Валюта атауы валюта бағам

ЖОСПАР

Кіріспе2

1 Валюта бағамының теориялық аспектілері4

1. 1 Валюталық бағам валюталық жүйенің негізгі реттеушісі4

1. 2 Валюта бағамына әсер етуші факторлары9

2 Қазақстан Республикасындағы валюта нарығының қалыптасу мәселелері12

2. 1 Валюталық нарықтар12

2. 2 Қазақстан Республикасының валюталық саясаты19

2. 3 Валюталық нарық қаржы нарығының құрамдас бөлігі25

Қорытынды31

Пайданылған әдебиеттер32

Кіріспе

Қазақстан егемендігін алғаннан кейін мемлекеттік тілдің қоғам дамуының әр түрлі салаларында - сыртқы дипломатиялық, ішкі әлеуметтік-экономикалық; педагогикалық, кәсіпкерлік және басқа көптеген салалар дамыды.

Соның ішінде ерекше орын алатын сала ол: "валюта саясаты".

Бұл курстық жұмыста, ақша бағамынан бастап, Қазақстан Республикасындағы банктық реформалар, банктың қызметі мен операциаларының жаңа жағдайда өзгеруі, халықаралық валюталық-несиелік қатынастар, биржа ісі, т. б мәселелерді қамтиды.

Қазіргі Қазақстан экономикасы, соның ішінде несие - ақша және қаржы шаруашылығы: ақша-несие жүйесін реформалау; қатаң инфляция жағдайында бізде бұрын-соңды болмаған жаңа ақша-несие қатынастары; несие-қаржы институттарының жаңа түрлерінің пайда болуы; нарық экономикасымен және меншіктің көп түрлі формасына бейімделген екі буынды банктік жүйенің қалыптасуы; жоғары дәрежеде монополияланған мемлекеттік банктік қүрылымдардың әкімшілік-әміршілдік басқару жүйесінен - пайда табуға, коммерциялық жетістіктерге қол жеткізуге бағытталған жеке және ұжымдық меншікке негізделген несиелік мекемелерғе өту тәрізді бірқатар маңызды өзгерістерді жүзеге асыруда.

Бұл жағдайда отандық және шетелдік банктік тәжірбиені салыстырудың өзіндік мәні зор. Қазақстан Республикасында экономикалық реформаларды іске асыру үшін нарық экономикасы дамыған елдерде жинақталған ақша-несие қатынастары мен банк ісінің даму тәжірбиелерін қолдану қажет. Экономикалық жағдайлардың өзара салыстыруға келмейтіндігі себепті банктік технологиялар мен ақша - несие саясатының әдістерін көз жұма отырып, қаз-қалпында көшіріп алу мүмкін емес.

Ақша, несие, банктер - қазіргі өркениеттіліктің өзінен ажырағысыз белгілері, олардың қызметі қоғамдық өнімді өндіруді, бөлуді, айырбастауды және тұтынуды бір-бірінен бөлінбейтін үздіксіз процеске айналдырады. Оларды пайдаланбай ешбір шаруашылық субъектісінің ісі тынбайды, ал кез келген адам үнемі немесе анда-санда банк қызметін пайдаланады.

"Валюта бағамы, оларды мемлекеттік реттеу, ұлттық валютаның айырбастылығы, ұлттық валюталар" - атты жазбаша еңбекте осы аттас, негізгі екі тараудан тұрады.

Бірінші бөлім: валюталық бағамды қарастырады, екінші бөлім ұлттық валюта саясатын қамтиды.

Бірінші бөлімде валюта бағамы, оның ұлттық экономикаға әсері. сонымен қатар халықаралық және аймақтық валюта - несие, ұлттық валюталардың айырбастылымдығы, халықаралық есеп айырысу баланстары, қаржы ұйымдары туралы кеңінен баяндалады.

Екінші бөлім, ұлттық валюта саясаты Қазақстанның ақша және банк жүйелерінің қалыптасуы мен даму кезеңдерін салыстыра талдау ақша, несие, және банктердің батыстың нарықтық үлгісін Қазақстанның дамушы үлгісімен салыстырып, олардың айырмашылықтарын қарастырады.

1 Валюта бағамының теориялық аспектілері

1. 1 Валюталық бағам валюталық жүйенің негізгі реттеушісі

Валюталық бағам - бір елдің ақша бірлігімен шетелдік ацша бірлігімен немесе халықаралық валюталық бірлікпен берілген бағасы.

Валюталық бағамның құндық негізгі валютаның сатып алу қабілеті болып табылады. Бұл экономикалық категория тауар өндірісімен және тауар өндірушілерімен дүниежүзілік нарықтағы өндірістік қатынастарды білдіреді. Құн тауар өндірісінің экономикалық шарттарының жалпылама мазмұны болғандықтан, әртүрлі елдердің ұлттық ақша бірліктің салыстыруы өндіріс және айырбас процесі қосылуынан тұратын құндық қатынасқа енгізілген. Тауарлардың және қызметтерді өндірушілер мен сатып алушылар валюталық бағам көмегімен ұлттық бағаларды басқа елдердің бағаларымен салыстыру нәтижесінде белгілі бір елде қандай да бір өндірісті дамытудың немесе күрделі қаржы жұмсаудың тиімділік дәрежесі анықталады.

Валюталық бағамға әсер ететін факторлар : кез келген баға сияқты валюталық бағам да құнның негізінен валютаның сұранысы мен ұсынысына байланысты ауытқып отырады. Сұраныс пен ұсыныстың ара-қатынасы әр түрлі факторларға тәуелді:

• инфляция қарқыны

• төлем байланысының жағдайы

Төлем балансы - елдің дүниежүзілік байланысының құндық көрінісі.

Активті төлем балансы ұлттық валюта бағамының өсуіне мүмкіндік береді, өйткені ұлттық валютаға шетелдік борышкерлер жанынан жанынан сұраныс көбейеді. Пассивті төлем балансы ұлттық валютабағамының төмендеуін туғызады. Себебі борышкерлер өздерінің сыртқы міндеттемелерін өтеу үшін ұлттық валютаны шетелдік валютаға сатады (импорт көп болады) .

Төлем балансының тұрақсыздығы сәйкес валютаға сұраныс пен ұсыныстың секірмелі өзгеруіне әкеліп соғады. Қазіргі уақытта төлем балансына капиталдың халықаралық қозғалысының әсері өсіп отырғандықтан, оның әсері валюталық бағамға да өседі.

• әртүрлі елдердегі проценттік ставка айырмашылығы. Бұл факторлардың валюталық бағамға әсері екі негізгі себеппен түсіндіріледі:

• проценттік ставканың өзгеруі капиталдың халықаралық козғалысына әсер етеді. Процентік ставканың жоғарылауы шетелдік капиталдың ағуын ынталандырады. Ал оның төмендеуі капиталдың сыртқа ағылуына дем береді.

• проценттік ставкалар валюталық нарық және қарыз капиталы нарығының операцияларына әсер етеді.

• валюталық нарық және спекулятивтік валюталық операциялар қызметі. Егер қандай да бір валюта бағамы төмендей бастаса, онда фирмалар және банктер осы валютаны алдын-ала тұрақты валютаға айырбастайды. Ал бұл әрекет әлсіреген валюталық позициясын нашарлатады. Валюталық нарыққа экономикадағы және саясаттағы өзгерістер курсының ара-қатынас тұрақсыздығы тез әсерін тигізеді.

• Белгілі бір валютаның евронарықта және халықаралық есеп айырысуларда қолдану дәрежесі. Мысалы, евробондар операцияларының 60-70%-н АҚШ доллары арқылы жүзеге асырылады. Бұл осы валютаға сұраныс пен ұсыныстың масштабын анықтайды.

Қазіргі уақытта АҚШ доллар үлесіне халықаралық төлемдердің 55%-тен жоғары бөлігі тиеді. Мұнай үшін есеп айырысудың 86-90%, сыртқы қарыздың 70% тиісті.

Сондықтан мұнайға бағаның өсуі мемлекеттердің қарыздары бойынша төлемдердің өсуі доллардың сатып алу қабілеті төмендеген кезде де, оның курсының өсуіне мүмкіндік туғызады.

• Валюталардың бағамдық ара-қатынасына, сонымен қатар халықаралық төлемдердің тездетілуі немесе тұрып қалуы әсер етеді. Ұлттық валюта бағамы төмендеп кетуі мүмкін деген оймен импортерлар контрагенттерге шетел валютадағы төлемді тездетеді. Шетел валютасының бағамы жоғарылап кеткен жағдайда импортер зиян шегуі мүмкін.

Ұлттық валюта тұрақталған жағдайда керісінше шетел валютадағы төлемдерді кідіртуге ұмтылады. Мұндай тәжірибе "лидз энд лэгз деп аталады" және валюта бағамына төлем балансына әсер етеді.

• Ұлттық және дүниежүзілік нарықта валютаға деген сенім дәрежесі. Ол елдегі экономикалық және саяси жағдайларға, сонымен қатар валюттық бағамға әсер ететін жоғарыда аталып өткен факторларға байланысты. Дилерлер экономикалық өсу қарқынын инфляцияның, валютаның сатып алу қабілетін валюталарға сұраныс пен ұсыныс арақатынасын ескеріп қана қоймай, олардың қозғалу келешегін де ескертеді. Кейбір жағдайда сауда нәтижелерінің жариялануын күтуде валюталардың сұранысына, ұсынысына және бағамына әсер етеді.

• Валюттық саясат. Валюттық бағамды нарықтық және мемлекеттік реттеу арақатынасы оның динамикасына әсер етеді. Валюттық нарықтық валютаға сұраныс пен ұсыныс механизмі арқылы валюттық бағамның қалыптасуы әдетте курстың арақатынасының тез өзгеруімен қабаттаса жүреді.

Нарықта нақты валюталық бағам қалыптасады. Ол экономикалық жағдайының, ақша айналысының, қаржының, несиенің және белгілі бір валютаға сенім дәрежесінің көрсеткіші. Валюталық бағамды мемлекеттік реттеу валюта-экономикалық саясат міндеттеріне сүйене отырып, оны жоғарылатуға және төмендеуге бағытталған. Осы мақсатпен валюталық саясат жүргізіледі.

Осылайша валюталық бағамның қалыптасуы ұлттық және дүниежүзілік экономиканың және саясаттың өзара байланысына негізделген күрделі көп факторлы процесс.

Валюта бағамы - бір елдің ақша бірлігінің басқа елдің ақша бірлігімен салыстырғандағы құны ретінде анықталады. Валюта бағамы 2 негізгі түрге бөлінеді: бекітілген кесімді және қалқымалы бекітілген бағам негізінде валюталық паритет жатыр, яғни, әртүрлі елдердің ақша бірліктерінің ресми белгіленген қарым-қатынасы. Қалқымалы валюта курсы валютаға нарықтық сұраныс пен ұсынысқа тәуелді және көлеміне қарай едәуір, айтарлықтай ауытқи алады.

Валюта бағамы дегеніміз - екі валюта арасындағы айырбастық арақатынас, мысалы, 1 долларға 100 иена немесе 1 доллар үшін 135 теңге.

Ғылыми тұрғыдан қарағанда 5 түрлі валюталық бағам жүйелері бар: еркін (таза) қалқу; бекітілген бағамдар; мақсатты аймақтар; гибридті (аралас) валюталық бағам жүйесі.

Еркін қалқу жүйесіндегі валюта бағамы нарықтық ұсыныс пен сұраныстың әсерінен қалыптасады. Бұл жерде валюталық форекстік нарық нағыз нарық моделіне жақындатылған: қатысушылардың көлемі сұраныс жағында да үлкен жүйедегі кез-келген ақпарат лезде жеткізіледі және нарықтың барлық қатысушыларына қол жетерлік, орталық банктердің бұрламаушы ролі әлсіз және тұрақты емес.

Басқарылатын қалқу жүйесінде валюта бағамына сұраныс пен ұсыныстан басқа, орталық банктер де үлкен әсерін тигізеді, сондай-ақ, әр түрлі уақытша (мерзімдік) нарықтық бұрмалаулар.

Бекітілген бағамдар жүйесіне Бреттон-Вудтік валюта жүйесі (1944-1971ж. ж) мысал бола алады. Онда барлық валюталардың бағамы долларға ауытқу шегі +/-1%-пен бекітіленген, ал доллар бағамы алтынға мықты байланысты болды. Алтынның 1 троялық унциясына=35 доллар.

Мақсатты аймақтар жүйесі бекітілген валюттық курстар идеясын дамытады. Одан басқа бұл түрге Европа валюта жүйесінің қатысушы елдерін валюта бағамдарының жұмыс істеу режимін жатқызуға болады.

Гибридті валюталық бағамдар жүйесімне қазіргі валюталық жүйе мысал болады. Онда валюта бағамының еркін қалқуын іске асыратын, тұрақтылық аумағы бар елдер.

Валюталық бағамдардың әр түрлі белгілер бойынша жіктеуге болады. Валюта нарығында қолданылатын айтарлықтай маңызды ұғымдардың бірі нақты және номиналды валюта бағамы ұғымы болып табылады.

Нақты валюта бағамына сай келетін валютада алынған екі елдің товар бағаларының қатынасы ретінде анықтауға болады. Ег - нақты валюталық бағам Рһ - ішкі нарықтағы бағалар Pf - шетелдік нарықтағы бағалар Еп - номиналды валюталық бағам.

Кесте 1.

Валюта бағамы түрлерінің классификациясы

Номиналды валюта бағамы елдің нақ осы уақыттағы жүріп жатқан валютаның айырбас бағамын көрсетеді.

Сатып алу күші (еррр) тұрақты паритетін қуаттап тұратын валюта бағамы нақты валюта бағамымен табиғаты (шығу тегі) бірдей.

Баға қатынасы негізінде есептелген нақты валюта бағамынан басқа осы көрсеткішті басқа негізбен қолдануға болады. Мысалға, оның орнына екі елдің жұмысшы күшінің құнын алайық.

Ұлттық валюта бағамы басқа әр түрлі валюталарға қарағанда уақыт аралығында бірдей емес өзгере алады. Осылайша күшті валютамен қатынасында ол төмендесе, әлсіз валютаға қарағанда көтеріледі. Дәл осы себептен валюта бағамының динамикасын анықтау үшін валюта бағамының индексін есептейді. Оны есептеген уақытында әр валюта өзіне тиісті сыртқы экономикалық келісім-шарттан үлесіне байланысты өз салмағын алады. Барлық салмақтар сомасы бірлікті құрайды (100%) . Валюта бағамдары олардың салмағына көбейтіледі, алынған мөлшерлер жинақталады (қосылады) және олардың орта мәні алынады.

Қазіргі жағдайда валюта бағамы кез келген нарықтық баға сияқты сұраныс пен ұсыныс әсерімен құрылады. Соңғыларын тепе-теңестіру валюта нарығында нарықтық валюта бағамының тепе-теңдік деңгейінің орнығуына алып келеді. Бұл негізгі (фундаментальді) тепе-теңдік деп аталады.

Мұндағы шетел валютасына сұраныс (D) мөлшері елдің товармен қызмет импортына қажеттілігімен, ол елдің туристік шығындары, шет мемлекеттерге шыққандармен, резиденттердің шетелде инвистициялық жобаларын іске асырғысы келетіндігіне байланысты шетел қаржылық активтеріне және шетел валютасына сұраныспен анықталады.

Шетел валютасының бағамы жоғарылаған сайын, оған сұраныс азаяды, шетел валютасының бағамы төмендеген сайын, оған сұраныс көбейе түседі. Осы жағдайлармен қаралып жатқан графикте, сұраныс қисығының иілуі анықталады.

Шетел валюта ұсынысының мөлшері осы мемлекеттің валютасына шетел мемлекетінің резиденттерінің сұранысы осы мемлекеттегі қызметтерге шетел туристерінің сұранысы, шетел инвесторларының активтерге сұранысы, осы мемлекеттің ұлттық валютасында көрсетілген, резидент еместердің осы мемлекетте инвестициялық жобаларын іске асыру мақсатымен ұлттық валютаға сұранысымен анықталады.

Сонымен, қаншалықты отандық валютаға қатынасында шетел валютасының бағамы жоғары болса, соншалықты аз ұлттық нарық субьектілері оны шетел валютасына ауыстыруға дайын және керісінше қаншалықты ұлттық валюта бағамы шетел валютасына қатынасында төмен болса, соншалықта көп ұлттық нарық субьектілері шетел валютасын сатып алуға дайын. Осы түсініктермен ұлттық валюта ұсынысы қисығының иілуі түсіндіріледі.

Валюта айырбас курсының фундаментальді тепе-теңдігін өзгертуге келетін бір қатар факторлар бар. Олар құрылымдық (ұзақ мерзімді кезеңде әрекет етуші) және коньюнктуралық (валюта бағамының қысқа мерзімді ауытқуын тудыратын) болып бөлінеді.

Кесте 2.

2004 жылғы Қазақстан Республикасы Ұлттық теңгесіне шетел валюталарының бағамдары

1. 2 Валюта бағамына әсер етуші факторлары

Халықаралық экономикалық операцияларды жүргізу үшін ұлттық валютаны халықаралық төлем өлшеміне айырбастау қажет. Айырбастау процесі белгілі бір арақатынаспен жүргізіледі. Әр түрлі мемлекеттердің ақша өлшемдерінің арақатынасы, яғни басқа елдің (немесе халықаралық ақша өлшемінде) ақша өлшемімен көрсетілген бір елдің ақша өлшемінің бағасы валюта бағамы деп аталады.

Валюта бағамы халықаралық валюталық, есеп айырысу, несие қаржылық операцияларды жүргізу үшін қажет. Мысалы, экспортшы шетел валютасымен түскен түсімді ұлттық валютаға айырбастайды, себебі басқа елдің валютасы бұл мемлекеттің жерінде күнбе-күнгі жағдайда ақша қаражаты ретінде айналысқа түсетін құқы жоқ. Ал импортшы шетелден сатып алған тауарларға төлеу үшін шетел валютасын сатып алады.

Валюта бағамы қайта есептеу коэффициенті емес, ол шетел валютасымен немесе халықаралық валюталық өлшемдермен (СДР, евро) көрсетілген осы мемлекеттің ақша өлшемінің "бағасы". Валюта бағамы валюта нарығындағы сұраныспен ұсыныс механизмі арқылы күнбе-күнгі айналым процесінде валюталарды салыстыру барысында қалыптасады.

Валюта бағамын қалыптастырудың негізі не? Тауарлардың бағасы оның құны негізінде құралатыны сияқты, ақша өлшемінің бағасы оның сатып алу мүмкіндігінің негізінде қалыптасады.

Валюта бағамының қалыптасуы - көп факторлы процесс. Валютаға сұраныс пен ұсынысқа әсер ететін факторларға мыналар:

• инфляция қарқыны;

• процент мөлшерінің деңгейі;

• бағалы қағаздардың табыстылық деңгейі;

• төлем балансының жағдайы.

Бұл факторлар елдің экономикалық жағдайын білдіретін факторлар. Мысалы, егер басқа факторлар кері әсер етпесе, басқа елдермен салыстырғанда елдегі инфляцияның қарқыны жоғары болған сайын, оның сатып алу мүмкіндіктерін төмендетіп және валюта бағамының құлдырау тенденциясын тудырады.

Мемлекеттің активтік төмен балансында оның валютасына шетел борышқорлығының сұранысы артады, сол кезде оның бағамы көтерілуі мүмкін.

Егер басқа мемлекеттерге қарағанда елде процент мөлшері жоғары болса, онда ол шетел капиталының құйылуына, валютаға сұраныстың көтерілуіне, оның бағамының жоғарылауына әсер етуі мүмкін. Мысалы 80-жылдардың алғашқы жартысында АҚШ жоғары проценттік мөлшер саясаты Батыс Европа мен Жапониядан 500 млрд. доллардан астам мөлшерде инвестицияның құйылуына жағдай жасады. Қорытындысында доллардың әсерінен бағамы көтерілді, ал осы факторлардың әсерінен инвестор-елдердің валютасының бағамы төмендеді.

Сонымен қатар валюта бағамына түрлі саяси, саудагерлік, психологиялық факторлар да әсер етуі мүмкін.

Әрбір мемлекет валюта бағамын реттеу әдістерінің әр түрін қолданады. Ол әдістердің негізгілері мыналар:

• валюталық инвестиция (орталық банктің ұлттық валютаға шетел валютасын сатып алып-сатуы) ;

• орталық банктің ашық нарықтағы операциялары (бағалы қағаздарды сатып алып-сатуы) ;

• орталық банктің проценттік мөлшер деңгейін және міндетті резервтер нормасын өзгертуі.

Валюта бағамын белгілеу, яғни валюталарды айырбастау пропорциясын анықтауды валюталық котировка (баға белгілеу) деп атайды. Валюта нарығында валюта бағасын белгілеудің екі әдісі бар: тікелей және жанама. Тікелей котировка деп шетел валютасының бағамын ұлттық валютамен көрсетуді айтады. Бұл әдіс көптеген мемлекеттерде қолданылады. Ал жанама котировка деген ұлттық валютаның бағамын шетел валютасының белгілі бір санының көрсетуі. Жанама котировка әдісін Ұлыбритания, ал 1987 жылдан бастап бірен-саран АҚШ қолдануда.

Банкаралық валюта нарығының операцияларында ұлттық валюталарды АҚШ долларына қарап бағалау басымырақ, бұл доллардың халықаралық төлем және резервтік құрал ретіндегі ролімен түсіндірілді. Банктер сауда-өнеркәсіп клиенттеріне валюта бағамын белгілегенде әдетте кросс-курсті негіз етіп алады. Кросс-курс - ол екі валюта бағамдарының үшінші валютаға (әдетте АҚШ долларына) қатысты арақатысы. Мысалы, егер Швейцария банкі швейцарлық франкінің ГФР маркасына қатысты бағамын анықтағысы келсе, онда оны марка мен франк бағамдарын долларға салыстырумен шығарып алады. Мысалы, 1, 6790 евро = 1 АҚШ долларға. 1, 4940 ағылшын фунт стерлингі = 1 АҚШ долларға, онда 1 евро = 1, 4940:1, 6790 = 0, 8898 ағылшын фунт стерлингі. Банктер сатушы және сатып алушы бағамдарын белгілейді. Сатушы бағамы - ол банктің валютаны белгіленген бағаммен сатуға дайындығы, ал сатып алушы бағамы банктік валютаны сол бағамен сатып алуға дайын болуы. Тікелей котировка бойынша сатып алушы бағамынан сатушы бағамы әрдайым жоғары. Олардың арасындағы айырма банктің пайдасын құрайды.

Сондай-ақ, ресми, банкаралық, биржалық валюта котировкалары болады. Ресми валюталық котировканы орталық банк жүргізеді. Ол есеп жүргізу мақсатында, кедендік төлемдерде, төлем балансын құрастырғанда қолданылады. Өнеркәсібі дамыған елдерде валюталық операциялардың негізгі бөлігі биржадан тыс банкаралық валюта нарығында өтетіндіктен, бұл елдердің ішкі нарықтағы қолданатын негізгі бағамы банкаралық баға. Банкаралық котировканы ірі коммерциялық банктер белгілейді.

Валюта нарығына басқа қатысушылар банкаралық бағамға бейімделеді. Ол банк клиенттері үшін баға белгілеу негізі ретінде қолданылады. Биржалық бағам анықтама сипатында болады. Биржалық котировка валютаны сатып алу-сату үшін биржаға түскен арыздарды жүйелі түрде салыстыру негізінде құрастырылады.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс