Ресей Федерациясының бюджеттен тыс қорлары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны.

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...3б

( бөлім. Бюджеттен тыс қорлардың мәні.

1. Қаржы жүйесіндегі Бюджеттен тыс қорлардың орны ... ... ... ... .4-7б
2. Қазақстан Республикасының Бюджеттен тыс қорлардың әрекет
етуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ..8-11б
3. Бюджеттен тыс қорлардың шетелдерде қалыптасуы ... ... ... .12-14б

ІІ бөлім. Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы қорының
әлеуметтік, экономикалық мәні мен көрсеткіштері.

2.1. Зейнетақы қорының мазмұны, құралу көздері ... ... ... ... ... ... 15-
18б
2. Қазақстан Республикасында зейнетақы қорының қалыптасуы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..19-25б
3. Зейнетақы қорларының қаржылық көрсеткіштері ... ... ... ... ..26-2 8б

ІІІ бөлім. Қазіргі бюджеттен тыс қорлардың экономикаға тигізетін әсері,
проблемалары және оларды шешу жолдары.

1. Қазақстан Республикасының Бюджеттен тыс қорларын дамыту
перспективалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...29-33б

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...34б
Қолданылған әдебиеттер тізімі.
Қосымша.

Кіріспе

Сұраныс пен ұсынысты ұтымдылығына сәйкес пайдалану үшін ресурстардың
бөлініп таралуы арқылы нарық экономикалық тиімділікке қол жеткізеді. Қаржы
нарығының және осыған сәйкес мекемелердің жақсы жүйелері жинақ ақшаларын
жоғары пайдасы бар инвестицияларға аудару арқылы осы процестің бір бөлігі
болып табылады. Қаржы жүйесі бұл жүйенің әлсіз дамыған елдермен
салыстырғанда, жоғары дамыған елдерде тезірек өсетінін және экономикалық
жағдайлардың аяқ асты өзгерісіне де тез үйренетінін әлемдік тәжірибе
көрсетеді. Сондықтан да экономикасы дамушы барлық елдер үшін қаржы
жүйесінің ажырамас бөлігі – банктік емес қаржы институттарын жедел түрде
дамыту маңызды.
Еліміз тәуелсіздік алып, нарықтық экономикаға бет бұрғалы еліміздің
барлық салаларында нарық талабына сай түбегейлі өзгерістер енгізілуде.
Нарықтық қатынастарға көшу барысында экономикалық және әлеуметтік салаларды
қаржыландыруда бір ғана бюджет жеткіліксіз болып, мақсатты бюджеттен тыс
қорлар құрылды.
Курстық жұмыстың мақсаты – өтпелі кезеңдегі бюджеттен тыс қорлардың
қаржы жүйесіндегі орнын, қажеттілігін, мемлекетке тигізетін әсерін анықтау.

Курстық жұмыс үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде, қаржы жүйесі,
бюджеттен тыс қорлардың қалыптасуы, мақсаты баяндалады. Екінші бөлімде,
Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы қорының дамуы, қаржылық
көрсеткіштері көрініс алады. Үшінші бөлімде, Бюджеттен тыс қорларды дамыту
жолдары қарастырылады.
Курстық жұмыс теориялық және әдістемелік негізі ретінде шетелдік және
отандық ғалымдардың еңбектері пайдаланылды. Сондай-ақ негізгі оқулықтардан
мәлеметтер алынды.

( бөлім. Бюджеттен тыс қорлрдың мәні
1.1. Қаржы жүйесіндегі бюджеттен тыс қорлардың орны

Жалпы мемлекеттік көлемде республикалық және жергілікті бюджеттер
қаржы ресурстарын ұйымдастырудың ең белгілі нысаны болып табылады.
Бірақ нарықтық қатынастарға көшу барысында экономикалық және
әлеуметтік салаларды қаржыландыруда бір ғана бюджет қаражаттары жеткіліксіз
бола бастады. Сондықтан қосымша қаржы көздерін іздестіру қажет болды.
Бюджет қорымен қатар 1991 жылдан бастап мақсатты бюджеттен тыс қорлар
құрылып, жұмыс істей бастады.
Бюджеттен тыс қорлар – мемлекеттің қаржы жүйесінің маңызды буыны;
мемлекеттің қатаң белгілі бір мақсаттарға пайдаланатын және заң жүзінде
қалыптасуының бекітілген көздері бар ақша ресурстарының жиынтығы.
Экономикалық категория ретінде бюджеттен тыс қорлар бірқатар қоғамдық
қажеттіліктерді қаржыландыру үшін мемлекет тарапынан қаржы ресурстарын
қайта бөлу және пайдалану жөніндегі қатынастар болып табылады. (2;355(
Бюджеттен тыс қорлардың пайда болуы әлеуметтік-экономикалық дамудың
қажеттіліктерінен туындады: қатаң функциялық мақсаттарға жұмсалатын
мемлекеттің қаржы ресурстарының бір бөлігін оқшауландыру, мемлекеттік
бюджетті оған тән емес шығыстардан жеңілдету қажет болды. Белгілі бір
дәрежеде бұл мемлекеттің жұмыс істеуімен тікелей байланысты емес
шығыстардың ауыртпалығын шаруашылық органдарына аударуды қажет етті; бұл
мақсатқа Экономиканы тұрақтандыру қоры (кейін Экономиканы жанғырту қоры)
сай болды. Басқа жағдайларда, нарыққа өту кезінде халықтың тұрмыс
деңгейінің төмендеуі жағдайында оны неғұрлым сенімді және тиімді қорғау
мақсатымен әлеуметтік мұқтаждарға жұмсалатын кейбір шығыстарды бөлу және
оларды жабудың көздерін межелеу қажет болды. Бұл міндеттерді Зейнетақы
қорының, Әлеуметтік сақтандыру қорының, Халықты әлеуметтік қорғаудың
біріңғай одақтық-республикалық қорының, Жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің
мемлекеттік қорының шешуін қажет етті. Бірқатар қорлардың – Жол қорының,
Әскери өндірісті конверсиялау қорының, түрлі арналымның инновациялық
қорларының және басқаларының өте-мөте тар мақсатты арналымы болды. (5;198(
Бірқатар қорлар, мәселен, Экономиканы тұрақтандыру қоры, Халықты
әлеуметтік қолдаудың бірыңғай одақтық-республикалық қоры уақытша қызмет
етті – бұл экономиканың дағдарысты жағдайында мұндай қорлардың қаражаттарын
қалыптастырудың қиындықтарымен, оған жұмылдырылатын қаражаттардың белгілі
бір иесізденуімен, бөлу кезінде ресурстарды қайтарусыз пайдаланудағы қорды
қалыптастыру субъектілерінің мүдделіксіздігімен түсіндіріледі. Жалпы
бюджеттен тыс қорлардың жұмыс істеуі сайып келгенде, бүкіл қоғам мүддесі
үшін жүзеге асырылады, оны нығайтуға бағытталған және қаржы қатынастарының
бұл нысанының әлеуметтік-экономикалық мәні осында. Бюджеттен тыс арнаулы
қорлардың мемлекеттік бюджетпен бірге қосарлана қызмет етуі қаржы
қатынастарын саралауға, олардың бір бөлігін тармаландандырылған сфереларға
бағыттауға, қаржылық қызметтің әр түрлі бағыттарында бұл қатынастардың
өзіндік әртараптандыруына жетуге мүмкіндік береді. (2;256(
Бюджеттен тыс қорлардың өзінің функциялық-мақсатты арналымы бойынша
да, басқарудың деңгейі жағынан да өте әр түрлі. Мақсатты арналымы бойынша
бюджеттен тыс қорлар экономикалық және әлеуметтік, ал басқару деңгейіне
қарай мемлекеттік және аймақтық болып бөлінеді.
Экономикалық қорлар – экономикалық дамудың проблемаларын шешуге
арналған қорлар. Әлеуметтік қорлар қоғамның әлеуметтік проблемаларын шешуге
арналған қорлар болып табылады. Мемлекеттік қорлар – бұл мемлекеттік
деңгейде, ал аймақтық қорлар – аймақтық деңгейде қалыптасатын қорлар.
Бюджеттен тыс қорлардың көздері тұрақты және уақытша болуы мүмкін.
Бюджеттен тыс қорлардың ақша қаражаттарын жұмсаудың негізгі бағыттары
мыналар:
• жарғылық қызмет;
• артық ақшалардың белгілі бір үйлесін қаржы активтеріне
инвестициялау;
• коммерциялық қызмет.
Бюджеттен тыс қорлар мемлекеттің қаржы буындарының бірі болып
табылады. Өзінің мәні жағынан бюджеттен тыс қорлар – бұл, жоғарыда атап
кеткеніміздей, бірқатар қоғамдық қажеттіліктерді және оперативті дербестік
негізде кешенді жұмсалатындарды қаржыландыру үшін мемлекет тартатын қаржы
ресурстарын қайта бөлу және пайдалану нысаны. (5;201(
Арналымы – мына арнаулы мақсатты аударымдар есебінен мақсатты
шараларды қаржыландыру:
• арнаулы мақсатты салықтар;
• қарыз және ақшалай-заттай лотереялар өткізу есебінен;
• қосымша анықталған кірістер мен үнемделген қаржы ресурстары;
• ерікті жарналар мен заңи және жеке тұлғалардың қайырымдылықтары.
Бюджеттен тыс қорлардың көмегімен:
• отандық кәсіпорындарды қаржыландыру, қаражаттандыру,
несиелендіру жолымен өндіріс процесіне ықпал жасауға;
• арнайы белгіленген көздер мен қоршаған ортаны ластағаны үшін
айыппұлдар есебінен қаржыландыра отырып, табиғат қорғау
шараларын қамтамасыз етуге;
• зейнетақылар, жәрдемақылар төлеу, жалпы әлеуметтік инфрақұрлымды
қаражаттандыру және қаржыландыру жолымен халыққа қызметтер
көрсетуге;
• қарыз беруге, соның ішінде шетел мемлекеттерін қоса шетелдік
әріптестерге беруге болады.
Бюдджеттен тыс қорлардың жұмыс істеу ұйымы биліктің мемлекеттік
органдарының – орталық, республикалық және жергілікті органдарының
қарамағында болады. (2;257(
Бюджеттен тыс қорлардың белгілі бір жеңілдіктерінің болуы мүмкін:
а) салық төлеуден босату;
б) кеден баждарын төлеуден босату
Бюджеттен тыс қорларды қалыптастырудың көздері шешілетін міндеттердің
сипатымен және ауқымдылығымен алдын ала анықталады. Көздердің әралуандығы
мен олардың мөлшеріне сол бір кезеңдегі елдің экономикалық және қаржы
жағдайы әсер етеді.
Сөйтіп, бюджеттен тыс қорлардың қалыптасу көздерінің салыстырмалы
тұрақты да, сондай-ақ ауқытша да сипаты болады. Әкімшілік-аумақтық
бірліктер бойынша ажырай отырып, олар мемлекет аумағында әр түрлі болуы
мүмкін. Бюджеттен тыс қорларға түсетін қаражаттарды жұмсаудың бағыттарына
қорлардың арналымы, нақтылы экономикалық жағдайлар және әзірленген және
іске асырылатын бағдарламалардың мазмұны себепші болады. Қаражаттардың бір
бөлігі құрылтайшылық қызметке бағытталады, онымен бірге бағалы қағаздарға
салынады. Біріншіден, ақша қаражаттарын пайдалану оларды жасаудың уақытымен
жиі тура келе бермейтіндігіне, екіншіден, инвестициялардан алынған кірістер
тиісті қордың шығындарын қаржыландырудың қосымша көздері болып
табылатындығына байланысты бюджеттен тыс қорлар инвестициялар мен қаржы
рыногының қатысушылары болады.(2;256-257(
Сонымен, бюджеттен тыс қсрлар қаржы жүйесінде беделді орын алып отыр.
Мемлекеттің қаржы жүйесінің негізгі буыны деп те айтуға болады. Бюджеттен
тыс қорлар заң жүзіде бекітілген, әр түрлі көздерден құралып, қоғамдық
қажеттіліктерді қаржыландырады.

1.2. Қазақстан Республикасының бюджеттен тыс қорларының әрекет етуі

Белгілі қоғамдық қажеттілікті қаржыландыру үшін және өз бетімен
оперативті түрде жұмсалатын қаржылай қаражатты пайдалануды мемлекет
тарапынан, қайтадан таратудың бірі бюджеттен тыс қордың формасы болып
көрінеді.
Бұл қорлар қаржы нарығының қатысушы ретінде және инвесторы болып шыға
алады. Өйткені, біріншіден, ақшалай қаржыны пайдалану олардың құрылу
уақытымен үйлеспейді, ал екіншіден, инвестициядан түскен табыс басқа
немесе бөгде қорды қосымша қаржыландырудың көзі болып саналады. [5;199]
Қаржы институттарының – бөджеттн тыс қорлардың ақша қаражаттары
қозғалысын 1998 жылға дейін Қазақстан Республикасында жұмыс істеген кейбір
қорлардың мысалында қарауға болады. [2;359]
Қазақстанда мемлекеттік бюджеттен тыс қорларға мыналар жатады:

Зейнетақы қоры

➢ Халықты жұмыспен қамтудың мемлекеттік қоры
➢ Әлеуметтік сақтандыру қоры
➢ Міндетті медициналық сақтандыру қоры (ММСҚ)
Жинақтаушы зейнетақы қоры акционерлі қоғам формасында құрылады. Олар
уәкілетті органның келісімімен өз филиалдарын ашуға құқы бар. Міндетті
зейнетақы жарна төлеу үшін жинақтаушы тек бір қорды таңдауға және сол
қормен зейнетақылық қамтамасыз ету жөнінде келісімшарт пайымдауға міндетті.
Жинақтаушы зейнетақы қорға міндетті жарна төлеуден зейнеттік жасқа жеткен
тұлғалар босатылады. (4;189(
Зейнетақы қоры. Олардың негізгі міндеті:
• балаларға жәрдемақы мен зейнетақы төлеу үшін мақсатты

алым және қаражатты жинақтау, оларды
қаржыландыру мен ұйымдастыру;
• халықты әлеуметтік қолдау бойынша аймақтық бағдарламаға
келісімшарт негізінде республикалық тұрғыда қаржыландыруға
қатысу;
• өзін-өзі қаржыландыру негізінде ұдайы өндіру қаржы қорын кеңейту.
1993 жылдан бастап ол Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігіне
бағынышты. 1994 жылы зейнетақы қоры бюджетке енгізіліп, төрт айдан соң оның
құрамынан шығарылды. 1995 жылдан бастап зейнетақы қоры бюджетке кірмейді.
Зейнетақы қоры кәсіпорын, мекеме, ұйымдардың, сонымен қатар
кәсіпкерлік қызметтің түріне және меншігіне қарамастан азаматтардың
сақтандыру жарналарын аудару есебінен қалыптасады. Зейнетақы қоры мен
Әлеуметтік сақтандыру қорын бірге алғанда еңбектен төлеу қорының 20%-ын
құрайды. Жиналған жарнамалардың 85% қаржысын – Зейнетақы қоры. 15% -
Әлеуметтік сақтандыру қоры мен Міндетті медициналық сақтандыру қоры
құрайды.
Қордың бюджеттік жобасы Еңбек және әлеуметтік қорғау министірлігінде
әзірленіп, қордың басшылығына беріледі. Басшылық құрамына Қаржы
министрлігінің, Қазақстан Респуликасы Ұлттық банктің,Үкімет пен Президент
әкімшілігінің өкілдері кіреді. (5;200(
Қазақтан Республикасының Үкіметі белгілеген тәртібі бойынша агенттер
жинақтаушы қорларға міндетті зейнетақы жарналарын мезгілінде есептеп және
төлеп отыруға міндетті. (4;193(
Жинақтаушы зейнетақы қоры өз міндеттемелері бойынша алымшылар мен
салымшылар арасында тек меншікті мүлігімен жауапты. Қорлардың инвестициялық
басқаруды іске асыратын ұйымдардың және банк-кастодианның
жайапкершіліктердің тәртібі мен шарттары заңнамалық актілер және
келісімшарттармен анықталады. Жеке зейнетақы шотындағы зейнетақы қорландыру
сомасының азаюы қордың, ұйымның және банк-кастодианның кінәсі нәтижесінде
болса, онда сол сома міндетті түрде қор қаражаттары арқылы толтырылады.
(4;195(
Әлеуметтік сақтандыру қоры – аумақтық дәл осындай, осы салалық тұрғыда
бөлінетін жалпы мемлекеттік ресурстардың орталық қоры. Кәсіпкерлік
қызметпен айналысатын тұлғалар мен меншіктің түрлі формасындағы ұйымдар мен
кәсіпорын қаржыларының міндетті түрдегі қатысуы арқылы сақтандыру әдісімен
құрылады. Әлеуметтік сақтандыруқорының қоржысы еңбекке төлеу қорынан
мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына аударылымдары есебінен қалыптасады
19930 – 1995 жж. Аралығында осы аталмыш қорға аударымның жалпы сомасының
15%-ы түсті. 1996 ж 1 қаңтарынан бастап, бұл сан 5%-ы төмендеді. Әлеуметтік
сақтандыру қорының қаржысы әр түрлі төлемдерге (еңбекке уақытша
жарамсыздығы бойынша жүкті езде және босанғанда, бала туғанда бірмезгілдік,
жерлеуге) емдеу-сауықтыру орындарын қаржыландыруға жұмсалады. Бұл қордың
негізгі шығындарының үлесі жәрдмақы төлеуге тиеді. (2;359(
Жұмыспен қамтудың мемлекеттік саясатын іске асыру шарларының
өткізілуін қаржыландыру үшін арналып жұмыпен қамтудың мемлекеттік қызмет
шеңберінде дербес жүйе ретінде 1991 ж. Жұмыспен қамтудың мемлекеттік қоры
құрылды. Қаулыда анықтап көрсеткендей оның қаржысы бюджеттің құрамына
енбейді, яғни қор бюбжеттен тыс болып есептелінеді. Соған қарамастан қор
1993 ж. Бюджетке енгізілді, оның қаржылық жағдайының жақсылығымен және
артық қаржыны бюджеттің қажеттілігіне жұмсалуының мүмкіндігімен
түсіндірілді. 1995 жылдың мамырынан бастап, Жұмыспен қамтудың мемлекеттік
қоры қайтадан бюджеттен тыс қалды.
Оның қаржылық көздерін қамтитындар:
• Кәсіпорындар, ұйымдар мен мекемелер, еңбекке төлеу (296) қорының
белгіленген мөлшерінен және шаруашылық жүргізу мен меншік түрлерінің
формаынан тәуелсіз, өзге де жұмыс берушілер мен кооперативтердің
міндетті аударымдарынан;
• мемлекеттік бюджеттен дотациялар және де олардың ұсыныстары
нақтыланған жоқ;
• отандық және шетелдік кәсіпорындардың, қоғамдық ұйымдар мен
азаматтардың ерікті жарналары, коммерциялық қызметтің табыстары мен
басқадай түсімдер. (5;200(
Міндетті медициналық сақтандыру қоры. Қазастан Республикасы Үкіметінің
жанынан 1995 ж. 29 қыркүйекте Қазақстан Республикасы Үкіметінің №1295
қаулысымен Міндетті медициналық құрылған болатын. Қазақстан Республикасының
заңында азаматтардың міндетті медициналық сақтандыру жүйесінде өзін
сақтандыруға құқылы екендігі және осы саладағы мемлекеттік қаржы саясатын
жүзеге асыру үшін және оны әзірлеуге қатысуын қамтамасыз ететіні
қарастырылған. Сонымен қатар жүйенің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету
бойынша шараларды жүзеге асыру мен Қазақстанның барлық аумақтарындағы
сақтандырылған азаматтарға ұсынылатын медициналық көмектің сапасын және
оның көлемін теңестіру үшін жағдай жасау.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Міндетті медициналық
сақтандыру қоры қаржылай қаражатының медициналық сақтандыру жүйесі мемлекет
меншігінде. Ол бюджеттің және басқа қордың құрамына кірмейді, сондықтан да
тиесінше алынуға жатпайды. Олар мыналардың есебінен құралады:
• Қазақстан Республикасы Үкіметі белгілеген міндетті медициналық
сақтандырудың көлемінде жұмыс берушінің сақтандыру бөлімінің
төлемдерінен;
• мөлшерленген басы артық (запас) сақтандырудың қаржылай қаражат қоры;
• қордың уақытша босаған қаржысын пайдаланудан түскен табыстардан;
• ерікті жарналар мен заңды және жеке тұлғалардың сыйлықтарынан;
• Қазақстан Республикасы заңында тыйым салынбаған басқа тусімдерден.
[5;201]

1.3. Бюджеттен тыс қорлардың шетелде қалыптасуы

Әлемдік тәжірибе бойынша қаржы жүйесі жоғары дамыған елдер бұл жүйесі
нашар дамыған елдермен салыстырғанда тез, әрі өседі. Сонымен қатар бұл
елдер экономикалық жағдайларының шұғыл өзгеруіне жақсы бейімделе алады.
Сондықтан, экономикасы дамушы елдердің барлығы үшін кез келген қаржылық
жүйесінің ажырамас бөлігі – банктік емес қаржылық институттардың дамуын
тездетудің маңызы зор. (5;198(
Ресей Федерациясының қаржы жүйесінде мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар
РСФСР заңына сәйкес қалыптасты.
Бюджеттен тыс қорлардың қалыптасуының алғышарты – қоғамға қажетті
маңызды шығындарды жабатын табыстар көздерімен қамтамасыз ету. Бюджеттен
тыс қорлардың қалыптасуы туралы шешімдерді Ресей Федерациясының Федералдық
жиналысы шешеді.
Бюджеттен тыс қорлар мемлекеттің қарамағында болады, бірақ олар
автономды болып келеді. Бюджеттен тыс қорлардың қалыптасу көздері:
• арнайы салықтар;
• шаруашылық субъектілердің табыстарының бір бөлігі;
• бюджеттік әдістер;
• банктік несиелер.
Бюджеттен тыс қорлардың сыныптамасы. Бюджеттен тыс қорлар қалыптасу
уақытынан бастап экономикалық мазмұнына қарай үлкен 2 топқа бөлінді.
1) әлеуметтік қорлар, оларға жатады: Зейнетақы қоры, Әлеуметтік
сақтандыру қоры, Міндетті медициналық сақтандыру қоры,
Тұрғындарға әлеуметтік жәрдем көрсету қоры.
2) Экономикалық қорлар: жолдық және т.б. (6;386(
Ресей Федерациясының бюджеттен тыс қорлары.
1. Зейнетақы қоры. Зейнетақы қорының маңызды принципі – ұрпақтан
ұрпаққа берілетін жауапкершілік. Оның міндеті адамдардың жұмыс істеп
жинаған табыстармен болашақта қамтамасыз ету. Ресей Федерациясының
Зейнетақы қоры негізгі үш көздерден қалыптасады: жұмысшылардың және жұмыс
берушілердің сақтандыру қаражаттарынан, федералдық бюджеттен
сигменттелуінен. Сонымен қатар, қорлар өз еріктерімен салымдарды тартады.
Зейнетақы қорының сақтандыру мөлшерлемелерінің салымдары 1999 жылы
құрылған:
1) жұмыс берушілер – мекемелерге, кәсіпорындарға 28 % мөлшерінде;
2) жұмыс берушілер – колхоздарға, совхоздарға, ауыл шаруашылық
өнімдерін шығарушыларға 20,6 % мөлшерінде;
3) тұрғындарға және жеке тәжіребиемен айналысатын тұлғаларға (
аудиторлар, нотариустар және т.б ) 28 % мөлшерінде;
4) жұмысшыларға 1 % мөлшерінде; (6;387(
Ресей Федерациясының зейнетақы қоры – бұл Ресей Федерациясының
азаматтарын зейнетақымен қамсыздандыру мақсатында қаржылық песурстардың
қалыптасуымен бөлінуін қамтамасыз ететін мемлекеттің орталықтандырылған
қоры. Ресейдің зейнетақы қорының функцияларына мыналар жатады:
- сақтандыру жарналарынаккумуляциясы;
- Қор жайлы заңда қарастырылған шығындарды қаржыландыру;
- Ресей зейнетақы қорының қаражаттарының капитализациясы және оған
жеке және заңды тұлғалардың ерікті жарналарын тарту;
- Сақтандыру жарналарының толық және уақытында түсуін, Ресей
зейнетақы қорының қаражаттарының дұрыс және рационалды шығысталуын
бақылау;
- Сақтандырылған тұлғалардың индивидуальді есепті ұйымдастыру және
енгізу;
Ресей зейнетақы қорының басшылығы басқаруды жүзеге асырады және оның
үнемі қызмет ететін атқарушы органы – атқарушы дирекция. (6;388(
Ресей зейнетақы қорын басқарудың мақсаты мыналар болып табылады:
- бюджетті, шығындар сметасын, Ресей зейнетақы қорының еңбекақы төлеу
қорын және оның органдарын қоса, олардың орындалуы туралы есепті,
сонымен қатар оның құрлымын және шарттарын бекітеді;
- Ресей зейнетақы қорының атқару деректорын және оның орынбасарларын
ревизиялық комиссия председателін және бөлімше бастықтарын
қызметтен босату және тағайындау;
- Ресей зейнетақы қорының аймақтық органдарының және ревизиялық
комиссияның, атқарушы дирекциясы жайлы жағдайды бекіту;
- Ресей зейнетақы қорының қызметіне қатысты сұрақтар бойынша
нормативтік актілерді қабылдау.
2. Әлеуметтік сақтандыру қоры.
1991 жылы 1 қаңтарда қалыптасты. Тұрғындардың анықталған топтары үшін
әлеуметтік сақтандыру мен материалдық жағдайын жақсартуды қамтамасыз ету
үшін қалыптасты.
Әлеуметтік сақтандыру қоры келесілерден қалыптасады:
1) мекемелердің, кәсіпорындардың, шаруашылық субъектілердің сақтандыру
салымдарынан;
2) азаматтардың өз еріктерінің салымдарынан және т. б.
3. Міндетті медициналық сақтандыру қоры. Олар сақтандыру салымдарынан
және бюджеттен қаржыландырылады. Төлеушілер ретінде мекемелер,
кәсіпорындар,басқару органдары болады. Ресейдің барлық тұрғындарына мекен
жайына немесе жұмыс орнына байланысты сақтандыру полисі беріледі. Олар
ақысыз медициналық қызметпен қамтамасыз етіледі.
4. Еңбекпен қамту мемлекеттік қоры. 1991 жылы 19 сәуірде қалыптасты.
Мемлекеттік жұмыспен қамту қызметінің төңірегінде дербес жүйе ретінде
құрылған және мемлекеттің жұмыспен қамтуға байланысты саясатын іске асыру
бойынша шараларды қаржыландыруға бағытталады. (6;391(
Осылайша Ресей Федерациясының бюджеттен тыс қорлары әрекет етеді.

ІІ бөлім. Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы қорының
әлеуметтік, экономикалық мәні мен көрсеткіштері
1. Зейнетақы қорының мазмұны, құралу көздері

Зейнетақы (лат. Pensio – төлем) – азаматтарды қартайғанда, еңбек ету
қабілетінен толық немесе ішінара айырылғанда, асыраушысынан айырылғанда,
сондай-ақ еңбек қызметінің белгілі бір саласында белгіленген жұмыс стажына
жетуіне байланысты материалды жағынан қамсыздандыру үшін төленетін
кепілдікті тұрақты ақшалай төлем. Зейнетақымен қамсыздандыруға жұмсалатын
ресурстардың мөлшері факторлардың екі тобымен айқындалады, олар:
демографиялық факторлар тобы (ғұмырдың орташа ұзақтығы және сонымен
байланысты адамдардың қартаю процесі) және экономикалық факторлар тобы
(зейнетақымен қамсыздандыру мен жалықының арақатынасы, олардың ең төмен
деңгейі, еңбектің ерекше жағдайы үшін қосымша төлем). Зейнетақының мынадай
түрлері бар: еңбек зейнетақысы – жасына, мүгедектігіне байланысты,
асыраушысынан айырылғанда, еңбек сіңірген жылдар үшін төленетін зейнетақы
еңбек зейнетақысын алуға құқығы жоқ еңбек етуге қабілетіз азаматтардың
бәріне төленетін әлеуметтік зейнетақы (18; 96 бет(.
Зейнетақы қоры – мемлекет ауқытында зейнетақымен қамсыздандыру қаржысын
басқаратын дербас қаржы – банк жүйсі.
Нарықтық экономиканаң негізгі элементтерін енгізе отырып, мемлекеттің
зейнетақы бойынша көзқарасы да сан алуан өзгеруде. Қаншалықты мемлекет
зейнетақы жүйесіне қатысуын анықтау барлық мемлекеттердей туындайтын
негізгі мәселе болып табылады. Зейнетақы жүйесінің кездесетін үлгілері:
ынтымақтастық және жинақтаушы. Ытымақтастық зейнетақы жүйесіне сәйкес,
бүгінгі зейнеткерлерді мемлекеттік бюджет не басқа да бюджеттен тыс қарлар
қамтамасыз етеді. Ал, нақты зейнетақы төлеу бойынша ауыртпалықты жеке не
заңды тұлғаларға түседі. Көбінесе, бұл арнайы салықты енгізу арқылы жүзеге
асырылады. Жинақтаушы үлгіге сәйкес, әр адам зейнет жасына дейін
болашақтағы зейнетақы жинақтарын қалыптастырады.
Сөйтіп, ынтымақтастық қағидасына сәйкес қазіргі кездегі жұмыс
істейтіндер бюджетке қаражаттарды аударады және мемлекет үкіметі
зейнеткерлерге осы арнайы салық есебінен зейнетақыны төлейді.
Жинақтаушы зейнетақы сақтандыру қағидасына сәйкес, әрбір жеке тұлға
арнайы қорға өз қалауынша қаражаттарды ерікті түрде аударады. (11; 26 бет(.

Жинақтаушы зейнетақы қорларға төленетін міндетті зейнетақы жарналары
жұмыскердің төлем көзінен ұсталынатын ай сайынғы табысының 10% мөлшерінде
тағайындалған. Бұл міндетті зейнетақы жарнасын есептеу үшін пайдаланатын ай
сайынғы табыс көлемі республикалық бюджетте тиісті жылға тағайындалған
минималды айлық еңбекақының 75-реттік көлемінен аспауға тиіс. Міндетті
зейнетақы жарналар есебінің тәртібі мен мерзімі, есептеуі мен есепшотқа
аударуы Республика Үкіметімен белгіленеді.
Жинақтаушы зейнетақы қорлар ашық және корпорациялық түрде болуы
мүмкін. Ашық қорлар салымшылардан зейнетақы жарнамаларды қабылдауды
алушының жұмыс орны мен мекен-жайынан тәуелсіз іске асырады. Корпорациялық
жинақтаушы зейнетақы қоры осы қордың құрылтайшысы және акционері болатын
бір немесе бірнеше заңды тұлғалардың алушы-жұмыскерлер үшін құрылады.
Жинақтаушы зейнетақы қорлардың құқы бар:
1. Зейнетақы жарналарды іске асыруға;
2. Өз іс-әрекеттері үшін комиссиондық сыйақы алуға;
3. Уәкілетті орган берген лицензия негізінде зейнетақы активтерін
инвестициялық басқару жөнінде дербес іс-әрекетін іске асыруға;
4. Зейнеттік қамтамасыз етуге байланысты мәселелер жөнінде
жинақтаушының мүдделерін қорғауға;
5. Зейнетақы келісімшарт шарттарына сәйкес басқа да құқықтарды іске
асыруға. (4;189-190(
Жұртқа мәлім болғандай, елімізде 1998 жылға дейін зейнетақы
кәсіпорындардың өз қызметкерлері үшін аударған жарнасы есебінен төленіп
келді. Бірақ жарнадан жиналатын қаражат күндердің күнінде мемлекеттік
зейнетақы төлеу үшін қажет болатын қаражат мөлшеріне жетпей қалуы мүмкін
еді. Оның үстіне экономика дағдарысқа ұрынып, жұмыссыздық етек алған тұста
бұл проблема өткірсипат ала түскен. Осы жайт, жаңа зейнетақы жүйесін
енгізуге итермелеген ең негізгі сетептердің бірі болды. Ескі
ынтымақтастық зейнетақы жүйесі мұндай жағдайда зейнетақының іркіліссіз
төленуін қатамасыз ете алмайтыны түсінікті (2; 275 бет(.
Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы 1997
жылғы маусымның 27–сіндегі заңның қабылдануымен байланысты зейнетақы
реформасы басталды. Оның мәні – 1997 жылға дейін өмір сүрген зейнетақымен
қамтамасыз етудің зейнетақы қорларын қалыптастыру кезіндегі ұрпақтардың
ынтымақтастық қағидатынан жеке қорланымдардың қағидатына көшуде болды. Ол
үшін зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық пен кәсіпкерлік
қызметпен айналысатын барлық заңи тұлғалармен жеке тұлғалардың әлеуметтік
салық төлеу жолымен қалыптасатын Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры
қарастырылды. Бұл жүйе кезінде әркім өз табысынан міндетті зейнетақы
жарнасын аударады.
Мемлекет заң шығарушы және атқарушы билік органдарының көмегімен
азаматтарды әлеуметтік қорғау мен зейнетақымен қамтамасыз ету бойынша
нормативті - заңдық актілердің сақталуының кепілі болуы керек, өйткені ол
бүкіл қоғамның мүддесін білдіруші ретінде зейнетақыны сақтандыруды
ұйымдастыруда айтарлықтай орынды иеленеді. Әлеуметтік әріптестік негізінде
зейнетақыны сақтандыру субъектілерінің мүдделерін үйлестірудегі мемлекеттің
принципиалды ролі экономикалық және ұйымдастырушылық – құқықтық тетіктерді
жасақтардан тұрады.
Мемлекет тұрғындардың табыстарын қаржыландыру, басқару мен реттеу
мәселелерінің кең ауқымын қамтиды және ол экономиканың нарықтық жүйеге
трансформациялануы барысында зейнетақымен қамтамасыз етуде маңызды рольді
ойнайды. Мемлекеттік зейнетақы ақшаларын бөлу қоғамдағы пайда болып жатқан
қаржылық ресурстардың ауқымының өсуіне қарай мынадай сұранымдары
қанағаттандыруы тиіс:
1. тұрғындардың әлеуметтік мәртебесі, ұлттық, жас ерекшелігі құрамына
және оның еңбекке қатысу тәсіліне тәуелсіз өмір сүрудің төменгі
деңгейін қамтамасыз ету;
2. азаматтардың, оның ішінде тұрғындардың еңбекке жарамсыз топтарының
өмірлік деңгейлерін көтеру;
2. тұрғындардың еңбекке қатынастағы және іскерлік белсенділігін
көтермелеу негізінде әлеуметтік қол жеткізу. (12;25(
Зейнетақы активтері тек қана келесі мақсаттар үшін пайдалануы мүмкін:
- уәкілетті орган анықтаған қаржы құралдарына жайғастыру;
- заңнамаларға сәйкестік зейнетақы төлемдерін іске асыру;
- зейнетақы қорландыруды басқа жинақтаушы қорға немесе сақтық
ұйымға уыстыру;
- зейнетақы төлемдерін іске асыру мен зейнетақыны қорландыруды
ауыстыруға байланысты шығындарды өтеу. (4;191(
Бұрынғы зейнетақымен қамту жүйесінен біртіндеп арылу және жинақтауға
көшу – көптеген әлеуметтік мәселелерді шешумен қатар, жұмысшылардың
өздерінің қарттық шақтарына деген жауапкершіліктерін арттыруға бірден – бір
септігін тигізді. Міне осының негізінде жаңа зейнетақымен қамтамасыз ету
жүйесі дегенге дейінгі Кеңес дәуірінің сарқыншағымен өз қызметтерін
атқарып, зейнеткерлікке шыққан зейнеткерлерге зейнетақы бұрынғысынша
төленсе, зейнеткерлік реформасының қалыптасуынан кейін зейнеткерлікке
шыққан адамдарға еңбек стаждарына байланысты зейнетақының жартысы бұрынғы
зейнетақымен қамтамасыз ету қорынан алынса, жарты бөлігі жинақтаушы
зейнетақы жуйесінен төленетін болды.
Қорыта келгенде, зейнетақы қорлары қаржы жүйесінің негізгі бөлігі
ретінде сипат алады.

2. Зейнетақы қорының Қазақстан Республикасында қалыптасуы және даму
жағдайы

Қазіргі таңда Қазақстанның экономикалық өсуге жетудің бірден-бір
алғышарты деп мемлекетіміздегі зейнетақы реформасының нәтижелері ретінде
анықтады. Зейнетақы жүйесі елдің ең өзекті мәселелердің бірі деп айтуға
болады. Себебі зейнетақы жүйесі тек әлеуметтік сұрақтармен қатар
экономикалық сұрақтарды шешуге көмектеседі. (11;25(
Зейнетақы реформасын нәтижесінде ел ішіндегі ірі инвесторлардың пайда
болуына, ірі қаржы ресурстардың шоғырлануына әкелді.
1996 – 1997 жж. аралығы зейнетақы жүйесінің құлдырауға ұшыраған
мезгілдерінің бірі болып табылады. Осы жылдардағы статистикалық
ақпараттарға сүйенсек, зейнеткерлерге зейнетақы төлеу борыштары 40 миллиард
теңгеге дейін жеткен. Республикамызда зейнетақы жүйесін шұғыл түрде
қайтадан қалыптастыру шаралары - өткір мәселелеріне айналып, зейнетақы
жүйесін реформалау қажеттілігі туындады.
Қазақстан Республикасының зейнетақы реформасы 1998 жылдан бастап
орнатыла бастады және көптеген экономистердің дұрыс бағытты ұстанғанымызды
дәлелдеп отыр. Біздің зейнетақы жүйеміз Чили мемлекеттің үлгісін қолданды.
Чили мемлекет өзінің зейнетақы үлгісінен бас тартса да, Қазақстанда
зейнетақы жүйесі алға басуда.
Зейнетақы жүйесінің бірінші деңгейі – бұл мемлекеттік зейнетақымен
қамтамасыз ету болып табылады, яғни компания төлейтін әлеуметтік салық
есебінен бюджет қазіргі зейнеткерлерге және заңнама бойынша зейнетақыны
алуға құқықтары бар тұлғаларға зейнетақыны төлейді. Зенетақы мөлшері
зейнеткерлердің жұмыс істеген жылы, кәсіби жағдайлары ескеріледі. Әрине,
ауыртпалық қазіргі жұмыс істеп жатқан тұрғындарға тиеді.
Қазақстан Республикасының екінші деңгейі – бұл жинақтаушы зейнетақы мен
қамтамасыз ету қағидасына сүйенеді. Әрбір жеке тұлға өзінің табыс көзінен
бекітілген бөлігін зейнетақы қор шотына аударады және сәкесінше зейнет
жасына жеткенде заңнама бойынша анықталған көлемде зейнетақыны алады.
“Қазақстан Республикасында зейнетақымен қасыздандыру туралы” заңға
сәйкес Орталықтан зейнетақы төлемдері еркектер 63 жасқа толғанда, әйелдер
58 жасқа толғанда және еркектерге кемінде 25 жыл еңбек өтілі болғанда,
әйелдерге 20 жыл еңбек өтілі болғанда тағайындалады. (2;277(
Сонымен қатар, 2 бап. Азаматтардың зейнетақымен қамсыздандырылу
құқығында былай айтылады:
1. Қазақстан Республикасының азаматтары Қазақстан Республикасының
заңдарында белгіленген тәртіппен зейнетақымен қамсыздандыруға
құқылы.
2. Қазақстан Республикасы аумағында тұрақты тұратын шетелдіктер мен
азаматтығы жоқ адамдар, егер заңдарда және халықаралық шарттарда
өзгеше көзделмесе, Қазақстан Республикасының азаматтарымен бірдей
зейнетақымен қамсыздандырылу құқығын пайдаланады. (1;7(
Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қатысушылары:
- Жинақтаушы зейнетақы қорлары зейнетақы жарналарын жинақтайды;
Жинақтаушы зейнетақы қорлардың 2 түрі бар – ашық және
корпоративтік. Ашық Жинақтаушы зейнетақы қорлары – жұмыс орнына
және мекен-жайына қарамастан зейнетақы жарналарын қабылдайтын
жинақтаушы зейнетақы қоры. Корпоративтік Жинақтаушы зейнетақы қоры
өз жұмысшылары үшін құрылған қор. Жинақтаушы зейнетақы қоры банк
костадианмен және зейнетақы активтерін инвестициялайтын компаниямен
өзара 3 жақты келісімшартқа отырады.
- Банк кастадиан – келісім бойынша жинақтаушы зейнетақы қорының
активтерін банк шотында сақтайды;
- Зейнетақы активтері бойынша инвестициялық басқаруды жүргізетін ұйым
зейнетақы жарналарының инвестициялық стратегияларын құрайды және
іске асырады;
- Зейнетақы төлеу бойынша мемлекеттік орталық – зейнет жасына жеткен
кезде жинақтаушы зейнетақы қордығы жинақталған қаражатты салымшыға
зейнетақыны төлейді. (қосымша-2)

.

Еліміздегі жинақтаушы зейнетақы жүйесінің дамуын 3 кезеңге бөлуге болады:
1 кезең. 1998-2001 жылдар – жүйенің және оның қатысушыларының
қалыптасу уақыты. Бұл кезеңде жүйеде қызмет ететін барлық қатысушылардың
қызметін міндетті лицензиялау енгізілген болатын; Зейнетақы активтеріне
иелік ету жөнінде шектеулер белгіленді.
2 кезең. 2001-2004 жылдар реформалау тәжірибесі зейнетақы жинақтарының
сақталуы мен ерікті зейнетақы тәсілдерін дамыту мәселелерін шешуді талап
етті. Осыған байланысты іс-әрекет ететін заңнамаға келесідей толықтырулар
енгізілді: инфляция деңгейін ескере отырып, жинақтаушы зейнетақы қордағы
зейнетақы жинақтарының нақты енгізілген жарналар мөлшерінің сақталуына
мемлекеттік кепілдік енгізілді; еңбек жағдайлары ерекше қауіпті
өндірістерде істейтін қызметкерлер үшін, жұмыс берушінің есебінен қосымша
ерікті зейнетақымен қамсыздандыру.
3 кезең. 2005-2006 жылдар. Зейнетақы жүйесінде пайда болған
мәселелерді шешу бойынша бірқатар шараларды атап өтуге болады. Қазіргі
кездегі пайда болған мәселелер 2005 жылы қараша айында өткен.
Қазақстан қаржыгерлерінің конгресінде қаралған сұрақтар мен оларды
төмендету не жою ұсыныстары берілген болатын.
Осы ұсыныстарды қабылдау арқылы зейнетақы жүйесінің басты мәселесі
болып табылатын зейнетақы жинақтарының инвестициялық табысының төмен болу
мәселесін шешуге болады.
2006 жылдың 1-ші шілдесінен бастап зейнетақы жүйесіндегі
субъектілердің өзара байланысы өзгереді. Қазіргі жағдайда зейнетақы
жарналары зейнетақы қорлар шотына аударылады, ал зейнет жасына жеткен кезде
қор мемлекеттік орталыққа аударылуы тиіс. Жаңа жобаға сәйкес ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.