Валюта атауы валюта бағам

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе 2
1 Валюта бағамының теориялық аспектілері 4
1.1 Валюталық бағам валюталық жүйенің негізгі реттеушісі 4
1.2 Валюта бағамына әсер етуші факторлары 9
2 Қазақстан Республикасындағы валюта нарығының қалыптасу мәселелері 12
2.1 Валюталық нарықтар 12
2.2 Қазақстан Республикасының валюталық саясаты 19
2.3 Валюталық нарық қаржы нарығының құрамдас бөлігі 25
Қорытынды 31
Пайданылған әдебиеттер 32

Кіріспе

Қазақстан егемендігін алғаннан кейін мемлекеттік тілдің қоғам дамуының
әр түрлі салаларында - сыртқы дипломатиялық, ішкі әлеуметтік-экономикалық;
педагогикалық, кәсіпкерлік және басқа көптеген салалар дамыды.
Соның ішінде ерекше орын алатын сала ол: "валюта саясаты".
Бұл курстық жұмыста, ақша бағамынан бастап, Қазақстан
Республикасындағы банктық реформалар, банктың қызметі мен операциаларының
жаңа жағдайда өзгеруі, халықаралық валюталық-несиелік қатынастар, биржа
ісі, т.б мәселелерді қамтиды.
Қазіргі Қазақстан экономикасы, соның ішінде несие - ақша және қаржы
шаруашылығы: ақша-несие жүйесін реформалау; қатаң инфляция жағдайында бізде
бұрын-соңды болмаған жаңа ақша-несие қатынастары; несие-қаржы
институттарының жаңа түрлерінің пайда болуы; нарық экономикасымен және
меншіктің көп түрлі формасына бейімделген екі буынды банктік жүйенің
қалыптасуы; жоғары дәрежеде монополияланған мемлекеттік банктік
қүрылымдардың әкімшілік-әміршілдік басқару жүйесінен - пайда табуға,
коммерциялық жетістіктерге қол жеткізуге бағытталған жеке және ұжымдық
меншікке негізделген несиелік мекемелерғе өту тәрізді бірқатар маңызды
өзгерістерді жүзеге асыруда.
Бұл жағдайда отандық және шетелдік банктік тәжірбиені салыстырудың
өзіндік мәні зор. Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды іске
асыру үшін нарық экономикасы дамыған елдерде жинақталған ақша-несие
қатынастары мен банк ісінің даму тәжірбиелерін қолдану қажет. Экономикалық
жағдайлардың өзара салыстыруға келмейтіндігі себепті банктік технологиялар
мен ақша - несие саясатының әдістерін көз жұма отырып, қаз-қалпында көшіріп
алу мүмкін емес.
Ақша, несие, банктер - қазіргі өркениеттіліктің өзінен ажырағысыз
белгілері, олардың қызметі қоғамдық өнімді өндіруді, бөлуді, айырбастауды
және тұтынуды бір-бірінен бөлінбейтін үздіксіз процеске айналдырады. Оларды
пайдаланбай ешбір шаруашылық субъектісінің ісі тынбайды, ал кез келген адам
үнемі немесе анда-санда банк қызметін пайдаланады.
"Валюта бағамы, оларды мемлекеттік реттеу, ұлттық валютаның
айырбастылығы, ұлттық валюталар" - атты жазбаша еңбекте осы аттас, негізгі
екі тараудан тұрады.
Бірінші бөлім: валюталық бағамды қарастырады, екінші бөлім ұлттық
валюта саясатын қамтиды.
Бірінші бөлімде валюта бағамы, оның ұлттық экономикаға әсері. сонымен
қатар халықаралық және аймақтық валюта - несие, ұлттық валюталардың
айырбастылымдығы, халықаралық есеп айырысу баланстары, қаржы ұйымдары
туралы кеңінен баяндалады.
Екінші бөлім, ұлттық валюта саясаты Қазақстанның ақша және банк
жүйелерінің қалыптасуы мен даму кезеңдерін салыстыра талдау ақша, несие,
және банктердің батыстың нарықтық үлгісін Қазақстанның дамушы үлгісімен
салыстырып, олардың айырмашылықтарын қарастырады.

1 Валюта бағамының теориялық аспектілері

1.1 Валюталық бағам валюталық жүйенің негізгі реттеушісі

Валюталық бағам - бір елдің ақша бірлігімен шетелдік ацша бірлігімен
немесе халықаралық валюталық бірлікпен берілген бағасы.
Валюталық бағамның құндық негізгі валютаның сатып алу қабілеті болып
табылады. Бұл экономикалық категория тауар өндірісімен және тауар
өндірушілерімен дүниежүзілік нарықтағы өндірістік қатынастарды білдіреді.
Құн тауар өндірісінің экономикалық шарттарының жалпылама мазмұны
болғандықтан, әртүрлі елдердің ұлттық ақша бірліктің салыстыруы өндіріс
және айырбас процесі қосылуынан тұратын құндық қатынасқа енгізілген.
Тауарлардың және қызметтерді өндірушілер мен сатып алушылар валюталық бағам
көмегімен ұлттық бағаларды басқа елдердің бағаларымен салыстыру нәтижесінде
белгілі бір елде қандай да бір өндірісті дамытудың немесе күрделі қаржы
жұмсаудың тиімділік дәрежесі анықталады.
Валюталық бағамға әсер ететін факторлар: кез келген баға сияқты
валюталық бағам да құнның негізінен валютаның сұранысы мен ұсынысына
байланысты ауытқып отырады. Сұраныс пен ұсыныстың ара-қатынасы әр түрлі
факторларға тәуелді:
• инфляция қарқыны
• төлем байланысының жағдайы
Төлем балансы – елдің дүниежүзілік байланысының құндық көрінісі.
Активті төлем балансы ұлттық валюта бағамының өсуіне мүмкіндік береді,
өйткені ұлттық валютаға шетелдік борышкерлер жанынан жанынан сұраныс
көбейеді. Пассивті төлем балансы ұлттық валютабағамының төмендеуін
туғызады. Себебі борышкерлер өздерінің сыртқы міндеттемелерін өтеу үшін
ұлттық валютаны шетелдік валютаға сатады (импорт көп болады).
Төлем балансының тұрақсыздығы сәйкес валютаға сұраныс пен ұсыныстың
секірмелі өзгеруіне әкеліп соғады. Қазіргі уақытта төлем балансына
капиталдың халықаралық қозғалысының әсері өсіп отырғандықтан, оның әсері
валюталық бағамға да өседі.
• әртүрлі елдердегі проценттік ставка айырмашылығы. Бұл факторлардың
валюталық бағамға әсері екі негізгі себеппен түсіндіріледі:
• проценттік ставканың өзгеруі капиталдың халықаралық козғалысына әсер
етеді. Процентік ставканың жоғарылауы шетелдік капиталдың ағуын
ынталандырады. Ал оның төмендеуі капиталдың сыртқа ағылуына дем береді.
• проценттік ставкалар валюталық нарық және қарыз капиталы нарығының
операцияларына әсер етеді.
• валюталық нарық және спекулятивтік валюталық операциялар қызметі.
Егер қандай да бір валюта бағамы төмендей бастаса, онда фирмалар және
банктер осы валютаны алдын-ала тұрақты валютаға айырбастайды. Ал бұл әрекет
әлсіреген валюталық позициясын нашарлатады. Валюталық нарыққа
экономикадағы және саясаттағы өзгерістер курсының ара-қатынас тұрақсыздығы
тез әсерін тигізеді.
• Белгілі бір валютаның евронарықта және халықаралық есеп айырысуларда
қолдану дәрежесі. Мысалы, евробондар операцияларының 60-70%-н АҚШ доллары
арқылы жүзеге асырылады. Бұл осы валютаға сұраныс пен ұсыныстың масштабын
анықтайды.
Қазіргі уақытта АҚШ доллар үлесіне халықаралық төлемдердің 55%-тен
жоғары бөлігі тиеді. Мұнай үшін есеп айырысудың 86-90%, сыртқы қарыздың 70%
тиісті.
Сондықтан мұнайға бағаның өсуі мемлекеттердің қарыздары бойынша
төлемдердің өсуі доллардың сатып алу қабілеті төмендеген кезде де, оның
курсының өсуіне мүмкіндік туғызады.
• Валюталардың бағамдық ара-қатынасына, сонымен қатар халықаралық
төлемдердің тездетілуі немесе тұрып қалуы әсер етеді. Ұлттық валюта бағамы
төмендеп кетуі мүмкін деген оймен импортерлар контрагенттерге шетел
валютадағы төлемді тездетеді. Шетел валютасының бағамы жоғарылап кеткен
жағдайда импортер зиян шегуі мүмкін.
Ұлттық валюта тұрақталған жағдайда керісінше шетел валютадағы
төлемдерді кідіртуге ұмтылады. Мұндай тәжірибе "лидз энд лэгз деп аталады"
және валюта бағамына төлем балансына әсер етеді.
• Ұлттық және дүниежүзілік нарықта валютаға деген сенім
дәрежесі. Ол елдегі экономикалық және саяси жағдайларға, сонымен қатар
валюттық бағамға әсер ететін жоғарыда аталып өткен факторларға байланысты.
Дилерлер экономикалық өсу қарқынын инфляцияның, валютаның сатып алу
қабілетін валюталарға сұраныс пен ұсыныс арақатынасын ескеріп қана қоймай,
олардың қозғалу келешегін де ескертеді. Кейбір жағдайда сауда нәтижелерінің
жариялануын күтуде валюталардың сұранысына, ұсынысына және бағамына әсер
етеді.
• Валюттық саясат. Валюттық бағамды нарықтық және мемлекеттік реттеу
арақатынасы оның динамикасына әсер етеді. Валюттық нарықтық валютаға
сұраныс пен ұсыныс механизмі арқылы валюттық бағамның қалыптасуы әдетте
курстың арақатынасының тез өзгеруімен қабаттаса жүреді.
Нарықта нақты валюталық бағам қалыптасады. Ол экономикалық жағдайының,
ақша айналысының, қаржының, несиенің және белгілі бір валютаға сенім
дәрежесінің көрсеткіші. Валюталық бағамды мемлекеттік реттеу валюта-
экономикалық саясат міндеттеріне сүйене отырып, оны жоғарылатуға және
төмендеуге бағытталған. Осы мақсатпен валюталық саясат жүргізіледі.
Осылайша валюталық бағамның қалыптасуы ұлттық және дүниежүзілік
экономиканың және саясаттың өзара байланысына негізделген күрделі көп
факторлы процесс.
Валюта бағамы – бір елдің ақша бірлігінің басқа елдің ақша бірлігімен
салыстырғандағы құны ретінде анықталады. Валюта бағамы 2 негізгі түрге
бөлінеді: бекітілген кесімді және қалқымалы бекітілген бағам негізінде
валюталық паритет жатыр, яғни, әртүрлі елдердің ақша бірліктерінің ресми
белгіленген қарым-қатынасы. Қалқымалы валюта курсы валютаға нарықтық
сұраныс пен ұсынысқа тәуелді және көлеміне қарай едәуір, айтарлықтай ауытқи
алады.
Валюта бағамы дегеніміз - екі валюта арасындағы айырбастық
арақатынас, мысалы, 1 долларға 100 иена немесе 1 доллар үшін 135 теңге.
Ғылыми тұрғыдан қарағанда 5 түрлі валюталық бағам жүйелері бар: еркін
(таза) қалқу; бекітілген бағамдар; мақсатты аймақтар; гибридті (аралас)
валюталық бағам жүйесі.
Еркін қалқу жүйесіндегі валюта бағамы нарықтық ұсыныс пен сұраныстың
әсерінен қалыптасады. Бұл жерде валюталық форекстік нарық нағыз нарық
моделіне жақындатылған: қатысушылардың көлемі сұраныс жағында да үлкен
жүйедегі кез-келген ақпарат лезде жеткізіледі және нарықтың барлық
қатысушыларына қол жетерлік, орталық банктердің бұрламаушы ролі әлсіз және
тұрақты емес.
Басқарылатын қалқу жүйесінде валюта бағамына сұраныс пен ұсыныстан
басқа, орталық банктер де үлкен әсерін тигізеді, сондай-ақ, әр түрлі
уақытша (мерзімдік) нарықтық бұрмалаулар.
Бекітілген бағамдар жүйесіне Бреттон-Вудтік валюта жүйесі (1944-
1971ж.ж) мысал бола алады. Онда барлық валюталардың бағамы долларға ауытқу
шегі +-1%-пен бекітіленген, ал доллар бағамы алтынға мықты байланысты
болды. Алтынның 1 троялық унциясына=35 доллар.
Мақсатты аймақтар жүйесі бекітілген валюттық курстар идеясын дамытады.
Одан басқа бұл түрге Европа валюта жүйесінің қатысушы елдерін валюта
бағамдарының жұмыс істеу режимін жатқызуға болады.
Гибридті валюталық бағамдар жүйесімне қазіргі валюталық жүйе мысал
болады. Онда валюта бағамының еркін қалқуын іске асыратын, тұрақтылық
аумағы бар елдер.
Валюталық бағамдардың әр түрлі белгілер бойынша жіктеуге болады.
Валюта нарығында қолданылатын айтарлықтай маңызды ұғымдардың бірі нақты
және номиналды валюта бағамы ұғымы болып табылады.
Нақты валюта бағамына сай келетін валютада алынған екі елдің товар
бағаларының қатынасы ретінде анықтауға болады. Ег - нақты валюталық бағам
Рһ - ішкі нарықтағы бағалар Pf - шетелдік нарықтағы бағалар Еп - номиналды
валюталық бағам.

Кесте 1.
Валюта бағамы түрлерінің классификациясы

Критерийлер Валюталық бағам
1 Бекіту тәсілі Қалқымалы
Бекітілген
Аралас
2 Есеп айырысу тәсілі Тең құқықтық (паритетный)
3 Келісімдер түрі Жедел келісімдік
Спот-келісімдік
Своп-келісімдік
4 Белгілеу (нұсқау) тәсілі Ресми
Бейресми
5 Валютаның сатып алу қабілетінің Жоғарылатылған
паритетке қатынасы Төмендетілген
Паритетті
6 Келісім қатысушыларына Сатып алу бағамы
қатынасы Сату бағамы
Орта бағам
7 Инфляцияны ескеру, есептеу Нақты
бойынша Номиналды
8 Сату әдісі бойынша Қолма-қол сату бағамы
Қолма-қол емес сату бағамы
Валюта айырбастаудың көтерме
бағамы
Банкноттық

Номиналды валюта бағамы елдің нақ осы уақыттағы жүріп жатқан валютаның
айырбас бағамын көрсетеді.
Сатып алу күші (еррр) тұрақты паритетін қуаттап тұратын валюта бағамы
нақты валюта бағамымен табиғаты (шығу тегі) бірдей.
Баға қатынасы негізінде есептелген нақты валюта бағамынан басқа осы
көрсеткішті басқа негізбен қолдануға болады. Мысалға, оның орнына екі елдің
жұмысшы күшінің құнын алайық.
Ұлттық валюта бағамы басқа әр түрлі валюталарға қарағанда уақыт
аралығында бірдей емес өзгере алады. Осылайша күшті валютамен қатынасында
ол төмендесе, әлсіз валютаға қарағанда көтеріледі. Дәл осы себептен валюта
бағамының динамикасын анықтау үшін валюта бағамының индексін есептейді. Оны
есептеген уақытында әр валюта өзіне тиісті сыртқы экономикалық келісім-
шарттан үлесіне байланысты өз салмағын алады. Барлық салмақтар сомасы
бірлікті құрайды (100%). Валюта бағамдары олардың салмағына көбейтіледі,
алынған мөлшерлер жинақталады (қосылады) және олардың орта мәні алынады.
Қазіргі жағдайда валюта бағамы кез келген нарықтық баға сияқты сұраныс
пен ұсыныс әсерімен құрылады. Соңғыларын тепе-теңестіру валюта нарығында
нарықтық валюта бағамының тепе-теңдік деңгейінің орнығуына алып келеді. Бұл
негізгі (фундаментальді) тепе-теңдік деп аталады.
Мұндағы шетел валютасына сұраныс (D) мөлшері елдің товармен қызмет
импортына қажеттілігімен, ол елдің туристік шығындары, шет мемлекеттерге
шыққандармен, резиденттердің шетелде инвистициялық жобаларын іске асырғысы
келетіндігіне байланысты шетел қаржылық активтеріне және шетел валютасына
сұраныспен анықталады.
Шетел валютасының бағамы жоғарылаған сайын, оған сұраныс азаяды, шетел
валютасының бағамы төмендеген сайын, оған сұраныс көбейе түседі. Осы
жағдайлармен қаралып жатқан графикте, сұраныс қисығының иілуі анықталады.
Шетел валюта ұсынысының мөлшері осы мемлекеттің валютасына шетел
мемлекетінің резиденттерінің сұранысы осы мемлекеттегі қызметтерге шетел
туристерінің сұранысы, шетел инвесторларының активтерге сұранысы, осы
мемлекеттің ұлттық валютасында көрсетілген, резидент еместердің осы
мемлекетте инвестициялық жобаларын іске асыру мақсатымен ұлттық валютаға
сұранысымен анықталады.
Сонымен, қаншалықты отандық валютаға қатынасында шетел валютасының
бағамы жоғары болса, соншалықты аз ұлттық нарық субьектілері оны шетел
валютасына ауыстыруға дайын және керісінше қаншалықты ұлттық валюта бағамы
шетел валютасына қатынасында төмен болса, соншалықта көп ұлттық нарық
субьектілері шетел валютасын сатып алуға дайын. Осы түсініктермен ұлттық
валюта ұсынысы қисығының иілуі түсіндіріледі.
Валюта айырбас курсының фундаментальді тепе-теңдігін өзгертуге келетін
бір қатар факторлар бар. Олар құрылымдық (ұзақ мерзімді кезеңде әрекет
етуші) және коньюнктуралық (валюта бағамының қысқа мерзімді ауытқуын
тудыратын) болып бөлінеді.

Кесте 2.
2004 жылғы Қазақстан Республикасы Ұлттық теңгесіне шетел валюталарының
бағамдары

Валюта атауы валюта бағам
Австрия шиллингі (Shilling) ATS 6,00
Бельгия франкі (Belgian franc) BEF 2,06
Швецария франкі (Swiss franc) CHF 51,77
Қытай юаны (Yuan remindi) CNY 9,12
Кипр фунты (Cyrus pound) CYP 22,62
Неміс маркасы (Deutshe mark) DEM 43,67
Еуропа евросы EURО 170,36
Француз франкі (French franc) FRF 12,65
Ағылшын фунт стерлингі (Pound sterling) GBR 250,44
Қырғыз сомы (Som) KGS 3,01
Қазақ теңгесі (Tenge) KZT 1,00
Мальтияның лирі MTH 176,92
Голландия гульдені NHG 37,75
Ресей рублі (Russian rouble) RUR 4,98
Украина гривнасы UAN 40,44
АҚШ доллары (United States dollar) USD 145,55

1.2 Валюта бағамына әсер етуші факторлары

Халықаралық экономикалық операцияларды жүргізу үшін ұлттық валютаны
халықаралық төлем өлшеміне айырбастау қажет. Айырбастау процесі белгілі бір
арақатынаспен жүргізіледі. Әр түрлі мемлекеттердің ақша өлшемдерінің
арақатынасы, яғни басқа елдің (немесе халықаралық ақша өлшемінде) ақша
өлшемімен көрсетілген бір елдің ақша өлшемінің бағасы валюта бағамы деп
аталады.
Валюта бағамы халықаралық валюталық, есеп айырысу, несие қаржылық
операцияларды жүргізу үшін қажет. Мысалы, экспортшы шетел валютасымен
түскен түсімді ұлттық валютаға айырбастайды, себебі басқа елдің валютасы
бұл мемлекеттің жерінде күнбе-күнгі жағдайда ақша қаражаты ретінде
айналысқа түсетін құқы жоқ. Ал импортшы шетелден сатып алған тауарларға
төлеу үшін шетел валютасын сатып алады.
Валюта бағамы қайта есептеу коэффициенті емес, ол шетел валютасымен
немесе халықаралық валюталық өлшемдермен (СДР, евро) көрсетілген осы
мемлекеттің ақша өлшемінің "бағасы". Валюта бағамы валюта нарығындағы
сұраныспен ұсыныс механизмі арқылы күнбе-күнгі айналым процесінде
валюталарды салыстыру барысында қалыптасады.
Валюта бағамын қалыптастырудың негізі не? Тауарлардың бағасы оның құны
негізінде құралатыны сияқты, ақша өлшемінің бағасы оның сатып алу
мүмкіндігінің негізінде қалыптасады.
Валюта бағамының қалыптасуы – көп факторлы процесс. Валютаға сұраныс
пен ұсынысқа әсер ететін факторларға мыналар:
• инфляция қарқыны;
• процент мөлшерінің деңгейі;
• бағалы қағаздардың табыстылық деңгейі;
• төлем балансының жағдайы.
Бұл факторлар елдің экономикалық жағдайын білдіретін факторлар.
Мысалы, егер басқа факторлар кері әсер етпесе, басқа елдермен салыстырғанда
елдегі инфляцияның қарқыны жоғары болған сайын, оның сатып алу
мүмкіндіктерін төмендетіп және валюта бағамының құлдырау тенденциясын
тудырады.
Мемлекеттің активтік төмен балансында оның валютасына шетел
борышқорлығының сұранысы артады, сол кезде оның бағамы көтерілуі мүмкін.
Егер басқа мемлекеттерге қарағанда елде процент мөлшері жоғары болса,
онда ол шетел капиталының құйылуына, валютаға сұраныстың көтерілуіне, оның
бағамының жоғарылауына әсер етуі мүмкін. Мысалы 80-жылдардың алғашқы
жартысында АҚШ жоғары проценттік мөлшер саясаты Батыс Европа мен Жапониядан
500 млрд. доллардан астам мөлшерде инвестицияның құйылуына жағдай жасады.
Қорытындысында доллардың әсерінен бағамы көтерілді, ал осы факторлардың
әсерінен инвестор-елдердің валютасының бағамы төмендеді.
Сонымен қатар валюта бағамына түрлі саяси, саудагерлік, психологиялық
факторлар да әсер етуі мүмкін.
Әрбір мемлекет валюта бағамын реттеу әдістерінің әр түрін қолданады.
Ол әдістердің негізгілері мыналар:
• валюталық инвестиция (орталық банктің ұлттық валютаға шетел
валютасын сатып алып-сатуы);
• орталық банктің ашық нарықтағы операциялары (бағалы қағаздарды сатып
алып-сатуы);
• орталық банктің проценттік мөлшер деңгейін және міндетті резервтер
нормасын өзгертуі.
Валюта бағамын белгілеу, яғни валюталарды айырбастау пропорциясын
анықтауды валюталық котировка (баға белгілеу) деп атайды. Валюта нарығында
валюта бағасын белгілеудің екі әдісі бар: тікелей және жанама. Тікелей
котировка деп шетел валютасының бағамын ұлттық валютамен көрсетуді айтады.
Бұл әдіс көптеген мемлекеттерде қолданылады. Ал жанама котировка деген
ұлттық валютаның бағамын шетел валютасының белгілі бір санының көрсетуі.
Жанама котировка әдісін Ұлыбритания, ал 1987 жылдан бастап бірен-саран АҚШ
қолдануда.
Банкаралық валюта нарығының операцияларында ұлттық валюталарды АҚШ
долларына қарап бағалау басымырақ, бұл доллардың халықаралық төлем және
резервтік құрал ретіндегі ролімен түсіндірілді. Банктер сауда-өнеркәсіп
клиенттеріне валюта бағамын белгілегенде әдетте кросс-курсті негіз етіп
алады. Кросс-курс – ол екі валюта бағамдарының үшінші валютаға (әдетте АҚШ
долларына) қатысты арақатысы. Мысалы, егер Швейцария банкі швейцарлық
франкінің ГФР маркасына қатысты бағамын анықтағысы келсе, онда оны марка
мен франк бағамдарын долларға салыстырумен шығарып алады. Мысалы, 1,6790
евро = 1 АҚШ долларға. 1,4940 ағылшын фунт стерлингі = 1 АҚШ долларға, онда
1 евро = 1,4940:1,6790 = 0,8898 ағылшын фунт стерлингі. Банктер сатушы
және сатып алушы бағамдарын белгілейді. Сатушы бағамы - ол банктің валютаны
белгіленген бағаммен сатуға дайындығы, ал сатып алушы бағамы банктік
валютаны сол бағамен сатып алуға дайын болуы. Тікелей котировка бойынша
сатып алушы бағамынан сатушы бағамы әрдайым жоғары. Олардың арасындағы
айырма банктің пайдасын құрайды.
Сондай-ақ, ресми, банкаралық, биржалық валюта котировкалары болады.
Ресми валюталық котировканы орталық банк жүргізеді. Ол есеп жүргізу
мақсатында, кедендік төлемдерде, төлем балансын құрастырғанда қолданылады.
Өнеркәсібі дамыған елдерде валюталық операциялардың негізгі бөлігі биржадан
тыс банкаралық валюта нарығында өтетіндіктен, бұл елдердің ішкі нарықтағы
қолданатын негізгі бағамы банкаралық баға. Банкаралық котировканы ірі
коммерциялық банктер белгілейді.
Валюта нарығына басқа қатысушылар банкаралық бағамға бейімделеді. Ол
банк клиенттері үшін баға белгілеу негізі ретінде қолданылады. Биржалық
бағам анықтама сипатында болады. Биржалық котировка валютаны сатып алу-сату
үшін биржаға түскен арыздарды жүйелі түрде салыстыру негізінде
құрастырылады.
Жалпы валюта бағамының өзгеруі ел экономикасына екі жақты әсер етеді.
Ұлттық валюта бағамының төмендеуі, әдетте экспортшыға тиімді, себебі ол
қымбаттаған шетел валютасымен (мысалы доллармен) түскен түсімді арзандаған
ұлттық валютаға (егер 1 долларға теңгенің бағамы 1 теңгеден 150-ге дейін
төмендесе, онда 1 долларға келетін үстеме 5 теңгеге тең) айырбастаған кезде
экспорттық сыйақы алады. Демек, экспортшылар бағасы орташа әлемдік бағадан
төмен тауарларды алып кетуді кеңейту жолымен өзіне түсетін пайданы ұлғайту
үшін ұмтылады.
Бұл тұста импортшылар ұтылады, себебі валютаны келісім-шарт бағасымен
сатып алу қымбатқа түседі (жоғарыдағы мысалда доллар 130 теңге емес 150
теңге тұрады). Ұлттық валютаның бағамы төмендегенде онымен көтерілген іс
жүзіндегі қарыз төмендейді, бірақ сатып алуы қымбатқа түсетін шетел
валютасымен көрсетілетін сыртқы қарыз өседі.
Шетел ақша өлшамдерімен салыстырғандағы ұлттық валютаның бағамының
өсуі, негізінде, халықаралық экономикалық қатынастарға кері әсерін
тигізеді. Валюта бағамының ауытқу салдары елдің валюта-экономикалық және
экспорттық потенциалына, оның әлемдік шаруашылықтағы орнына байланысты
болады.

2 Қазақстан Республикасындағы валюта нарығының қалыптасу мәселелері

2.1 Валюталық нарықтар

Валюталық нарықтар уақтылы есеп айырысуларды жүзеге асыруды, валюталық
қаражаттарды біршама тиімді пайдалануын, валюталық операцияларға
қатысушылардың валюталық бағамдар айырмасы түрінде пайда алуын, валюталық
тәуекелдерді сақтандыруды, валюталық бағамдарды реттеуді, валюталық
саясатты жүргізуді қамтамасыз ете отырып, ішкі және халықаралық төлем
айналымына қызмет етеді.
Халықаралық есеп айырысудың өзіндік ерекшелігі барлық елдер үшін
жалпыға бірдей қабылданған төлем құралының болмауында. Сондықтан да сыртқы
сауда, көрсетілген қызметтер, несиелер, инвестициялар, мемлекетаралық
төлемдер бойынша есеп айырысудың қажетті шарты сатып алу-сату формасында
бір валютаны екінші біріне айырбастау болып табылады.
Валюталық нарықтарда шетел валютасына деген сұраныс пен ұсыныс ең
алдымен сатылған тауарлар және көрсетілген қызметтер үшін валюталық түсім
алған экспортерлардан; сатып алған тауарлары мен көлік және кеме
компанияларынан алынған қызметтері үшін төлемдері төлеуде импорттерден;
сондай-ақ көрсеткен қызметтері үшін фрахты, сақтандыру сыйақысы, брокерлік
және банктік комиссия түрінде валюталар алатын сақтандыру қағамдары мен
банктерден; дивиденд төлеуге, займды, несиені және оған есептелген пайызды
және т.б. қайтаруға міндеттемесі бар заңды және жеке тұлғалардан туындайды.
Сонымен, валюталық нарықтарда валюталық операцияларды жүргізуге
халықаралық сауда мен оған байланысты көрсетілген қызметтер және
халықаралық капиталдар мен несиелер қозғалысы негіз болып табылады.
Валюталық нарықтар – сұраныс пен ұсыныс негізінде ондағы айналатын
валюталарға сауда-саттық жүргізілетін ресми орталықты сипаттайды. Қазіргі
валюталық нарықтарда мынадай ағымдарды бөліп қарауға болады:
• шаруашылық байланыстардың интернационалдануы негізінде нарықтардың
интернационалдануының күшеюі;
• байланыстың жаңа жүйелерін пайдалану;
• әлемнің барлық бөліктеріне тәулік ішінде үздіксіз операцияларды
жасау;
• банктердің корреспонденттік шоттары бойынша жазбаша түрде
негізделетін валюталық операцияларды жүргізу техникасын біртұтастандыру;
• коммерциялық валюталық мәмілелермен салыстырғанда алыпсатарлық және
арбитраждық валюталық мәмілелер көлемін ұлғайту.
Валюталық операциялардың көлеміне, сипатына және пайдаланылатын
валюталар тобына қарай қазіргі валюталық нарықтар халықаралық, аймақтық
және ұлттық (жергілікті) болып бөлінеді.
Халықаралық валюталық нарықтар ірі дүниежүзілік қаржы орталықтарында
шоғырланған. Олардың ішінде: Лондондағы, Нью-Йорктегі, Майндағы
Франкфуртте, Париждегі, Цюрихте, Токио, Сингапурдағы, Гонконгтағы валюталық
нарықтарды бөліп айтуға болады. Бұл нарықтарды халықаралық төлем
айналымында кеңінен қолданылатын валюталармен операциялар жүзеге асырылады.
Аймақтық және жергілікті нарықтарда белгілі бір конвертацияланатын
валюталармен операциялар жүргізіледі. Оның қатарында Сингапур доллары, сауд
риалы, кувейт динары және т.б.
Ұлттық валюталық нарықтар деп, ережеге сәйкес, халықаралық
операцияларды жүргізуге маманданбаған, өз клиенттеріне (олардың қатарында
компаниялар, жеке тұлғалар және банктер болуы мүмкін) валюта бойынша қызмет
көрсететін сол елдің аумағында орналасқан банктердің жүзеге асыратын
операцияларының жиынтығын айтады. Сонымен қатар, ішкі ұлттық нарықтағы
операцияларға жекелеген компаниялар арасында жасалатын операцияларды, жеке
тұлғалар арасындағы операцияларды, сондай-ақ валюта биржасында жүргізілетін
операцияларды жатқызады. Жоғарыда келтірілген сипаттамаға қарап,
Қазақстанда ұлттық нарықтың жұмыс жасайтынын айтуға болады.
Сол немесе басқа елдің ішкі валююталық заңдылықтарының
ырықтандырылуына байланысты ресми валюталық нарық "көлеңкелі нарықпен"
толықтырылуы мүмкін. "Көлеңкелі нарықтың" болуы барлық ТМД елдеріне тән
сипат. Қазақстанда Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің жүргізетін
саясаты, айырбас орындарының көптеп ашылуы пайда массасын өсіру үшін
банктер арасында бәсекені ұлғайта отырып, "көше" нарықтарында валютамен
сауданы азайтуға және соның нәтижесінде "көлеңкелі нарықтың" әрекет ету
аясының қысқаруына әкелді.
Институциональдық көзқараспен қарағанда, валюталық нарық банктер,
банкирлер үйін, брокерлік фирма және ірі корпорациялардың жиынтығын
білдіреді.
Қалған банктер мен блокерлік фирмалар өздерінің валюталық
операцияларының ірі коммерциялық банктердің жетекшілік етуімен, ережеге
сәйкес олардың қарамағында жүзеге асырады. Валюталық нарықтардағы валюталық
мәлімелердің 95 пайызға дейіні банктермен брокерлік фирмалардың үлесіне
келеді. Мұндай сызба, валюталық нарықты банк аралық нарық тәрізді
сипаттауға мүмкіндік береді.
Валюталық операцияларды жүргізуге құқылы банктер өкілетті немесе
девиздік банктер деп аталады.
Девиздік банктердің валюталық нарықтарғы операцияларға қатысу дәрежесі
көп факторларға: банк шамасына, оның беделіне, шетелдік бөлімдер және
филиалдар тораптарының даму дәрежесіне, жүргізілетін халықаралық есеп
айырысулар көлеміне, телекс, телефон және тағы басқа байланыс жүйелерінің
жағдайына, банк саясатына байланысты.
Әдетте, валюталық операциялар банктер арасында тікелей жүргізіледі
(телекс немесе телефон бойынша), бірақ кейбір елдерде (Скандинавия елінде)
Орталық банк өкілдерінің валюталық нарыққа қатысушыларымен кездесетін
валюталық биржалар сақталған. Мұндай жағдай Қазақстан Республикасында да
әрекет етеді, яғни Қазақстан қор биржасында аптасына 2 рет валютамен сауда
жүргізеді.
Нарықты қатысушы барлық мүшелерін екі негізгі топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа пассивті қатысушылар, яғни оларда валюталық операциялар
жүргізу қажеттілігі әр кездерде туындайды да, баға белгіленімін білу үшін
олар басқа банктерге өтініш жасайды (маркет-юзерлер). Активті қатысушылар
өздеріне баға белгіленімін білуге өтініш жасайтын банктер үшін бағаны
белгілейді (маркер-мэйкерлер). Осы қатысушылар арасында ілімнің барлық
жерлеріне таралған бөлімше тораптары және үлкен дилерлер штаты бар. 20-ға
жуық банктер ерекше бөлінеді. Бұл банктер 100 млн. АҚШ долларындағы ірі
сомаға мәміле жасай отырып, валюталық нарыққа маңызды ықпал етеді.
Дүниежүзінің тек өте ірі банктерінде валюталық департаменттер және
валюталық операциялармен айналысатын білікті дилерлер бар. Өз клиенттерінің
тапсырмаларын ғана орындайтын және валюталық операцияларды өз қаражаттары
есебінен жүргізбейтін, халықаралық валюталық нарықта жұмыс жасайтын
банктерге, өздерінің клиенттері мен банк арасындағы делдалдық рольді
жетістіктермен атқару үшін, валюталық операциялар туралы жалпы түсінігі бар
банктік қызметкер болса жеткілікті. Мысалға, 2000-ға жуық бөлімшелері мен
кеңсесі бар, бірақта үш бөлімінде ғана (Майндағы Франкфуртте, Дюсельдорфта
және Гамбургте) халықаралық банк аралық валюталық нарықта операциялар
жүргізетін валюталық департаменті бар Германияның ірі коммерциялық банкі -
Дойче Банкті алуға болады. Қалған бөлімшелері валюталық операцияларды
шектеулі сомалар бойынша, Дойче Банктің үш бөлімшесінің бірінің Сименс
каналы арқылы берілетін бағамдар бойынша жүргізе алады.
Банктердің басқа да топтары ірі, бірақ азырақ диверсификацияланған
банктер болып табылады. Әдетте, олар бір, екі-үш валюталармен операциялар
жүзгізуге маманданады және стандартты сомаларға баға қояды. Күнделікте
жұмыстарында бұл банктер брокерлік фирмалардың қызметтерін пайдаланады.
Брокерлік фирмалар 30 пайызға жуық валюталық операцияларға қызмет
етеді және сол банкпен жұмыс жасайтын нақты брокер тұлғасында, екі банкінің
арасында – валюталарды сатушы және сатып алушы банктер арасында делдал
ролінде де жүреді.
Брокерлер делдал ретінде бола отырып клиенттерден брокерлік
комиссиялық ақы алады (брокер арқылы сатылған немесе сатып алынған әрбір
миллион доллар үшін 20 АҚШ доллары), ол төлемді халықаралық тәжірибедегідей
сатып алушымен сатушы тең бөледі және онда котировка қосылмайды, әр ай
сайын тікелей брокерге төленіп отырады.
Брокер мәміле жасайтын және баға белгілейтін өзінің банк-клиенттеріне
толық тәуелді. Брокер арқылы жұмыс істеудің айтарлықтай артықшылығы
мыналар: котировка процесінің үздіксіздігі және брокер белгілейтін кез-
келген бағамен мәміле жасау мүмкіндігі, мәміле жасағандығы құпиялық және өз
бағасын ұсыну мүмкіндігі. Дилер мен брокердің арасындағы іскерлік
ынтымақтастық тек өзара түсіністік, сенім және сыйластық болғанда ғана
мүмкін және ол тығыз өзара қатынас негізінде қалыптасады.
Банктердің валютамен жасалатын операциялары клиенттердің есебінен де,
сондай-ақ өздерінің есебінен де жүзеге асырылады.
Шетел валютасы халықаралық төлем айналымында әдетте ақшалай белгілер
түрінде болмайды, ол банктік және несиелік айналыс құралдары формасында -
шетел валютасына сәйкес телеграфтық және пошталық аударым, чек, тратта
түрінде болады.
Аударым - бұл басқа елдегі банк-корреспондентіне өзінің клинентінің
өтініші бойынша және оның есебінен телеграфтық немесе пошталық аударым
негізінде белгілі бір ақша сомасын шетелдік алушыға (бенефициарға) төлеу
туралы банктің бұйрығы. Аударым барысында банк екі операцияны бір уақытта
жүзеге асырады: өз клиентіне ұлттық валютаға шетел валютасын сатады және
шетел валютасын шетелге аударады. Бұл жерде телеграфтық аударым жасау
барысында есеп айырысуды жеделдетеді және арнайы код қолдану арқылы
қорғауға кепіл береді.
Банктік чек – шетелдік банк-корреспондентке чекті ұстаушының ағымдық
шотынан белгілі бір ақша сомасын төлеу туралы банктің жазбаша. Экспортер,
ондай чекті ала отырып, оны өзінің банкіне сатады.
Банктік вексель – осы елдің банкінің шетелдік банк-корреспондентке
берген траттасы (аудармалы векселі). Импортерлер өздерінің банктерінен бұл
вексельді сатып алады және оны олардың экспортерлеріне жіберу арқылы
өздерінің борыштық міндеттемесін өтейді. Ал осы елдің банкінің міндеттемесі
мерзімі жеткенде вексельді төлеуді өзінің корреспондентінің шотын қажетті
валюталық қаражаттарымен қамтамасыз ету болып табылады.
Бұл жерде чектер мен тратталарды тек қана банктер емес, сондай-ақ
сауда және өнеркәсіптік фирмалардың, жеке тұлғалардың бере алатынын да есте
сақтау қажет.
Несиелік айналыс құралдары халықаралық төлем айналымынан алтын мен
шетел валюталарын ығыстырып, әр түрлі елдердің банктері арасында
корреспонденттік қатынастардың дамуына және шетел валютасында ағымдағы
корреспонденттік шоттарды жүргізу тәжірибелерінің таралуына қатты ықпал
етті. Бұл өз кезегінде операцияларды қолма-қолсыз түрде жүргізуге, есеп
айырысуларды жеделдетуге және айналыс шығынын азайтуға мүмкіндік жасайды.
Халықаралық есеп айырысулардың сызбалы механизмін былай беруге болады:
тауарды экспорттаушы сатқан тауары үшін импорттаушыдан алған шетел
валютасына жататын чек, аударым және басқа да төлем құжаттарын өз еліңде
коммерциялық банкіге сата отырып, оның орнына экспорттық өндіріс үшін
ұлттық валютаны алады. Коммерциялық банк өзінің шетелдегі банк-
корреспондентіне бұл төлем құжаттарды жібереді де төлеушілер мен борыш
қорлардан, жіберілген құжаттар бойынша валюталық қаражаттарды төлеуін талап
етеді. Алынған шетел валютасындағы соманы шетел банкі экспортер банкінің
корреспонденттік шотына түседі. Халықаралық есеп айырысулардың осындай
механизмі қолма-қол ақшаны пайдаланусыз, қарама-қарсы талаптарды өзара
есепке алу жолымен банк-корреспонденттер арқылы сыртқы экономикалық
операциялары бойынша есеп айырысуларды жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасы валюта нарығының ерекшелігі халықаралық рынокқа
шығу мәселесі тұрды. Қазақстанның халаыққаралық рынокқа шығуына кедергі
болып тұрған кедергілердің негізгісі теңге конвертациялануы мәселесі. Шын
мәнісінде қазақстандық теңге, бір қатар валюталық шектеулері бар
болғанымен, жартылай конвертацияланатын валюта болып табылады. Тек осы бір
себептен ғана Қазақстандық әлемдік валюта нарығының толық құқықты
қатысушысы бола алмайды.
Қазақстан валюта рыногі әлі құрылған жоқ, ол әлі қалыптасу сатысында.
Қазақстандық рынок мөлшерінің кішілігіне байланысты кез келген үлкен қаржы
институты (оның ішінде шетелдік те) өзіне пайдалы екенін көрсе, кішкене
ғана сілкініс тудыруға мүмкіншілігі бар. Коммерциялық банктермен сыртқы
қарыздарды өтеу кезеңінде нарықтан маңызды валюталық қаражаттың алынуы іске
асады. Бұл теңге бағамында шағын көрінісін табады. Валюталық заңдар толық
емес және қайшылыққа толы. Отандық валюталық рыноктің ерекшелігі, оның
пайда болу кезінде Үкімет теңгенің ішкі конвертациялануын енгізу жолына
тұрды. Валютаны еркін сату-сатып алу жылдам отандық экономиканың
долларлануына алып келді. Оның деңгейі төмендемейді, керісінше өсуде.
2003 жылдың аяғына ел ішінде айналымда жүрген шетел валютасының көлемі
Қазақстан Ұлттық банкінің мәліметі бойынша 270 млрд. теңгеге жуық ақша
массасынан асып түсті. Шынында теңгенің ел ішіндегі маңызды функцияларын
шетел валютасы атқарады. Көптеген тауарлар мен қызметтердің құны долларлық
бағалармен көрсетілген: тұрғын үй, автомобиль, жиһаз, т.б.
Қазақстандық теңгенің әлсіздігі келесілермен шартталған, үкіметтің
қатаң ақша саясаты әсерінен экономика ақша суррогаттары көбейіп,
векселдерге, қазыналық міндеттемелерге және басқа да псевдоақша түрлеріне
толып кетті. Жалпы көлемі қазіргі уақытта теңгенің ақша массасымен
салыстырарлықтай. Қазақстан Ұлттық банкі теңгенің долларға қатынасындағы
бағамы өзгеруінің шектерін белгілеуін тиіс. Былайша айтқанда "валюталық
коридор". Бұл елде теңгенің долларға қатынасындағы бағамын қуаттап тұратын
механизм құрылған деген мағына береді. Белгілі уақыт аралығында Ұлттық банк
оны жетілдіріп тұрады.
Ішкі рынокта қатты валютаның барлық түрімен дерлік операциялар іске
асады. Бірақта операциялардың басым көпшілігі АҚШ долларымен жасалады,
басқа валюталардың үлесі аз. Валютаның ішкі конвертациялануы бірқатар
валюталық шектеулермен сай келеді. Мысалы, жеке тұлғалардың валюта сатып
алуына салық, валютаны шетелге шығаруды шектеу және т.б.
Қазақстанның халықаралық валюта нарығына толықтай қатысуы, ең сорақы
валюталық шектеулерді жою мен теңгенің сыртқы конвертациялануын енгізуді
болжайды. Теңгенің толық конвертациялануына өту Қазақстан Республикасы
Үкіметінің халықаралық валюта-қаржы және несие қатынастары саласындағы
стратегиялық міндеті болып табылады. Бұған жетудің маңызды сатысы – ТМД
елдерінің валюта одағының құрылуы.
Қазақстанның Халықаралық Валюта Қорына енуі, оның жақын және алыс шет
елдермен макроэкономикалық қатынастарының айтарлықтай өзгергенін білдіреді.
Біріншіден, жақын шет елдермен қатынаста валюта одағын қалыптастыру мақсаты
жеңілдей түседі. Бұл салада Қазақстан, Ресей, Белоруссия және Қырғызстан
ұлттық валюталарының толық конвертациялануы негізінде валюталық одақ құру
әбден мүмкін. Ағымдағы операциялар бойынша валюталық шектеулердің
сақталуымен бөлек топталу шектерінде валюталардың толық конвертациялануының
енгізілуі Халықаралық валюта қорының уставына қарсы келмейді және валюталық
саясатты тең құқықтан айыру жайлы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.