Валюталық реттеуді либерализациялаудың әлемдік тәжірибесі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Валюталық реттеудің экономикалық мәні мен маңызы.
1. Валюталық нарық ұғымы мен оның
типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2. Валюталық реттеудің маңызы, қажеттігі және әдістері ... ... ... ... ...13
2. Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеу.
1. ҚР-дағы еркін қалқымалы айырбас бағамына өтудің
объективті алғышарттары және
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ...23
2. ҚР-дағы валюталық реттеудің
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
3. Валюталық бақылау және оның ҚР-да ұйымдастырылуы
мен іске асуының заңнамалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...47
3. Валюталық реттеуді либерализациялаудың шарттары және ерекшеліктері.
1. Валюталық реттеуді либерализациялаудың
әлемдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .56
2. ҚР-дағы валюталық режимді либерализациялау бағыттары ... ..62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .71
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
Кіріспе
Кеңес Одағы құрамындағы елдер егемендік алған уақыттан бастап ұлттық
валютаны енгізу және ұлттық ақша бірлігін құру кезеңінен өтті. Кейбір
республикалар үшін бұл кезеңнен өту біршама қиындықтарға алып келсе, ал
кейбір елдер үшін бұл аса қиындық туғызбады. Реформаның бастапқы шарттары
бірдей болғанымен, ақырғы нәтижесі әр түрлі болды. Бұрынғы кеңес елдерінің
ұлттық валюталары өзінің ішкі және сыртқы тұрақтылық деңгейімен
ерекшеленді. Бұл, ең алдымен ақша-несие саясатын жүргізуге және мемлекеттік
басқару жүйесіндегі орталық банктің рөлі мен валюталық артықшылыққа
байланысты болды. Қазақстандық ұлттық валютаның егемендік алуына он жылдан
астам уақыт өтті. Бұл үлкен мерзім емес, бірақ нағыз Қазақстан үшін оның
тарихи маңызын объективті түрде бағалау үшін жеткілікті мерзім.
Валюталық нарық әрқашанда қарама-қайшы келетін ойлар мен экономикалық
қызмет қатысушыларының: мемлекеттік органдардың, экспортерлердің,
импортерлердің, банктер, шет ел инвесторларының, халықтың және т.б. түрлі
мақсаттарының сәйкес келуі қиын болатын қиылыста болады. Сондықтан,
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің жүргізетін саясатына әр түрлі
сындардың тағылуына мән аудару қиын емес.
Валюталық реттеу валютасы іште конвертацияланатын елдердің
экономикалық саясатының құрамдас бөлігі болып табылады. Оның тактикалық
мақсаты - жүргізілетін валюталық операцияларға қойылатын шектеулерді
болдырмау болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі – нарыққа өту кезінде Қазақстан Республикасының
егеменді ел ретінде өзінің тәуелсіз дамуы кезеңінде валюталық саясат
жүргізу керек. Қазақстанның алдында шетелдер мен дербес валюта қатынастарын
құрумен қатар халық шаруашылығын қайта құру, оны нарық релістеріне түсіру
мәселелерін бірге шешу міндеттері жатады. Бүгінгі күні валюталық
қатынастарды жетілдіру үшін көптеген түрлі жағдайлар жасалынуда.
Диплом жұмысының мақсаты валюталық реттеу және бақылау жағдайын талдау
негізінде оның Қазақстан Республикасының экономикасына тигізетін әсерін
және артықшылықтарын көрсету, сонымен қатар, Қазақстан Республикасында
валюталық реттеуді жетілдіру жолдары қалай жүзеге асырылып жатыр деген
сұраққа жауап іздеу болып табылады.
Зерттеу объектісі негізінде валюталық реттеу және бақылау органы
ретіндегі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің қызметі, валюталық
нарық динамикасы, валюталық реттеу объектісі мен субъектісі, сондай-ақ
Қазақстан Республикасындағы валюталық режимнің либерализациясы және ұлттық
валютаның конвертациялану шарты алынады.
Зерттеу пәні болып валюталық реттеу және валюталық бақылау
операцияларын жүзеге асыру кезінде органдар мен агенттер арасында
туындайтын экономикалық қатынастар табылады.
Валюталық реттеу мәселесі көптеген отандық және батыс экономисттерін,
мысалы Красавина Л.Н., А.С. Булатов, Н.А. Миклашевская, А.Киреев, А.Г.
Саркисянц, Мишель Пебро, А.К. Омарова, Г.Т. Абдикадирова қызықтыруда. Бұл
экономисттер валюталық реттеу және бақылауға қатысты көптеген еңбектер
жазды. Бұл еңбектер диплом жұмысының негізін құрайды. Валюталық қатынастар
мен валюталық реттеудің тарихи аспектілерін экономисттер М.Пеброның,
Г.Т.Абдикадированың, К.Б. Дандыбаеваның мақалаларынан көруге болады..
Диплом жұмысын жазу кезінде әдістемелік негіз ретінде Қазақстан
Республикасының заңдары мен заң актілері, Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкінің нормативті-құқықтық құжаттары қолданылды. Бұл жұмыста валюталық
реттеу мен бақылаудың құқықтық негіздері және реттеу әдістерінің бірі болып
табылатын санкция түрлері қарастырылған. Осыған байланысты диплом жұмысының
мақсаты валюталық реттеудің мәнін ашу болып табылады.
1.Валюталық реттеудің экономикалық мәні мен маңызы.
1.1 Валюталық нарық ұғымы мен оның типтері
Басында тауар айналысында ақша делдал қызметін атқарып келді. Уақыттың
өтуімен ақшаның өзі тауарға айналып,сонымен валюталық нарық пайда
болды.Валюталық нарық – ұлттық қаржылық нарықтың бөлігі.
Валюталық нарық уақытылы есеп айырысуларды жүзеге асыруды,
валюталық қаражаттарды бiршама тиiмдi пайдалануын, валюталық операцияларға
қатысушылардың валюталық бағамдар айырмасы пайда болуын, валюталық
тәуекелдердi сақтандыруда валюталық бағамдарды реттеудi, валюталық
саясатты жүргiзудi қамтамасыз ете отырып, iшкi және халықаралық төлем
айналымына қызмет етедi .
Халықаралық есеп айырысудың өзiндiк ерекшелiгi барлық елдер
үшiн жалпыға бiрдей қабылданған төлем құрылымының болмауында.
Сондықтан да сыртқы сауда, көрсетiлген қызметтер, несиелер, инвестициялар,
мемлекет аралық төлемдер бойынша есеп айырысудың қажеттi шарты сатып алу
– сату формасында бiр валютаны екiншi валютаға айырбастау болып
табылады .
Валюталық нарық ең алдымен, экспортты-импортты операциялардың есептік
пен валюталы-несиелік қызмет көрсетуін қамтамасыз етеді, сондай-ақ, ұлттық
экономикадан тысқары капиталды инвестициялаумен байланысты валюталық
операцияларды атқарады.
Валюталық нарықта валюталық операцияларды жүргiзуге халықаралық сауда
мен оған байланысты көрсетiлген қызметтер және халықаралық
капиталдар мен несиелер қозғалысы негiз болып табылады.
Валюталық нарық – сұраныс пен ұсыныс негiзiнде ондағы айналатын
валюталарға сауда саттық жүргiзетiн ресми орталықты сипаттайды .
Валюталық нарық, Мишель Пеброның айтуы бойынша, ұлттық валютада
бағаланатын шетел валютасына деген сұраныс пен ұсыныстың қиылысатын
нарығы,яғни әрқашан сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы бар, тұрақты
орны,яғни нақты тұрағы жоқ материалды емес нарық.
Қазiргi валюталық нарықта мынандай ағымдарды бөлiп қарауға
болады :
• шаруашылық байланыстардың интернационалдануы негiзiнде валюталық
нарықтың интернационалдануының күшеюi.
• байланыстың жаңа жүйелерiн пайдалану;
• әлемнiң барлық банктерiне тәулiк iшiнде үздiксiз операцияларды
жасау;
• коммерциялық валюталық мәмiлелермен салыстырғанда алып сатарлық
және арбитраждық валюталық мәмiлелер көлемiн ұлғайту.
Валюталық операциялардың көлемiне, сипатына және пайдаланылатын
валюталар тобына қарай қазiргi валюталық нарықтар халықаралық,
аймақтық және ұлттық болып бөлiнедi .
Халықаралық валюталық нарықтар iрi дүниежүзлiк қаржы орталықтарында
шоғырланған. Олардың iшiнде: Лондондағы, Нью-Иорктегi, Франкфурттегі,
Париждегi, Цюрихтегi, Токиодағы валюталық қаржылықтарды бөлiп айтуға
болады .
Аймақтық және жергiлiктi нарықтарда белгiлi – бiр конвертацияланатын
валюталармен операциялар жүргiзіледі.
Ұлттық валюталық нарық деп - ережеге сәйкес халықаралық
операцияларды жүргiзуге маманданбаған, өз клиенттерiне валюта бойынша
қызмет көрсететiн сол елдiң аумағында орналасқан банктердiң жүзеге
асатын операциялардың жиынтығын атайды.
Валюталық жүйе ұлттық заңдылықтарымен немесе мемлекет аралық
келiсiм шарттарымен бекiтiлетiн валюталық қатынастарды ұйымдастыру
және реттеу формасын бiлдiредi .
Валюталық жүйелер 3 түрге бөлiнедi:
1. ұлттық валюталық жүйе;
2. дүниежүзлiк валюталық жүйе;
3. аймақтық немесе мемлекет аралық валюталық жүйе. Тарихта ұлттық
валюталық жүйе ең бiрiншi қалыптасқан .
Ұлттық валюталық жүйе – халықаралық төлем айналымын жүзеге
асыратын, ұдайы өндiрiс процесiне қажеттi валюталық ресурсты құрайтын
және оны пайдалануға көмектесетiн экономикалық қатынастар жиынтығын
білдіреді.
Ұлттық валюта дүниежүзілiк валюталық жүйемен тығыз байланысты .
Дүниежүзілiк валюталық жүйе 19-ғасырдың ортасына қарай құрылған .
Дүниежүзілік валюталық жүйе – бұл халықаралық несие қаржы
институттары мен валюталық құралдардың қызмет етуiн қамтамасыз
ететiн халықаралық келiсiм шарттары мен мемлекет аралық құқықтардың
нормалар кешенiн құрайды .
Аумақты валюталық жүйе өнеркәсiбi дамыған елдердiң әлемдiк
валюталық жүйе тереңдiгiнде құрылады . Мысалы, Европалық валюталық
жүйе – бұл Европалық қоғамдастыққа мүше елдердiң қоғамдастық валюта
аймағында ұйымдастырылуы – экономикалық формасындағы қатынастарды
бiлдiредi .
Ұлттық және дүниежүзілiк валюталық жүйелер арасындағы
байланыстар мен айырмашылықтары олардың негiзгi элементтерiнен
көрiнедi .
Кесте № 1 Ұлттық және дүниежүзілік валюталық жүйенің
негiзгi элементтерi
№ Ұлттық валюталық жүйе Дүниежүзілiк валюталық жүйе
1 Ұлттық валюта. Резервтік валюталар, халықаралық
валюталық бiрлiктер .
2 Ұлттық валютаның айырбасталу шарты .Валюталрдың өзара айырбасталуы
3 Ұлттық валюта паритетi Валюталық паритеттiң ортақ режимi
1 кестенің жалғасы
4 Ұлттық валюта бағамының режимi Валюталық бағамдар режимiнiң
регламентациясы.
5 Валюталық шектеудiң, валюталық Валюталық шектеудi мемлекетаралық
бақылаудың болуы немесе болмауы реттеу .
6 Елдiң халықаралық валюталық Халықаралық валюталық өтiмдiлiктi
өтiмдiлiгiн реттеу мемлекет аралық реттеу
7 Халықаралық несиелiк айналыс Халықаралық несилiк айналыс
құралдарын пайдалануды құралдарын пайдаланудың
регламентациялау ережелерiнiң бiртұтастығы
8 Елдiң халықаралық есеп айырысуларын Халықаралық есеп айырысудың
регламентациялау негiзгi формаларының бiр тұтастығы
9 Ұлттық валюталық нарық пен алтын Дүниежүзілiк валюталық нарықтар
нарығының режимi мен алтын нарықтарының режимi
10 Елдiң валюталық қатынастарын Мемлекетаралық валюталық реттеудi
басқаратын және реттейтiн ұлттық жүзеге асыратын халықаралық
ұйымдар ұйымдар.
Ескерту: Международные валютно-кредитные и финансовые отношения. Под ред.
Красавиной Л.Н. М.: 2000, стр. 33
Валюталық операцияларды жүргiзуге құқылы банктер өкiлеттi немесе
девиздiк банктер деп аталады .
Девиздiк банктер валюталық нарықтағы операцияларға қатысу ережесi
көп факторларға – банк шамасына, оның беделiне, шетелдiк бөлiмдерге
және фискалдық топтардың даму дәрежесiне, телекс, телефон және басқа
да байланыс жүйелерiнiң жағдайына, банк саясатына байланысты .
Нарыққа қатысушыларды екi негiзгi топқа бөлуге болады. Бiрiншi
топқа пассивтi қатысушылар, яғни оларда валюталық операциялар жүргiзу
қажеттiлiгi әр кезде туындайды да , баға белгiленімін бiлу үшiн
олар басқа банктерге өтiнiш жасайды. Активтi қатысушылар өзiне баға
белгiленiмiн бiлуге өтiнiш жасайтын банктер үшiн бағаны белгiлейдi.
Банктердiң валютамен жасайтын операциялары клиенттердiң есебiнен
де, сондай-ақ өздерiнiң есебiнен де жүзеге асырылады. Шетел валютасы
халықаралық төлем айналымында әдетте ақшалай белгiлер түрiнде
болмайды, ол банктiк және несиелiк айналыс құралдар формасында – шетел
валютасына сәйкес телеграфтық түрiнде болады.
Аударым – бұл басқа елдердiң банктiк корреспондентiне өзiнiң
клиентiнiң өтiнiшi бойынша және оның есебiнен телеграфтық немесе
пайдалық аударым негiзiнде белгiлi бiр ақша саласын шетелдiк
алушыға төлеу туралы банктiң бұйрығы.
Банктiк вексель – осы елдiң банктерінің шетелдiк банк-
корреспондентiне берiлген траттасы. Ал осы елдiң банктерінің
мiндеттемесi мерзiмi жеткен вексельдi төлеудi өзiнiң корреспонденттiк
шотына қажеттi валюталық қаражаттармен қамтамасыз ету болып
табылады. Халықаралық есеп айырысулардың сызбалы механизмiн былай
беруге болады: тауарды экспорттаушы сатқан тауары үшiн импорттаушыдан
алған шетел валютасына жататын чек аударымын және басқа да төл
құжаттарға өз елiнде коммерциялық банкiге сата отырып , оның орнына
экспорттық өндiрiс үшiн қажеттi ұлттық валютаны алады . Халықаралық
есеп айырысулардың осындай механизмi сыртқы экономикалық
операциялары бойынша барлық есеп айырысуларды жүзеге асыруға
мүмкіндік туғызады.
Екiншi дүниежүзілiк соғыста Европа мемлекеттерiнiң қираған
экономикасын өз қалпына келтiру және тұрақтандыру мәселелерiн шешу
мақсатында Бреттон-Вудста өткен халықаралық валюта қаржылық
конференциясында 2 ұйым : Халықаралық валюта қорын (ХВҚ – МВФ) және
халықаралық қайта құру және даму банкiн ( ХҚҚДБ – МБРР ) құру туралы
қаулы қабылданды. Қор әлемдiк валюта жүйесiнiң тұрақтылығын қолдау
үшiн, ал банк оған қатысушы елдердiң ұзақ мерзiмдi экономикалық
дамуын ынталандыру үшiн құрылған.
ХВҚ Бiрiккен Ұлттар Ұйымының маманданған органы ретiнде өз
жұмысын 1947 жылы наурызда бастады. Оның штаб-пәтерi Нью-Йоркте
орналасқан, басқарушы органы – басқармалар кеңесі қатысушы елдердiң
қаржы министiрліктерiнен немесе орталық банктердiң басқармаларынан
тұрады. Кеңес жыл сайын шақырылады. Атқарушы органы директорат. Алғашқы
кезде бұл қорға 49 ел мүше болып кiрiп, оның капиталы 8 млрд
долларды құрады. Қазiргi кезде мүшелерiнiң саны төрт есе көбейiп,
ал капиталы шамамен 18 есе өстi .
ХВҚ-ның негiзгi қызметтерi төмендегiдей:
• Халықаралық сауданың немесе валюталық ынтымақтастықтың дамуына
көмек көрсету.
• Валюталық паритеттiң тұрақтылығын сақтау және валюталық шектеудi
жою ;
• Төлем балансының теңелуi үшiн кез-келген қатысушы елге несие
ресурстарын беру;
Қорға мүше болып кiру – мемлекеттiң ХҚҚДБ-ге және оған туыстас
басқа да валюта несие ұйымдарына кiруiнiң мiндеттi жағдайы .
Халықаралық қайта құру және даму банкi БҰҰ-ның маманданған
және оның шешiмдерiне тәуелсiз орган ретiнде өз жұмысын 1946 жылы
маусымда бастады . Банктiң өз жұмысын кеңейту барысында туыстас төрт
бөлiмшелер ұйымдастырылады: халықаралық қаржы корпарациясы (ХҚК) ,
халықаралық даму ассоциациясы (ХДА) халықаралық инвестиция таластарын
реттеу орталығы (ХИТРО) және инвестициялық қорғау жөнiндегi көп жақты
агенттiк (ИҚКА) . Қазiргi кезде осы ұйымдар бiрiгiп әлемдiк банк
(ӘБ) тобын құрайды , оның штаб пәтерi Вашингтонда орналасқан, ал ХҚҚДБ
– осы топтың орталық буыны – оны әлемдiк банк деп атайды .
Әлемдiк банк тобының ең қуатты бөлiмшесi - ол 240 млрд
доллардан акциялық капиталды иемденедi , қазiргi кезде оның
құрылтайшылар саны 180 мемлекетке жеттi. Банк – басқару органы,
басқармалар кеңесi, қатысушы, елдердiң қаржы министiрлiгiнен немесе
орталық банктердің басқармаларынан тұрады. Оны президент басқарады.
Банктi күнделiктi атқарушы директорлар кеңесi басқарады, кеңес штаб
пәтрiнде орналасқан. Ол жетi сайын кеңес отырысын өткiзедi . Кеңес
24 адамнан тұрады. Олар iрi акционерлердiң бiр өкiлi және 19
аймақтың өкiлдерi.
ӘБ тобының негiзгi атқаратын қызметтерi:
• Спектрлi бағытта, яғни денсаулық сақтау , бiлiм беру қоршаған ортаны
сақтаудан бастап инфрақұрылым және экономикалық саясат реформасына
дейiн дамушы елдерге көрсететiн инвестициялық iс- шаралар ;
• Экономикалық мәселелер бойынша талдау және кеңес беру iс – шаралары;
• Көрсетiлген қызметтердiң, сондай-ақ жүргiзiлетiн жобалардың мазмұны
мен құрамын үнемi өзгерту;
• Бай және кедей елдерге ресурстарды қайта бөлудегi делдалдық
қызметi;
Халықаралық қаржы корпорациясы 1956 жылы мемлекеттiк кепiлдiк
алмай-ақ дамушы елдердiң экономикасындағы жеке сектордың жұмысын
анықтау үшiн құрылған.
ХҚК-ның негiзгi принциптерi мыналар:
• Жоба бойынша жалпы шығындар саласында 25 пайызын қаржыландыру;
• Кәсiпорын акцияларының тек 35 пайызын сатып алу.
Қарыз 3 жылдан 15 жылға дейiнгi мерзiмде берiледi . Корпорация
жылма-жыл 200 жоба бойынша 3 млд доллар сомасында заем бередi . оған
170 ел мүше.
Халықаралық даму ассоциациясы (ХДА) 1960 жылы дамушы
мемлекеттердiң iшiнен ӘБ - тен қарыз алуға жағдайы келмейтiн ең
кедейлерге көмек көрсету үшiн құрылған. ХДА – заңды дербес ұйым
болғанымен , көп жағдайда ӘБ-пен бiрiгiп несиелердi жобалайды .
Қазiргi уақытта жылма-жыл жалпы соммасы 6 млд доллар болатын 125-
тен астам жобаларға несие бередi . Оның 159 мемлекеттен тұратын
мүшелерi бар .
Қорыта айтқанда, халықаралық валюта және несие қаржы
институттары ХВҚ және ӘБ тобы – халықаралық несие қатынастарын
реттеуде маңызды роль атқарады. Олардың қарызы онша көп болмаса да ,
елге қарыз капиталының әлемдiк нарығына жеке банктерден қарыз алуға
жол ашты . Сөйтiп ХВҚ мен ХҚҚДБ берген несиелер мемлекеттiң төлем
қабiлеттiлiгi бар екенiн дәлелдейдi .
ХВҚ және ХҚҚДБ басқа да халықаралық ұйымдармен қатар, ежелгi
дамушы елдердiң және батыс Европа бұрынғы социалистiк елдерi мен
ТМД елдерiнiң сыртқы қарыздарын реттеуге белсендi қатысуда .
1.2 Валюталық реттеудің маңызы, қажеттігі және әдістері
Нарықтық экономика жағдайында валюталық қатынастарды нарықтық және
мемлекеттік реттеу жүзеге асырылады. Валюталық нарықта валютаға деген
сұраныс пен ұсыныс және оның бағамдық қатынасы қалыптасады. Ол өз
кезегінде, мемлекеттік және нарықтық реттеу белгілі деңгейде жүзеге
асырылмаған жағдайда теріс нәтижеге алып келеді. Нарықтық реттеу сұраныс
пен ұсыныс, баға заңына тәуелді болып келеді. Валюталық нарықтағы
бәсекелестік жағдайында осы заңдардың іс-әрекеті валюта айырбасының қатысты
эквиваленттігін, тауар, көрсетілетін қызмет, капитал қозғалысымен
байланысты халықаралық қаржы ағынының әлемдік шаруашылыққа деген
қажеттілігінің сәйкес келуін қамтамасыз етеді. Осы арқылы нарық валюталық
операциялар жағдайының ақпарат көзі ретінде қызмет атқарады.
Бірақ, мемлекет валюталық қатынасқа бұрыннан араласып келеді - алдымен
жанама түрде, кейіннен оның әлемдік шаруашылықта алатын орнының маңызды
екенін ескере отырып тікелей араласатын болды. Бағамдық айырма мен
валютаның күйзеліске ұшырауы ұлттық және әлемдік экономикаға теріс әсерін
тигізеді.
Нарықтық және мемлекеттік реттеу бір-бірін толықтырып отырады.
Біріншісі, бәсекеге негізделе отырып, даму ынтасын туғызса, ал екіншісі
валюталық қатынастарды нарықтық реттеудің нәтижесінде болатын жағымсыз
нәтижелерді түзетуге бағытталған. Осы екі реттеуіш арасындағы шекара нақты
бір жағдайдағы пайда мен шығын арқылы анықталады.
Валюталық реттеу - валюталық саясатты іске асыратын құрал болып
табылады. Валюталық саясаттың бағыттары мен формалары елдің валюталық-
экономикалық жағдайымен, әлемдік шаруашылықтың эволюциясымен анықталады.
Бірінші кезекке валюталық саясаттың нақты мәселелері қойылады:
• валюталық жүйе мен валюталық нарықтың тұрақты қызметін қамтамасыз
ету;
• валюталық күйзелісті жеңіп шығу және валюталық тұрақтылықты
қамтамасыз ету;
• ұлттық валютаның валюталық бағамының тұрақтылығын қамтамасыз ету ;
• валютаның конвертациялануына өту;
• валюталық операцияларды либерализациялау.
Валюталық реттеу мемлекеттің валюталық құндылықтармен жасалатын
мәмілелердің тәртібін және есеп айырысуларды регламенттеуге бағытталған
қызметі болып табылады. Сондай-ақ, мемлекеттік органдардың келесідей
құқықтық шараларға бағытталған кешенін білдіреді:
1. валюталық реттеу органдарының, валюталық бақылау органдары мен
агенттерінің қызметін құруға және қамтамасыз етуге;
2. ішкі валюталық нарықтағы валюталық құндылықтармен жасалынатын
операциялардың жүргізілу тәртібін, валюталық құндылықтарды шет елге
шығару тәртібін, шет елдік инвестицияларды жүзеге асыру режимін
белгілеу және іске асыру;
3. валюталық құндылыққа деген мүліктік құқықты қорғауды қамтамасыз ету;
4. әлемдік есеп айырысуларды регламенттеу;
5. елдің әлемдік нарықпен қарым-қатынасының жеткілікті деңгейде болуын
қамтамсыз ету;
6. ұлттық валюта бағамының және төлем балансының тұрақтылығын қамтамасыз
ету.
Валюталық реттеудің мақсаты - ағымдағы валюталық операцияларды жүргізу
кезінде болатын төлем балансының дисбалансын қысқарту; ағымдағы операциялар
бойынша валютаның конвертациялануын қамтамасыз ету.
Төлем балансы өз кезегінде халықаралық операциялардың баланстық шотын
білдіреді - белгілі бір уақыт аралығында мемлекеттің шет елге төлеген
валюталық сомасымен оған шет елден түскен соманың арақатынасы. Ол келесідей
бөлімдерден тұрады: ағымдағы операциялар шоты, капитал және қаржы
қозғалысымен байланысты шот.
Төлем балансы мемлекеттік реттеудің бұрыннан келе жатқан
объектілерінің бірі болып табылады. Бұл келесідей себептермен негізделеді:
• төлем балансына, бір елдегі ұзақ және ірі тапшылықтың және басқа
елдегі активті сальдоның артық болуы кезіндегі тепе-теңсіздік
тән. Халықаралық есеп айырысу балансының тұрақсыз болуы валюта
бағамының динамикасына, капитал миграциясына, экономика жағдайына
әсерін тигізеді;
• төлем балансын бағалық реттеу арқылы түзетудің стихиялы механизмі
өте әлсіз және төлем балансын реттеу мемлекеттің өте кешенді
араласуын қажет етеді;
• шаруашылық байланыстың глобализация жағдайындағы төлем балансы
экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесінде маңызды орын алады.
Төлем балансын реттеудің материалдық негізі болып келесілер табылады:
1. ресми алтын-валюталы резерв;
2. мемлекеттік бюджет арқылы бөлінетін ұлттық табыс;
3. мемлекеттің халықаралық экономикалық қатынастарға капитал, несие,
кепіл болушы, қарыз алушы ретінде қатысуы;
4. нормативті актілер және валюталық бақылау органдарының көмегі
арқылы сыртқы экономикалық операцияларды регламентациялау.
Төлем балансын реттеу кезінде мынадай сұрақ туындайды: қандай елдер
оны түзету шараларын қолдануы қажет? Бюджет тапшылығына ұшыраған елдер үшін
төлем балансын түзету өте қомақты мәселе болып табылады.
Төлем балансын мемлекеттік реттеу - бұл, төлем балансының негізгі
баптарын құруға, сондай-ақ қалыптасқан сальдоны жабуға бағытталған
мемлекеттің экономикалық, оның ішінде валюталық, ақша-несие және қаржылық
іс-шараларының жиынтығы. Төлем балансын реттеудің түрлі әдістері
қолданылады.
Төлем балансы тапшылыққа ұшыраған елдерде экспортты ынталандыру, тауар
импортын ұстап тұру, шет ел капиталын тарту, капиталды сыртқа шығаруды
шектеу мақсатында келесідей іс-шаралар қолданылады:
Девальвация бұл – ұлттық валюта бағамын төмендету экспортты
ынталандыруға және тауар импортын ұстап тұруға бағытталған. Төлем балансын
реттеудегі девальвацияның алатын рөлі оны жүргізу кезіндегі нақты шарттарға
және қаржы саясатына байланысты болады. Ол тауар экспортын тек, бәсекеге
қабілетті тауарлар мен қызметтердің экспорттық потенциалы болған кезде және
де әлемдік нарықта қолайлы жағдай болған уақытта ғана ынталандырады.
Импортты қымбаттата отырып, девальвация отандық тауарлар өндірісі
шығындарының өсуіне, елдегі бағаның өсуіне алып келуі мүмкін. Ойлаған
мақсатқа жету үшін девальвация мөлшері жағынан жеткілікті болуы қажет.
Себебі, ол валюталық нарықтағы спекуляцияның көбеюіне жол береді, өйткені
валюталық бағамды қайталап қарастыру мүмкіндігі сақталынады. Сонымен бірге,
девальвация мөлшерінің шектен тым асып кетуі басқа валюта бағамының
төмендеуіне алып келеді, ал бұл кезде өз валютасын девальвациялаған ел
есептеген бәсекелестік артықшылықтан айырылады. Кейбір елдер, жасырын
девальвация ретінде, екі жақты валюта нарығы формасындағы көпжақты
валюталық бағамды тәжірбиеде қолдануда. Қалқымалы бағам режимін енгізу
төлем балансын түзетуге көмектеспеді. Девальвацияның тиімділігін қамтамасыз
ету үшін көптеген елдер, әсіресе дамушы елдер, дифференциалдаған баж және
экспорт пен импортқа субсидиялар белгіледі.
Дефляциялық саясат, ішкі сұранысты, бюджет шығындарын шектеуге
бағытталған. Оның негізгі құралдарының бірі болып қаржылық және ақша-несие
шаралары табылады (бюджет тапшылығының төмендеуі, орталық банктің есеп
мөлшерлемесінің өзгеруі (дисконттық саясат), несиелік шектеулер).
Валюталық шектеулер – резидент және резидент еместердің валютамен
операцияларын лимиттеу мен регламентациялауға байланысты әкімшілік және
құқықтық тыйым салу.
Валюталық шектеу валюталық саясаттың бір формасы. Олар мемлекеттің
заңы мен бекітіліп, ХВҚ арқылы жүргізілетін мемлекет аралық реттеудің
обьектісі болып табылады. Валюталық шектеулер келесі мақсаттарды көздейді:
• төлем балансын теңестіру;
• валюталық бағамды ұстау;
• мемлекеттің алтын-валюта резервін жинақтау.
Жалпы айтқанда, валюталық шектеу экспортерлердің шет ел валюталық
түсімдерін жабу, импортерлерге шет ел валютасын сатуды лицензиялау, капитал
экспортын шектей отырып және оның ағынын ынталандыру арқылы төлем
балансының тапшылығын жоюға бағытталған.
Валюталық реттеуді зерттеу процессінде төлем балансы негізгі орынды
алады. Төлем балансының тапшылығын төмендету үшін экспортерлерге арналған
бюджеттік субсидиялар, импорттық баждарды протекционды жоғарлату, елге
капиталдың ағуын көбейту мақсатында, бағалы қағаздардың шет ел
иемденушілері төлейтін пайыздарға салық салуды алып тастау үшін ақша-несие
саясаты қолданылады.
Төлем балансына мемлекеттің әсер етуінің арнайы шаралары оның негізгі
баптарын құру - сауда балансы, көрінбейтін операциялар, капитал
қозғалысы.
Экспортты ынталандыру әдісі кешенді түрде қолданыс табуда. Ол өзіне
экспортерлерді қолдаудың валюталық, несиелік, қаржылық, ұйымдық формаларын
кіргізеді.
Әдетте, екі қарама-қарсы кешенді іс-шараларға негізделген төлем
балансын өтемдік реттеу қолданылады: рестрикционды және экспансионды.
Мемлекет реттеуді тек қана жеке баптарда ғана жүргізбейді, сондай-ақ төлем
балансының сальдосында реттейді.
Төлем балансының тапшылығын жоюдың ақырғы құралы болып субсидия және
көмек (дар) формасындағы шет елдік көмек табылады.
Төлем балансының активті сальдосын мемлекет өзінің сыртқы қарыздарын
жабу үшін, шет ел мемлекеттеріне несие ұсыну үшін, алтын-валюта резервін
көбейту үшін қолданады.
Валюталық реттеу маңызды элементтерінің бірі болып валюта бағамы
табылады, себебі, халықаралық экономикалық қатынастың дамуы әртүрлі елдің
валютасының құндық арақатынасын өлшеуді талап етеді. Валюта бағамы мыналар
үшін қажет:
➢ тауарды, көрсетілетін қызметті сату кезінде, капитал және ақша
айналысы кезінде валютаны өзара келісе отырып айырбастау үшін;
➢ әлемдік және ұлттық нарық бағаларын, сонымен бірге ұлттық және шет
ел валютасында берілген әр елдің құндық көрсеткіштерін салыстыру
үшін;
➢ фирмалар мен банктердің шет ел валютасындағы шоттарын кезең аралық
бағалау үшін.
Валюта бағамы - бұл, әр түрлі мемлекеттердің ақша өлшемдерінің
арақатынасы, яғни басқа елдің ақша өлшемімен көрсетілген бір елдің ақша
өлшемінің бағасы.
Валюта бағамына әсер ететін факторларды атап кетуге болады:
➢ тұтынушылар талғамының өзгеруі;
➢ инфляция қарқыны;
➢ төлем балансының жағдайы;
➢ пайыз мөлшерінің деңгейі;
➢ валюта нарығының қызметі және алып-сатарлық валюталық операциялар;
➢ еуронарықта және халықаралық есеп айырысуларда белгілі бір валютаны
пайдалану деңгейі;
➢ ұлттық және әлемдік нарықта валютаға деген сенім деңгейі.
Осыған байланысты, валюта бағамының қалыптасуы – көп факторлы процесс.
Валюта бағамының қажетті бағыты болып тиімді нақты айырбас бағамы
табылады. Бұл жерде макроэкономикалық тепе-теңдікке сәйкес келетін айырбас
бағамы туралы айтылады, яғни сыртқы және ішкі баланс арасындағы сәйкестікті
қамтамасыз ететін бағам туралы. Тіркелген бағам кезінде төлем балансының
тепе-тең болуы мүмкін емес. Реттелетін қалқымалы бағамды сыртқы тепе-
теңдікке жету үшін қолданады. Ал, ішкі жағдайға бюджеттік-салықтық шаралар
қолданылады.
Тиімді валюта бағамы өз кезегінде, белгілі бір кезең аралығындағы
бірнеше валютаға қатысты бір валюта бағамының орташа салмағының өзгеруін
анықтайтын индексті білдіреді. Ең алғаш рет тиімді валюта бағамы деген
түсінік қалқымалы валюта бағамы түсінігі арқылы пайда болды.
Орталық банк үш жылғы кезең аралығындағы ұлттық валютаның нақты тиімді
айырбас бағамын - Real effective exchange rate (REER) есептеуді қажет деп
санайды. Айырбас бағамының өзгеру индексін есептеу әдістемесі кезең бойынша
жүргізілінеді:
1. базалық кезеңмен салыстырғандағы есептік кезеңдегі ұлттық валютаның
айырбас бағамының өзгеру индексін есептеу:
∆ Si = Sit Sio мұндағы:
∆Si - шет ел валютасы бірлігінде берілген есептік кезеңдегі ұлттық
валютаның айырбас бағамының өзгеруі;
Sit - есептік кезеңдегі ұлттық валюта бағамы;
Sio -базалық кезеңдегі ұлттық валюта бағамы;
2. Номиналды тиімді айырбас бағамының индексін - NEER есептеу(Қосымша):
NEER = 100*Пi (∆ Si)W
мұндағы: Пi - туынды, W - республика тауар айналымындағы елдің үлес
салмағы.
3. Нақты тиімді айырбас бағамының индексін - REER есептеу:
REER= Пi [NEER* (РdРif)], мұндағы:
Рif - i-еліндегі баға деңгейі;
Рd - қарастырып отырған елдің ИПЦ.
Индекстің өсуі ұлттық валютаның басқа да саудаласатын елдердің
валютасымен салыстырғанда қымбаттауын көрсетеді. Индекстің өсуі немесе
төмендеуі басқа ел валютасына қатысты ұлттық валютаның қымбаттауын немесе
арзандауын көрсетеді.
Валюта бағамын реттеуші әдістің бір түрі болып валюталық интервенция
табылады.
Халықаралық валюта қорының валюта бағамын реттеуге қатысты қоятын
талаптары келесідей:
1) Валюта бағамын төлем балансын реттеу кезінде туындайтын
қиыншылықтарға қарсы немесе белігілі бір артықшылықтар алу
мақсатында қолданбау қажет;
2) Халықаралық валюта қорына мүше басқа да елдермен қатар ұлттық валюта
бағамының алып-сатарлық құбылуына қарсы тұру үшін валюталық нарықта
интервенцияны жүзеге асыру.
Валюталық интервенция мынадай үш нәтижеге алып келуі мүмкін:
1. валюта бағамының өзгеруіне;
2. валюта резервінің диверсификациясына;
3. ақша массасының өзгеруіне.
Валюталық интервенция тиімділігінің критерийлері:
➢ бағыт критерийінің мәні мынада, егер валюта бағамының қозғалысы
интервенция бағытымен сәйкес келсе, онда интервенция тиімді деп
саналады;
➢ түзету критерийі валюта бағамының құбылуын түзетумен байланысты. Бұл
интервенция орталық банктен көрсетілетін күш трендтің өсуін баяулатқан
кезде тиімді болады;
➢ айналым критерийі, бұл кезде тек 1-ші критерий орындалған кезде ғана
емес, сондай-ақ алдыңғы кезеңдегі валюта бағамының болуы толығымен
жойылған кезде тиімді деп саналады.
Интервенцияны жанама және тікелей деп екі түрге бөлуге болады. Жанама
интервенция - қаржы құралдарының мерзімін, көлемін, табыстылығын пайдалану.
Тікелей интервенция - орталық банктің ресми бағамын, капитал ағынын реттеу.
Ақырғы объектілерді реттеуді оптимизациялау үшін орталық банк
валюталық реттеудің кезең аралық объектілерін - резиденттер мен резидент
еместер жүргізетін валюталық операциялар деп бөледі.
Валюталық реттеуді ұйымдастырудың негізгі қағидалары:
➢ аймақтық;
➢ экономикалық анықтылық;
➢ валюталық операциялардың негізділігі;
➢ валюталық операцияларды жүргізу кезіндегі банктердің монополиялығы;
➢ резиденттердің шет елде авуарды иемдену құқығын шектеу;
➢ мерзімді операцияларды бақылау;
➢ банктің валюталық позициясын бақылау;
➢ валюталық операцияларды категорияларға бөлу;
➢ алыпсатарлық операциялармен айналысуға тыйым салу.
Валюталық реттеудің тікелей және жанама әдістерін атап кетуге болады.
Тікелей валюталық реттеу заң актілері және де атқарушы органдардың іс-
әрекеттері арқылы жүзеге асырылса, ал жанама валюталық реттеу - нарықтың
экономикалық агенттерінің іс-әрекеттеріне экономикалық әдістерді, оның
ішінде валюталы-несиелік әдістерді қолдану арқылы жүзеге асырылады.
Сондай-ақ, топтастыруды тағы да былай толықтыруға болады: экономикалық
және әкімшілдік әдістер.
Экономикалық әдістерге:
➢ валюталық интервенция;
➢ девальвацияревальвация;
Ал, әкімшілдік әдістерге:
➢ валюталық шектеулер;
➢ ұлттық валютаның айырбасталуын реттеу жатады.
Валюталық реттеудің негізгі органы болып орталық банк табылады.
Валюталық реттеудің агенттері болып коммерциялық банктер және кеден
органдары, ал субъектілері болып - орталық банк, агенттері, резидент және
резидент еместер, сондай-ақ үй шаруашылығы табылады.
Валюталық реттеудің әкімшілік әдісі валюталық бақылаудың болуын қажет
етеді. Валюталық бақылау органдары ретінде заңнамаға сәйкес валюталық
реттеу функцияларын жүзеге асыруға құқы бар мемлекеттік органдар саналады.
Валюталық реттеу ақша-несие саясатының бөлігі болып табылады және ол
валюталық операциялардың жүргізу ретін белгілеу арқылы елде экономикалық
тұрақтылыққа жетіп және оны сақтап тұруға бағытталған.
Бірақ валюталық нарықтың қатысушылары нарықтағы валюталық
операцияларға бақылау жасамаса, валюталық реттеудің эффектісі төмен болар
еді. Валюталық бақылау келесі тарауда қарастырылған.
2004 жылдың аяғындағы республиканың ресми халықаралық резервтері, оның
ішінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Қорының қаражаттарын қосқанда 5
млрд. долларға бағаланды. Сауда балансының оң сальдосы 2420 млн. долларды
құрады, ол 2003 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 1,8 есеге жоғары болды.
Төртінші тоқсанның қорытындысы бойынша 1018 млн. долларға тіркелген таза
тауар экспортының көрсеткіші 1995 жылдан бері Қазақстанның төлем балансында
тіркелген тоқсандық көрсеткіштердің ішіндегілердің ең жоғарғысы болып
табылды.
Экономикалық дамудың тұрақтылығы және валюта нарығының тепе-теңдігі
Қазақстандағы валюта режимін либерализациялау бойынша қолданылатын
шараларға алып келеді. Қорытындылай келе, валюталық реттеу экономикалық өсу
тұрақтылығын қамтамасыз етуде қолданылатын маңызды құралдардың бірі болып
табылады.
2. Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеу.
2.1 ҚР-дағы еркін қалқымалы айырбас бағамына өтудің объективті
алғышарттары және ерекшеліктері.
Валюталық бағам – ұлттық және әлемдік экономика сфераларының
арақатынасын көрсететін ақша категориясы боп табылады.Валюталық бағам –
басқа елдің ақша өлшемінде көрсетілген бір елдің ақша өлшемінің бағасы.
Әлемдік тәжірибеде валюталық бағамның үш негізгі түрі көрсетілген: тұрақты,
еркін қалқымалы және реттелетін.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің және Үкіметінің 1999 жылдың
6 сәуіріндегі айырбас бағамының саясаты туралы Өтінішіне сәйкес, теңгенің
еркін қалқымалы айырбас бағамы режиміне өту басталды. Аталған режим бойынша
теңге бағамы, Ұлттық Банктің араласуынсыз, валюталық нарықтағы сұраныс пен
ұсынысқа сәйкес анықталады. Мұндай жағдайда, орталық банктің валюталық
реттеу сияқты қызметінің маңызы жоғары болып табылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі ұлттық валютаны енгізген
уақыттан бастап (1993 жылдың 15 қарашасы), әсіресе соңғы 5-6 жыл ішінде өте
қатаң ақша-несие саясатын жүргізді. 1998 жылы Ресейде болған қаржылық
күйзеліс кезінде Қазақстан Халықаралық Валюталық Қордан теңгені қолдау
мақсатында 217 млн. доллар транш алды. Жалпы алғанда, сол жылы теңгені
қолдау мақсатында 700 млн. доллар ақша жұмсалды.
1998 жылдың тамыз айының аяқ шеңі мен 1998 жылдың қыркүйек айының
басы, Ресей елінде болған қаржылық күйзеліске байланысты, халық пен банктер
үлкен девальвацияның болуын күту кезеңі болды. 1998 жылғы Ресейдегі
қаржылық күйзелістің нәтижесі теңге девальвациясының жылдамдауына және
қолма-қол шетел валютасы нарығындағы теңге бағамының күйзеліске ұшырауына
алып келді. Осының салдары теңгенің қымбаттауына алып келді және
қазақстандық экспорттың бәсекелестік позициясының төмендеуіне алып келді.
Күйзеліс қаржы нарығында да байқалды: монетизацияның (М2ЖІҢ) төмен
деңгейі нәтижесінде болған нақты ақша тапшылығы байқалды. Бұл деңгей 8%-ды
құрады, ал басқа елдерде бұл көрсеткіш 40%-60%-ды құраған болатын. Сонымен
қатар, 80% - бұл қолма-қол ақша, ол бағалы қағаздар мен банктік
депозиттердің көлемінің аз екенін көрсетіп отыр. 1999 жылдың 31 наурыз
айындағы ақша базасы 65,204 млрд. теңгені құрады, бұл 1998 жылдан 43,5%-ға
қысқарған. Оның көп бөлігі валюталық нарықта шоғырланған болатын.
1996-1997 жылы Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі Әлемдік
Банктен несие ала отырып, ішкі нарықта долларды сата отырып және Ұлттық
Банк өз кезегінде валютаны сатып алып, айналымға қосымша ақша массасы
теңгені шығарды. Нақты алғанда бұл соңғы 5 жыл ішіндегі ұлттық валютаны
құрудың бір ғана әдісі болды. Ақша базасының кеңеюіне байланысты,
Қазақстандағы алтын-валюта резервінің көбеюі де байқалды. 1999 жылдың 5
сәуіріне дейін керісінше - резервтер азайған болатын, ал Ұлттық Банк ұлттық
валюта бағамын қолдау мақсатында долларды сатып, теңгені айналыстан шектеп
отырды, бірақ теңгелік ақша массасының резервтерге қатынасы өзгермеді -
тек, баланстың екі жағы да бірдей төмендеп отырды.
Ұлттық Банктің хабарлауы бойынша 1999 жылдың 1 тоқсанында биржалық
сауданың көлемі 239 млн. долларды құрады және алдыңғы жылмен салыстырғанда
36,3%-ға төмендеді. Бұл қолма-қол теңгенің қысқаруымен түсіндіріледі.
Жарғылық капиталы 42,3 млрд. теңгені құрайтын Қазақстанның банктік
секторының өзіндік даму ерекшеліктері бар:
➢ Құрамы бойынша біркелкі болмады - ірі банктер көп болды (75 екінші
деңгейдегі банктерден, орташа - жарғылық капиталы 80 млн. теңгеден
500 млн. теңгені құрайтын банктер -43 болды), 14 ірі банктер
Алматыда шоғырланған, ал ұсақ банктер облыстық орталықтарда
орналасқан.
➢ Ірі және ұсақ банктердің қаржылық мүмкіндіктері және қызмет көрсету
деңгейі адекватты болмады: несиелеуде, әсіресе қысқа мерзімді
несиелеуде ірі банктердің шектеулі саны ғана қатысады;
➢ Орта және ұсақ банктердің, қаражат тарту көзі - банкаралық қаржы
нарығымен жұмыс істеуге мүмкіндіктері болмады. Ал, шектелген
меншікті капитал арқылы олар өздеріне ірі клиенттерді тартуға,
депозиттік базасын кеңейтуге, активті операция жүргізуге және тапқан
пайда есебінен өзін-өзі қаржыландыруға мүмкіндіктері болмады.
Сол кезеңде отандық банктердің несиелері жоғарылады. 1997 жылы олардың
көлемі 57,4 млрд. теңгені құраса, бұл сан 1998 жылы 85,7%-ға дейін өсті,
яғни несиелер 49%-ға өсті деген сөз. 1998 жылы банктік салымдар, оның
ішінде доллар мен салынған депозиттер көлемі 2,3 млрд., теңгелік - 400 млн.
теңгені құрады. Депозиттің 50% және өтелмеген несиелердің 40%-ға жуығын екі
ірі банк бақылап отырды, банктік сектордың 22%-ға жуық капиталы шет ел
қатысуымен құрылған 20 банктің иелігінде болды.
Банктердің бағалы қағаздар нарығында екпінді жұмыс істеуі нәтижесінде
көптеген қиындықтар туындай бастады. Әлемдік қаржылық күйзеліс нәтижесінде,
өздері акциялар шығаратын, бөлек қазақстандық эмитенттердің акциялары
котировкалануы төмендеп кетті. Бағалы қағаздарға үлкен қаражат салған қаржы
институттары шығынға ұшырауы мүмкін еді, сондықтан олардың нарықтық құнының
көтерілуін күтеді.
Кейбір банктер өздерінің инвестициялық портфелін
диверсификацияламаған, ал бұл өз кезегінде үлкен тәуекелге алып келеді.
Елдің несие рейтингінің төмендеуі, екінші деңгейдегі банктердің әлемдік
қаржы нарығынан қаржы алу мүмкіндігін төмендетті. Сонымен қатар,
қазақстандық банктердің ірі клиентурасы, Ресейде болған күйзеліс әсер етеді
деп, шұғыл түрде өздерінің ішкі банктік шоттарындағы қаражаттың біраз
бөлігін жоқ қылды.
1998 жылы қаржылық емес активтегі инвестициялар 5 млрд. долларды
құрады. Шет елден инвестициялау үлесі - 19%-ды құрады. Бір қызығы,
тартылған қаражаттар құрамындағы шет ел банктерінің үлесі (15%) отандық
банктерге (8,8%) қарағанда екі есе жоғары болды, яғни қазақстандық банк
жүйесінің әлсіз екенін көрсетіп тұр. Дамыған елдерде банктер
инвестициялаудың маңызды көздерінің бірі болып табылады, ал Қазақстанда
оның үлесі онның бір бөлігін құрайды.
Сол кезде болып жатқан қиыншылық, ұлттық валютаның девальвацияға
ұшырауы нәтижесінде отандық экспортерлер мен өндіріушілер үшін қойылатын
сауда жағдайы нашарлады. 1998 жылы рубль бағамының долларға қатынасы үш
есеге төмендеді, Қырғызстанда болған 70% көлеміндегі девальвация
Қазақстандағы өндірістің тиімділігін төмендетті. Себебі, еркін қалқымалы
айырбас бағамын енгізгенге дейін теңге бағамы тұрақты болған еді.
Импорттың өсуі ішкі валюталық нарықтағы шет ел валютасына деген
сұранысты өсіреді және ұлттық валютаға сұранысты азайтады. Импорттың өсуі
валюта бағамына ұсыныстың жоғарылауына әкеліп, ұсыныс қисығы оңға
жылжиды.Ал, импорттың азаюы шетел валютасына сұранысты азайтып, ұсыныс
қисығы солға жылжиды да, ұлттық валютаға сұранысты өсіреді.
сұраныс Ұсыныс
Валюта саны
Сурет №1 Импорттың өсуінің валюталық бағамға әсері
Ескерту: Г.Т. Абдикадирова Валютное регулирование в Республике
Казахстан.
Уч. Пос. Алматы 2004, стр. 51
Сондықтан, Қазақстан Үкіметі бірінші кезекте, Ресейден,
Қырғызстаннан және Өзбекстаннан келетін тауар импортына әкімшілік шараларды
қолдану арқылы шектеуіне тура келді. Бірақ, импортты шектеуге қолданылған
шаралардың тиімсіздігі ішкі факторлар мен шекараның ашықтығына тез әсер
етті. 1998 жылмен 1999 жылдың 1 тоқсанындағы экономикалық нәтижелерін
талдау мыналарды көрсетті:
➢ ТМД елдеріндегі ұлттық валюталардың кенеттен девальвацияға ұшырауы
нәтижесінде, теңге осы елдердің валютасына қатысты біршама қымбаттап
кетті. Бұл, отандық тауарлардың, алтын-валюта резервінің, жаңа өнімнің
бәсекеқабілеттігінің төмендеуіне және ішкі саудалық операция бойынша
теріс сальдоның өсуіне алып келді;
➢ Банктік сектор несиенің қайтарылмауын және жаман несиелердің
жиналуын күткен еді. Қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің 25%-ға дейін
жоғарылауы, ал несие бойынша мөлшерлеменің 35%-ға дейін жоғарылауы
кәсіпорындардың қарыздарынан құтылуына мүмкіндік бермеді. Ең жоғарғы
пайда нормасы байланыс саласында болды және бар жоғы 10%-ды құрады. Ал
бұл, жағдайда несиені 25-35% бойынша алу тиімсіз еді. Банктер
жүргізген мөлшерлеме саясаты, банктік мөлшерлемені пайда нормасынан
жұлып отырды және нақты секторға капитал салуды шектеді;
❖ Бюджет тапшылығының 71%-ға жуығы мемлекеттік бағалы қағаздар есебінен
қаржыландырылып отырды. Сәйкесінше, ақша массасының 75% мемлекеттік
бағалы қағаздар бойынша республикада жүргізілетін қаржылық операцияларға
бағытталды. Осылайша, нақты экономикадан кәсіпорындарды қаржыландыруға
арналған тірі ақшалардың біршама бөлігі бөлініп отырды. Бұл нақты
сектордың қаржылық жағдайына әсер етті;
➢ Қазақстан экономикасы күйзеліске ұшырады, жағдай нашарлай берді, 1999
жылы жалпы ішкі өнімнің 3%-ға дейін төмендеуі күтілді. Инфляцияның
деңгейін төмендету жолында өкімет дұрыс әдістер қолдана алмай,
экономиканы күйзеліске ұшыратты және инфляциялық қақпанға түсірді.
Прибалтика елдерінің тәжірбиесі мынаны көрсетті: олардың кейбіреулері
инфляция деңгейінің 40%-дан жоғары болуы кезінде де экономикалық өсуге
қол жеткізді. Экономикалық өсусіз инфляциямен күресу мүмкін емес;
➢ Енді, ұлттық валюта девальвациясының темпін жылдамдату қажет еді.
Бұдан арғы, ақша-несие саясатындағы тенденциялардың сақталуы,
доллардың теңгені төлем сферасынан ығыстыруына алып келер еді;
➢ Мемлекеттік шығындардың қысқаруы Жалпы ішкі өнімнің төмендеуіне алып
келеді. Әлеуметтік шығындарды көп мөлшерде қысқарту, бизнеске және
жеке салық төлеушілерге салық ауыртпалығын күшейту арқылы мемлекеттік
шығындарды оптимизациялау бір жағынан ақша массасын қысуға алып
келсе, екінші жағынан елді терең депрессияға ұшыратады;
➢ Өкімет қаншалықты тырысқанымен, оның теңге бағамын қолдау әрекеттері
нәтижесіз болды. Экономикалық теория көзқарасы бойынша, реттелетін
валюта бағамы кезінде мемлекеттік шығындардың қысқаруы және салықтың
көбеюі автоматты түрде нақты ақшаға деген ұсыныстың қысқаруына алып
келеді. Нәтижесінде, айырбас бағамын қолдау үшін қажет валюталық
интервенция тиімсіз болады және ұлттық валюта құлдырайды;
➢ Алдыңғы жылдары Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі теңгенің
реттелетін қалқымалы айырбас бағамының режимін қолданып отырған. Ол,
ішкі валюталық нарықта интервенцияны, теңге бағамының кенеттен
күйзеліске ұшырамауын болдырмау мақсатында, сұраныс пен ұсынысқа
деген қысқа мерзімді тепе-теңсіздікті болдырмау үшін жүргізеді. 1998
жылы болған ішкі сауда жағдайындағы өзгерістер ұлттық валютаның
айырбас бағамының саясатына басқадай әрекеттер жасау қажет екенін
талап етті.
Қалыптасқан жағдайдан шығу үшін Қазақстан Республикасы қолданылған шара
ретінде ұлттық валютаның айырбас бағамының режимін өзгерту табылды.
Осы жағдайдан кейін, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі тұтыну
тауарларына деген аумақтық бағаға мониторинг жүргізді.
Қазақстан экономикасында қалыптасқан жағдайды ескере отырып, 1999
жылдың 3 сәуірінде Қазақстан Республикасының Үкіметі ұлттық валютаның
айырбас бағамы саясаты туралы, теңгенің еркін қалқымалы айырбас бағамы
режиміне көшу туралы қаулы қабылдады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі біріге отырып жазған арызының басты себебі болып басқа елдердің
валютасына қатысты теңгенің қымбаттауы табылады. Бұл режимді еріксіз түрде
қабылдау қажет болды. Қазақстанның шет елдерге өнімдерді шығаруының
төмендеуі, ел экономикасындағы валюталық түсімдердің төмендеуіне алып
келді.
Үкімет, қалқымалы режим тауар экспортын және экспортқа бағытталған
салалардың бәсекеқабілеттігін жоғарылатады деп үміттенді. Теңге
құнсызданбау үшін, алдын-ала ақша массасын қысты.
Бірінші кезекте қолданылатын шаралар негізінде келесілер қарастырылды:
➢ Демпинг жағдайларынан басқа, Ресейден, Қырғызстаннан және
Өзбекстаннан алып келінетін импортқа қойылған шектеулер алынып
тасталды;
➢ Егер, жеке тұлғалар өздерінің депозиттерін 9 ай ішінде қолданбайтын
болса, онда 1 доллар 88,3 теңгеге тең бағамен теңгелік салымдарын
100% көлемінде, ал заңды тұлғалар 6 ай ішінде қолданбайтын болса,
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Валюталық реттеудің экономикалық мәні мен маңызы.
1. Валюталық нарық ұғымы мен оның
типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2. Валюталық реттеудің маңызы, қажеттігі және әдістері ... ... ... ... ...13
2. Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеу.
1. ҚР-дағы еркін қалқымалы айырбас бағамына өтудің
объективті алғышарттары және
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ...23
2. ҚР-дағы валюталық реттеудің
мақсаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
3. Валюталық бақылау және оның ҚР-да ұйымдастырылуы
мен іске асуының заңнамалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...47
3. Валюталық реттеуді либерализациялаудың шарттары және ерекшеліктері.
1. Валюталық реттеуді либерализациялаудың
әлемдік
тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .56
2. ҚР-дағы валюталық режимді либерализациялау бағыттары ... ..62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .71
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 73
Кіріспе
Кеңес Одағы құрамындағы елдер егемендік алған уақыттан бастап ұлттық
валютаны енгізу және ұлттық ақша бірлігін құру кезеңінен өтті. Кейбір
республикалар үшін бұл кезеңнен өту біршама қиындықтарға алып келсе, ал
кейбір елдер үшін бұл аса қиындық туғызбады. Реформаның бастапқы шарттары
бірдей болғанымен, ақырғы нәтижесі әр түрлі болды. Бұрынғы кеңес елдерінің
ұлттық валюталары өзінің ішкі және сыртқы тұрақтылық деңгейімен
ерекшеленді. Бұл, ең алдымен ақша-несие саясатын жүргізуге және мемлекеттік
басқару жүйесіндегі орталық банктің рөлі мен валюталық артықшылыққа
байланысты болды. Қазақстандық ұлттық валютаның егемендік алуына он жылдан
астам уақыт өтті. Бұл үлкен мерзім емес, бірақ нағыз Қазақстан үшін оның
тарихи маңызын объективті түрде бағалау үшін жеткілікті мерзім.
Валюталық нарық әрқашанда қарама-қайшы келетін ойлар мен экономикалық
қызмет қатысушыларының: мемлекеттік органдардың, экспортерлердің,
импортерлердің, банктер, шет ел инвесторларының, халықтың және т.б. түрлі
мақсаттарының сәйкес келуі қиын болатын қиылыста болады. Сондықтан,
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісінің жүргізетін саясатына әр түрлі
сындардың тағылуына мән аудару қиын емес.
Валюталық реттеу валютасы іште конвертацияланатын елдердің
экономикалық саясатының құрамдас бөлігі болып табылады. Оның тактикалық
мақсаты - жүргізілетін валюталық операцияларға қойылатын шектеулерді
болдырмау болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі – нарыққа өту кезінде Қазақстан Республикасының
егеменді ел ретінде өзінің тәуелсіз дамуы кезеңінде валюталық саясат
жүргізу керек. Қазақстанның алдында шетелдер мен дербес валюта қатынастарын
құрумен қатар халық шаруашылығын қайта құру, оны нарық релістеріне түсіру
мәселелерін бірге шешу міндеттері жатады. Бүгінгі күні валюталық
қатынастарды жетілдіру үшін көптеген түрлі жағдайлар жасалынуда.
Диплом жұмысының мақсаты валюталық реттеу және бақылау жағдайын талдау
негізінде оның Қазақстан Республикасының экономикасына тигізетін әсерін
және артықшылықтарын көрсету, сонымен қатар, Қазақстан Республикасында
валюталық реттеуді жетілдіру жолдары қалай жүзеге асырылып жатыр деген
сұраққа жауап іздеу болып табылады.
Зерттеу объектісі негізінде валюталық реттеу және бақылау органы
ретіндегі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің қызметі, валюталық
нарық динамикасы, валюталық реттеу объектісі мен субъектісі, сондай-ақ
Қазақстан Республикасындағы валюталық режимнің либерализациясы және ұлттық
валютаның конвертациялану шарты алынады.
Зерттеу пәні болып валюталық реттеу және валюталық бақылау
операцияларын жүзеге асыру кезінде органдар мен агенттер арасында
туындайтын экономикалық қатынастар табылады.
Валюталық реттеу мәселесі көптеген отандық және батыс экономисттерін,
мысалы Красавина Л.Н., А.С. Булатов, Н.А. Миклашевская, А.Киреев, А.Г.
Саркисянц, Мишель Пебро, А.К. Омарова, Г.Т. Абдикадирова қызықтыруда. Бұл
экономисттер валюталық реттеу және бақылауға қатысты көптеген еңбектер
жазды. Бұл еңбектер диплом жұмысының негізін құрайды. Валюталық қатынастар
мен валюталық реттеудің тарихи аспектілерін экономисттер М.Пеброның,
Г.Т.Абдикадированың, К.Б. Дандыбаеваның мақалаларынан көруге болады..
Диплом жұмысын жазу кезінде әдістемелік негіз ретінде Қазақстан
Республикасының заңдары мен заң актілері, Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкінің нормативті-құқықтық құжаттары қолданылды. Бұл жұмыста валюталық
реттеу мен бақылаудың құқықтық негіздері және реттеу әдістерінің бірі болып
табылатын санкция түрлері қарастырылған. Осыған байланысты диплом жұмысының
мақсаты валюталық реттеудің мәнін ашу болып табылады.
1.Валюталық реттеудің экономикалық мәні мен маңызы.
1.1 Валюталық нарық ұғымы мен оның типтері
Басында тауар айналысында ақша делдал қызметін атқарып келді. Уақыттың
өтуімен ақшаның өзі тауарға айналып,сонымен валюталық нарық пайда
болды.Валюталық нарық – ұлттық қаржылық нарықтың бөлігі.
Валюталық нарық уақытылы есеп айырысуларды жүзеге асыруды,
валюталық қаражаттарды бiршама тиiмдi пайдалануын, валюталық операцияларға
қатысушылардың валюталық бағамдар айырмасы пайда болуын, валюталық
тәуекелдердi сақтандыруда валюталық бағамдарды реттеудi, валюталық
саясатты жүргiзудi қамтамасыз ете отырып, iшкi және халықаралық төлем
айналымына қызмет етедi .
Халықаралық есеп айырысудың өзiндiк ерекшелiгi барлық елдер
үшiн жалпыға бiрдей қабылданған төлем құрылымының болмауында.
Сондықтан да сыртқы сауда, көрсетiлген қызметтер, несиелер, инвестициялар,
мемлекет аралық төлемдер бойынша есеп айырысудың қажеттi шарты сатып алу
– сату формасында бiр валютаны екiншi валютаға айырбастау болып
табылады .
Валюталық нарық ең алдымен, экспортты-импортты операциялардың есептік
пен валюталы-несиелік қызмет көрсетуін қамтамасыз етеді, сондай-ақ, ұлттық
экономикадан тысқары капиталды инвестициялаумен байланысты валюталық
операцияларды атқарады.
Валюталық нарықта валюталық операцияларды жүргiзуге халықаралық сауда
мен оған байланысты көрсетiлген қызметтер және халықаралық
капиталдар мен несиелер қозғалысы негiз болып табылады.
Валюталық нарық – сұраныс пен ұсыныс негiзiнде ондағы айналатын
валюталарға сауда саттық жүргiзетiн ресми орталықты сипаттайды .
Валюталық нарық, Мишель Пеброның айтуы бойынша, ұлттық валютада
бағаланатын шетел валютасына деген сұраныс пен ұсыныстың қиылысатын
нарығы,яғни әрқашан сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы бар, тұрақты
орны,яғни нақты тұрағы жоқ материалды емес нарық.
Қазiргi валюталық нарықта мынандай ағымдарды бөлiп қарауға
болады :
• шаруашылық байланыстардың интернационалдануы негiзiнде валюталық
нарықтың интернационалдануының күшеюi.
• байланыстың жаңа жүйелерiн пайдалану;
• әлемнiң барлық банктерiне тәулiк iшiнде үздiксiз операцияларды
жасау;
• коммерциялық валюталық мәмiлелермен салыстырғанда алып сатарлық
және арбитраждық валюталық мәмiлелер көлемiн ұлғайту.
Валюталық операциялардың көлемiне, сипатына және пайдаланылатын
валюталар тобына қарай қазiргi валюталық нарықтар халықаралық,
аймақтық және ұлттық болып бөлiнедi .
Халықаралық валюталық нарықтар iрi дүниежүзлiк қаржы орталықтарында
шоғырланған. Олардың iшiнде: Лондондағы, Нью-Иорктегi, Франкфурттегі,
Париждегi, Цюрихтегi, Токиодағы валюталық қаржылықтарды бөлiп айтуға
болады .
Аймақтық және жергiлiктi нарықтарда белгiлi – бiр конвертацияланатын
валюталармен операциялар жүргiзіледі.
Ұлттық валюталық нарық деп - ережеге сәйкес халықаралық
операцияларды жүргiзуге маманданбаған, өз клиенттерiне валюта бойынша
қызмет көрсететiн сол елдiң аумағында орналасқан банктердiң жүзеге
асатын операциялардың жиынтығын атайды.
Валюталық жүйе ұлттық заңдылықтарымен немесе мемлекет аралық
келiсiм шарттарымен бекiтiлетiн валюталық қатынастарды ұйымдастыру
және реттеу формасын бiлдiредi .
Валюталық жүйелер 3 түрге бөлiнедi:
1. ұлттық валюталық жүйе;
2. дүниежүзлiк валюталық жүйе;
3. аймақтық немесе мемлекет аралық валюталық жүйе. Тарихта ұлттық
валюталық жүйе ең бiрiншi қалыптасқан .
Ұлттық валюталық жүйе – халықаралық төлем айналымын жүзеге
асыратын, ұдайы өндiрiс процесiне қажеттi валюталық ресурсты құрайтын
және оны пайдалануға көмектесетiн экономикалық қатынастар жиынтығын
білдіреді.
Ұлттық валюта дүниежүзілiк валюталық жүйемен тығыз байланысты .
Дүниежүзілiк валюталық жүйе 19-ғасырдың ортасына қарай құрылған .
Дүниежүзілік валюталық жүйе – бұл халықаралық несие қаржы
институттары мен валюталық құралдардың қызмет етуiн қамтамасыз
ететiн халықаралық келiсiм шарттары мен мемлекет аралық құқықтардың
нормалар кешенiн құрайды .
Аумақты валюталық жүйе өнеркәсiбi дамыған елдердiң әлемдiк
валюталық жүйе тереңдiгiнде құрылады . Мысалы, Европалық валюталық
жүйе – бұл Европалық қоғамдастыққа мүше елдердiң қоғамдастық валюта
аймағында ұйымдастырылуы – экономикалық формасындағы қатынастарды
бiлдiредi .
Ұлттық және дүниежүзілiк валюталық жүйелер арасындағы
байланыстар мен айырмашылықтары олардың негiзгi элементтерiнен
көрiнедi .
Кесте № 1 Ұлттық және дүниежүзілік валюталық жүйенің
негiзгi элементтерi
№ Ұлттық валюталық жүйе Дүниежүзілiк валюталық жүйе
1 Ұлттық валюта. Резервтік валюталар, халықаралық
валюталық бiрлiктер .
2 Ұлттық валютаның айырбасталу шарты .Валюталрдың өзара айырбасталуы
3 Ұлттық валюта паритетi Валюталық паритеттiң ортақ режимi
1 кестенің жалғасы
4 Ұлттық валюта бағамының режимi Валюталық бағамдар режимiнiң
регламентациясы.
5 Валюталық шектеудiң, валюталық Валюталық шектеудi мемлекетаралық
бақылаудың болуы немесе болмауы реттеу .
6 Елдiң халықаралық валюталық Халықаралық валюталық өтiмдiлiктi
өтiмдiлiгiн реттеу мемлекет аралық реттеу
7 Халықаралық несиелiк айналыс Халықаралық несилiк айналыс
құралдарын пайдалануды құралдарын пайдаланудың
регламентациялау ережелерiнiң бiртұтастығы
8 Елдiң халықаралық есеп айырысуларын Халықаралық есеп айырысудың
регламентациялау негiзгi формаларының бiр тұтастығы
9 Ұлттық валюталық нарық пен алтын Дүниежүзілiк валюталық нарықтар
нарығының режимi мен алтын нарықтарының режимi
10 Елдiң валюталық қатынастарын Мемлекетаралық валюталық реттеудi
басқаратын және реттейтiн ұлттық жүзеге асыратын халықаралық
ұйымдар ұйымдар.
Ескерту: Международные валютно-кредитные и финансовые отношения. Под ред.
Красавиной Л.Н. М.: 2000, стр. 33
Валюталық операцияларды жүргiзуге құқылы банктер өкiлеттi немесе
девиздiк банктер деп аталады .
Девиздiк банктер валюталық нарықтағы операцияларға қатысу ережесi
көп факторларға – банк шамасына, оның беделiне, шетелдiк бөлiмдерге
және фискалдық топтардың даму дәрежесiне, телекс, телефон және басқа
да байланыс жүйелерiнiң жағдайына, банк саясатына байланысты .
Нарыққа қатысушыларды екi негiзгi топқа бөлуге болады. Бiрiншi
топқа пассивтi қатысушылар, яғни оларда валюталық операциялар жүргiзу
қажеттiлiгi әр кезде туындайды да , баға белгiленімін бiлу үшiн
олар басқа банктерге өтiнiш жасайды. Активтi қатысушылар өзiне баға
белгiленiмiн бiлуге өтiнiш жасайтын банктер үшiн бағаны белгiлейдi.
Банктердiң валютамен жасайтын операциялары клиенттердiң есебiнен
де, сондай-ақ өздерiнiң есебiнен де жүзеге асырылады. Шетел валютасы
халықаралық төлем айналымында әдетте ақшалай белгiлер түрiнде
болмайды, ол банктiк және несиелiк айналыс құралдар формасында – шетел
валютасына сәйкес телеграфтық түрiнде болады.
Аударым – бұл басқа елдердiң банктiк корреспондентiне өзiнiң
клиентiнiң өтiнiшi бойынша және оның есебiнен телеграфтық немесе
пайдалық аударым негiзiнде белгiлi бiр ақша саласын шетелдiк
алушыға төлеу туралы банктiң бұйрығы.
Банктiк вексель – осы елдiң банктерінің шетелдiк банк-
корреспондентiне берiлген траттасы. Ал осы елдiң банктерінің
мiндеттемесi мерзiмi жеткен вексельдi төлеудi өзiнiң корреспонденттiк
шотына қажеттi валюталық қаражаттармен қамтамасыз ету болып
табылады. Халықаралық есеп айырысулардың сызбалы механизмiн былай
беруге болады: тауарды экспорттаушы сатқан тауары үшiн импорттаушыдан
алған шетел валютасына жататын чек аударымын және басқа да төл
құжаттарға өз елiнде коммерциялық банкiге сата отырып , оның орнына
экспорттық өндiрiс үшiн қажеттi ұлттық валютаны алады . Халықаралық
есеп айырысулардың осындай механизмi сыртқы экономикалық
операциялары бойынша барлық есеп айырысуларды жүзеге асыруға
мүмкіндік туғызады.
Екiншi дүниежүзілiк соғыста Европа мемлекеттерiнiң қираған
экономикасын өз қалпына келтiру және тұрақтандыру мәселелерiн шешу
мақсатында Бреттон-Вудста өткен халықаралық валюта қаржылық
конференциясында 2 ұйым : Халықаралық валюта қорын (ХВҚ – МВФ) және
халықаралық қайта құру және даму банкiн ( ХҚҚДБ – МБРР ) құру туралы
қаулы қабылданды. Қор әлемдiк валюта жүйесiнiң тұрақтылығын қолдау
үшiн, ал банк оған қатысушы елдердiң ұзақ мерзiмдi экономикалық
дамуын ынталандыру үшiн құрылған.
ХВҚ Бiрiккен Ұлттар Ұйымының маманданған органы ретiнде өз
жұмысын 1947 жылы наурызда бастады. Оның штаб-пәтерi Нью-Йоркте
орналасқан, басқарушы органы – басқармалар кеңесі қатысушы елдердiң
қаржы министiрліктерiнен немесе орталық банктердiң басқармаларынан
тұрады. Кеңес жыл сайын шақырылады. Атқарушы органы директорат. Алғашқы
кезде бұл қорға 49 ел мүше болып кiрiп, оның капиталы 8 млрд
долларды құрады. Қазiргi кезде мүшелерiнiң саны төрт есе көбейiп,
ал капиталы шамамен 18 есе өстi .
ХВҚ-ның негiзгi қызметтерi төмендегiдей:
• Халықаралық сауданың немесе валюталық ынтымақтастықтың дамуына
көмек көрсету.
• Валюталық паритеттiң тұрақтылығын сақтау және валюталық шектеудi
жою ;
• Төлем балансының теңелуi үшiн кез-келген қатысушы елге несие
ресурстарын беру;
Қорға мүше болып кiру – мемлекеттiң ХҚҚДБ-ге және оған туыстас
басқа да валюта несие ұйымдарына кiруiнiң мiндеттi жағдайы .
Халықаралық қайта құру және даму банкi БҰҰ-ның маманданған
және оның шешiмдерiне тәуелсiз орган ретiнде өз жұмысын 1946 жылы
маусымда бастады . Банктiң өз жұмысын кеңейту барысында туыстас төрт
бөлiмшелер ұйымдастырылады: халықаралық қаржы корпарациясы (ХҚК) ,
халықаралық даму ассоциациясы (ХДА) халықаралық инвестиция таластарын
реттеу орталығы (ХИТРО) және инвестициялық қорғау жөнiндегi көп жақты
агенттiк (ИҚКА) . Қазiргi кезде осы ұйымдар бiрiгiп әлемдiк банк
(ӘБ) тобын құрайды , оның штаб пәтерi Вашингтонда орналасқан, ал ХҚҚДБ
– осы топтың орталық буыны – оны әлемдiк банк деп атайды .
Әлемдiк банк тобының ең қуатты бөлiмшесi - ол 240 млрд
доллардан акциялық капиталды иемденедi , қазiргi кезде оның
құрылтайшылар саны 180 мемлекетке жеттi. Банк – басқару органы,
басқармалар кеңесi, қатысушы, елдердiң қаржы министiрлiгiнен немесе
орталық банктердің басқармаларынан тұрады. Оны президент басқарады.
Банктi күнделiктi атқарушы директорлар кеңесi басқарады, кеңес штаб
пәтрiнде орналасқан. Ол жетi сайын кеңес отырысын өткiзедi . Кеңес
24 адамнан тұрады. Олар iрi акционерлердiң бiр өкiлi және 19
аймақтың өкiлдерi.
ӘБ тобының негiзгi атқаратын қызметтерi:
• Спектрлi бағытта, яғни денсаулық сақтау , бiлiм беру қоршаған ортаны
сақтаудан бастап инфрақұрылым және экономикалық саясат реформасына
дейiн дамушы елдерге көрсететiн инвестициялық iс- шаралар ;
• Экономикалық мәселелер бойынша талдау және кеңес беру iс – шаралары;
• Көрсетiлген қызметтердiң, сондай-ақ жүргiзiлетiн жобалардың мазмұны
мен құрамын үнемi өзгерту;
• Бай және кедей елдерге ресурстарды қайта бөлудегi делдалдық
қызметi;
Халықаралық қаржы корпорациясы 1956 жылы мемлекеттiк кепiлдiк
алмай-ақ дамушы елдердiң экономикасындағы жеке сектордың жұмысын
анықтау үшiн құрылған.
ХҚК-ның негiзгi принциптерi мыналар:
• Жоба бойынша жалпы шығындар саласында 25 пайызын қаржыландыру;
• Кәсiпорын акцияларының тек 35 пайызын сатып алу.
Қарыз 3 жылдан 15 жылға дейiнгi мерзiмде берiледi . Корпорация
жылма-жыл 200 жоба бойынша 3 млд доллар сомасында заем бередi . оған
170 ел мүше.
Халықаралық даму ассоциациясы (ХДА) 1960 жылы дамушы
мемлекеттердiң iшiнен ӘБ - тен қарыз алуға жағдайы келмейтiн ең
кедейлерге көмек көрсету үшiн құрылған. ХДА – заңды дербес ұйым
болғанымен , көп жағдайда ӘБ-пен бiрiгiп несиелердi жобалайды .
Қазiргi уақытта жылма-жыл жалпы соммасы 6 млд доллар болатын 125-
тен астам жобаларға несие бередi . Оның 159 мемлекеттен тұратын
мүшелерi бар .
Қорыта айтқанда, халықаралық валюта және несие қаржы
институттары ХВҚ және ӘБ тобы – халықаралық несие қатынастарын
реттеуде маңызды роль атқарады. Олардың қарызы онша көп болмаса да ,
елге қарыз капиталының әлемдiк нарығына жеке банктерден қарыз алуға
жол ашты . Сөйтiп ХВҚ мен ХҚҚДБ берген несиелер мемлекеттiң төлем
қабiлеттiлiгi бар екенiн дәлелдейдi .
ХВҚ және ХҚҚДБ басқа да халықаралық ұйымдармен қатар, ежелгi
дамушы елдердiң және батыс Европа бұрынғы социалистiк елдерi мен
ТМД елдерiнiң сыртқы қарыздарын реттеуге белсендi қатысуда .
1.2 Валюталық реттеудің маңызы, қажеттігі және әдістері
Нарықтық экономика жағдайында валюталық қатынастарды нарықтық және
мемлекеттік реттеу жүзеге асырылады. Валюталық нарықта валютаға деген
сұраныс пен ұсыныс және оның бағамдық қатынасы қалыптасады. Ол өз
кезегінде, мемлекеттік және нарықтық реттеу белгілі деңгейде жүзеге
асырылмаған жағдайда теріс нәтижеге алып келеді. Нарықтық реттеу сұраныс
пен ұсыныс, баға заңына тәуелді болып келеді. Валюталық нарықтағы
бәсекелестік жағдайында осы заңдардың іс-әрекеті валюта айырбасының қатысты
эквиваленттігін, тауар, көрсетілетін қызмет, капитал қозғалысымен
байланысты халықаралық қаржы ағынының әлемдік шаруашылыққа деген
қажеттілігінің сәйкес келуін қамтамасыз етеді. Осы арқылы нарық валюталық
операциялар жағдайының ақпарат көзі ретінде қызмет атқарады.
Бірақ, мемлекет валюталық қатынасқа бұрыннан араласып келеді - алдымен
жанама түрде, кейіннен оның әлемдік шаруашылықта алатын орнының маңызды
екенін ескере отырып тікелей араласатын болды. Бағамдық айырма мен
валютаның күйзеліске ұшырауы ұлттық және әлемдік экономикаға теріс әсерін
тигізеді.
Нарықтық және мемлекеттік реттеу бір-бірін толықтырып отырады.
Біріншісі, бәсекеге негізделе отырып, даму ынтасын туғызса, ал екіншісі
валюталық қатынастарды нарықтық реттеудің нәтижесінде болатын жағымсыз
нәтижелерді түзетуге бағытталған. Осы екі реттеуіш арасындағы шекара нақты
бір жағдайдағы пайда мен шығын арқылы анықталады.
Валюталық реттеу - валюталық саясатты іске асыратын құрал болып
табылады. Валюталық саясаттың бағыттары мен формалары елдің валюталық-
экономикалық жағдайымен, әлемдік шаруашылықтың эволюциясымен анықталады.
Бірінші кезекке валюталық саясаттың нақты мәселелері қойылады:
• валюталық жүйе мен валюталық нарықтың тұрақты қызметін қамтамасыз
ету;
• валюталық күйзелісті жеңіп шығу және валюталық тұрақтылықты
қамтамасыз ету;
• ұлттық валютаның валюталық бағамының тұрақтылығын қамтамасыз ету ;
• валютаның конвертациялануына өту;
• валюталық операцияларды либерализациялау.
Валюталық реттеу мемлекеттің валюталық құндылықтармен жасалатын
мәмілелердің тәртібін және есеп айырысуларды регламенттеуге бағытталған
қызметі болып табылады. Сондай-ақ, мемлекеттік органдардың келесідей
құқықтық шараларға бағытталған кешенін білдіреді:
1. валюталық реттеу органдарының, валюталық бақылау органдары мен
агенттерінің қызметін құруға және қамтамасыз етуге;
2. ішкі валюталық нарықтағы валюталық құндылықтармен жасалынатын
операциялардың жүргізілу тәртібін, валюталық құндылықтарды шет елге
шығару тәртібін, шет елдік инвестицияларды жүзеге асыру режимін
белгілеу және іске асыру;
3. валюталық құндылыққа деген мүліктік құқықты қорғауды қамтамасыз ету;
4. әлемдік есеп айырысуларды регламенттеу;
5. елдің әлемдік нарықпен қарым-қатынасының жеткілікті деңгейде болуын
қамтамсыз ету;
6. ұлттық валюта бағамының және төлем балансының тұрақтылығын қамтамасыз
ету.
Валюталық реттеудің мақсаты - ағымдағы валюталық операцияларды жүргізу
кезінде болатын төлем балансының дисбалансын қысқарту; ағымдағы операциялар
бойынша валютаның конвертациялануын қамтамасыз ету.
Төлем балансы өз кезегінде халықаралық операциялардың баланстық шотын
білдіреді - белгілі бір уақыт аралығында мемлекеттің шет елге төлеген
валюталық сомасымен оған шет елден түскен соманың арақатынасы. Ол келесідей
бөлімдерден тұрады: ағымдағы операциялар шоты, капитал және қаржы
қозғалысымен байланысты шот.
Төлем балансы мемлекеттік реттеудің бұрыннан келе жатқан
объектілерінің бірі болып табылады. Бұл келесідей себептермен негізделеді:
• төлем балансына, бір елдегі ұзақ және ірі тапшылықтың және басқа
елдегі активті сальдоның артық болуы кезіндегі тепе-теңсіздік
тән. Халықаралық есеп айырысу балансының тұрақсыз болуы валюта
бағамының динамикасына, капитал миграциясына, экономика жағдайына
әсерін тигізеді;
• төлем балансын бағалық реттеу арқылы түзетудің стихиялы механизмі
өте әлсіз және төлем балансын реттеу мемлекеттің өте кешенді
араласуын қажет етеді;
• шаруашылық байланыстың глобализация жағдайындағы төлем балансы
экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесінде маңызды орын алады.
Төлем балансын реттеудің материалдық негізі болып келесілер табылады:
1. ресми алтын-валюталы резерв;
2. мемлекеттік бюджет арқылы бөлінетін ұлттық табыс;
3. мемлекеттің халықаралық экономикалық қатынастарға капитал, несие,
кепіл болушы, қарыз алушы ретінде қатысуы;
4. нормативті актілер және валюталық бақылау органдарының көмегі
арқылы сыртқы экономикалық операцияларды регламентациялау.
Төлем балансын реттеу кезінде мынадай сұрақ туындайды: қандай елдер
оны түзету шараларын қолдануы қажет? Бюджет тапшылығына ұшыраған елдер үшін
төлем балансын түзету өте қомақты мәселе болып табылады.
Төлем балансын мемлекеттік реттеу - бұл, төлем балансының негізгі
баптарын құруға, сондай-ақ қалыптасқан сальдоны жабуға бағытталған
мемлекеттің экономикалық, оның ішінде валюталық, ақша-несие және қаржылық
іс-шараларының жиынтығы. Төлем балансын реттеудің түрлі әдістері
қолданылады.
Төлем балансы тапшылыққа ұшыраған елдерде экспортты ынталандыру, тауар
импортын ұстап тұру, шет ел капиталын тарту, капиталды сыртқа шығаруды
шектеу мақсатында келесідей іс-шаралар қолданылады:
Девальвация бұл – ұлттық валюта бағамын төмендету экспортты
ынталандыруға және тауар импортын ұстап тұруға бағытталған. Төлем балансын
реттеудегі девальвацияның алатын рөлі оны жүргізу кезіндегі нақты шарттарға
және қаржы саясатына байланысты болады. Ол тауар экспортын тек, бәсекеге
қабілетті тауарлар мен қызметтердің экспорттық потенциалы болған кезде және
де әлемдік нарықта қолайлы жағдай болған уақытта ғана ынталандырады.
Импортты қымбаттата отырып, девальвация отандық тауарлар өндірісі
шығындарының өсуіне, елдегі бағаның өсуіне алып келуі мүмкін. Ойлаған
мақсатқа жету үшін девальвация мөлшері жағынан жеткілікті болуы қажет.
Себебі, ол валюталық нарықтағы спекуляцияның көбеюіне жол береді, өйткені
валюталық бағамды қайталап қарастыру мүмкіндігі сақталынады. Сонымен бірге,
девальвация мөлшерінің шектен тым асып кетуі басқа валюта бағамының
төмендеуіне алып келеді, ал бұл кезде өз валютасын девальвациялаған ел
есептеген бәсекелестік артықшылықтан айырылады. Кейбір елдер, жасырын
девальвация ретінде, екі жақты валюта нарығы формасындағы көпжақты
валюталық бағамды тәжірбиеде қолдануда. Қалқымалы бағам режимін енгізу
төлем балансын түзетуге көмектеспеді. Девальвацияның тиімділігін қамтамасыз
ету үшін көптеген елдер, әсіресе дамушы елдер, дифференциалдаған баж және
экспорт пен импортқа субсидиялар белгіледі.
Дефляциялық саясат, ішкі сұранысты, бюджет шығындарын шектеуге
бағытталған. Оның негізгі құралдарының бірі болып қаржылық және ақша-несие
шаралары табылады (бюджет тапшылығының төмендеуі, орталық банктің есеп
мөлшерлемесінің өзгеруі (дисконттық саясат), несиелік шектеулер).
Валюталық шектеулер – резидент және резидент еместердің валютамен
операцияларын лимиттеу мен регламентациялауға байланысты әкімшілік және
құқықтық тыйым салу.
Валюталық шектеу валюталық саясаттың бір формасы. Олар мемлекеттің
заңы мен бекітіліп, ХВҚ арқылы жүргізілетін мемлекет аралық реттеудің
обьектісі болып табылады. Валюталық шектеулер келесі мақсаттарды көздейді:
• төлем балансын теңестіру;
• валюталық бағамды ұстау;
• мемлекеттің алтын-валюта резервін жинақтау.
Жалпы айтқанда, валюталық шектеу экспортерлердің шет ел валюталық
түсімдерін жабу, импортерлерге шет ел валютасын сатуды лицензиялау, капитал
экспортын шектей отырып және оның ағынын ынталандыру арқылы төлем
балансының тапшылығын жоюға бағытталған.
Валюталық реттеуді зерттеу процессінде төлем балансы негізгі орынды
алады. Төлем балансының тапшылығын төмендету үшін экспортерлерге арналған
бюджеттік субсидиялар, импорттық баждарды протекционды жоғарлату, елге
капиталдың ағуын көбейту мақсатында, бағалы қағаздардың шет ел
иемденушілері төлейтін пайыздарға салық салуды алып тастау үшін ақша-несие
саясаты қолданылады.
Төлем балансына мемлекеттің әсер етуінің арнайы шаралары оның негізгі
баптарын құру - сауда балансы, көрінбейтін операциялар, капитал
қозғалысы.
Экспортты ынталандыру әдісі кешенді түрде қолданыс табуда. Ол өзіне
экспортерлерді қолдаудың валюталық, несиелік, қаржылық, ұйымдық формаларын
кіргізеді.
Әдетте, екі қарама-қарсы кешенді іс-шараларға негізделген төлем
балансын өтемдік реттеу қолданылады: рестрикционды және экспансионды.
Мемлекет реттеуді тек қана жеке баптарда ғана жүргізбейді, сондай-ақ төлем
балансының сальдосында реттейді.
Төлем балансының тапшылығын жоюдың ақырғы құралы болып субсидия және
көмек (дар) формасындағы шет елдік көмек табылады.
Төлем балансының активті сальдосын мемлекет өзінің сыртқы қарыздарын
жабу үшін, шет ел мемлекеттеріне несие ұсыну үшін, алтын-валюта резервін
көбейту үшін қолданады.
Валюталық реттеу маңызды элементтерінің бірі болып валюта бағамы
табылады, себебі, халықаралық экономикалық қатынастың дамуы әртүрлі елдің
валютасының құндық арақатынасын өлшеуді талап етеді. Валюта бағамы мыналар
үшін қажет:
➢ тауарды, көрсетілетін қызметті сату кезінде, капитал және ақша
айналысы кезінде валютаны өзара келісе отырып айырбастау үшін;
➢ әлемдік және ұлттық нарық бағаларын, сонымен бірге ұлттық және шет
ел валютасында берілген әр елдің құндық көрсеткіштерін салыстыру
үшін;
➢ фирмалар мен банктердің шет ел валютасындағы шоттарын кезең аралық
бағалау үшін.
Валюта бағамы - бұл, әр түрлі мемлекеттердің ақша өлшемдерінің
арақатынасы, яғни басқа елдің ақша өлшемімен көрсетілген бір елдің ақша
өлшемінің бағасы.
Валюта бағамына әсер ететін факторларды атап кетуге болады:
➢ тұтынушылар талғамының өзгеруі;
➢ инфляция қарқыны;
➢ төлем балансының жағдайы;
➢ пайыз мөлшерінің деңгейі;
➢ валюта нарығының қызметі және алып-сатарлық валюталық операциялар;
➢ еуронарықта және халықаралық есеп айырысуларда белгілі бір валютаны
пайдалану деңгейі;
➢ ұлттық және әлемдік нарықта валютаға деген сенім деңгейі.
Осыған байланысты, валюта бағамының қалыптасуы – көп факторлы процесс.
Валюта бағамының қажетті бағыты болып тиімді нақты айырбас бағамы
табылады. Бұл жерде макроэкономикалық тепе-теңдікке сәйкес келетін айырбас
бағамы туралы айтылады, яғни сыртқы және ішкі баланс арасындағы сәйкестікті
қамтамасыз ететін бағам туралы. Тіркелген бағам кезінде төлем балансының
тепе-тең болуы мүмкін емес. Реттелетін қалқымалы бағамды сыртқы тепе-
теңдікке жету үшін қолданады. Ал, ішкі жағдайға бюджеттік-салықтық шаралар
қолданылады.
Тиімді валюта бағамы өз кезегінде, белгілі бір кезең аралығындағы
бірнеше валютаға қатысты бір валюта бағамының орташа салмағының өзгеруін
анықтайтын индексті білдіреді. Ең алғаш рет тиімді валюта бағамы деген
түсінік қалқымалы валюта бағамы түсінігі арқылы пайда болды.
Орталық банк үш жылғы кезең аралығындағы ұлттық валютаның нақты тиімді
айырбас бағамын - Real effective exchange rate (REER) есептеуді қажет деп
санайды. Айырбас бағамының өзгеру индексін есептеу әдістемесі кезең бойынша
жүргізілінеді:
1. базалық кезеңмен салыстырғандағы есептік кезеңдегі ұлттық валютаның
айырбас бағамының өзгеру индексін есептеу:
∆ Si = Sit Sio мұндағы:
∆Si - шет ел валютасы бірлігінде берілген есептік кезеңдегі ұлттық
валютаның айырбас бағамының өзгеруі;
Sit - есептік кезеңдегі ұлттық валюта бағамы;
Sio -базалық кезеңдегі ұлттық валюта бағамы;
2. Номиналды тиімді айырбас бағамының индексін - NEER есептеу(Қосымша):
NEER = 100*Пi (∆ Si)W
мұндағы: Пi - туынды, W - республика тауар айналымындағы елдің үлес
салмағы.
3. Нақты тиімді айырбас бағамының индексін - REER есептеу:
REER= Пi [NEER* (РdРif)], мұндағы:
Рif - i-еліндегі баға деңгейі;
Рd - қарастырып отырған елдің ИПЦ.
Индекстің өсуі ұлттық валютаның басқа да саудаласатын елдердің
валютасымен салыстырғанда қымбаттауын көрсетеді. Индекстің өсуі немесе
төмендеуі басқа ел валютасына қатысты ұлттық валютаның қымбаттауын немесе
арзандауын көрсетеді.
Валюта бағамын реттеуші әдістің бір түрі болып валюталық интервенция
табылады.
Халықаралық валюта қорының валюта бағамын реттеуге қатысты қоятын
талаптары келесідей:
1) Валюта бағамын төлем балансын реттеу кезінде туындайтын
қиыншылықтарға қарсы немесе белігілі бір артықшылықтар алу
мақсатында қолданбау қажет;
2) Халықаралық валюта қорына мүше басқа да елдермен қатар ұлттық валюта
бағамының алып-сатарлық құбылуына қарсы тұру үшін валюталық нарықта
интервенцияны жүзеге асыру.
Валюталық интервенция мынадай үш нәтижеге алып келуі мүмкін:
1. валюта бағамының өзгеруіне;
2. валюта резервінің диверсификациясына;
3. ақша массасының өзгеруіне.
Валюталық интервенция тиімділігінің критерийлері:
➢ бағыт критерийінің мәні мынада, егер валюта бағамының қозғалысы
интервенция бағытымен сәйкес келсе, онда интервенция тиімді деп
саналады;
➢ түзету критерийі валюта бағамының құбылуын түзетумен байланысты. Бұл
интервенция орталық банктен көрсетілетін күш трендтің өсуін баяулатқан
кезде тиімді болады;
➢ айналым критерийі, бұл кезде тек 1-ші критерий орындалған кезде ғана
емес, сондай-ақ алдыңғы кезеңдегі валюта бағамының болуы толығымен
жойылған кезде тиімді деп саналады.
Интервенцияны жанама және тікелей деп екі түрге бөлуге болады. Жанама
интервенция - қаржы құралдарының мерзімін, көлемін, табыстылығын пайдалану.
Тікелей интервенция - орталық банктің ресми бағамын, капитал ағынын реттеу.
Ақырғы объектілерді реттеуді оптимизациялау үшін орталық банк
валюталық реттеудің кезең аралық объектілерін - резиденттер мен резидент
еместер жүргізетін валюталық операциялар деп бөледі.
Валюталық реттеуді ұйымдастырудың негізгі қағидалары:
➢ аймақтық;
➢ экономикалық анықтылық;
➢ валюталық операциялардың негізділігі;
➢ валюталық операцияларды жүргізу кезіндегі банктердің монополиялығы;
➢ резиденттердің шет елде авуарды иемдену құқығын шектеу;
➢ мерзімді операцияларды бақылау;
➢ банктің валюталық позициясын бақылау;
➢ валюталық операцияларды категорияларға бөлу;
➢ алыпсатарлық операциялармен айналысуға тыйым салу.
Валюталық реттеудің тікелей және жанама әдістерін атап кетуге болады.
Тікелей валюталық реттеу заң актілері және де атқарушы органдардың іс-
әрекеттері арқылы жүзеге асырылса, ал жанама валюталық реттеу - нарықтың
экономикалық агенттерінің іс-әрекеттеріне экономикалық әдістерді, оның
ішінде валюталы-несиелік әдістерді қолдану арқылы жүзеге асырылады.
Сондай-ақ, топтастыруды тағы да былай толықтыруға болады: экономикалық
және әкімшілдік әдістер.
Экономикалық әдістерге:
➢ валюталық интервенция;
➢ девальвацияревальвация;
Ал, әкімшілдік әдістерге:
➢ валюталық шектеулер;
➢ ұлттық валютаның айырбасталуын реттеу жатады.
Валюталық реттеудің негізгі органы болып орталық банк табылады.
Валюталық реттеудің агенттері болып коммерциялық банктер және кеден
органдары, ал субъектілері болып - орталық банк, агенттері, резидент және
резидент еместер, сондай-ақ үй шаруашылығы табылады.
Валюталық реттеудің әкімшілік әдісі валюталық бақылаудың болуын қажет
етеді. Валюталық бақылау органдары ретінде заңнамаға сәйкес валюталық
реттеу функцияларын жүзеге асыруға құқы бар мемлекеттік органдар саналады.
Валюталық реттеу ақша-несие саясатының бөлігі болып табылады және ол
валюталық операциялардың жүргізу ретін белгілеу арқылы елде экономикалық
тұрақтылыққа жетіп және оны сақтап тұруға бағытталған.
Бірақ валюталық нарықтың қатысушылары нарықтағы валюталық
операцияларға бақылау жасамаса, валюталық реттеудің эффектісі төмен болар
еді. Валюталық бақылау келесі тарауда қарастырылған.
2004 жылдың аяғындағы республиканың ресми халықаралық резервтері, оның
ішінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Қорының қаражаттарын қосқанда 5
млрд. долларға бағаланды. Сауда балансының оң сальдосы 2420 млн. долларды
құрады, ол 2003 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 1,8 есеге жоғары болды.
Төртінші тоқсанның қорытындысы бойынша 1018 млн. долларға тіркелген таза
тауар экспортының көрсеткіші 1995 жылдан бері Қазақстанның төлем балансында
тіркелген тоқсандық көрсеткіштердің ішіндегілердің ең жоғарғысы болып
табылды.
Экономикалық дамудың тұрақтылығы және валюта нарығының тепе-теңдігі
Қазақстандағы валюта режимін либерализациялау бойынша қолданылатын
шараларға алып келеді. Қорытындылай келе, валюталық реттеу экономикалық өсу
тұрақтылығын қамтамасыз етуде қолданылатын маңызды құралдардың бірі болып
табылады.
2. Қазақстан Республикасындағы валюталық реттеу.
2.1 ҚР-дағы еркін қалқымалы айырбас бағамына өтудің объективті
алғышарттары және ерекшеліктері.
Валюталық бағам – ұлттық және әлемдік экономика сфераларының
арақатынасын көрсететін ақша категориясы боп табылады.Валюталық бағам –
басқа елдің ақша өлшемінде көрсетілген бір елдің ақша өлшемінің бағасы.
Әлемдік тәжірибеде валюталық бағамның үш негізгі түрі көрсетілген: тұрақты,
еркін қалқымалы және реттелетін.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінің және Үкіметінің 1999 жылдың
6 сәуіріндегі айырбас бағамының саясаты туралы Өтінішіне сәйкес, теңгенің
еркін қалқымалы айырбас бағамы режиміне өту басталды. Аталған режим бойынша
теңге бағамы, Ұлттық Банктің араласуынсыз, валюталық нарықтағы сұраныс пен
ұсынысқа сәйкес анықталады. Мұндай жағдайда, орталық банктің валюталық
реттеу сияқты қызметінің маңызы жоғары болып табылады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі ұлттық валютаны енгізген
уақыттан бастап (1993 жылдың 15 қарашасы), әсіресе соңғы 5-6 жыл ішінде өте
қатаң ақша-несие саясатын жүргізді. 1998 жылы Ресейде болған қаржылық
күйзеліс кезінде Қазақстан Халықаралық Валюталық Қордан теңгені қолдау
мақсатында 217 млн. доллар транш алды. Жалпы алғанда, сол жылы теңгені
қолдау мақсатында 700 млн. доллар ақша жұмсалды.
1998 жылдың тамыз айының аяқ шеңі мен 1998 жылдың қыркүйек айының
басы, Ресей елінде болған қаржылық күйзеліске байланысты, халық пен банктер
үлкен девальвацияның болуын күту кезеңі болды. 1998 жылғы Ресейдегі
қаржылық күйзелістің нәтижесі теңге девальвациясының жылдамдауына және
қолма-қол шетел валютасы нарығындағы теңге бағамының күйзеліске ұшырауына
алып келді. Осының салдары теңгенің қымбаттауына алып келді және
қазақстандық экспорттың бәсекелестік позициясының төмендеуіне алып келді.
Күйзеліс қаржы нарығында да байқалды: монетизацияның (М2ЖІҢ) төмен
деңгейі нәтижесінде болған нақты ақша тапшылығы байқалды. Бұл деңгей 8%-ды
құрады, ал басқа елдерде бұл көрсеткіш 40%-60%-ды құраған болатын. Сонымен
қатар, 80% - бұл қолма-қол ақша, ол бағалы қағаздар мен банктік
депозиттердің көлемінің аз екенін көрсетіп отыр. 1999 жылдың 31 наурыз
айындағы ақша базасы 65,204 млрд. теңгені құрады, бұл 1998 жылдан 43,5%-ға
қысқарған. Оның көп бөлігі валюталық нарықта шоғырланған болатын.
1996-1997 жылы Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі Әлемдік
Банктен несие ала отырып, ішкі нарықта долларды сата отырып және Ұлттық
Банк өз кезегінде валютаны сатып алып, айналымға қосымша ақша массасы
теңгені шығарды. Нақты алғанда бұл соңғы 5 жыл ішіндегі ұлттық валютаны
құрудың бір ғана әдісі болды. Ақша базасының кеңеюіне байланысты,
Қазақстандағы алтын-валюта резервінің көбеюі де байқалды. 1999 жылдың 5
сәуіріне дейін керісінше - резервтер азайған болатын, ал Ұлттық Банк ұлттық
валюта бағамын қолдау мақсатында долларды сатып, теңгені айналыстан шектеп
отырды, бірақ теңгелік ақша массасының резервтерге қатынасы өзгермеді -
тек, баланстың екі жағы да бірдей төмендеп отырды.
Ұлттық Банктің хабарлауы бойынша 1999 жылдың 1 тоқсанында биржалық
сауданың көлемі 239 млн. долларды құрады және алдыңғы жылмен салыстырғанда
36,3%-ға төмендеді. Бұл қолма-қол теңгенің қысқаруымен түсіндіріледі.
Жарғылық капиталы 42,3 млрд. теңгені құрайтын Қазақстанның банктік
секторының өзіндік даму ерекшеліктері бар:
➢ Құрамы бойынша біркелкі болмады - ірі банктер көп болды (75 екінші
деңгейдегі банктерден, орташа - жарғылық капиталы 80 млн. теңгеден
500 млн. теңгені құрайтын банктер -43 болды), 14 ірі банктер
Алматыда шоғырланған, ал ұсақ банктер облыстық орталықтарда
орналасқан.
➢ Ірі және ұсақ банктердің қаржылық мүмкіндіктері және қызмет көрсету
деңгейі адекватты болмады: несиелеуде, әсіресе қысқа мерзімді
несиелеуде ірі банктердің шектеулі саны ғана қатысады;
➢ Орта және ұсақ банктердің, қаражат тарту көзі - банкаралық қаржы
нарығымен жұмыс істеуге мүмкіндіктері болмады. Ал, шектелген
меншікті капитал арқылы олар өздеріне ірі клиенттерді тартуға,
депозиттік базасын кеңейтуге, активті операция жүргізуге және тапқан
пайда есебінен өзін-өзі қаржыландыруға мүмкіндіктері болмады.
Сол кезеңде отандық банктердің несиелері жоғарылады. 1997 жылы олардың
көлемі 57,4 млрд. теңгені құраса, бұл сан 1998 жылы 85,7%-ға дейін өсті,
яғни несиелер 49%-ға өсті деген сөз. 1998 жылы банктік салымдар, оның
ішінде доллар мен салынған депозиттер көлемі 2,3 млрд., теңгелік - 400 млн.
теңгені құрады. Депозиттің 50% және өтелмеген несиелердің 40%-ға жуығын екі
ірі банк бақылап отырды, банктік сектордың 22%-ға жуық капиталы шет ел
қатысуымен құрылған 20 банктің иелігінде болды.
Банктердің бағалы қағаздар нарығында екпінді жұмыс істеуі нәтижесінде
көптеген қиындықтар туындай бастады. Әлемдік қаржылық күйзеліс нәтижесінде,
өздері акциялар шығаратын, бөлек қазақстандық эмитенттердің акциялары
котировкалануы төмендеп кетті. Бағалы қағаздарға үлкен қаражат салған қаржы
институттары шығынға ұшырауы мүмкін еді, сондықтан олардың нарықтық құнының
көтерілуін күтеді.
Кейбір банктер өздерінің инвестициялық портфелін
диверсификацияламаған, ал бұл өз кезегінде үлкен тәуекелге алып келеді.
Елдің несие рейтингінің төмендеуі, екінші деңгейдегі банктердің әлемдік
қаржы нарығынан қаржы алу мүмкіндігін төмендетті. Сонымен қатар,
қазақстандық банктердің ірі клиентурасы, Ресейде болған күйзеліс әсер етеді
деп, шұғыл түрде өздерінің ішкі банктік шоттарындағы қаражаттың біраз
бөлігін жоқ қылды.
1998 жылы қаржылық емес активтегі инвестициялар 5 млрд. долларды
құрады. Шет елден инвестициялау үлесі - 19%-ды құрады. Бір қызығы,
тартылған қаражаттар құрамындағы шет ел банктерінің үлесі (15%) отандық
банктерге (8,8%) қарағанда екі есе жоғары болды, яғни қазақстандық банк
жүйесінің әлсіз екенін көрсетіп тұр. Дамыған елдерде банктер
инвестициялаудың маңызды көздерінің бірі болып табылады, ал Қазақстанда
оның үлесі онның бір бөлігін құрайды.
Сол кезде болып жатқан қиыншылық, ұлттық валютаның девальвацияға
ұшырауы нәтижесінде отандық экспортерлер мен өндіріушілер үшін қойылатын
сауда жағдайы нашарлады. 1998 жылы рубль бағамының долларға қатынасы үш
есеге төмендеді, Қырғызстанда болған 70% көлеміндегі девальвация
Қазақстандағы өндірістің тиімділігін төмендетті. Себебі, еркін қалқымалы
айырбас бағамын енгізгенге дейін теңге бағамы тұрақты болған еді.
Импорттың өсуі ішкі валюталық нарықтағы шет ел валютасына деген
сұранысты өсіреді және ұлттық валютаға сұранысты азайтады. Импорттың өсуі
валюта бағамына ұсыныстың жоғарылауына әкеліп, ұсыныс қисығы оңға
жылжиды.Ал, импорттың азаюы шетел валютасына сұранысты азайтып, ұсыныс
қисығы солға жылжиды да, ұлттық валютаға сұранысты өсіреді.
сұраныс Ұсыныс
Валюта саны
Сурет №1 Импорттың өсуінің валюталық бағамға әсері
Ескерту: Г.Т. Абдикадирова Валютное регулирование в Республике
Казахстан.
Уч. Пос. Алматы 2004, стр. 51
Сондықтан, Қазақстан Үкіметі бірінші кезекте, Ресейден,
Қырғызстаннан және Өзбекстаннан келетін тауар импортына әкімшілік шараларды
қолдану арқылы шектеуіне тура келді. Бірақ, импортты шектеуге қолданылған
шаралардың тиімсіздігі ішкі факторлар мен шекараның ашықтығына тез әсер
етті. 1998 жылмен 1999 жылдың 1 тоқсанындағы экономикалық нәтижелерін
талдау мыналарды көрсетті:
➢ ТМД елдеріндегі ұлттық валюталардың кенеттен девальвацияға ұшырауы
нәтижесінде, теңге осы елдердің валютасына қатысты біршама қымбаттап
кетті. Бұл, отандық тауарлардың, алтын-валюта резервінің, жаңа өнімнің
бәсекеқабілеттігінің төмендеуіне және ішкі саудалық операция бойынша
теріс сальдоның өсуіне алып келді;
➢ Банктік сектор несиенің қайтарылмауын және жаман несиелердің
жиналуын күткен еді. Қайта қаржыландыру мөлшерлемесінің 25%-ға дейін
жоғарылауы, ал несие бойынша мөлшерлеменің 35%-ға дейін жоғарылауы
кәсіпорындардың қарыздарынан құтылуына мүмкіндік бермеді. Ең жоғарғы
пайда нормасы байланыс саласында болды және бар жоғы 10%-ды құрады. Ал
бұл, жағдайда несиені 25-35% бойынша алу тиімсіз еді. Банктер
жүргізген мөлшерлеме саясаты, банктік мөлшерлемені пайда нормасынан
жұлып отырды және нақты секторға капитал салуды шектеді;
❖ Бюджет тапшылығының 71%-ға жуығы мемлекеттік бағалы қағаздар есебінен
қаржыландырылып отырды. Сәйкесінше, ақша массасының 75% мемлекеттік
бағалы қағаздар бойынша республикада жүргізілетін қаржылық операцияларға
бағытталды. Осылайша, нақты экономикадан кәсіпорындарды қаржыландыруға
арналған тірі ақшалардың біршама бөлігі бөлініп отырды. Бұл нақты
сектордың қаржылық жағдайына әсер етті;
➢ Қазақстан экономикасы күйзеліске ұшырады, жағдай нашарлай берді, 1999
жылы жалпы ішкі өнімнің 3%-ға дейін төмендеуі күтілді. Инфляцияның
деңгейін төмендету жолында өкімет дұрыс әдістер қолдана алмай,
экономиканы күйзеліске ұшыратты және инфляциялық қақпанға түсірді.
Прибалтика елдерінің тәжірбиесі мынаны көрсетті: олардың кейбіреулері
инфляция деңгейінің 40%-дан жоғары болуы кезінде де экономикалық өсуге
қол жеткізді. Экономикалық өсусіз инфляциямен күресу мүмкін емес;
➢ Енді, ұлттық валюта девальвациясының темпін жылдамдату қажет еді.
Бұдан арғы, ақша-несие саясатындағы тенденциялардың сақталуы,
доллардың теңгені төлем сферасынан ығыстыруына алып келер еді;
➢ Мемлекеттік шығындардың қысқаруы Жалпы ішкі өнімнің төмендеуіне алып
келеді. Әлеуметтік шығындарды көп мөлшерде қысқарту, бизнеске және
жеке салық төлеушілерге салық ауыртпалығын күшейту арқылы мемлекеттік
шығындарды оптимизациялау бір жағынан ақша массасын қысуға алып
келсе, екінші жағынан елді терең депрессияға ұшыратады;
➢ Өкімет қаншалықты тырысқанымен, оның теңге бағамын қолдау әрекеттері
нәтижесіз болды. Экономикалық теория көзқарасы бойынша, реттелетін
валюта бағамы кезінде мемлекеттік шығындардың қысқаруы және салықтың
көбеюі автоматты түрде нақты ақшаға деген ұсыныстың қысқаруына алып
келеді. Нәтижесінде, айырбас бағамын қолдау үшін қажет валюталық
интервенция тиімсіз болады және ұлттық валюта құлдырайды;
➢ Алдыңғы жылдары Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі теңгенің
реттелетін қалқымалы айырбас бағамының режимін қолданып отырған. Ол,
ішкі валюталық нарықта интервенцияны, теңге бағамының кенеттен
күйзеліске ұшырамауын болдырмау мақсатында, сұраныс пен ұсынысқа
деген қысқа мерзімді тепе-теңсіздікті болдырмау үшін жүргізеді. 1998
жылы болған ішкі сауда жағдайындағы өзгерістер ұлттық валютаның
айырбас бағамының саясатына басқадай әрекеттер жасау қажет екенін
талап етті.
Қалыптасқан жағдайдан шығу үшін Қазақстан Республикасы қолданылған шара
ретінде ұлттық валютаның айырбас бағамының режимін өзгерту табылды.
Осы жағдайдан кейін, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі тұтыну
тауарларына деген аумақтық бағаға мониторинг жүргізді.
Қазақстан экономикасында қалыптасқан жағдайды ескере отырып, 1999
жылдың 3 сәуірінде Қазақстан Республикасының Үкіметі ұлттық валютаның
айырбас бағамы саясаты туралы, теңгенің еркін қалқымалы айырбас бағамы
режиміне көшу туралы қаулы қабылдады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі біріге отырып жазған арызының басты себебі болып басқа елдердің
валютасына қатысты теңгенің қымбаттауы табылады. Бұл режимді еріксіз түрде
қабылдау қажет болды. Қазақстанның шет елдерге өнімдерді шығаруының
төмендеуі, ел экономикасындағы валюталық түсімдердің төмендеуіне алып
келді.
Үкімет, қалқымалы режим тауар экспортын және экспортқа бағытталған
салалардың бәсекеқабілеттігін жоғарылатады деп үміттенді. Теңге
құнсызданбау үшін, алдын-ала ақша массасын қысты.
Бірінші кезекте қолданылатын шаралар негізінде келесілер қарастырылды:
➢ Демпинг жағдайларынан басқа, Ресейден, Қырғызстаннан және
Өзбекстаннан алып келінетін импортқа қойылған шектеулер алынып
тасталды;
➢ Егер, жеке тұлғалар өздерінің депозиттерін 9 ай ішінде қолданбайтын
болса, онда 1 доллар 88,3 теңгеге тең бағамен теңгелік салымдарын
100% көлемінде, ал заңды тұлғалар 6 ай ішінде қолданбайтын болса,
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz