Қазақстанның мұнай өнеркәсібіндегі бірлескен кәсіпорындар қызметіне Қазақтүрікмұнай ЖШС бірлескен кәсіпорны мысалында талдау
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті
Экономика факультеті
Экономика кафедрасы
Курстық жұмыс тақырыбы:
ҚАЗАҚСТАН ӨНЕРКӘСІБІНДЕГІ БІРЛЕСКЕН КӘСІПОРЫНДАР ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
Астана – 2006
Мазмұны:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Бірлескен кәсіпорындар нарықтық экономикадағы кәсіпорынның
ұйымдастырушылық формасы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 6
1. Бірлескен кәсіпорындардың экономикалық мәні, мақсаты,
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2. Қазақстандағы бірлескен кәсіпорындардың маңызы және олардың салалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 10
3. Қазақстандағы мұнай-газ саласындағы бірлескен кәсіпорындардың
қызмет етуінің құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .12
2. Қазақстанның мұнай өнеркәсібіндегі бірлескен кәсіпорындар қызметіне
Қазақтүрікмұнай ЖШС бірлескен кәсіпорны мысалында
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.1 Қазақтүрікмұнай ЖШС БК құрылу тарихы, негізгі қызметі және
басқару жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..16
2.2 Бірлескен кәсіпорын қызметінің ерекшеліктері (есеп беру жүйесі,
салық жүйесі, баға қалыптастыру мәселелері)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.3 Қазақтүрікмұнай ЖШС БК 2003 – 2005 жылдардағы қаржылық
көрсеткіштеріне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...24
3. Бірлескен кәсіпорындар қызметін жетілдірудің негізгі бағыттары...36
3.1 Қазақтүрікмұнай ЖШС БК-ның даму перспективасы және өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
3.2 Қазақстан Республикасындағы бірлескен кәсіпорындардың шаруашылық
қызметін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .41
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
4
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 45
Кіріспе
Бүгінгі таңда Қазақстандағы кәсіпкерлік отандық экономиканы дамытудағы
маңызды құрал екендігі айқын.
Нарықтық экономикаға көшу монополизмнің алдын алу, бәсекелікті
дамытуға бағытталған өндіріс құрылымын қайта құру тәрізді радикалды
өзгерістерді талап етті. Ал бұл әлемдік тәжірибе көрсеткендей меншіктің,
ұйымдық-құқықтық формасының әр түріне бағытталған кәсіпкерліктің дамуынсыз
нәтиже бермейді.
Қайта құруға дейінгі кезеңде сыртқы экономикалық байланыстарды басқару
елімізде макродеңгейде, яғни мемлекет деңгейінде жүзеге асты. Сыртқы
саудада және сыртқы экономикалық қызметтің монополия жағдайында мемлекет
қандай ұйымдар, қандай салада,қандай көлемде операция жүргізуін бекітіп
отырады, елдің экспорттық-импорттық жоспарын анықтайды. Мемлекет экспорт
және импортты рұқсатқағаздар жүйесі арқылы реттеп отырады. Тек 80 арнайы
сыртқы экономикалық ұйымдар әлемдік нарықта экспорттық және импорттық
операцияларды жүзеге асыруға құқығы болды.
Қайта құру кезеңі басталысымен (нақты 1987 жылы) сыртқы нарыққа кез
келген өнімі әлемдік нарықта бәсекеге ие отандық кәсіпорындар мен
фирмаларды шығаруға құқық беретін мәміле қабылданды. Қазір әрбір ұйым
заңнамалар шегінде өзі сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асырып, оны
микродеңгейде басқара алады. Мемлекет бұл жағдайда реттеу, үйлестіру,
бақылау және әсер ету қызметтерін атқарады.
Фирма деңгейінде сыртқы экономикалық қызметті басқару сыртқы
экономикалық саясаттың стратегиялық бағыттарын әзірлеу, шетелдік нарықтағы
фирманың тәртібін, сыртқы сауданың жоспарын құру, сыртқы экономикалық
қызметті басқару органдарының тиімді құрылымын қалыптастыру, оның фирманың
басқа қызметтерімен үйлестіру, шетелдік серіктестермен экономикалық
қатынастар шешімін ақпаратпен қамсыздандыру сияқты мәселелерді шешуді талап
етеді.
Сыртқы экономикалық қызмет саласындағы кәсіпорындардың, ұйымдардың,
бірлестіктердің негізі экспорттық өнім өндіру болып табылады. Экспорттық
өнім өндірушілер мен қызмет ұсынушылардың өз тарапынан сыртқы нарыққа
шығуына мүмкіндік беру сыртқы экономикалық қызметтің (СЭҚ) жаңа
формаларының дамуына ғана емес, сонымен қатар шетелдік серіктестермен
тікелей өндірістік қатынастар орнату мен фирмааралық, бірлескен
кәсіпорындар негізінде бірлесу, жаңа ұйымдастырушылық-шаруашылық
құрылымдардың пайда болуына себеп болды. Сыртқы нарықпен қатынас орнатуға
сонымен қатар басқа да бағыттар әсер етті. Экспорттық стратегияны әзірлеуде
маркетинг пен жарнамаға жоғары назар аудару, сыртқы нарыққа шығу және
сыртқы сауда қатынастарына түсу процедураларының ережелерін білу және
орындау, сонымен қатар инвестициялық-шаруашылық саясат және елде және сырт
елдерде мемлекеттің реттеу механизмі. Экономикалық реформаларды жүзеге
асыру жағдайында елімізде меншіктің әр түрлі формалары пайда болды.
Меншіктің әр түрлі жаңа формаларының арасында отандық экономиканың дамуына
әсер етуге бағытталған, белгілі орын алатындарының бірі – бірлескен
кәсіпорындар. Бірлескен кәсіпорындар – салыстырмалы түрде халықаралық
кәсіпкерліктің жаңа ұйымдық-әлеуметтік формасы. Көптеген экономикалық
әдебиеттерде бірлескен кәсіпорындар деп шетелдік серіктесі бар, өндірістік,
ғылыми-техникалық, сыртқы сауда және т.б функцияларды атқаруға қолданылатын
материалдық және қаржылық ресурстарға ортақ меншіктік қатынас орнатылған
шаруашылық және құқықтық әріптестік формасын атайды.
Қазақстанда құрылып жатқан бірлескен кәсіпорындар елге жаңа техника
мен технологияны, халықаралық маркетингтің қазіргі әдістерін және алдыңғы
қатарлы басқару тәжірибесін тартуда позитивті маңыздылыққа ие болуы мүмкін.
Жоғарыда айтылған мәселелер курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттерін
айқындайды.
Курстық жұмыстың мақсаты – бірлескен кәсіпорындардың қызмет ету және
оны жүзеге асыру механизмдерінің негізін теориялық зерттеу,
Қазақтүрікмұнай ЖШС БК қызметіне талдау жүргізу негізінде кәсіпорындардың
сыртқы экономикалық қызметтерін жетілдіруге ұсыныстар жасау.
Сондықтан курстық жұмыс барысында келесі міндеттер қойылды:
• Бірлескен кәсіпорындардың теориялық негізін зерттеу;
• Қазақстанның мұнай өнеркәсібіндегі бірлескен кәсіпорындардың
әрекет ету механизмінің құқықтық базасын қарастыру;
• Қазақтүрікмұнай ЖШС БК қызметіне талдау жүргізу;
• Мұнай саласындағы шағын және орта кәсіпорындардың тиімді қызмет
етуінің шетелдік тәжірибесіне тоқталу;
• Қазақстандағы сыртқы экономикалық қызметтің негізгі
қатысушыларының бірі ретінде бірлескен кәсіпорындардың қызметін
жетілдірудің негізгі бағыттары мен механизмдерін айқындау.
Курстық жұмыстың теориялық бөлімінде бірлескен кәсіпорындар түсінігі,
олардың мұнай саласындағы қызмет ету механизмінің құқықтық негіздері,
Қазақстан өнеркәсібіндегі маңызы талқыланды.
Екінші, сараптамалық бөлімде Қазақстанның мұнай өнеркәсібіндегі
бірлескен кәсіпорындар қызметіне талдау жүргізу Қазақтүрікмұнай ЖШС БК
қызметіне талдау жүргізу мысалында жүзеге асты. Кәсіпорынның құрылу
тарихынан бастап, басқару жүйесіндегі ерекшеліктерге назар аударылды. Есеп
беру жүйесіндегі, салық жүйесіндегі, баға қалыптастыру мәселелеріндегі
ерекшеліктер қарастырылды. Соңғы үш жылдағы қаржылық, экономикалық
көрсеткіштеріне сараптама жүргізілді.
Үшінші бөлімде Қазақтүрікмұнай ЖШС БК даму перспективасы мен
проблемамалары қарастырылып, жалпы мұнай-газ секторындағы бірлескен
кәсіпорындардың дамуындағы кедергілерді жою, олардың қызмет ету аясын
жетілдіру бағытына ұсыныстар жасалды.
Курстық жұмыстың теориялық негізінде отандық және шетелдік ғалымдардың
ғылыми еңбектері, монографиялары, мақалалары, Қазақстан Республикасының
заңнамалық және нормативтік актілері қарастырылды. Курстық жұмыстың
ақпараттық базасы – ҚР-ның статистика жөніндегі Ұлттық агенттігінің
мәліметтері, Қазақтүрікмұнай ЖШС БК-ның қаржылық қызметінің есебі,
интернеттегі ақпараттық сайттар.
Жұмыс барысында ғылыми танымның эмпирикалық және теориялық, салыстыру,
талдау және синтез, индукция, дедукция, жалпылау, топтастыру, математикалық
әдістері қолданылды
Қорытынды
Отандық кәсіпкерлікті дамыту 1992 жылдардан бастау алады және күні
бүгінге дейін оның интенсивті бағыттарын жетілдіру жолдары ұсынылып, жүзеге
асырылып жатыр. Қазақстанның алдыңғы қатарлы елу бәсекелес елдің қатарына
енуі де, алдымен ішкі нарықтағы бәсекелестікті күшейтіп, сыртқы нарыққа
сенімді түрде жетістікке жете алатын отандық кәсіпкерлердің таңдаулылары
шығуы тиіс. Ол үшін кәсіпкерліктің меншік, ұйымдық-құқықтық формаларына,
қызмет аясына байланысты әр түрінің, яғни кәсіпкерлік инфрақұрылымының жан-
жақты дамуы қажет. Отандық кәсіпкерлікте бірлескен кәсіпорындардың маңызы
артып келеді. Себебі олар алдыңғы қатарлы технологияны, өндірісті
прогрессивті ұйымдастыру, басқару, өткізу тәжірибелерін ендіру, шетелдік
капиталды тарту, шетел несиелерін жеңілдікті шарттармен алу, экспортты
диверсификациялау, ішкі нарықты толтыру, экспортты ұлғайту, импортты
төмендету нәтижесінде жеңіл конверттелетін валюта қорларының өсуін
қамтамасыз етуге, өндірістік күштерді интернационализациялау, яғни
халықаралық еңбек бөлінісінде артықшылықтарды неғұрлым тиімді пайдалануға,
мемлекеттік кәсіпорындарды нарықтан сырғыту, олардың монополиялық
мүдделерін жоюда техникалық деңгейі және өнім сапасы бойынша күшті
бәсекелес болуға, сыртқы нарыққа бәсекеге қабілетті өнімдермен шығуға
мүмкіндік береді.
Курстық жұмыс аясында мемлекетіміздегі мұнай саласындағы бірлескен
кәсіпорындар қызметін кеңірек ұғыну және олардың қызмет етуінің даму
перспективасын, проблемаларын айқындау мақсатында Қазақтүрікмұнай ЖШС БК
қызметіне талдау жасалған болатын, ол мемлекетіміздегі мұнай саласындағы
тиімді жұмыс атқарып жатқан кәсіпорындардың бірі болып табылады.
Бірлескен кәсіпорын қызметіне Қазақстандағы бизнесті жүргізуге тән
экономикалық, саяси және әлеуметтік тәуекелдер елеулі әсер етеді. Бұл
тәуекелдерге үкімет саясатының нәтижелері, экономикалық жағдайлар, салықтық
және құқықтық сферадағы өзгерістер, валюта бағамдарының тербелістері,
келісімшарттық құқықтардың жүзеге асу мүмкіндіктері жатады.
Бірлескен кәсіпорын Қазақстан Республикасы Үкіметінің мұнай өндіруші
компанияларға бекітетін жыл сайынғы экспорттық квотасына тәуелді. Сонымен
қатар бүгінгі таңдағы Қазақстандағы экономикалық және саяси жағдай
Үкіметтің уақыт өткен сайын отандық мұнай өңдеуші компанияларды экспорттық
бағадан әлдеқайда төмен бағалы мұнаймен қамтамасыз ету мақсатындағы мұнай
өндіруші компаниялар қызметіне мейлінше әсер етуге тырысуымен сипатталады.
2005 жылы, мысалы, ішкі нарықта сатылған мұнай бағасы экспорттық бағадан
жарты құнына төмен болған. Бірлескен кәсіпорын өндірген мұнайдың 98%-і
экспортқа шығарылған, яғни жалпы өндірілген 340 986 тонна мұнайдың тек
16 000 тоннасы ішкі нарықта сатылған.
Бірлескен кәсіпорын қызметіне әсер ететін мәселелердің бірі –
тасымалдау мәселелері. Кәсіпорын өндірген мұнай Қазақстандық жақтың еншілес
компаниясы ҚазТрансОйл-ға тиесілі мұнай құбырларымен тасымалданады.
ҚазТрансОйл мұнайды тасымалдау нарығында монополист болып табылғандықтан,
бірлескен кәсіпорынның экспортқа шығаруға мүмкіндігі бар мұнай көлемінің
тасымалдау шығындарына елеулі әсер етеді. Соңғы жылдарда ҚазТрансОйл
мұнай тасымалдау компаниясы өзінің тасымалдау тарифтері тұрақтылығын ұстап
тұруға күш салып келеді, мысалы биылғы жылы бір тонна мұнайды 1000
шақырымға тасымалдау тарифі 19,5 АҚШ доллары көлемін құрады.
Бірлескен кәсіпорын Қазақстандағы барлық мұнай өндіруші компаниялардан
талап етілетін пайдалы қазбаларды пайдалануға байланысты заңдарды және
Келісімшартта айқындалған шараларды орындауға міндетті. Жүргізілген
аудиторлық бақылау нәтижелері бойынша бірлескен кәсіпорын заң талаптары мен
шарттарды орындап жатыр деген қорытындыға келуге болады.
Жалпы кәсіпорын құрылған күнінен бастап 216 357 метр бұрғылау
жұмыстарын жүргізіп, 116 барлау және 5 өндіру ұңғыларын тамамдады. 1993-
2005 жылдар аралығында Қазақтүрікмұнай ЖШС-і 400 млн. АҚШ доллары
көлемінде инвестиция салды.
Қазақтүрікмұнай ЖШС БК мемлекетіміздегі мұнай саласындағы тиімді
жұмыс атқарып жатқан кәсіпорындардың бірі болып табылады.
Әр түрлі мұнай өндіруші елдер тәжірибесінде мұнай өндіру саласындағы
шағын және орта бизнес – бұл біріншіден, саланың шектен тыс
монополизациялануына қарсы әрекет етуші фактор, екіншіден, шағын,
рентабельділігі өте төмен, қиын игерілетін қорларға ие кен орындарын
игеруге және қалдық мұнай қорларын игеруге әсер етуші негізгі өндірістік
күш. Шикізаттық базаның табиғи тозу процесі, максималды көлемде
көмірсутектерді алуға кепілдік беретін пайдалы қазбаларды рационалды
пайдалануға ұмтылу, жеке мүддені қолдаудағы мемлекет саясаты мұнай
өнеркәсібіндегі шағын компаниялардың пайда болуына, даму және өркендеуіне
себеп болған факторлар болып табылады.
Көптеген мұнай өндіруші саладағы бизнестің шағын формаларын белсенді
дамытып отырған елдердің тәжірибесін талдау және біздің елдің нақты
жағдайларына үйлестіре қолдану, олардың қателіктерін, шектеулерін ескеру,
отандық заңнаманы оперативті жетілдіру Қазақстанның мұнай-газ секторының
тұрақты дамуын қамтамасыз етуге және ескі мұнай- кен орындарының әлеуметтік-
экономикалық проблемаларын шешуге мүмкіндік береді. Сондықтан мұнай-газ
секторындағы институционалдық қайта құрулар мынадай сипатта болуы тиіс:
• Ірі интегрцияланған құрылымдардың әлсіреуі барысында жеке
аймақтар шеңберінде мұнай-газ секторының ұйымдастырушылық
құрылымының дамуы;
• Ірі компаниялардың мұнай-газ өндіру қызметінің олардың тиімді
қызмет етуі жағдайларының төмендеуіне байланысты басқа
перспективті аймақтарға ауысуы.
Осы бағыттағы институционалдық қайта құруларды жүзеге асыруға
бағытталған құқықтық және экономикалық алғышарттар ұлттық шаруашылық
айналымына ұсақ мұнай кен орындарын тартуға, көмірсутектерді өндіруді
тұрақтандыруға, жұмыс орындарын сақтап қалу және жаңаларын ашуға, қорларды
қолдану тиімділігін арттыруға, жалпы жаңа кәсіпорындардың сыртқы нарыққа
шығу мүмкіндіктерін ұлғайтуға себеп болады.
Негізгі түйін отандық кәсіпкерлікті дамытудың көздері тиімді құқықтық
база, кәсіпкерлер құқықтарын ұлғайту, мемлекеттік бюрократиялық, жемқорлық
кедергілерді жою, ақпаратқа, қаржыға қол жеткізу мүмкіндігін кеңейтуде
екеніне келіп тіреледі.
1. Бірлескен кәсіпорындар нарықтық экономикадағы кәсіпорынның
ұйымдастырушылық формасы ретінде
1. Бірлескен кәсіпорындардың экономикалық мәні, мақсаты, формалары
Көптеген өтпелі экономика кезеңіндегі елдерде бірлескен кәсіпкерлік
формаларының даму үрдісі байқалады. Бірлескен кәсіпкерлік – екі не одан
артық елдердің бірігу арқылы білім, өнімді өндіру және өткізу сферасындағы,
ғылыми-техникалық, инвестициялық және т.б қызметтердегі күштерді біріктіру
негізіндегі ортақ өндірістік-шаруашылық қызметі.
Бірлескен кәсіпкерлік құрудағы негізгі мақсаттар мен міндеттер елге
алдыңғы қатарлы технологияны, өндірісті прогрессивті ұйымдастыру, басқару,
өткізу тәжірибелерін ендіру, шетелдік капиталды тарту, шетел несиелерін
жеңілдікті шарттармен алу, экспортты диверсификациялау, ішкі нарықты
толтыру, экспортты ұлғайту, импортты төмендету нәтижесінде жеңіл
конверттелетін валюта қорларының өсуін қамтамасыз етуге бағытталады.
Бірлескен кәсіпкерлікті жүзеге асыру нысандары болып бірлескен
кәсіпорындар табылады. Бірлескен кәсіпорындар дегеніміз – қатысушылардың
мүлкін келісілген түрде бірлестіре отырып, шаруашылық қызметті басқаруды
бірлесе отырып жүзеге асыруға, алынған экономикалық пайданы кәсіпорын
капиталындағы үлеске байланысты бөлуге бағытталған екі немесе одан бірнеше
елдер кәсіпорындарының бірлестігі [5].
Қазақстанда бірлескен кәсіпорындар заңдық тұрғыдан акционерлік
қоғамдар, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер ретінде құрыла алады.
Бірлескен кәсіпкерліктің халықаралық әріптестіктің бір түрі ретінде пайда
болуы өндірістік күштерді интернационализациялау, яғни халықаралық еңбек
бөлінісінде артықшылықтарды неғұрлым тиімді пайдалануға мүмкіндік беретін
процеске негізделеді[6].
Бірлескен кәсіпорындардың басқа әріптестік түрлерінен ерекшеліктері:
- Қатысушылардың шаруашылық қызметтің бірнеше сферасы – шикізатты
игеру, өңдеу, ақырғы өнімді өндіру, технологиялық қызмет
көрсету, ғылыми зерттеулер мен әзірлемлер, өндірісті
қаржыландыру, өнімді өткізу және т.б қызметтер бойынша ұзақ
уақытқа (5-10 жыл және одан артық) бағытталған әріптестігі.
- Ортақ мақсатқа жету үшін серіктестіктердің меншіктерін (ақша,
ғимарат, құрал-жабдықтар) біріктіруі;
- Жарғылық қорды және кәсіпорынның басқару органдарын бірлесіп
қаржыландыру;
- Құрылтайшылар арасында жарғылық қордағы үлеске сәйкес алынған
пайданы бөлу;
- Ортақ тәуекел және мүмкін болатын шығындарды олардың
шаруашылық шараларға қатысу үлесі бойынша ортақ шектеулі жауапкершілік.
Сондықтан, халықаралық әріптестіктің басқа формаларына ерекшеленетін
бірлескен кәсіпкерліктің айрықша белгілері ортақ мүлік, пайда мен тәуекелді
сәйкес бөлу тәрізді элементтер болып табылады.
Жоғарыда айтылған ерекшеліктер сыртқы нарыққа шығу стратегиясында
белгілі артықшылықтарға ие болуға мүмкіндік туғызады:
- Өндіріс көлемін ұлғайту, бірлескен кәсіпорынның
негізгі құралдарын модернизациялауға серіктестердің
жоғары қызығушылығын туғызу;
- Өндірістің тиімділігін, өнімнің тиімді өткізілуін
қамтамасыз етуге серіктестердің жауапкершілігін
арттыру;
- Серіктестердің тауарды өндіру, сату алдындағы,
өткізу, сатылғаннан кейінгі операцияларда күштерін
біріктіруге ұмтылуы.
Бірлескен кәсіпорындарды құру өтпелі экономика кезеңінде жұмыссыздықты
жоюға, әлемдік нарықта әрекет ету үшін шетелдік серіктестердің маркетинг
саласындағы тәжірибелерін игеруге, шетел капиталын тарту, ғылыми-техникалық
жетістіктерді өндіріске енгізу, халықтық тұтыну тауарларының елде
тапшыларын сол ел территориясында өндіруге, яғни импортты төмендету арқылы
валюта шығындарын үнемдеуге мүмкіндік береді [7].
Ел экономикасындағы қатердің бірі ірі компаниялардың
монополизациялануы болып табылады. Бірлескен кәсіпорындар құру
монополизммен күрестің бір құралы бола алады. Мемлекеттік кәсіпорындарды
нарықтан сырғыту, олардың монополиялық мүдделерін жоюда бірлескен
кәсіпорындар техникалық деңгейі және өнім сапасы бойынша күшті бәсекелес
болады.
Шетелдік тәжірибе көрсеткендей бірлескен кәсіпорындар отандық
кәсіпорындармен сәтті бәсекеге түсіп, оларды өнім сапасын көтеруге, өндіріс
шығындарын төмендетуге мәжбүр етеді.
Бірлескен кәсіпорындардың әлеуметтік-экономикалық мәні меншік
иелерінің құралдарының бірігуінен шығады. Яғни аналық компанияның меншігі
белгілі деңгейде биліктік сипатқа ие болады. Бірлескен кәсіпорын бірнеше
заңды тұлғалар арасындағы келісім нәтижесінде құрылады және тіркеуден
өткеннен кейін заңдық тұлға сипатына ие болады. Бірлескен кәсіпорын жеке
заңды тұлға бола отырып, өзінің міндеттемелеріне толық жауапкершілік алады.
Өзін-өзі өтеу, өзін-өзі қаржыландыру принциптері бойынша әрекет етіп, толық
шаруашылық есеп жүргізеді.
Кәсіпорын өз тарапынан шаруашылық қызмет бағдарламасын жасайды және
төмендегідей басқару органдарына ие:
Басқару (правление) – кәсіпорынның жоғарғы басқару органы. Ол
кәсіпорынның техникалық және шаруашылық бағдарламасын айқыдайды,
ассортиментті жаңарту, құрал-жабдықтарды модернизациялау, пайданы бөлу және
т.б мәселелерді шешеді.
Дирекция – атқарушы басқару органы. Кәсіпорынның ағымдық қызметін
басқарады, оның құрамы жоғарғы басқару органы арқылы қазақстандық және
шетелдік азаматтардан құралады. Жоғарғы басқару органының өкілі болып шетел
азаматы қабылдануы мүмкін.
Ревизиялық комиссия – жылдық балансты, бухгалтерлік есепті жүргізу
реттілігін тексеретін бақылау органы [2].
Серіктесті таңдау шетелдік серіктестермен сыртқы экономкалық байланыс
ақпараттарына қатысты жүзеге асырылады. Серіктесті іздеу барысында
инвестициялық климатты (экономикалық, саяси және елдегі құқықтық жағдайлар)
және оның жақсару мүмкіншіліктері есепке алынуы тиіс.
Бірлескен кәсіпорын қызмет етуінің бірінші белгісі бұл олардың
жарғылық капиталының қалыптасуы болып табылады. Яғни,ол - қатысушылар
салымының негізінде қалыптасатын негізгі немесе айналым капиталы (теңгеде
немесе шетел валютасымен). Жарғылық қордың қалыптасу реті және оның маңызы
қазақстандық және шетелдік қатысушылардың келісімімен құрылтайшылық
құжаттарды есепке ала отырып бекітіледі. Көптеген арнайы банктердің
есептеуі бойынша бірлескен кәсіпорындардың қаржылық тұрақтылығы оның
жарғылық қоры кәсіпорынды құруға және қызметтің алғашқы кезеңін қамтамасыз
етуге кеткен жалпы шығындарға тең болса, не оның 50% құрағанда ғана
қамтамасыз етіледі.
Қажеттілік туындаған жағдайда БК несие құралдарын пайдалана алады.
БК пайдасы деп оның экономикалық қызметінің нәтижесін айтады. Пайданың
көп бөлігі негізінен отандық қатысушыда ұлғаймалы өндірісті кеңейту,
қоғамдық тұтыну қорларын құру және жалпы мемлекеттік шығындарды шешу сияқты
мәселелерді жүзеге асыру үшін қалдыру көзделеді.
Жарғылық қордағы үлесіне байланысты шетелдік қатысушы өз пайдасын
алады, ал елден алып қайтқанда пайдаға салық салынады.
Бастапқы кезеңде үкімет шетел капиталын тартуды көздейді де, БК
қызметіне белгілі жеңілдіктер енгізеді.
Бірлескен кәсіпорындардың қызмет әрекетінің тоқтатылуы келесі
жағдайлар нәтижесінде жүзеге асырылуы мүмкін:
• Қызмет ету мерзімінің аяқталуы;
• Көзделген мақсатқа жету;
• Қатысушылар арасындағы өзара келісіммен және т.б заң, жарлық,
құрылтайшылық құжатта ескерілген мәселелер бойынша [2].
Бірлескен кәсіпорынның жойылуы оның құрылтайшыларымен бекітілген
ликвидациялық комиссиямен, ал егер банкроттық жағдайында сот үкімімен
сайланған ликвидациялық комиссиямен жүзеге асырылады.
Бірлескен кәсіпорын ұлттық экономикадағы жеке экономикалық бірлік
ретінде өзіне тән сипатты белгілері мен ерекшеліктері бар. Оларды белгілі
критерийлер бойынша,яғни пайда болу сипатына, ұйымдастыру формасына,
серіктестердің үлестік қатысуна, әріптестіктің кешенділігіне,
қатысушылардың басқаруға әсер ету және экономикалық кезеңдердің байланысу
түрлеріне қатысты жіктеуге болады [8].
Пайда болу сипатына байланысты олар белгілі шетелдік үлестік қатысу
нәтижесінде жаңа кәсіпорынның пайда болуын немесе қайта құрылудағы
бірлескен кәсіпорынның еншілес немесе филиалдарының қалыптасуын сипаттайды.
Көбінесе бірлескен кәсіпорындар шетелдік капиталды бұрын құрылған
кәсіпорындар мен ұйымдардың өндіріс масштабын кеңейту, тиімділігін арттыру
үшін тарту нәтижесінде құрылуы мүмкін. Бұл шетелдік серіктестің жалпы
капиталға салымы не қазақстандық кәсіпорынның акцияларын иемдену арқылы
жүзеге асырылады. Осындай жолмен құрылған БК-дар арасындағы келісім өндіріс
көлемін анықтау, өнімді бөлу және өткізу, салықтарды төлеу реттілігі,
басқару жүйесі және әріптестік мерзімі тәрізді мәселелерді қамтиды.
Жаңа кәсіпорын құру немесе ескі кәсіпорынды кеңейтуге серітестердің
қаржылық ресурстары жетпеуі мүмкін. Мұндай жағдайларда инвестициялық
банктер араласады. Олар кәсіпорын қызметін жобалау үрдісінен бастап, оны
жүзеге асырғанға дейін қаржыландыруы мүмкін. Мұндай қаржыландыру көптеген
дамушы елдерде қолдау тапқан. Оның мәні бірлескен кәсіпорынның тек өмірге
қабілетті жобаларын ғана шетелдік қаржылық мекеме жергілікті үкіметтің және
банктің кепілдігінсіз қарызға қаржыландырады. Несиегерлердің қаржылық
кеңесшілері ұтылып қалмас үшін жобаның экономикалық параметрлерін толығымен
қарастырып, оның жүзеге асуының соңына дейін бақылау жүргізеді. Бұл
бірлескен кәсіпорын формасы құрылыс саласына көбінесе тән, себебі
объектінің толық уақыт мерзімінде қаржылық қамтамасыз етілуіне кепілдік
береді және құрылыстың аяталуын жылдамдатады. Көптеген елдердегідей бұл
форма Қазақстанда да кең қолдау таппаған[9].
Ұйымдастырушылық тұрғысынан бірлескен кәсіпорындар бірзауыттық және
көпзауыттық болып бөлінеді. Бірзауыттық формадағы кәсіпорындарға ірі, орта
және шағын кәсіпорындар жатады, ал көпзауыттық кәсіпорындарғы трестер,
концерндер, комбинаттар кіреді. Қазіргі уақытта еліміздегі бірлескен
кәсіпорындар бірзауыттық сипатқа ие.
Жарғылық капиталдағы үлестеріне байланысты БК мажоритарлық, яғни бір
серіктестің үлесі 50%-тен асады, тең паритеттік- үлестері тең дәрежеде,
миноритарлық, бір қатысушысының үлесі 50%-тен кем болып бөлінеді. Жарғылық
капиталдағы үлес серіктестердің кәсіпорынды басқару, бақылау деңгейін
анықтайды.
Кешендік әріптестік бойынша БК тең құқықты, яғни оның қатысушылары
басқару шешімдеріне тең құқыққа ие және тәуекелді тең дәрежеде бөліседі,
және келісімді, яғни оның қатысушылары әріптестік, шығындарды, тәуекелді,
пайданы бөлу туралы келісім жасайды.
Экономикалық кезеңдердің байланысу түрлеріне байланысты БК көлденең,
тік және диагоналды болып бөлінеді. Көлденең БК-да біртекті өндірістік және
саудалық кезеңдердің интеграциясы жүзеге асады.
Тік БК-да өндірістік және саудалық кезеңдердің кезекпен тізбектелуі
орындалады.
Диагоналды БК-да әр түрлі сала, өндіріс және сауда кезеңдерінің
бірігуі жүзеге асады.
Басқарудың әсер етуіне байланысты олар тең дәрежелі және ассиметриялы
болып келеді. Тең басқаруда қатысушылар шешім қабылдауда тең құқыққа ие де,
ал ассиметриялы басқаруда әр түрлі мәселелер бойынша бір жақ басымдыққа ие
болады.
1.2 Қазақстандағы бірлескен кәсіпорындардың маңызы
және олардың салалық ерекшеліктері
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтің халыққа жолдауында приоритетті мақсаттар мен
стратегиялар және олардың жүзеге асуының құрамына: Ашық нарықтық, жоғарғы
деңгейдегі шетел инвестициялары мен ішкі жинақтарға ие экономикаға
негізделген экономикалық өсу кіреді.
Қазақстанда құрылып жатқан бірлескен кәсіпорындар жаңа техника мен
технологияны, халықаралық маркетингтің қазіргі әдістерін және алдыңғы
қатарлы басқару тәжірибесін тартуда маңызды рөл атқаруы мүмкін. Еліміздегі
бірлескен кәсіпорындарға инвестиция ағымы ғылыми-техникалық прогресті
жеделдетуді қамтамасыз ету бағытындағы материалдық және қаржылық
ресурстарды үйлестіруге мүмкіндік береді. Алдыңғы қатарлы техника мен
технологияға ие өндірістік бірліктерді құру олардың бәсекеге
қабілеттілігін арттырады, нәтижесінде олар ішкі нарықта жетістікті бәсекеге
түсіп, өндіріс шығындарын төмендетіп, өнім сапасын көтере алады. Бір
жағынан бәсекеге қабілетті кәсіпорындарды құру қазақстандық серіктеске
шетелдік қатысушылардың саудалық, әкімшілік, т.б байланыстарын,
коммерциялық тәжірибесін, жергілікті жағдайларын пайдалауға және өз
өнімімен сыртқы нарыққа шығуға мүмкіндіктер туғызады [11].
БК елдер арасындағы сыртқы экономикалық байланыстарды дамытуды
қиындататын кедергілердің алдын алуға жол ашады.
БК құруға деген қажеттілік кәсіпорынның оптималды көлемін құруға және
құралдардың жетіспеушілігіне байланысты туындауы мүмкін. Шетелдік
серіктестерді тарту қазақстандық кәсіпкердің жаңа кәсіпорын құруға немесе
кеңейтуге кететін өндірістік шығындарын еңбек пен өткізуді рационалды
ұйымдастыру, алдыңғы қатарлы технологияны қолдану, транспорттық шығындарды
қысқартуға мүмкіндігін арттырады.
Бастапқыда елімізде заңнамаларда қазақстандық қатысушылардың жарғылық
қордағы үлесі 51%- тен аз болмауы тиіс деп қарастырылды. Алғашқы кезеңде
отандық қатысушылардың жоғары деңгейі негіз болды. Себебі, әр түрлі меншік
формасындағы кәсіпорындар әріптестікке түсу нәтижесінде, бізде қалыптасқан
идеология бойынша біріншінің приоритетін қамтамасыз ету мақсат етілді.
Қазіргі уақытта қазақстандық жақ бірлескен кәсіпорын жарғылық капиталының
аз бөлігін иеленуге келісім бере алады.
Сыртқа нарыққа жаңа өніммен шығу үрдісінде экономикасы жаңа көтеріліп
келе жатқан елге жауапкершіліктің үлкен бөлігін алу тиімсіз болып табылады.
БК Қазақстанда 1992 жылдардан бастап құрылып келеді. Қазіргі уақытта
олардың саны 2000-ға жуық,оның ішіндегі 70%-і шағын, 1000-ы шетелдік
инвестициялармен кәсіпорындар (ПИИ), ЖІӨ-нің 15%-ін өндіреді. Қазақстанның
бірлескен әріптестігі Ресей, Түркия, Германия және АҚШ елдерімен көп
көлемде жүзеге асырылған. Көптеген шетелдік инвестициялармен кәсіпорындар
Қазақстанда капиталмен тәуекелге бармау үшін шаруашылық субъектілер ретінде
қызмет етуді жөн санайды. Қазақстандағы бірлескен кәсіпорындардың 80%-і
сыртқы саудалық делдалдық қызмет атқарады. Көптеген өндірістік профильдегі
бірлескен кәсіпорындар өздерінің қызметтерін әртараптандыруға, 20-30
бағытқа дейін кеңейтуге ұмтылады. Өндірістік сферадағы БК төмен көрсеткіші
отандық өндірістік базаның артта қалуы, олардың алғашқы ірі капитал
салымдарының жетіспеушілігі себеп болады. Сондада қазіргі уақытта
өнеркәсіптік салада, мұнай өнеркәсібіндегі әріптестік үлесі ұлғайған 1993
жылдың 1 қаңтарындағы тіркелген кәсіпорындардың салалық құрылымына келсек,
құрылыс және құрылыс материалдарын өндіру саласындағы бірлескен
кәсіпорындар – жалпы кәсіпорындар санының 80%-ін, екінші отын
өнеркәсібіндегі (мұнай және газ) бірлескен кәсіпорындар- 56,7%. Үшінші
орында-агроөнеркәсіп саласындағы бірлескен кәсіпорындар-26,3%.
Шетел инвестицияларының салалық құрылымын талдағанда, негізгі капитал
салымдары шикізат салаларына (мұнай және газ) шоғырланған.
Мұнай жіне газ өнеркәсібі Қазақстанның экономикалық дамуының
локомативі болып табылады. БК ретінде шетел капиталымен өзара әсерлесу
мұнай және газдың әлемдік нарығына енуге, ұлттық құрал-жабдық өндірісінің
дамуына, алдыңғы қатарлы батыс және азиялық елдермен байланыстарды
нығайтуға, мұнай құбырлары жүйесін дамытуға және саяси беделді
қалыптастыруға әсер етеді.
Көптеген шетелдік серітестер Теңіз, Қарашығанақ мұнай кен орындарын
игеруге ниет танытады, себебі ТМД мемлекеттері ішінде Қазақстан неғұрлым
шетелдік инвестициялардың орналасуына қолайлы жағдайлар тудырып отыр.[12].
Бірлескен кәсіпорындардың салалық ерекшеліктерін талдай келіп, мынадай
қорытындыларға келуге болады:
1. Бірлескен кәсіпорындарды құру бастапқы кезеңдермен
салыстырғанда минералды-шикізат кешенінің өндірістік
салаларына ауысты;
2. Мұнай-газ секторындағы бірлескен кәсіпорындардың белгілі
көлемін шетелдің ірі компаниялары алады. Бұл аспект экспортқа
бағытталған салалардың перспективасын көтеруге, осының
әсерінен басқа салалардың дамуына әсер етуі мүмкін;
3. Бірлескен кәсіпорындардың белгілі бір мөлшері қызмет көрсету
сферасында да бар, олар ірі емес, бірақ экономиканың нарықтық
және өндірістік құрылымының дамуының қуатты әлеуеті болуы
мүмкін;
4. Аграрлық сектордағы БК даму төмендігі сақтануды қажет етеді.
Бұл мақсатта ауыл шаруашылығын ынталандыру саясаттарын жүзеге
асыру шараларын жүргізу қажет.
1.3 Қазақстандағы мұнай-газ саласындағы бірлескен кәсіпорындардың
қызмет етуінің құқықтық негіздері
Бірлескен кәсіпорындар екі негізгі ұйымдастырушылық формаға ие:
корпоративтік және контрактілік. Корпоративтік формада БК қатысушылары
заңды тұлға болып табылатын корпорацяны ұйымдастырады және өз қызметтерін
жүзеге асыру үшін белгілі бір капитал бөлігінің иесі бола алады. Ал
контрактілік формада қатысушылар өздерінің заңдық сипатын сақтайды, қосымша
заңды тұлға құрылмайды. Ал басқа белгілері бойынша корпоративтік формаға
ұқсас [12].
Корпоративтік форманың жиі тараған түрі серіктестіктер болып табылады.
Ортақ пайданы алу үшін қатысушылар әріптестік істі ұйымдастырады.
Мұнай өндіруші елдерге серіктестік туралы келісім жасау концессияларға
қарағанда салыстырмалы түрде артықшылықтар береді. Егер концессиялар
белгілі территорияға құқықтан бас тартуды талап етсе, серіктестік туралы
келісім пайдалы қазбаның меншік иесі-мемлекеттің құқықтарын кеңейтеді.
Әзірлеу алаңдарының көлемі қысқарады, сонымен қатар көптеген жағдайда
ұлттық компанияға бірлескен кәсіпорынның акцияларының бақылау пакеттері
беріледі.
Тағы бір маңызды мәселе, шетелдік серіктеске тек мұнайды өндіру
міндеттемелері ғана жүктелмейді, сонымен қатар мұнайды тасымалдау, өңдеу,
өткізу шараларын да орындауы тиіс. Өндірілген мұнайды бөлу қатысу үлесіне
байланысты жүзеге асырылады. Кейде ұлттық компанияға тиесілі мұнай бөлігін
шетелді ксеріктеске өткізу мүмкіндіктері де қарастырылады. Мұндай жағдайда
ұлттық компаия оған сәйкесінше комиссиондық сыйақы төлейді.
Сонымен қатар әлемдік тәжірибеде қолданылатын келісім түрлеріне
фъючерстік контрактілер, опцион, своп тәрізді IPE (Лондондағы халықаралық
мұнай биржасы) және NYMEX (Нью-Йорктегі тауар биржасы) әлемдік биржаларында
жүзеге асырылатын келісімдерді жатқызуға болады.
Фъючерстік контракт белгілі бір болашақтағы күнге сәйкес баға бойынша
шикізат немесе тауарларды сату-сатып алу туралы жасалатын келісім болып
табылады.
Мұндай контрактілерде жеткізілім бағасы, оның көлемі,айы жәнеорны
көрсетіледі. Фъючерстік контрактілердің артықшылықтары кез келген компания
шағын көлемде келісімдерді жүзеге асыра алады, нарықтың жоғары өтімділігі,
ол заңмен қатал түрде реттеліп отырады.
Опцион мұнай және мұнай өнімдеріне фъючерстік контрактіні сату және
сатып алуға құқық беретін келісім түрі болып табылады. Опцион бағасы бір
баррельге 0.2-1.5 АҚШ доллары арасында ауытқып отырады. Оның артықшылығы,
егер фъючерстік контрактіге баға төмендейтін болса, шығындар тек оның
алғашқы төлеміне ғана тең болады, ал қолайлы жағдайларда шектелмеген пайда
алуға мүмкіндік береді.
Своп келісімінің қатысушылары бір біріне белгілі болады, ал мысалы
фъючерстік контрактілерде сатушы мен сатып алушы бір бірін білмейді.
Своп бір жаққа болашақтағы белгіленген бағаны иемденуге мүмкіндік
береді, ал келесі жақ егер нақты және белгіленген баға арасындағы
айырмашылыққа байланысты баға төмендейтін болса,сол шығындарды жабуға өзіне
жауапкершілік алады.
Қазақстанда мұнай операцияларын жүзеге асыру Мұнай туралы, Пайдалы
қазбалар туралы заңнамаларда бекітілген. Пайдалы қазбаларды пайдалануға
байланысты контрактілерді бекіту және жасау нормалары Пайдалы қазбаларды
игеру операциялары бойынша контрактілерге отыру және бекіту реті туралы
құжаттарда қарастырылады.
Контракт пайдалы қазбаларды игерудің құқықтық негізінің және
рұқсатқағаздардың бөлінбес бөлігі болып табылады. Бұл принцип мынадан
көрінеді:
• Рұқсатқағазсыз контракт жасауға келісім берілмейді;
• Контракт шарттары және рұқсатқағаз шарттары бір біріне қайшы
келмеуі тиіс;
• Рұқсатқағазды жарамсыз деп тану автоматты түрде контрактінің де
жарамсыздығын айқындайды.
Егер пайдалы қазбаны игеруші кен орнын әзірлеуге рұқсатқағаз алған
болса, ол Қазақстан Республикасы Үкіметінің Өкілетті органымен контрактіге
отыруға мүмкіндігі бар. Бұл ҚР-дағы пайдалы қазбаларды игеруге байланысты
контрактілерді бекітетін және жүзеге асыратын ҚР Үкіметінің Өкілетті
органдары туралы (1996 жыл 26 мамыр), ҚР-дағы пайдалы қазбаларды игеруге
байланысты операцияларды жүргізуге контрактілерді бекіту реті туралы
(Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылы 6 қыркүйектегі №1092 үкімімен
бекітілген) құжаттарда қарастырылған [3].
Бастапқыда бұл өкілеттіліктер Мұнай және газ министрлігі, кейіннен
Энергетика және минералды ресурстар министрлігіне тиесілі болды. 1997
жылдың қыркүйегінен бастап Өкілетті орган ретінде пайдалы қазбаларды игеру
сферасындағы нақты бақылау жүргізетін орган болып Инвестициялар жөніндегі
Мемлекеттік комитет қызмет атқарады.
Қазіргі уақытта Қазақстанда ҚР-да пайдалы қазбаларды игеру
операцияларын жүргізудің модельді контрактісін бекіту туралы ҚР
Президентінің 1997 жылдың 4 наурыздағы Жарлығы арқылы мұнай және газ
секторындағы әріптестік қатынастар реттеліп отырады. Мұнда пайдалы
қазбаларды игеру шарттары, серіктестердің құқықтары мен міндеттері,
контрактілік территорияның қызмет ету шарттары неғұрлым айқын көрсетіліп,
инвесторларға тиімді кепілдікті айқындады [4].
Мұнай және газ секторындағы мемлекеттік реттеу өкілеттіліктері ҚР-ның
үкіметіне жүктелген. Көмірсутектерге табиғи түріндегі мемлекеттік меншік
сақталады, ал инвестордың меншігі контрактімен анықталады. Үкіметтің
отандық және шетелдік инвесторлар өндірген мұнай үлесінен әлемдік бағамен
өз меншігіне алуға артықшылық құқығы берілген. Әлемдік тәжірибеде бұл
рұқсат етіледі.
Контрактілерге отыру кезеңінде өте жоғарғы талқылауды қажет ететін
мәселелердің бірі қоршаған ортаны қорғау, пайдалы қазбаларды игеру және
қорғау және көрсетілген шарттарды орындауды бақылау болып табылады.
Контрактіге отыру кезеңінің соңғы сатысы -оған қол қою және тиісті
өкілетті органда тіркеуден өткізу. Контрактіні тіркеуден өткізу ҚР-дағы
пайдалы қазбаларды игеруге байланысты операцияларды жүргізуге
контрактілерді тіркеу реті туралы құжатпен жүзеге асады.
Пайдалы қазбаларды игеру операцияларды жүргізу контрактісі азаматтық-
құқықтық құжат болып табылады және ол азаматтық заңнамаға сәйкес құрылуы
тиіс. Контрактінің тағы бір мәселесі мұнай операцияларын жүргізу ұзақтығы,
барлық мерзім шегінде олар қандай шарттармен жүргізіледі, қандай деңгейде
олар пайдалы қазбаны игерушілер арасындағы қатынастарғы тәуелді екендігі
болып табылады.
Әрбір бекітілген контракт Қазақстан республикасының талаптары мен
міндеттерінің орындалуына, мемлекет қызығушылықтарын қорғауға, қоршаған
ортаны қорғау параметрлерінің сақталуына негізделуі керек.
Қазақстандық заңнамаларда контрактілердің жүзеге асуында өнімді бөлу
келісімі айқын түрде көрсетілмейді. Әдетте 50%-50% принципіне
негізделінеді. Әлемдік тәжірибеде өнімді бөлу келісімі жобаның жүзеге
асуына тікелей тәуелді түрде жүргізіледі,яғни динамикалық шкала бойынша
бөлінеді. Егер инвестор өзінің салған капиталының қайтарым процентін көп
алатын болса, яғни табыстың ішкі нормасы ұлғайған сайын, соғұрлым оның
мемлекетке беретін өндірілген көмірсутектерінің көлемі артып отыруы тиіс.
Контрактілерде инвестордың мемлекет бюджетіне төлейтін салық түрлері
көрсетіледі. Әдетте көмірсутектерді өндіруге салынатын салықтар екі түрге
бөлінеді: барлық шаруашылық қызмет түріне салынатын салықтар және мұнай
өндірісіне салынатын арнайы салықтар. Бюджетке төленетін салықтар және
басқа да төлемдер туралы Заңға сәйкес пайдалы қазбаларды игерушілерге
салынатын салықтар жазылымдық, коммерциялық анықтау, өндіру бонустары,
роялти, үстеме жоғарғы пайдаға салынатын салықтар болып бөлінеді.
Айта кететін жайт, Қазақстандағы мұнай операцияларымен айналысатын
бірлескен кәсіпорындардың қызметін реттеу барлық халықаралық стандарттарға
жауап береді. Мұнай операциялары саласында салынған капиталдың қауіпсіздігі
туралы кепілдік құқықтар, мұнай операцияларын мемлекеттік басқару мен
бақылау модельдерін жетілдіру шаралары әзірленген.
2. Қазақстанның мұнай өнеркәсібіндегі бірлескен кәсіпорындар қызметіне
Қазақтүрікмұнай ЖШС бірлескен кәсіпорны мысалында талдау
2.1 Қазақтүрікмұнай ЖШС БК құрылу тарихы, негізгі қызметі және
басқару жүйесі
1993 жылдың 9 қаңтарында Қазақстан Республикасының Геология және жер
қойнауын қорғау министрлігі мен Түрік Ұлттық мұнай компаниясы (ТПАО)
арасында Қазақтүрікмұнай бірлескен кәсіпорнын құру туралы келісімге қол
қойылды. Қазақтүрікмұнай бірлескен кәсіпорны мұнай өндірісі саласы
бойынша егемен Қазақстандағы тұңғыш бірлескен кәсіпорын ретінде 1993 жылдың
4 ақпанында ресми тіркеуден өтті. БК-нің бастапқы құрылу кезеңдерінде
негізгі құрылтайшылары Түркие Петроллери Аноним Ортаклиги (ТПАО),
Каззарубежгеология және Мұнайгаз Мемлекеттік холдингтік компаниясы
болатын. Олардың еншілері сәйкесінше 49%, 26%, 25% көлемінде болды. 1994
жылдың 31 мамырында бірлескен кәсіпорын жайлы келісімдерге өзгерістер мен
толықтырулар енгізу мақсатында ҚР Үкіметі мен БК арасында Көмірсутектерді
барлау, әзірлеу, өндіру және өткізу келісімі (№1 Келісім) жасалды. №1
Келісім өз күшіне енген күннен бастап 25 жыл уақыт мерзімінде әрекет етеді
және БК Қатысушыларының өзара келісімі бойынша ұзартуға мүмкіндік жасалған.
Бастапқыда келісім жеті рұқсатты алаңды қамтыған болатын және келісімнің
шарттары бойынша БК көмірсутектердің коммерциялық қорлары анықталмаған
жағдайда олардан бас тарта алады. 1997, 1998, 2000 жылдар ағымында БК бес
рұқсатты алаңнан бас тартты. 1997 жылы екі отандық құрылтайшыларының
еншілері Қазақойл ұлттық мұнай компаниясына беріледі де, кәсіпорын 1998
жылдың 3 ақпанында қайтадан тіркеуден өтеді. 1999 жылдың 18 мамырында ҚР
Инвестиция жөніндегі агенттігі және Қазақтүрікмұнай БК арасында 2026
жылдың 26 желтоқсанына дейін белгіленген Оңтүстік Қаратөбе аймағындағы
көмірсутектерді барлау және өндіру келісімі (№2 Келісім) жасалады. 2002
жылдың ақпанында Қазақстан Республикасы Үкіметі үкімімен Қазақойл Ұлттық
мұнай компаниясы мен Мұнай және газды тасымалдау Ұлттық компаниясы
қосылып, нәтижесінде жаңа кәсіпорын ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясы (ҚМГ)
құрылады. Қазақойл Ұлттық мұнай компаниясының еншісі ҚМГ-ға (51%)
беріліп, 2002 жылдың 17 ақпанында БК тіркеуден өтеді. Қазіргі уақытта ол өз
қызметін қарқынды жалғастырып, Маңғыстау және Ақтөбе облыстарындағы кен
орындарында мұнайды әзірлеп, сатуда. Қазір бірлескен кәсіпорын осы
аймақтарда үш блок бойынша мұнайды игеру жұмыстарын жүргізеді:
1) Елемес–Бекболат блогы (20. 03. 1996ж.)
2) Шығыс Ақжар блогы (30. 04. 2003ж.)
3) Оңтүстік Қаратөбе блогы (1999ж.)
. Қазақтүрікмұнай бірлескен кәсіпорны Шаруашылық серіктестіктер және
акционерлік қоғамдар туралы ҚР ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика факультеті
Экономика кафедрасы
Курстық жұмыс тақырыбы:
ҚАЗАҚСТАН ӨНЕРКӘСІБІНДЕГІ БІРЛЕСКЕН КӘСІПОРЫНДАР ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
Астана – 2006
Мазмұны:
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Бірлескен кәсіпорындар нарықтық экономикадағы кәсіпорынның
ұйымдастырушылық формасы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... 6
1. Бірлескен кәсіпорындардың экономикалық мәні, мақсаты,
формалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2. Қазақстандағы бірлескен кәсіпорындардың маңызы және олардың салалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 10
3. Қазақстандағы мұнай-газ саласындағы бірлескен кәсіпорындардың
қызмет етуінің құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .12
2. Қазақстанның мұнай өнеркәсібіндегі бірлескен кәсіпорындар қызметіне
Қазақтүрікмұнай ЖШС бірлескен кәсіпорны мысалында
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.1 Қазақтүрікмұнай ЖШС БК құрылу тарихы, негізгі қызметі және
басқару жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..16
2.2 Бірлескен кәсіпорын қызметінің ерекшеліктері (есеп беру жүйесі,
салық жүйесі, баға қалыптастыру мәселелері)
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.3 Қазақтүрікмұнай ЖШС БК 2003 – 2005 жылдардағы қаржылық
көрсеткіштеріне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...24
3. Бірлескен кәсіпорындар қызметін жетілдірудің негізгі бағыттары...36
3.1 Қазақтүрікмұнай ЖШС БК-ның даму перспективасы және өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
3.2 Қазақстан Республикасындағы бірлескен кәсіпорындардың шаруашылық
қызметін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .41
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
4
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 45
Кіріспе
Бүгінгі таңда Қазақстандағы кәсіпкерлік отандық экономиканы дамытудағы
маңызды құрал екендігі айқын.
Нарықтық экономикаға көшу монополизмнің алдын алу, бәсекелікті
дамытуға бағытталған өндіріс құрылымын қайта құру тәрізді радикалды
өзгерістерді талап етті. Ал бұл әлемдік тәжірибе көрсеткендей меншіктің,
ұйымдық-құқықтық формасының әр түріне бағытталған кәсіпкерліктің дамуынсыз
нәтиже бермейді.
Қайта құруға дейінгі кезеңде сыртқы экономикалық байланыстарды басқару
елімізде макродеңгейде, яғни мемлекет деңгейінде жүзеге асты. Сыртқы
саудада және сыртқы экономикалық қызметтің монополия жағдайында мемлекет
қандай ұйымдар, қандай салада,қандай көлемде операция жүргізуін бекітіп
отырады, елдің экспорттық-импорттық жоспарын анықтайды. Мемлекет экспорт
және импортты рұқсатқағаздар жүйесі арқылы реттеп отырады. Тек 80 арнайы
сыртқы экономикалық ұйымдар әлемдік нарықта экспорттық және импорттық
операцияларды жүзеге асыруға құқығы болды.
Қайта құру кезеңі басталысымен (нақты 1987 жылы) сыртқы нарыққа кез
келген өнімі әлемдік нарықта бәсекеге ие отандық кәсіпорындар мен
фирмаларды шығаруға құқық беретін мәміле қабылданды. Қазір әрбір ұйым
заңнамалар шегінде өзі сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асырып, оны
микродеңгейде басқара алады. Мемлекет бұл жағдайда реттеу, үйлестіру,
бақылау және әсер ету қызметтерін атқарады.
Фирма деңгейінде сыртқы экономикалық қызметті басқару сыртқы
экономикалық саясаттың стратегиялық бағыттарын әзірлеу, шетелдік нарықтағы
фирманың тәртібін, сыртқы сауданың жоспарын құру, сыртқы экономикалық
қызметті басқару органдарының тиімді құрылымын қалыптастыру, оның фирманың
басқа қызметтерімен үйлестіру, шетелдік серіктестермен экономикалық
қатынастар шешімін ақпаратпен қамсыздандыру сияқты мәселелерді шешуді талап
етеді.
Сыртқы экономикалық қызмет саласындағы кәсіпорындардың, ұйымдардың,
бірлестіктердің негізі экспорттық өнім өндіру болып табылады. Экспорттық
өнім өндірушілер мен қызмет ұсынушылардың өз тарапынан сыртқы нарыққа
шығуына мүмкіндік беру сыртқы экономикалық қызметтің (СЭҚ) жаңа
формаларының дамуына ғана емес, сонымен қатар шетелдік серіктестермен
тікелей өндірістік қатынастар орнату мен фирмааралық, бірлескен
кәсіпорындар негізінде бірлесу, жаңа ұйымдастырушылық-шаруашылық
құрылымдардың пайда болуына себеп болды. Сыртқы нарықпен қатынас орнатуға
сонымен қатар басқа да бағыттар әсер етті. Экспорттық стратегияны әзірлеуде
маркетинг пен жарнамаға жоғары назар аудару, сыртқы нарыққа шығу және
сыртқы сауда қатынастарына түсу процедураларының ережелерін білу және
орындау, сонымен қатар инвестициялық-шаруашылық саясат және елде және сырт
елдерде мемлекеттің реттеу механизмі. Экономикалық реформаларды жүзеге
асыру жағдайында елімізде меншіктің әр түрлі формалары пайда болды.
Меншіктің әр түрлі жаңа формаларының арасында отандық экономиканың дамуына
әсер етуге бағытталған, белгілі орын алатындарының бірі – бірлескен
кәсіпорындар. Бірлескен кәсіпорындар – салыстырмалы түрде халықаралық
кәсіпкерліктің жаңа ұйымдық-әлеуметтік формасы. Көптеген экономикалық
әдебиеттерде бірлескен кәсіпорындар деп шетелдік серіктесі бар, өндірістік,
ғылыми-техникалық, сыртқы сауда және т.б функцияларды атқаруға қолданылатын
материалдық және қаржылық ресурстарға ортақ меншіктік қатынас орнатылған
шаруашылық және құқықтық әріптестік формасын атайды.
Қазақстанда құрылып жатқан бірлескен кәсіпорындар елге жаңа техника
мен технологияны, халықаралық маркетингтің қазіргі әдістерін және алдыңғы
қатарлы басқару тәжірибесін тартуда позитивті маңыздылыққа ие болуы мүмкін.
Жоғарыда айтылған мәселелер курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттерін
айқындайды.
Курстық жұмыстың мақсаты – бірлескен кәсіпорындардың қызмет ету және
оны жүзеге асыру механизмдерінің негізін теориялық зерттеу,
Қазақтүрікмұнай ЖШС БК қызметіне талдау жүргізу негізінде кәсіпорындардың
сыртқы экономикалық қызметтерін жетілдіруге ұсыныстар жасау.
Сондықтан курстық жұмыс барысында келесі міндеттер қойылды:
• Бірлескен кәсіпорындардың теориялық негізін зерттеу;
• Қазақстанның мұнай өнеркәсібіндегі бірлескен кәсіпорындардың
әрекет ету механизмінің құқықтық базасын қарастыру;
• Қазақтүрікмұнай ЖШС БК қызметіне талдау жүргізу;
• Мұнай саласындағы шағын және орта кәсіпорындардың тиімді қызмет
етуінің шетелдік тәжірибесіне тоқталу;
• Қазақстандағы сыртқы экономикалық қызметтің негізгі
қатысушыларының бірі ретінде бірлескен кәсіпорындардың қызметін
жетілдірудің негізгі бағыттары мен механизмдерін айқындау.
Курстық жұмыстың теориялық бөлімінде бірлескен кәсіпорындар түсінігі,
олардың мұнай саласындағы қызмет ету механизмінің құқықтық негіздері,
Қазақстан өнеркәсібіндегі маңызы талқыланды.
Екінші, сараптамалық бөлімде Қазақстанның мұнай өнеркәсібіндегі
бірлескен кәсіпорындар қызметіне талдау жүргізу Қазақтүрікмұнай ЖШС БК
қызметіне талдау жүргізу мысалында жүзеге асты. Кәсіпорынның құрылу
тарихынан бастап, басқару жүйесіндегі ерекшеліктерге назар аударылды. Есеп
беру жүйесіндегі, салық жүйесіндегі, баға қалыптастыру мәселелеріндегі
ерекшеліктер қарастырылды. Соңғы үш жылдағы қаржылық, экономикалық
көрсеткіштеріне сараптама жүргізілді.
Үшінші бөлімде Қазақтүрікмұнай ЖШС БК даму перспективасы мен
проблемамалары қарастырылып, жалпы мұнай-газ секторындағы бірлескен
кәсіпорындардың дамуындағы кедергілерді жою, олардың қызмет ету аясын
жетілдіру бағытына ұсыныстар жасалды.
Курстық жұмыстың теориялық негізінде отандық және шетелдік ғалымдардың
ғылыми еңбектері, монографиялары, мақалалары, Қазақстан Республикасының
заңнамалық және нормативтік актілері қарастырылды. Курстық жұмыстың
ақпараттық базасы – ҚР-ның статистика жөніндегі Ұлттық агенттігінің
мәліметтері, Қазақтүрікмұнай ЖШС БК-ның қаржылық қызметінің есебі,
интернеттегі ақпараттық сайттар.
Жұмыс барысында ғылыми танымның эмпирикалық және теориялық, салыстыру,
талдау және синтез, индукция, дедукция, жалпылау, топтастыру, математикалық
әдістері қолданылды
Қорытынды
Отандық кәсіпкерлікті дамыту 1992 жылдардан бастау алады және күні
бүгінге дейін оның интенсивті бағыттарын жетілдіру жолдары ұсынылып, жүзеге
асырылып жатыр. Қазақстанның алдыңғы қатарлы елу бәсекелес елдің қатарына
енуі де, алдымен ішкі нарықтағы бәсекелестікті күшейтіп, сыртқы нарыққа
сенімді түрде жетістікке жете алатын отандық кәсіпкерлердің таңдаулылары
шығуы тиіс. Ол үшін кәсіпкерліктің меншік, ұйымдық-құқықтық формаларына,
қызмет аясына байланысты әр түрінің, яғни кәсіпкерлік инфрақұрылымының жан-
жақты дамуы қажет. Отандық кәсіпкерлікте бірлескен кәсіпорындардың маңызы
артып келеді. Себебі олар алдыңғы қатарлы технологияны, өндірісті
прогрессивті ұйымдастыру, басқару, өткізу тәжірибелерін ендіру, шетелдік
капиталды тарту, шетел несиелерін жеңілдікті шарттармен алу, экспортты
диверсификациялау, ішкі нарықты толтыру, экспортты ұлғайту, импортты
төмендету нәтижесінде жеңіл конверттелетін валюта қорларының өсуін
қамтамасыз етуге, өндірістік күштерді интернационализациялау, яғни
халықаралық еңбек бөлінісінде артықшылықтарды неғұрлым тиімді пайдалануға,
мемлекеттік кәсіпорындарды нарықтан сырғыту, олардың монополиялық
мүдделерін жоюда техникалық деңгейі және өнім сапасы бойынша күшті
бәсекелес болуға, сыртқы нарыққа бәсекеге қабілетті өнімдермен шығуға
мүмкіндік береді.
Курстық жұмыс аясында мемлекетіміздегі мұнай саласындағы бірлескен
кәсіпорындар қызметін кеңірек ұғыну және олардың қызмет етуінің даму
перспективасын, проблемаларын айқындау мақсатында Қазақтүрікмұнай ЖШС БК
қызметіне талдау жасалған болатын, ол мемлекетіміздегі мұнай саласындағы
тиімді жұмыс атқарып жатқан кәсіпорындардың бірі болып табылады.
Бірлескен кәсіпорын қызметіне Қазақстандағы бизнесті жүргізуге тән
экономикалық, саяси және әлеуметтік тәуекелдер елеулі әсер етеді. Бұл
тәуекелдерге үкімет саясатының нәтижелері, экономикалық жағдайлар, салықтық
және құқықтық сферадағы өзгерістер, валюта бағамдарының тербелістері,
келісімшарттық құқықтардың жүзеге асу мүмкіндіктері жатады.
Бірлескен кәсіпорын Қазақстан Республикасы Үкіметінің мұнай өндіруші
компанияларға бекітетін жыл сайынғы экспорттық квотасына тәуелді. Сонымен
қатар бүгінгі таңдағы Қазақстандағы экономикалық және саяси жағдай
Үкіметтің уақыт өткен сайын отандық мұнай өңдеуші компанияларды экспорттық
бағадан әлдеқайда төмен бағалы мұнаймен қамтамасыз ету мақсатындағы мұнай
өндіруші компаниялар қызметіне мейлінше әсер етуге тырысуымен сипатталады.
2005 жылы, мысалы, ішкі нарықта сатылған мұнай бағасы экспорттық бағадан
жарты құнына төмен болған. Бірлескен кәсіпорын өндірген мұнайдың 98%-і
экспортқа шығарылған, яғни жалпы өндірілген 340 986 тонна мұнайдың тек
16 000 тоннасы ішкі нарықта сатылған.
Бірлескен кәсіпорын қызметіне әсер ететін мәселелердің бірі –
тасымалдау мәселелері. Кәсіпорын өндірген мұнай Қазақстандық жақтың еншілес
компаниясы ҚазТрансОйл-ға тиесілі мұнай құбырларымен тасымалданады.
ҚазТрансОйл мұнайды тасымалдау нарығында монополист болып табылғандықтан,
бірлескен кәсіпорынның экспортқа шығаруға мүмкіндігі бар мұнай көлемінің
тасымалдау шығындарына елеулі әсер етеді. Соңғы жылдарда ҚазТрансОйл
мұнай тасымалдау компаниясы өзінің тасымалдау тарифтері тұрақтылығын ұстап
тұруға күш салып келеді, мысалы биылғы жылы бір тонна мұнайды 1000
шақырымға тасымалдау тарифі 19,5 АҚШ доллары көлемін құрады.
Бірлескен кәсіпорын Қазақстандағы барлық мұнай өндіруші компаниялардан
талап етілетін пайдалы қазбаларды пайдалануға байланысты заңдарды және
Келісімшартта айқындалған шараларды орындауға міндетті. Жүргізілген
аудиторлық бақылау нәтижелері бойынша бірлескен кәсіпорын заң талаптары мен
шарттарды орындап жатыр деген қорытындыға келуге болады.
Жалпы кәсіпорын құрылған күнінен бастап 216 357 метр бұрғылау
жұмыстарын жүргізіп, 116 барлау және 5 өндіру ұңғыларын тамамдады. 1993-
2005 жылдар аралығында Қазақтүрікмұнай ЖШС-і 400 млн. АҚШ доллары
көлемінде инвестиция салды.
Қазақтүрікмұнай ЖШС БК мемлекетіміздегі мұнай саласындағы тиімді
жұмыс атқарып жатқан кәсіпорындардың бірі болып табылады.
Әр түрлі мұнай өндіруші елдер тәжірибесінде мұнай өндіру саласындағы
шағын және орта бизнес – бұл біріншіден, саланың шектен тыс
монополизациялануына қарсы әрекет етуші фактор, екіншіден, шағын,
рентабельділігі өте төмен, қиын игерілетін қорларға ие кен орындарын
игеруге және қалдық мұнай қорларын игеруге әсер етуші негізгі өндірістік
күш. Шикізаттық базаның табиғи тозу процесі, максималды көлемде
көмірсутектерді алуға кепілдік беретін пайдалы қазбаларды рационалды
пайдалануға ұмтылу, жеке мүддені қолдаудағы мемлекет саясаты мұнай
өнеркәсібіндегі шағын компаниялардың пайда болуына, даму және өркендеуіне
себеп болған факторлар болып табылады.
Көптеген мұнай өндіруші саладағы бизнестің шағын формаларын белсенді
дамытып отырған елдердің тәжірибесін талдау және біздің елдің нақты
жағдайларына үйлестіре қолдану, олардың қателіктерін, шектеулерін ескеру,
отандық заңнаманы оперативті жетілдіру Қазақстанның мұнай-газ секторының
тұрақты дамуын қамтамасыз етуге және ескі мұнай- кен орындарының әлеуметтік-
экономикалық проблемаларын шешуге мүмкіндік береді. Сондықтан мұнай-газ
секторындағы институционалдық қайта құрулар мынадай сипатта болуы тиіс:
• Ірі интегрцияланған құрылымдардың әлсіреуі барысында жеке
аймақтар шеңберінде мұнай-газ секторының ұйымдастырушылық
құрылымының дамуы;
• Ірі компаниялардың мұнай-газ өндіру қызметінің олардың тиімді
қызмет етуі жағдайларының төмендеуіне байланысты басқа
перспективті аймақтарға ауысуы.
Осы бағыттағы институционалдық қайта құруларды жүзеге асыруға
бағытталған құқықтық және экономикалық алғышарттар ұлттық шаруашылық
айналымына ұсақ мұнай кен орындарын тартуға, көмірсутектерді өндіруді
тұрақтандыруға, жұмыс орындарын сақтап қалу және жаңаларын ашуға, қорларды
қолдану тиімділігін арттыруға, жалпы жаңа кәсіпорындардың сыртқы нарыққа
шығу мүмкіндіктерін ұлғайтуға себеп болады.
Негізгі түйін отандық кәсіпкерлікті дамытудың көздері тиімді құқықтық
база, кәсіпкерлер құқықтарын ұлғайту, мемлекеттік бюрократиялық, жемқорлық
кедергілерді жою, ақпаратқа, қаржыға қол жеткізу мүмкіндігін кеңейтуде
екеніне келіп тіреледі.
1. Бірлескен кәсіпорындар нарықтық экономикадағы кәсіпорынның
ұйымдастырушылық формасы ретінде
1. Бірлескен кәсіпорындардың экономикалық мәні, мақсаты, формалары
Көптеген өтпелі экономика кезеңіндегі елдерде бірлескен кәсіпкерлік
формаларының даму үрдісі байқалады. Бірлескен кәсіпкерлік – екі не одан
артық елдердің бірігу арқылы білім, өнімді өндіру және өткізу сферасындағы,
ғылыми-техникалық, инвестициялық және т.б қызметтердегі күштерді біріктіру
негізіндегі ортақ өндірістік-шаруашылық қызметі.
Бірлескен кәсіпкерлік құрудағы негізгі мақсаттар мен міндеттер елге
алдыңғы қатарлы технологияны, өндірісті прогрессивті ұйымдастыру, басқару,
өткізу тәжірибелерін ендіру, шетелдік капиталды тарту, шетел несиелерін
жеңілдікті шарттармен алу, экспортты диверсификациялау, ішкі нарықты
толтыру, экспортты ұлғайту, импортты төмендету нәтижесінде жеңіл
конверттелетін валюта қорларының өсуін қамтамасыз етуге бағытталады.
Бірлескен кәсіпкерлікті жүзеге асыру нысандары болып бірлескен
кәсіпорындар табылады. Бірлескен кәсіпорындар дегеніміз – қатысушылардың
мүлкін келісілген түрде бірлестіре отырып, шаруашылық қызметті басқаруды
бірлесе отырып жүзеге асыруға, алынған экономикалық пайданы кәсіпорын
капиталындағы үлеске байланысты бөлуге бағытталған екі немесе одан бірнеше
елдер кәсіпорындарының бірлестігі [5].
Қазақстанда бірлескен кәсіпорындар заңдық тұрғыдан акционерлік
қоғамдар, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер ретінде құрыла алады.
Бірлескен кәсіпкерліктің халықаралық әріптестіктің бір түрі ретінде пайда
болуы өндірістік күштерді интернационализациялау, яғни халықаралық еңбек
бөлінісінде артықшылықтарды неғұрлым тиімді пайдалануға мүмкіндік беретін
процеске негізделеді[6].
Бірлескен кәсіпорындардың басқа әріптестік түрлерінен ерекшеліктері:
- Қатысушылардың шаруашылық қызметтің бірнеше сферасы – шикізатты
игеру, өңдеу, ақырғы өнімді өндіру, технологиялық қызмет
көрсету, ғылыми зерттеулер мен әзірлемлер, өндірісті
қаржыландыру, өнімді өткізу және т.б қызметтер бойынша ұзақ
уақытқа (5-10 жыл және одан артық) бағытталған әріптестігі.
- Ортақ мақсатқа жету үшін серіктестіктердің меншіктерін (ақша,
ғимарат, құрал-жабдықтар) біріктіруі;
- Жарғылық қорды және кәсіпорынның басқару органдарын бірлесіп
қаржыландыру;
- Құрылтайшылар арасында жарғылық қордағы үлеске сәйкес алынған
пайданы бөлу;
- Ортақ тәуекел және мүмкін болатын шығындарды олардың
шаруашылық шараларға қатысу үлесі бойынша ортақ шектеулі жауапкершілік.
Сондықтан, халықаралық әріптестіктің басқа формаларына ерекшеленетін
бірлескен кәсіпкерліктің айрықша белгілері ортақ мүлік, пайда мен тәуекелді
сәйкес бөлу тәрізді элементтер болып табылады.
Жоғарыда айтылған ерекшеліктер сыртқы нарыққа шығу стратегиясында
белгілі артықшылықтарға ие болуға мүмкіндік туғызады:
- Өндіріс көлемін ұлғайту, бірлескен кәсіпорынның
негізгі құралдарын модернизациялауға серіктестердің
жоғары қызығушылығын туғызу;
- Өндірістің тиімділігін, өнімнің тиімді өткізілуін
қамтамасыз етуге серіктестердің жауапкершілігін
арттыру;
- Серіктестердің тауарды өндіру, сату алдындағы,
өткізу, сатылғаннан кейінгі операцияларда күштерін
біріктіруге ұмтылуы.
Бірлескен кәсіпорындарды құру өтпелі экономика кезеңінде жұмыссыздықты
жоюға, әлемдік нарықта әрекет ету үшін шетелдік серіктестердің маркетинг
саласындағы тәжірибелерін игеруге, шетел капиталын тарту, ғылыми-техникалық
жетістіктерді өндіріске енгізу, халықтық тұтыну тауарларының елде
тапшыларын сол ел территориясында өндіруге, яғни импортты төмендету арқылы
валюта шығындарын үнемдеуге мүмкіндік береді [7].
Ел экономикасындағы қатердің бірі ірі компаниялардың
монополизациялануы болып табылады. Бірлескен кәсіпорындар құру
монополизммен күрестің бір құралы бола алады. Мемлекеттік кәсіпорындарды
нарықтан сырғыту, олардың монополиялық мүдделерін жоюда бірлескен
кәсіпорындар техникалық деңгейі және өнім сапасы бойынша күшті бәсекелес
болады.
Шетелдік тәжірибе көрсеткендей бірлескен кәсіпорындар отандық
кәсіпорындармен сәтті бәсекеге түсіп, оларды өнім сапасын көтеруге, өндіріс
шығындарын төмендетуге мәжбүр етеді.
Бірлескен кәсіпорындардың әлеуметтік-экономикалық мәні меншік
иелерінің құралдарының бірігуінен шығады. Яғни аналық компанияның меншігі
белгілі деңгейде биліктік сипатқа ие болады. Бірлескен кәсіпорын бірнеше
заңды тұлғалар арасындағы келісім нәтижесінде құрылады және тіркеуден
өткеннен кейін заңдық тұлға сипатына ие болады. Бірлескен кәсіпорын жеке
заңды тұлға бола отырып, өзінің міндеттемелеріне толық жауапкершілік алады.
Өзін-өзі өтеу, өзін-өзі қаржыландыру принциптері бойынша әрекет етіп, толық
шаруашылық есеп жүргізеді.
Кәсіпорын өз тарапынан шаруашылық қызмет бағдарламасын жасайды және
төмендегідей басқару органдарына ие:
Басқару (правление) – кәсіпорынның жоғарғы басқару органы. Ол
кәсіпорынның техникалық және шаруашылық бағдарламасын айқыдайды,
ассортиментті жаңарту, құрал-жабдықтарды модернизациялау, пайданы бөлу және
т.б мәселелерді шешеді.
Дирекция – атқарушы басқару органы. Кәсіпорынның ағымдық қызметін
басқарады, оның құрамы жоғарғы басқару органы арқылы қазақстандық және
шетелдік азаматтардан құралады. Жоғарғы басқару органының өкілі болып шетел
азаматы қабылдануы мүмкін.
Ревизиялық комиссия – жылдық балансты, бухгалтерлік есепті жүргізу
реттілігін тексеретін бақылау органы [2].
Серіктесті таңдау шетелдік серіктестермен сыртқы экономкалық байланыс
ақпараттарына қатысты жүзеге асырылады. Серіктесті іздеу барысында
инвестициялық климатты (экономикалық, саяси және елдегі құқықтық жағдайлар)
және оның жақсару мүмкіншіліктері есепке алынуы тиіс.
Бірлескен кәсіпорын қызмет етуінің бірінші белгісі бұл олардың
жарғылық капиталының қалыптасуы болып табылады. Яғни,ол - қатысушылар
салымының негізінде қалыптасатын негізгі немесе айналым капиталы (теңгеде
немесе шетел валютасымен). Жарғылық қордың қалыптасу реті және оның маңызы
қазақстандық және шетелдік қатысушылардың келісімімен құрылтайшылық
құжаттарды есепке ала отырып бекітіледі. Көптеген арнайы банктердің
есептеуі бойынша бірлескен кәсіпорындардың қаржылық тұрақтылығы оның
жарғылық қоры кәсіпорынды құруға және қызметтің алғашқы кезеңін қамтамасыз
етуге кеткен жалпы шығындарға тең болса, не оның 50% құрағанда ғана
қамтамасыз етіледі.
Қажеттілік туындаған жағдайда БК несие құралдарын пайдалана алады.
БК пайдасы деп оның экономикалық қызметінің нәтижесін айтады. Пайданың
көп бөлігі негізінен отандық қатысушыда ұлғаймалы өндірісті кеңейту,
қоғамдық тұтыну қорларын құру және жалпы мемлекеттік шығындарды шешу сияқты
мәселелерді жүзеге асыру үшін қалдыру көзделеді.
Жарғылық қордағы үлесіне байланысты шетелдік қатысушы өз пайдасын
алады, ал елден алып қайтқанда пайдаға салық салынады.
Бастапқы кезеңде үкімет шетел капиталын тартуды көздейді де, БК
қызметіне белгілі жеңілдіктер енгізеді.
Бірлескен кәсіпорындардың қызмет әрекетінің тоқтатылуы келесі
жағдайлар нәтижесінде жүзеге асырылуы мүмкін:
• Қызмет ету мерзімінің аяқталуы;
• Көзделген мақсатқа жету;
• Қатысушылар арасындағы өзара келісіммен және т.б заң, жарлық,
құрылтайшылық құжатта ескерілген мәселелер бойынша [2].
Бірлескен кәсіпорынның жойылуы оның құрылтайшыларымен бекітілген
ликвидациялық комиссиямен, ал егер банкроттық жағдайында сот үкімімен
сайланған ликвидациялық комиссиямен жүзеге асырылады.
Бірлескен кәсіпорын ұлттық экономикадағы жеке экономикалық бірлік
ретінде өзіне тән сипатты белгілері мен ерекшеліктері бар. Оларды белгілі
критерийлер бойынша,яғни пайда болу сипатына, ұйымдастыру формасына,
серіктестердің үлестік қатысуна, әріптестіктің кешенділігіне,
қатысушылардың басқаруға әсер ету және экономикалық кезеңдердің байланысу
түрлеріне қатысты жіктеуге болады [8].
Пайда болу сипатына байланысты олар белгілі шетелдік үлестік қатысу
нәтижесінде жаңа кәсіпорынның пайда болуын немесе қайта құрылудағы
бірлескен кәсіпорынның еншілес немесе филиалдарының қалыптасуын сипаттайды.
Көбінесе бірлескен кәсіпорындар шетелдік капиталды бұрын құрылған
кәсіпорындар мен ұйымдардың өндіріс масштабын кеңейту, тиімділігін арттыру
үшін тарту нәтижесінде құрылуы мүмкін. Бұл шетелдік серіктестің жалпы
капиталға салымы не қазақстандық кәсіпорынның акцияларын иемдену арқылы
жүзеге асырылады. Осындай жолмен құрылған БК-дар арасындағы келісім өндіріс
көлемін анықтау, өнімді бөлу және өткізу, салықтарды төлеу реттілігі,
басқару жүйесі және әріптестік мерзімі тәрізді мәселелерді қамтиды.
Жаңа кәсіпорын құру немесе ескі кәсіпорынды кеңейтуге серітестердің
қаржылық ресурстары жетпеуі мүмкін. Мұндай жағдайларда инвестициялық
банктер араласады. Олар кәсіпорын қызметін жобалау үрдісінен бастап, оны
жүзеге асырғанға дейін қаржыландыруы мүмкін. Мұндай қаржыландыру көптеген
дамушы елдерде қолдау тапқан. Оның мәні бірлескен кәсіпорынның тек өмірге
қабілетті жобаларын ғана шетелдік қаржылық мекеме жергілікті үкіметтің және
банктің кепілдігінсіз қарызға қаржыландырады. Несиегерлердің қаржылық
кеңесшілері ұтылып қалмас үшін жобаның экономикалық параметрлерін толығымен
қарастырып, оның жүзеге асуының соңына дейін бақылау жүргізеді. Бұл
бірлескен кәсіпорын формасы құрылыс саласына көбінесе тән, себебі
объектінің толық уақыт мерзімінде қаржылық қамтамасыз етілуіне кепілдік
береді және құрылыстың аяталуын жылдамдатады. Көптеген елдердегідей бұл
форма Қазақстанда да кең қолдау таппаған[9].
Ұйымдастырушылық тұрғысынан бірлескен кәсіпорындар бірзауыттық және
көпзауыттық болып бөлінеді. Бірзауыттық формадағы кәсіпорындарға ірі, орта
және шағын кәсіпорындар жатады, ал көпзауыттық кәсіпорындарғы трестер,
концерндер, комбинаттар кіреді. Қазіргі уақытта еліміздегі бірлескен
кәсіпорындар бірзауыттық сипатқа ие.
Жарғылық капиталдағы үлестеріне байланысты БК мажоритарлық, яғни бір
серіктестің үлесі 50%-тен асады, тең паритеттік- үлестері тең дәрежеде,
миноритарлық, бір қатысушысының үлесі 50%-тен кем болып бөлінеді. Жарғылық
капиталдағы үлес серіктестердің кәсіпорынды басқару, бақылау деңгейін
анықтайды.
Кешендік әріптестік бойынша БК тең құқықты, яғни оның қатысушылары
басқару шешімдеріне тең құқыққа ие және тәуекелді тең дәрежеде бөліседі,
және келісімді, яғни оның қатысушылары әріптестік, шығындарды, тәуекелді,
пайданы бөлу туралы келісім жасайды.
Экономикалық кезеңдердің байланысу түрлеріне байланысты БК көлденең,
тік және диагоналды болып бөлінеді. Көлденең БК-да біртекті өндірістік және
саудалық кезеңдердің интеграциясы жүзеге асады.
Тік БК-да өндірістік және саудалық кезеңдердің кезекпен тізбектелуі
орындалады.
Диагоналды БК-да әр түрлі сала, өндіріс және сауда кезеңдерінің
бірігуі жүзеге асады.
Басқарудың әсер етуіне байланысты олар тең дәрежелі және ассиметриялы
болып келеді. Тең басқаруда қатысушылар шешім қабылдауда тең құқыққа ие де,
ал ассиметриялы басқаруда әр түрлі мәселелер бойынша бір жақ басымдыққа ие
болады.
1.2 Қазақстандағы бірлескен кәсіпорындардың маңызы
және олардың салалық ерекшеліктері
Елбасы Н.Ә.Назарбаевтің халыққа жолдауында приоритетті мақсаттар мен
стратегиялар және олардың жүзеге асуының құрамына: Ашық нарықтық, жоғарғы
деңгейдегі шетел инвестициялары мен ішкі жинақтарға ие экономикаға
негізделген экономикалық өсу кіреді.
Қазақстанда құрылып жатқан бірлескен кәсіпорындар жаңа техника мен
технологияны, халықаралық маркетингтің қазіргі әдістерін және алдыңғы
қатарлы басқару тәжірибесін тартуда маңызды рөл атқаруы мүмкін. Еліміздегі
бірлескен кәсіпорындарға инвестиция ағымы ғылыми-техникалық прогресті
жеделдетуді қамтамасыз ету бағытындағы материалдық және қаржылық
ресурстарды үйлестіруге мүмкіндік береді. Алдыңғы қатарлы техника мен
технологияға ие өндірістік бірліктерді құру олардың бәсекеге
қабілеттілігін арттырады, нәтижесінде олар ішкі нарықта жетістікті бәсекеге
түсіп, өндіріс шығындарын төмендетіп, өнім сапасын көтере алады. Бір
жағынан бәсекеге қабілетті кәсіпорындарды құру қазақстандық серіктеске
шетелдік қатысушылардың саудалық, әкімшілік, т.б байланыстарын,
коммерциялық тәжірибесін, жергілікті жағдайларын пайдалауға және өз
өнімімен сыртқы нарыққа шығуға мүмкіндіктер туғызады [11].
БК елдер арасындағы сыртқы экономикалық байланыстарды дамытуды
қиындататын кедергілердің алдын алуға жол ашады.
БК құруға деген қажеттілік кәсіпорынның оптималды көлемін құруға және
құралдардың жетіспеушілігіне байланысты туындауы мүмкін. Шетелдік
серіктестерді тарту қазақстандық кәсіпкердің жаңа кәсіпорын құруға немесе
кеңейтуге кететін өндірістік шығындарын еңбек пен өткізуді рационалды
ұйымдастыру, алдыңғы қатарлы технологияны қолдану, транспорттық шығындарды
қысқартуға мүмкіндігін арттырады.
Бастапқыда елімізде заңнамаларда қазақстандық қатысушылардың жарғылық
қордағы үлесі 51%- тен аз болмауы тиіс деп қарастырылды. Алғашқы кезеңде
отандық қатысушылардың жоғары деңгейі негіз болды. Себебі, әр түрлі меншік
формасындағы кәсіпорындар әріптестікке түсу нәтижесінде, бізде қалыптасқан
идеология бойынша біріншінің приоритетін қамтамасыз ету мақсат етілді.
Қазіргі уақытта қазақстандық жақ бірлескен кәсіпорын жарғылық капиталының
аз бөлігін иеленуге келісім бере алады.
Сыртқа нарыққа жаңа өніммен шығу үрдісінде экономикасы жаңа көтеріліп
келе жатқан елге жауапкершіліктің үлкен бөлігін алу тиімсіз болып табылады.
БК Қазақстанда 1992 жылдардан бастап құрылып келеді. Қазіргі уақытта
олардың саны 2000-ға жуық,оның ішіндегі 70%-і шағын, 1000-ы шетелдік
инвестициялармен кәсіпорындар (ПИИ), ЖІӨ-нің 15%-ін өндіреді. Қазақстанның
бірлескен әріптестігі Ресей, Түркия, Германия және АҚШ елдерімен көп
көлемде жүзеге асырылған. Көптеген шетелдік инвестициялармен кәсіпорындар
Қазақстанда капиталмен тәуекелге бармау үшін шаруашылық субъектілер ретінде
қызмет етуді жөн санайды. Қазақстандағы бірлескен кәсіпорындардың 80%-і
сыртқы саудалық делдалдық қызмет атқарады. Көптеген өндірістік профильдегі
бірлескен кәсіпорындар өздерінің қызметтерін әртараптандыруға, 20-30
бағытқа дейін кеңейтуге ұмтылады. Өндірістік сферадағы БК төмен көрсеткіші
отандық өндірістік базаның артта қалуы, олардың алғашқы ірі капитал
салымдарының жетіспеушілігі себеп болады. Сондада қазіргі уақытта
өнеркәсіптік салада, мұнай өнеркәсібіндегі әріптестік үлесі ұлғайған 1993
жылдың 1 қаңтарындағы тіркелген кәсіпорындардың салалық құрылымына келсек,
құрылыс және құрылыс материалдарын өндіру саласындағы бірлескен
кәсіпорындар – жалпы кәсіпорындар санының 80%-ін, екінші отын
өнеркәсібіндегі (мұнай және газ) бірлескен кәсіпорындар- 56,7%. Үшінші
орында-агроөнеркәсіп саласындағы бірлескен кәсіпорындар-26,3%.
Шетел инвестицияларының салалық құрылымын талдағанда, негізгі капитал
салымдары шикізат салаларына (мұнай және газ) шоғырланған.
Мұнай жіне газ өнеркәсібі Қазақстанның экономикалық дамуының
локомативі болып табылады. БК ретінде шетел капиталымен өзара әсерлесу
мұнай және газдың әлемдік нарығына енуге, ұлттық құрал-жабдық өндірісінің
дамуына, алдыңғы қатарлы батыс және азиялық елдермен байланыстарды
нығайтуға, мұнай құбырлары жүйесін дамытуға және саяси беделді
қалыптастыруға әсер етеді.
Көптеген шетелдік серітестер Теңіз, Қарашығанақ мұнай кен орындарын
игеруге ниет танытады, себебі ТМД мемлекеттері ішінде Қазақстан неғұрлым
шетелдік инвестициялардың орналасуына қолайлы жағдайлар тудырып отыр.[12].
Бірлескен кәсіпорындардың салалық ерекшеліктерін талдай келіп, мынадай
қорытындыларға келуге болады:
1. Бірлескен кәсіпорындарды құру бастапқы кезеңдермен
салыстырғанда минералды-шикізат кешенінің өндірістік
салаларына ауысты;
2. Мұнай-газ секторындағы бірлескен кәсіпорындардың белгілі
көлемін шетелдің ірі компаниялары алады. Бұл аспект экспортқа
бағытталған салалардың перспективасын көтеруге, осының
әсерінен басқа салалардың дамуына әсер етуі мүмкін;
3. Бірлескен кәсіпорындардың белгілі бір мөлшері қызмет көрсету
сферасында да бар, олар ірі емес, бірақ экономиканың нарықтық
және өндірістік құрылымының дамуының қуатты әлеуеті болуы
мүмкін;
4. Аграрлық сектордағы БК даму төмендігі сақтануды қажет етеді.
Бұл мақсатта ауыл шаруашылығын ынталандыру саясаттарын жүзеге
асыру шараларын жүргізу қажет.
1.3 Қазақстандағы мұнай-газ саласындағы бірлескен кәсіпорындардың
қызмет етуінің құқықтық негіздері
Бірлескен кәсіпорындар екі негізгі ұйымдастырушылық формаға ие:
корпоративтік және контрактілік. Корпоративтік формада БК қатысушылары
заңды тұлға болып табылатын корпорацяны ұйымдастырады және өз қызметтерін
жүзеге асыру үшін белгілі бір капитал бөлігінің иесі бола алады. Ал
контрактілік формада қатысушылар өздерінің заңдық сипатын сақтайды, қосымша
заңды тұлға құрылмайды. Ал басқа белгілері бойынша корпоративтік формаға
ұқсас [12].
Корпоративтік форманың жиі тараған түрі серіктестіктер болып табылады.
Ортақ пайданы алу үшін қатысушылар әріптестік істі ұйымдастырады.
Мұнай өндіруші елдерге серіктестік туралы келісім жасау концессияларға
қарағанда салыстырмалы түрде артықшылықтар береді. Егер концессиялар
белгілі территорияға құқықтан бас тартуды талап етсе, серіктестік туралы
келісім пайдалы қазбаның меншік иесі-мемлекеттің құқықтарын кеңейтеді.
Әзірлеу алаңдарының көлемі қысқарады, сонымен қатар көптеген жағдайда
ұлттық компанияға бірлескен кәсіпорынның акцияларының бақылау пакеттері
беріледі.
Тағы бір маңызды мәселе, шетелдік серіктеске тек мұнайды өндіру
міндеттемелері ғана жүктелмейді, сонымен қатар мұнайды тасымалдау, өңдеу,
өткізу шараларын да орындауы тиіс. Өндірілген мұнайды бөлу қатысу үлесіне
байланысты жүзеге асырылады. Кейде ұлттық компанияға тиесілі мұнай бөлігін
шетелді ксеріктеске өткізу мүмкіндіктері де қарастырылады. Мұндай жағдайда
ұлттық компаия оған сәйкесінше комиссиондық сыйақы төлейді.
Сонымен қатар әлемдік тәжірибеде қолданылатын келісім түрлеріне
фъючерстік контрактілер, опцион, своп тәрізді IPE (Лондондағы халықаралық
мұнай биржасы) және NYMEX (Нью-Йорктегі тауар биржасы) әлемдік биржаларында
жүзеге асырылатын келісімдерді жатқызуға болады.
Фъючерстік контракт белгілі бір болашақтағы күнге сәйкес баға бойынша
шикізат немесе тауарларды сату-сатып алу туралы жасалатын келісім болып
табылады.
Мұндай контрактілерде жеткізілім бағасы, оның көлемі,айы жәнеорны
көрсетіледі. Фъючерстік контрактілердің артықшылықтары кез келген компания
шағын көлемде келісімдерді жүзеге асыра алады, нарықтың жоғары өтімділігі,
ол заңмен қатал түрде реттеліп отырады.
Опцион мұнай және мұнай өнімдеріне фъючерстік контрактіні сату және
сатып алуға құқық беретін келісім түрі болып табылады. Опцион бағасы бір
баррельге 0.2-1.5 АҚШ доллары арасында ауытқып отырады. Оның артықшылығы,
егер фъючерстік контрактіге баға төмендейтін болса, шығындар тек оның
алғашқы төлеміне ғана тең болады, ал қолайлы жағдайларда шектелмеген пайда
алуға мүмкіндік береді.
Своп келісімінің қатысушылары бір біріне белгілі болады, ал мысалы
фъючерстік контрактілерде сатушы мен сатып алушы бір бірін білмейді.
Своп бір жаққа болашақтағы белгіленген бағаны иемденуге мүмкіндік
береді, ал келесі жақ егер нақты және белгіленген баға арасындағы
айырмашылыққа байланысты баға төмендейтін болса,сол шығындарды жабуға өзіне
жауапкершілік алады.
Қазақстанда мұнай операцияларын жүзеге асыру Мұнай туралы, Пайдалы
қазбалар туралы заңнамаларда бекітілген. Пайдалы қазбаларды пайдалануға
байланысты контрактілерді бекіту және жасау нормалары Пайдалы қазбаларды
игеру операциялары бойынша контрактілерге отыру және бекіту реті туралы
құжаттарда қарастырылады.
Контракт пайдалы қазбаларды игерудің құқықтық негізінің және
рұқсатқағаздардың бөлінбес бөлігі болып табылады. Бұл принцип мынадан
көрінеді:
• Рұқсатқағазсыз контракт жасауға келісім берілмейді;
• Контракт шарттары және рұқсатқағаз шарттары бір біріне қайшы
келмеуі тиіс;
• Рұқсатқағазды жарамсыз деп тану автоматты түрде контрактінің де
жарамсыздығын айқындайды.
Егер пайдалы қазбаны игеруші кен орнын әзірлеуге рұқсатқағаз алған
болса, ол Қазақстан Республикасы Үкіметінің Өкілетті органымен контрактіге
отыруға мүмкіндігі бар. Бұл ҚР-дағы пайдалы қазбаларды игеруге байланысты
контрактілерді бекітетін және жүзеге асыратын ҚР Үкіметінің Өкілетті
органдары туралы (1996 жыл 26 мамыр), ҚР-дағы пайдалы қазбаларды игеруге
байланысты операцияларды жүргізуге контрактілерді бекіту реті туралы
(Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылы 6 қыркүйектегі №1092 үкімімен
бекітілген) құжаттарда қарастырылған [3].
Бастапқыда бұл өкілеттіліктер Мұнай және газ министрлігі, кейіннен
Энергетика және минералды ресурстар министрлігіне тиесілі болды. 1997
жылдың қыркүйегінен бастап Өкілетті орган ретінде пайдалы қазбаларды игеру
сферасындағы нақты бақылау жүргізетін орган болып Инвестициялар жөніндегі
Мемлекеттік комитет қызмет атқарады.
Қазіргі уақытта Қазақстанда ҚР-да пайдалы қазбаларды игеру
операцияларын жүргізудің модельді контрактісін бекіту туралы ҚР
Президентінің 1997 жылдың 4 наурыздағы Жарлығы арқылы мұнай және газ
секторындағы әріптестік қатынастар реттеліп отырады. Мұнда пайдалы
қазбаларды игеру шарттары, серіктестердің құқықтары мен міндеттері,
контрактілік территорияның қызмет ету шарттары неғұрлым айқын көрсетіліп,
инвесторларға тиімді кепілдікті айқындады [4].
Мұнай және газ секторындағы мемлекеттік реттеу өкілеттіліктері ҚР-ның
үкіметіне жүктелген. Көмірсутектерге табиғи түріндегі мемлекеттік меншік
сақталады, ал инвестордың меншігі контрактімен анықталады. Үкіметтің
отандық және шетелдік инвесторлар өндірген мұнай үлесінен әлемдік бағамен
өз меншігіне алуға артықшылық құқығы берілген. Әлемдік тәжірибеде бұл
рұқсат етіледі.
Контрактілерге отыру кезеңінде өте жоғарғы талқылауды қажет ететін
мәселелердің бірі қоршаған ортаны қорғау, пайдалы қазбаларды игеру және
қорғау және көрсетілген шарттарды орындауды бақылау болып табылады.
Контрактіге отыру кезеңінің соңғы сатысы -оған қол қою және тиісті
өкілетті органда тіркеуден өткізу. Контрактіні тіркеуден өткізу ҚР-дағы
пайдалы қазбаларды игеруге байланысты операцияларды жүргізуге
контрактілерді тіркеу реті туралы құжатпен жүзеге асады.
Пайдалы қазбаларды игеру операцияларды жүргізу контрактісі азаматтық-
құқықтық құжат болып табылады және ол азаматтық заңнамаға сәйкес құрылуы
тиіс. Контрактінің тағы бір мәселесі мұнай операцияларын жүргізу ұзақтығы,
барлық мерзім шегінде олар қандай шарттармен жүргізіледі, қандай деңгейде
олар пайдалы қазбаны игерушілер арасындағы қатынастарғы тәуелді екендігі
болып табылады.
Әрбір бекітілген контракт Қазақстан республикасының талаптары мен
міндеттерінің орындалуына, мемлекет қызығушылықтарын қорғауға, қоршаған
ортаны қорғау параметрлерінің сақталуына негізделуі керек.
Қазақстандық заңнамаларда контрактілердің жүзеге асуында өнімді бөлу
келісімі айқын түрде көрсетілмейді. Әдетте 50%-50% принципіне
негізделінеді. Әлемдік тәжірибеде өнімді бөлу келісімі жобаның жүзеге
асуына тікелей тәуелді түрде жүргізіледі,яғни динамикалық шкала бойынша
бөлінеді. Егер инвестор өзінің салған капиталының қайтарым процентін көп
алатын болса, яғни табыстың ішкі нормасы ұлғайған сайын, соғұрлым оның
мемлекетке беретін өндірілген көмірсутектерінің көлемі артып отыруы тиіс.
Контрактілерде инвестордың мемлекет бюджетіне төлейтін салық түрлері
көрсетіледі. Әдетте көмірсутектерді өндіруге салынатын салықтар екі түрге
бөлінеді: барлық шаруашылық қызмет түріне салынатын салықтар және мұнай
өндірісіне салынатын арнайы салықтар. Бюджетке төленетін салықтар және
басқа да төлемдер туралы Заңға сәйкес пайдалы қазбаларды игерушілерге
салынатын салықтар жазылымдық, коммерциялық анықтау, өндіру бонустары,
роялти, үстеме жоғарғы пайдаға салынатын салықтар болып бөлінеді.
Айта кететін жайт, Қазақстандағы мұнай операцияларымен айналысатын
бірлескен кәсіпорындардың қызметін реттеу барлық халықаралық стандарттарға
жауап береді. Мұнай операциялары саласында салынған капиталдың қауіпсіздігі
туралы кепілдік құқықтар, мұнай операцияларын мемлекеттік басқару мен
бақылау модельдерін жетілдіру шаралары әзірленген.
2. Қазақстанның мұнай өнеркәсібіндегі бірлескен кәсіпорындар қызметіне
Қазақтүрікмұнай ЖШС бірлескен кәсіпорны мысалында талдау
2.1 Қазақтүрікмұнай ЖШС БК құрылу тарихы, негізгі қызметі және
басқару жүйесі
1993 жылдың 9 қаңтарында Қазақстан Республикасының Геология және жер
қойнауын қорғау министрлігі мен Түрік Ұлттық мұнай компаниясы (ТПАО)
арасында Қазақтүрікмұнай бірлескен кәсіпорнын құру туралы келісімге қол
қойылды. Қазақтүрікмұнай бірлескен кәсіпорны мұнай өндірісі саласы
бойынша егемен Қазақстандағы тұңғыш бірлескен кәсіпорын ретінде 1993 жылдың
4 ақпанында ресми тіркеуден өтті. БК-нің бастапқы құрылу кезеңдерінде
негізгі құрылтайшылары Түркие Петроллери Аноним Ортаклиги (ТПАО),
Каззарубежгеология және Мұнайгаз Мемлекеттік холдингтік компаниясы
болатын. Олардың еншілері сәйкесінше 49%, 26%, 25% көлемінде болды. 1994
жылдың 31 мамырында бірлескен кәсіпорын жайлы келісімдерге өзгерістер мен
толықтырулар енгізу мақсатында ҚР Үкіметі мен БК арасында Көмірсутектерді
барлау, әзірлеу, өндіру және өткізу келісімі (№1 Келісім) жасалды. №1
Келісім өз күшіне енген күннен бастап 25 жыл уақыт мерзімінде әрекет етеді
және БК Қатысушыларының өзара келісімі бойынша ұзартуға мүмкіндік жасалған.
Бастапқыда келісім жеті рұқсатты алаңды қамтыған болатын және келісімнің
шарттары бойынша БК көмірсутектердің коммерциялық қорлары анықталмаған
жағдайда олардан бас тарта алады. 1997, 1998, 2000 жылдар ағымында БК бес
рұқсатты алаңнан бас тартты. 1997 жылы екі отандық құрылтайшыларының
еншілері Қазақойл ұлттық мұнай компаниясына беріледі де, кәсіпорын 1998
жылдың 3 ақпанында қайтадан тіркеуден өтеді. 1999 жылдың 18 мамырында ҚР
Инвестиция жөніндегі агенттігі және Қазақтүрікмұнай БК арасында 2026
жылдың 26 желтоқсанына дейін белгіленген Оңтүстік Қаратөбе аймағындағы
көмірсутектерді барлау және өндіру келісімі (№2 Келісім) жасалады. 2002
жылдың ақпанында Қазақстан Республикасы Үкіметі үкімімен Қазақойл Ұлттық
мұнай компаниясы мен Мұнай және газды тасымалдау Ұлттық компаниясы
қосылып, нәтижесінде жаңа кәсіпорын ҚазМұнайГаз Ұлттық компаниясы (ҚМГ)
құрылады. Қазақойл Ұлттық мұнай компаниясының еншісі ҚМГ-ға (51%)
беріліп, 2002 жылдың 17 ақпанында БК тіркеуден өтеді. Қазіргі уақытта ол өз
қызметін қарқынды жалғастырып, Маңғыстау және Ақтөбе облыстарындағы кен
орындарында мұнайды әзірлеп, сатуда. Қазір бірлескен кәсіпорын осы
аймақтарда үш блок бойынша мұнайды игеру жұмыстарын жүргізеді:
1) Елемес–Бекболат блогы (20. 03. 1996ж.)
2) Шығыс Ақжар блогы (30. 04. 2003ж.)
3) Оңтүстік Қаратөбе блогы (1999ж.)
. Қазақтүрікмұнай бірлескен кәсіпорны Шаруашылық серіктестіктер және
акционерлік қоғамдар туралы ҚР ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz