысын
тоқтатты. Мысалы, Оңтүстік Қазақстан облысында 4 ірі ет комбинаттары жұмыс
істемейді. Атырау және Маңғыстау облыстарында етті қайта өңдеу мүлдем
жоқтың қасы, ал Қызылорда және Жамбыл облыстарында қуаттылығы орташа бір-
бір кәсіпорыннан жұмыс істемейді. Әсіресе өтпелі кезеңде ет индустриясының
алпауыттары - Семей, Қарағанды, Петропавловск ет консервілеу комбинаттары
зардап шекті. Соңғы жылдары ет өнімдері өндірісінде жағымды тенденция
байқалып отыр. Жоғарыда айтып өткеніміздей мал тұқымын асылдандыру
жұмыстары қолға алынып, өнімнің сапасы жақсарып, ассортимент кеңейді, мал
шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеудің жаңа технологиясы мен рационалды
тәсілдері енгізілді. Дәстүрлі бұйымдардан басқа отандық өндірушілер әртүрлі
дайындық дәрежесіндегі жаңа өнімдер мен жартылай фабрикаттарды шығара
бастады. Алайда жалпы өндірістегі етті қайта өңдеудің үлес салмағы төмен
болып отыр.
Республика бойынша қуаттылықты пайдалану коэффициенті 15%-тен аспайды.
Өнімнің құны мен бәсекелік қабілеттілігі жылдар бойынша ауытқып отыр. Ауыл
шаруашылық өнімдерінің басқа түрлерінен ет нарығының айырмашылығы тұрақты
және маусымдық ауытқуларға бейім емес. Отандық ет өнімдері бағасы бойынша
ұқсас импорттық өнімдермен салыстырғанда бәсекелік қабілетті емес.
Жағымды тенденциялармен қатар қазіргі заманғы кезеңде республиканың
тамақ саласында оның дамуына кедергі келтіретін келесі проблемалар да
қалыптасты:
1. өндіріс шығындарын қысқартуға және европалық стандартқа сәйкес
келетін сапалы өнім өндіруге мүмкіндік беретін технологиялық
қондырғылармен жарақтанудың төмендігі, физикалық және моральдық
тозуы;
2. өндірісті несиелеуде жоғарғы банктік проценттік ставка;
3. өндірілетін өнім сапасының халықаралық талаптарға сәйкес келмеуі;
4. дайындау жүйесінің жоқтығы.
Өндіріс көлемінің жыл сайынғы ұлғаюымен қатар республикада ауыл
шаруашылық өнімдері импортының экспорттан өсу тенденциясы сақталып
отырғандығын айту қажет.
Отандық тауарөндірушілерге өндірілген тамақ өнімдерін қайта өңдеу
бойынша шетелдік компаниялармен бәсекелесуге тура келеді. Алайда көптеген
қайта өңдеуші отандық компаниялардың өнімді қайта өңдеу мен орау бойынша
қазіргі заманғы технологияларды енгізу мен сатып алу үшін қаржы ресурстары
шектеулі. Азық-түліктің меншікті өндірісінің ұлғаюы қоғамдық өндірістің
құрылымын жақсартуды қамтамасыз етеді. Өйткені тамақ индустриясының табысты
дамуы ауыл шаруашылығының және онымен байланысты салалардың дамуын
ынталандырады.
Азық-түлік нарығының қанағаттанарлықсыз жағдайы ішкі мүмкіндіктердің
төмендеуі салдарынан бірқатар мәселелерді туғызып отыр:
- тамақ өнеркәсібін дамыту үшін база ретінде ауыл шаруашылық
өнімдерінің өсу мүмкіндігі төлемқабілетті сұраныстың төмендігімен
шектеліп отыр;
- бюджет есебінен тұрғындардың табысын жоғарылату арқылы сұранысты
ынталандыру азық-түліктің тапшылығы жағдайында инфляцияға алып
келуі мүмкін, демек, бұл нақты табыстардың кезекті құнсыздануын
туғызады;
- азық-түлік тауарларына бағаның өсуін импортты ұлғайтумен ұстап
тұруға болады.
Осыған байланысты тамақ өнеркәсібін дамытудың негізгі міндеті ауыл
шаруашылық шикізаттарын қайта өңдеуді дамыту мен қалпына келтіруге, қайта
өңдеуші кәсіпорындардың техникалық және технологиялық артта қалуының алдын
алуға бағытталуы тиіс. Отандық өнімдердің бәсекелік қабілеттілігін арттыру
үшін өндіріс шығындары мен бағаны қысқарту, өнім сапасын арттыру бойынша
шаралар қабылдау қажет. Өйткені республикада қазіргі кезде отандық
экономиканың импортқа жоғарғы тәуелділігі байқалып отыр. Соңғы мәліметтер
бойынша өңделген және консервіленген шырындардың 95%-і, өсімдік майының 57%-
і, жарманың 51%-і, маргариннің 42%-і, консервіленген еттің 40%-і, шұжық
өнімдерінің 38%-і, сары майдың 34%-і, сүт өнімдерінің 19%-і импорттың
үлесіне тиеді.
Осылайша тамақ индустриясын дамыту стратегиясы ең алдымен тауарлар
нарығындағы оның тиімді жағдайымен анықталады. Қазақстан үшін тиімді жағы
оның жеткілікті дамыған өндірістік инфрақұрылымға ие екендігі болып
табылады. Соңғы жылдары оны қолдану төмен деңгейде қалып отыр. Бұл
жағдайдан шығудың бір жолы бұл интеграциялық стратегияны таңдау болып
табылады.
Агроөнеркәсіптік интеграция – бұл бір жағынан қоғамдық еңбек
бөлінісімен және ауыл шаруашылық өндірісінің мамандануымен, екінші жағынан
ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп өндірісі арасындағы өзара қарым-қатынастың
қажеттілігімен байланысты экономикалық процесс. Нарыққа қатысушылардың
өзара тәуелді экономикалық мүдделерін қамтамасыз ету едәуір дәрежеде
горизонтальды және вертикальды байланысқан бірлестіктер шеңберінде
өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы тікелей байланыстарды
қалыптастырғанда қол жеткізіледі.
Тамақ өнеркәсібінің дамуын жолға қоюдың екінші жолы маркетинг
принциптері негізінде осы саланы басқару болып табылады. Бұл кезде
біріншіден, экономикалық жұмыс нәтижесі табиғи жағдайларға тәуелді болатын
сала спецификасы ескерілуі қажет. Тамақ өнеркәсібінің кәсіпорындары үшін
шикізат ауыл шаруашылық тауар өндірушілерімен өндіріледі. Екіншіден, тамақ
өнімдері алғашқы өмірлік қажеттілікті қанағаттандыратын тауарларға жатады.
Олар қажетті көлемде және ассортиментте өндірілуі тиіс. Әдетте тамақ
өнімдері тез бұзылатын өнімдер қатарына жатады, сондықтан оларды өндіру
мен өткізуде жеткізудің оперативтілігін, ораудың қауіпсіздігін және
сервистік қызмет көрсетуді қамтамасыз ету қажет. Үшіншіден, тамақ
өнеркәсібі кәсіпорындарына шикізатты жеткізудің бірқалыпсыздығы. Егін
шаруашылығы өнімдерін жылына бір немесе екі рет алуға болады, мал
шаруашылығында – тұрақты, ет шаруашылығында белгілі бір үзілістермен
алынады. Төртіншіден, АӨК-нің кейбір кәсіпорындарында өндірістің
маусымдылығы. Бесіншіден, АӨК кәсіпорындарында меншік пен ұйымдастыру-
құқықтық формаларының алуан түрлілігі. Осылайша басқару шешімдерін
жасағанда маркетинг жөніндегі мамандар өндірістік циклдың ерекшеліктері мен
шикізат саласында өндірістің маусымдылығын, тұтынушылардың сұранысын, тағам
өнімдерінің конъюктурасын, саланың қызмет етуінің тиімділігін анықтайтын
басқа да факторларды ескеруі тиіс. Азық-түлік нарығын талдау нәтижесі оның
жеткілікті түрде қалыптаспағандығын куәландырады. Сондықтан да тағам
өнімдерінің нарығын дамыту бірнеше кезеңдерден тұруы тиіс:
1) Ауыл шаруашылық өнімдерін өткізудің тиімді жүйесін құру;
2) Ауыл шаруашылық өнімдерін сырттан әкелу мен сыртқа шығару бойынша
аймақаралық байланыстарды дамыту;
3) Импорталмастырушы, бәсекелік қабілетті тамақ өнімдерінің өндірісін
ұйымдастыру.
Бірінші кезеңнің мақсаты ауыл шаруашылық тауар өндірушілерімен тамақ
және жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындары үшін шикізатты кедергісіз сату үшін
жағдайлар құру болып табылады. Бұл кезеңде егін және мал шаруашылығының
тауарлық ресурстарының өсімін қамтамасыз ету, сондай-ақ өнімді өндіру мен
өткізудің көпканалды жүйесін қалыптастыру қажет. Бұл міндеттердің орындалуы
Қазақстан үшін өте өзекті, өйткені егін шаруашылығының жалпы өнімінің үштен
бір бөлігі және мал шаруашылығы өндірісінің 85%-і жеке үй шаруашылықтарында
өндіріледі [12]. Алайда ауыл тұрғындарының өз өнімдерін өткізу аймақтарына
жеткізу үшін көлік құралдары жоқ. Қалыптасқан жағдайда объективті
қажеттілік болып бірыңғай технологиялық тізбекке ауыл шаруашылық тауар
өндірушілерін, дайындау мекемелерін, тамақ өнеркәсібінің кәсіпорындарын,
көтерме және бөлшек сауданы біріктіретін салааралық интеграция қажет. Бұл
АӨК-нің қалыптасу тиімділігін арттырады.
Екінші кезеңде ауыл шаруашылық өнімдерін сырттан әкелу мен сыртқа
шығару бойынша аймақаралық байланыстарды дамыту қажет. Бұл кезеңнің мақсаты
республика тұрғындарының қажеттілігін минимальды шығындармен жоғары сапалы
тамақ өнімдерімен толық қанағаттандыру. Бұл кезеңде екі негізгі міндет
шешілуі тиіс:
1. Азық-түлік қауіпсіздігі шегінің нормативті мәніне дейін нарықты
тамақ өнімдерімен толықтыру;
2. Өнімді өндіру мен сату мәселелері бойынша аймақтар арасындағы
экономикалық қатынастардың тиімді жүйесін қалыптастыру.
Бұл міндеттерді орындау үшін мамандандырылған шикізат аймақтарын
қалыптастыру, тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарын жеткілікті мөлшерде
шикізатпен қамтамасыз ету, кәсіпорындардың өндірістік қуаттылығын тиімді
пайдалану қажет.
Үшінші кезеңнің мақсаты бәсекелік қабілетті, импорталмастырушы тағам
өнімдерінің өндірісін ұйымдастыру болып табылады. Бұл мақсатқа қол жеткізу
үшін келесі міндеттер орындалуы тиіс:
- кәсіпорындардың инновациялық белсенділігі мен өндірісті
инвестициялаудың жоғарғы деңгейіне қол жеткізу және осының
негізінде мал және егін шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу
технологиясын жетілдіру;
- тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарында прогрессивті, ресурссақтаушы
технологияны ендірумен қазіргі заманғы жоғарғы тиімді өндірістік
инфрақұрылымды құру;
- стандарт талаптарына сәйкес тамақ өнімдері сапасының жоғарғы
деңгейін қамтамасыз ету;
- тамақ өнімдері нарығының отандық тауарлармен толығуын арттыру;
- бәсекелік қабілетті отандық тамақ өнімдері өндірісін экономикалық
ынталандырудың тиімді жүйесін құру;
- тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарымен менджмент пен маркетингтің
қазіргі заманғы тәсілдерінің қолданылуы;
- тамақ өнімдерінің ішкі нарығын қорғау.
2.3.Агроөнеркәсіп өндірісінде маркетингті зерттеуді ұйымдастыру
ерекшеліктері және маркетингтің инфрақұрылымы.
Маркетинг жүйесінде маркетингтік зерттеудің орны бөлек. Өзінің
маркетингтік мақсаттарына жету үшін фирма міндетті түрде маркетингтік
зерттеулерді өткізу қажет деген ірі американдық компанияның маркетинг
бойынша басқарушы бір жылда 3-4 маркетингтік зерттеулер өткізуін
ұйымдастырады. Маркетингтік зерттеулер коммерциялық емес ұйымдар да болуы
мүмкін.
Маркетингтік зерттеулерді ұйымдастыратын басқарушы тиісті ақпаратты
алу үшін олардың ерекшеліктерін жақсы білу керек. Керісінше жағдайда
зерттеу тиісті нәтижелерді бермеуі мүмкін. Сонымен қатар басқарушы жоғары
квалификациялық зерттеушілерге тапсырыс теруі мүмкін. Олар дайындаған
ақпарат басқарушыға дұрыс шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді. Осыған
қоса басқарушы маркетингтік зерттеу өткізудің технологиясын білу қажет
[13].
Маркетингтік зерттеу процесі 5 кезеңдерден тұрады:
1. Проблемаларды анықтау және зерттеудің мақсаттарын қою.
2. Ақпарат көздерін таңдау
3. Ақпаратты жинау
4. Жиналған ақпаратты талдау
5. Алынған нәтижелерді ұсыну.
Бірінші кезеңде маркетинг бойынша басқарушы мен зерттеуші проблеманы
нақты анықтап, зерттеудің мақсаттарын қою керек. Нарықты бірнеше
көрсеткіштер бойынша зерттеуге болады. Солардың ішінен фирманың алдында
тұратын және шешім қабылдауға талап ететін проблемаға тікелей қатысы бар
көрсеткіштерді таңдау қажет. Проблеманы нақты анықтау салдарынан фирмада
тиімсіз шығындар пайда болуы мүмкін. Проблеманы анықтағаннан кейін
басқарушы зерттеудің мақсаттарын өңдеу керек. Мақсаттардың үш түрі бар:
- ізденіс мақсаттары, яғни проблеманы анықтап, белгілі гипотезаны өңдеуге
мүмкіндік беретін алғашқы ақпараттар жинауды көздейтін мақсаттар;
- сипаттау мақсаттары, яғни белгілі құбылыстарды сипаттауға бағытталған
мақсаттар;
- Эксперименталды мақсаттар, яғни белгілі байланыс жөнінде гипотезаны
тексеруді көздейтін мақсаттар.
Екінші кезеңде қажетті ақпараттың түрін анықтап, оны жинақтаудың
тиімді жолын табу керек. Зерттеуші алғашқы және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz