Еңбекке сұраныс қисығы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .3

I ЕҢБЕК РЫНОГЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... 5

1. Еңбек рыногының жалпы сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
2. Еңбек рыногынындағы жұмыс күші сұранысы мен ұсынысы
... ... ... ..9
3. Жалақы мен жұмыссыздық мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14

II ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК РЫНОГЫНЫҢ ДАМУЫ ОНЫ РЕТТЕУ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..19

2.1 Қазақстандағы еңбек рыногының әлеуметтік-экономикалық рынок
ретіндегі жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...19
2.2 Еңбек рыногын реттеу және жұмыссыздықпен күрес
... ... ... ... ... ... 24

ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...29

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31

КIРIСПЕ

Еңбек рыногы экономикасы еңбек рыногы қалай ұйымдастырылғанын,
қызметiн және оның нәтижесiн зерттейтiн, жұмыс берушiлер мен жұмыс алушылар
арасындағы қатынпастардың әр түрлi факторлардың әсет етуiне байланысты
өзгеруi, жалақы, баға, пайда және мемлекет саясатының әлеуметтiк-еңбек
қатынастарына тиетiн ықпалын зерттейтiн ңылыми сала.
Бәрiмiзге белгiлi, елiмiз экономикасының егемендiк алғаннан берi
жекешелендiру саясатының жаппай жүруi, яғни еңбек рыногында еңбек сұранысын
мемлекеттiк салалармен қатар, рыноктың қызмет етуiнiң басты көрiнiсi болып
табылатын жек кәсiпорындар мен фирмалар қалыптастыратын болады.
Кәсiпорын пайда табу мақсатында әр түрлi өндiрiс факторларын
қолданады. Солардың iшiнде еңбек - өндiрiстiң негiзгi факторы, яғни жұмысшы
күшi жалпы өнiмнiң көп бөлiгiн құрайды. Еңбек, сондай-ақ адамға байланысты
болғандықтан, еңбек рыногы күрделi әлеуметтiк-экономикалық рынок деп
аталады. Өйткенi қазiргi заманда адмзат өзiнiң өмiр сүруi үшiн белгiлi бiр
қызметтер iстейдi. Бiреулерiнiң жалақысы көп болса, бiреулерiнiкi аз. Ал
кейбiреулерi мүлдем жұмыссыз.
Осындай жағдайларды реттеп, әлеуметтiк мәселелердi шешiп отыратын
еңбек рыногы болып табылады. Осыған орай, бүгiнгi таңда жұмыс орындарының
негiзгi бөлiгiн құрап отырған кәсiпорындар мен фирмалар болғандықтан,
сондай-ақ рыноктық қатынастардың күрделене түсуiне байланысты олардың
реттелiп отыруы адамның еңбек ұсынысы мен фирмалардың еңбекке деген
сұранысына байланысты болып отыр. Сондықтан мен кәсiпорын экономикасы
пәнiнен курстық жұмысымның тақырыбын “Қазақстан Республикасында еңбек
рыногының қалыптасуы ” деп алдым. Бұл тақырыптың өзектiлiгi бүгiнде елдiң
халқының тұрмыс деңгейi сол елдiң даму нәтижесiнiң көрсеткiшi болып
табылады. Ал халықтың тұрмыс жағдайы тiкелей елдегi еңбекке қабiлеттi
адамдар санына, олардың жұмыспен қамтамасыз етiлу деңгейiне, сонымен қатар
жалақы және осыларды реттеп отыратын еңбек одақтары мен ұйымдарына, жұмыс
берушiлерге байланысты.
Еңбек рыногы басқа рыноктар сияқты сұраныс пен ұсыныс арқылы реттелiп
отыратындықтан, жұмыс барысында мен “фирма” және “еңбек” ұғымдарына, еңбек
рыногының жалпы сипаттамасы тоқталып, рыноктық экономикадағы еңбек ұсынысы,
фирманың еңбек сұранысы, олардың өзара байланысы және Қазақстандағы еңбек
нарығы, оның мәселелерi мен шешу жолдарына тоқталып өтпекшiмiн. Сондай-ақ
елiмiздегi еңбек рыногының жағдайын статистикалық мәлiметтер арқылы анализ
жасамақпын.
Мен бұл тақырыпты жазудағы мақсатым мен мiндеттерiм келесiдей:
• Еңбек және еңбек рыногының экономикалық мәнiн ашу, шетелдiк еңбек
рыногы үлгiлерiн талдау;
• Жалақы және жұмысбастылық және олардың өзара байланысын қарастыру,
сонымен қатар елiмiздегi жұмысбастылық пен жалақы деңгейiн талдау;
• Еңбек рыногындағы монопсония және оның ерекшелiгiн көрсету;
• Жалақы, жұмысбастылық, кәсiподақтар және жұмыссыздық, олардың өзара
байланыстары, мәселелерiн және шешу жолдарын ұсыну болып табылады.
Еңбек рыногы басқа рыноктар сияқты сұраныс пен ұсыныс арқылы реттелiп
отыратындықтан, жұмыс барысында мен “фирма” және “еңбек” ұғымдарына, еңбек
рыногының жалпы сипаттамасы тоқталып, рыноктық экономикадағы еңбек ұсынысы,
фирманың еңбек сұранысы, олардың өзара байланысы және Қазақстандағы еңбек
нарығы, оның мәселелерi мен шешу жолдарына тоқталып өтпекшiмiн. Сондай-ақ
елiмiздегi еңбек рыногының жағдайын статистикалық мәлiметтер арқылы анализ
жасамақпын.

I ЕҢБЕК РЫНОГЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Еңбек рыногының жалпы сипаттамасы

Еңбек - өндiрiстiң негiзгi факторы, яғни жұмысшы күшi жалпы өнiмнiң
көп бөлiгiн алады. Еңбек рыногында жұмыс күшi бiр жағынан сатылады, ал
екiншi жағы оны сатып алады. Сондықтан жұмыс күшi деген ұғымға тоқталайық.
Жұмыс күшi дегенiмiз адамның физикалық және ой қабiлетi, осы қабiлетiн ол
материалды қжәне рухани игiлiктердi өндiруге пайдаланады. “Жұмыс күшi”
деген ұғым тек экономикада жалданып жұмыс iстеп жүргендердiң нақтылы
еңбекте пайдаланатын қабiлеттерi. Жұмыс күшiнiң еңбекке деген қабiлетi әр
түрлi болады, алайда еңбк кезiнде оның барлығы бiрдей қолданылмайды.
Сондықтан, жұмыс күшiнiң нақтылы еңбекке қажет қабiлеттерi бағаланады,
белгiлi кәсiп жасауға жұмсалынған жұмыс iстеу қабiлеттерi өмiрге,
тiршiлiкке қажет заттарға айырбсталады. Демек, еңбек рыногы дегенiмiз
“жұмыс iстеп жүрген” жұмыс күшi рыногы.
Еңбек рыногы пайда болуы және iск кiрiсуi үшiн ең кем дегенде оның
құрылымында мына бөлiктер болуы қажет:
• Еңбек рыногының субъектiлерi (жалданған еңбеккерлер және олардың
кәсiподағы, жұмыс берушiлер, яғни фирмалар; мемлекет және оның
органдары) ;
• Рынок механизмi (жұмыс күшiне деген сұраныс пен ұсыныс, оның бағасы,
бәсекелестiк) ;
• Субъектiлер қабылдаған экономикалық бағдарламалар, шешiмдер мен заң
нормалары;
• Жұмыссыздық және оған байланысты әлеуметтiк төлемдер;
• Рынок инфрақұрылымы.
Еңбек рыногының жоғарыда аталған бөлiктерi бiрлесiп жұмыс күшiне деген
сұраныс пен оның ұсынысын теңестiруге, адамдардың еңбекке және қызмет түрiн
еркiн таңдау құқығын iс жүзiнде асыруға, белгiлi әлеуметтiк қорғау жүйесiн
құруға бағытталады.
Еңбек рыногының екi түрiн көрсетуге болады:
• Бiрiншiсi жұмыс күшiнiң территория жүзiнде жылжуға бейiмделген, яғни
жұмыс орындарын еңбеккерлермен фирма арасында ауыстыру жолымен
толтырады. Мұндай рынокты сыртқы рынок деп атайды.
• Екiншiсi еңбеккерлердiң фирма iшiнде жылжуына бейiмделген. Бұл рынокты
кейде iшкi рынок деп атайды.
Еңбек нарығы басқа нарықтар сияқты сұраныс пен ұсыныс арқылы
реттеледi. Жұмыс күшiне сұранысты фирма анықтайды. Кәсiпорындағы
орындалатын жұмыстар көлемi мен сапасына қандай факторлар әсер етедi,
осыған орай қанша жұмыс күшiн жалдау керек екенiн анықтау өте күрделi
мәселе болып келедi.
Барлық кәсiпорынныңның мақсаты пайданы максималдау екенiн бiлемiз.
Кәсiпорын пайдасы өнiмдi немесе қызметтi сатудан түскен түсiм мен жиынтық
шығындардың айырмасына тең. Осыдан барып өндiрiстiк функция және еңбектiң
шектi өнiмдiлiгi деген ұғымдар қалыптасады.
Нарықта жеке мешiк кәсiпорындар саны және олардың экономикада үлесi
өскен сайын оның тиiмдiлiгi еңбек өнiмдiлiгi арқылы көтерiлген сияқты.
Демек, жұмыс күшiне сұраныс қалыптасуында жеке меншiк сектор нарықтық
принциптерiне толық ауысқан. Қанша және қай сапалы қызметкерлердi жұмысқа
алуда фирма тек экономикалық тұрғысынан шешедi, басқаша айтқанда, фирмаға
бұл адамдар барынша көп пайда түсiре ала ма деген критерийдi қолданады.
Жұмыс барысында бiз еңбек нарығы болғандықтан жеке меншiк секторды
қарастырамыз.
Жұмыс күшiне сұранысты жұмыс бершiлердiң берiлген уақыт мерзiмiнде
белгiлi жалақы мөлшерi үшiн жалдайтын адамдар саны ретiнде анықтауға
болады. Жұмыс күшiне сұраныс, еңбекке деген сұраныс өндiрiс факторы ретiнде
туынды сұраныс болып келедi: тауарлар өндiрерде еңбек қолдану керек, демек
игiлiк көлемiн өндiру туралы шешiмнiң екiншi жағы қолданылатын еңбек көлемi
туралы шешiм болады.
Жалақы көтерiлсе, жұмыспен қамту деңгейi өсе ме, әлде азая ма – бұл
сұраққа жауап беру оңайға түспейдi. Кәсiпорын (i) мақсаты - өзiнiң iскерлiк
қызметiнен барынша көп пайда түсiру, ол әр түрлi ресурстар, оның iшiнде ең
бастысы адам ресурстарын қолданады. Бiздiң қарапайым моделiмiзде негiзiнен
екi факторды ескеретiн боламыз – еңбек пен капитал. Пайда фирманың өнiмiн
сатудан түскен түсiм мен орын тепкен шығындар айырымы болып келедi.
Кез-келген бәсекелестiк нарықтағыдай Dm нарығының сұранысы мен Sm
нарығы ұсынысының ара-қатынасының тепе-тендiгiн анықтайды, айта келсек w*
жалақы төлемiнiң тепе-теңдiк мөлшерiн 4-шi суреттен көрсек болады.
Аталған нарықта кәсiпорын SL еңбек ұсынысының горизанталды қисығымен
кездеседi, себебi ол w* тең МЕ тұрақты шектiк шығындарымен кез келген еңбек
санын жалдай алады. Егер фирманың табысы қосымша жалақы төлемдерiнiң
шығындарынан артық болса, онда оған қосымша еңбек санын жалға алу тиiмдi
болады.

w Еңбек нарығы w Фирма
Sm

ME, SL
w* w*

Dm
Lm L

Сурет-3 – Еңбектiң сұранысы мен ұсыны

Еңбек бiрлiгiн жалға алу нәтижесiнде алынған қосымша табыс MRPL
еңбегiнiң шектiк табыстылығы деп аталады. Осы тәсiлмен MRPK капиталының
шектiк табыстылығы анықталады. Қосымша еңбек бiрлiгi ∆Q = MRPL шектiк
еңбек өнiмi көлемiнде қосымша өнiм шығарылуын қамтамасыз етедi.
Егер кәсiпорынның өзiнiң тауарын немесе қызметiн сататын өнiмнiң
нарығы бәсекелiк болса,онда ол қосымша табыс ала алады.
Еңбек рыногының қызметтерi қоғам өмiрiндегi еңбектiң ролiмен белгiленедi,
еңбек табыстың және жақсы хал-жағдайдың негiзiгi көзi. Экономикалық
тұрғыдан еңбек – маңызды өндiрiстiк фактор. Осыған сәйкес еңбек рыногының
екi негiзгi қызметi айқындалады:
• Әлеуметтiк функция, яғни адамдардың жалақысы мен тұрмыс жағдайының
жақсы деңгейiн және жұмысшының өндiрiстiк қабiлетiнiң тиiмдi дәрежеде
ұдайы өндiруiн қамтамасыз ету.
• Экономикалық функция, оған еңбекке рационалды тарту, оны бөлу, реттеу
және пайдалану жатады. Сондай-ақ еңбек рыногы ынталандырушы
функциялар атқарады, олар бәсекелестiк қабiлеттiң күшеюiне, еңбекке
ынтаның өсуiне, мамандардың жоғарылауына мүмкiндiк беру болып
табылады.
Бәсекелестiк еңбек рыногында еңбекке сұраныс қисығы терiс ылдилы
болады, яғни жалақының мөлшерi өскен сайын кәсiпорындардың еңбекке деген
сұранысы төмендей бередi. Ал еңбек ұсынысы жалақы өсуiне тура пропорционал
болады, яғни жалақы мөлшерi өскен сайын еңбек ұсынысы да өсiп отырады.
Еңбекке сұраныс пен еңбек ұсынысы әр түрлi факторлар әсерiнен
қалыптасады: қалыптасқан баға деңгейi, шығындар, жалақы, жұмысшылар саны,
салықтық, заңнамалық жүйе, кәсiподақтар қызметi, қызметкерлердiң мамандану
дәрежесi және т.б.

1.2 Еңбек рыногынындағы жұмыс күші сұранысы мен ұсынысы

Еңбек рыногы экономикасы еңбек рыногы қалай ұйымдастырылғанын,
қызметiн және оның нәтижесiн зерттейтiн, жұмыс берушiлер мен жұмыс
алушылардың арасындағы қатынастардың, әр түрлi факторлардың әсер етуiне
байланысты өзгеруi, жалақы, баға, пайда және мемлекет саясатының әлеуметтiк
еңбек қатынастарына тиетiн ықпалын зерттейтiн ғылыми сала. Мұнда еңбек
ұсынысы жалпы еңбекке қабiлеттi адамдар болса, ал еңбек сұранысын нарықтық
экономикада фирмалар мен кәсiпорындар қалыптастырады. Осы фирмалардың
қызмет етуi негiзiнен микроэкономика деңгейiнде болғандықтан жалпы фирма
теориясы ұғымына тоқталып өтуге тура келдi.
Экономиканың рыноктық қатынастар арқылы дамуында еңбекке деген сұраныс
және еңбек ұсынысы арқылы еңбек рыногында тепе-теңдiк жағдай орын алады деп
есептелiнедi. Бiрақ шын өмiрде мұндай еңбек рыногының тепе-теңдiгiнiң орын
алуы сирек кездеседi. Еңбек рыногының тепе-теңдiгi дегенiмiз экономикадағы
қызмет етiп отырған кәсiпорындар қанша жұмыс күшiн қажет етсе соған сәйкес
экономикада жұмысқа ынталы экономикалық активтi халықтың саны сондай
дегендi бiлдiредi.
Шындығында еңбек рыногында еңбек сұранысы еңбек ұсынысынан артық болып
отырады. Яғни, экономика заңдылығы бойынша жұмыссыздықтың табиғи деңгейi
орын алады дегендi бiлдiредi. Егер де осы табиғи деңгейден асып кетсе
(жұмыссыздық табиғи деңгейi Оукен заңы бойынша 3%) , онда экономикада
тұрақсыздық жағдай жұмыссыздық мәселесi орын алады.
Бұл жағдайды келесi еңбек рыногының тепе-теңдiк графигiнен көруге
болады. Сурет-1.
Бұл суреттен көретiнiмiз еңбек сұранысы қисығы Nd мен еңбек ұсынысы
қисығы NS қиылысында Е нүктесi пайда болады, ол нүкте еңбек рыногындағы
тепе-теңдiктi сипаттайды. Осы тепе-теңдiк нүктеге сәйкес WE нақты
жалақының және NE жұмысбастылық деңгейiнiң тепе-теңдңгi шығады. Егер
жалақы W1 деңгейде жоғары болатын болса, онда рыноктық сәйкессiздiк
нәтижесiнде ұсынылатын еңбек көлемi еңбекке сұраныстан В-А мөлшерде өседi,
осының нәтижесiнде Nb- Na мөлшерде экономикада жұмыссыздық пайда болады.

Жұмыссыздық NS
W1 A B

E
WE

Nd

Na NE Nb N

Сурет-1 – Еңбек рыногының тепе-теңдiгі

Сонымен, жұмыссыздық бұл еңбек рыногындағы сұраныс пен ұсыныс
сәйкессiздiгiнен пайда болатын еңбек рыногының бөлiнбес элементi. Жұмысшы
күшi болып табылатын адамдар еңбек рыногына қатысуына байланысты бiрнеше
категорияға бөлiнедi.
Еңбекке қабiлеттi адамдар – жасына және денсаулығына қарай еңбек
етуге қабiлеттi адамдар. Адамдардың жекелеген категорияларға бөлiнуi
олардың экономиканың рыноктық немесе рыноктық емес секторларында жұмыс
iстеуiне байланысты жүргiзiледi. Яғни, рыноктық емес құрылымда қызмет
ететiндерге мемлекеттiк әскер, полиция, мемлекеттiк аппарат және т.б.
институттар кiредi.
Жұмыссыздар болып еңбекке жарамды жастағы еңбекке қабiлеттi, бiрақ
жұмыс орны жоқ адамдарды айтады. Жұмысы бар тұлғалар және жұмыс күнi толық
емес тұлғалар жұмысбасты адамдар болып табылады. Жалпы жұмысшы күшiне
жұмыспен қамтылғандар мен жұмыссыздар жатады.
Жұмысшы күшi құрамына кiрмейтiндер өзара жеке категория болып
табылады. Бұларға жұмысы жоқ және жұмыс iстеу талабы жоқ адамдар жатады.
Сондай-ақ жұмыс iстегiсi келетiн, бiрақ әр түрлi себептермен жұмыс iстеуден
күдер үзген адамдар. Адамдардың бұл категориясы жұмыссыздарға кiрмейтiн
адамдарға жатады.
Еңбек нарығы басқа нарықтар сияқты сұраныс пен ұсыныс арқылы
реттеледi. Жұмыс күшiне сұранысты фирма анықтайды. Фирмадағы орындалатын
жұмыстар көлемi мен сапасына қандай факторлар әсер етедi, осыған орай қанша
жұмыс күшiн жалдау керек екенiн анықтау өте күрделi мәселе болып келедi.
Оны келесi суреттен, яғни (а) сурет нанға деген сұраныс пен ұсыныс және
оның бағасы, (б) сурет сол нан заводында iстейтiн жұмысшылар саны мен
олардың еңбекақысының сұранысы мен ұсынысы келтiрiлген.

Нан ұсыныс ұсыныс

бағасы

Р
w

сұраныс сұраныс

Q L

Сурет-1 – Нан өндiру мен оның бағасының және нан пiсiрушiлердiң
сұранысы мен ұсыныс қисығы

Бәсекелiк фирманың пайдасын максималдау үшiн фирманың нан заводы бар
деп алайық. Фирма әр күн сайын нан шығарып, оны сатуға рынокқа алып шығуы
керек. Ол үшiн фирма белгiлi бiр жұмыс күшiн қолданады. Бәсекелiк нарық
болғандықтан бiзге белгiлi фирма өнiм бағасы мен жалақы мөлшерiн берiлген
деп бiледi. Барлық фирманың мақсаты пайданы максималдау екенiн бiлемiз.
Фирма пайдасы өнiмдi немесе қызметтi сатудан түскен түсiм мен жиынтық
шығындардың айырмасына тең. Осыдан барып өндiрiстiк функция және еңбектiң
шектi өнiмдiлiгi деген ұғымдар қалыптасады.
Ендi шектi өнiмдiлiктiң құны және еңбекке сұраныс ұғымдарына
тоқталсақ. Мысалымыз бойынша егер де нан килограм деп алсақ, 2-шi жұмысшы
80 кг нан шығарса,одан түсетiн жиынтық түсiм 800$ құрайды. Осылайша
кестенiң 4-шi бағанында шектi еңбек өнiмдiлiгiнiң құны белгiленген. Мұнда
жұмыскүшi саны өскен сайын еңбектiң шектi өнiмдiлiгi кеми түседi. Егер
бәсекелес нарықтағы жалақы мөлшерi 500$ деп алсақ, онда 1-шi жұмысшыдан
500$ пайда түседi, яғни 1000$ - 500$ = 500$. Екiншi жұмысшыдан сол сияқты
300$ пайда түседi. Ал төртiншi жұмысшының жиынтық табысы 400$ ғана, ал оның
жалақысы 500$, яғни фирма төртiншi жұмыс күшiн жалдаған кезде 100$ зиян
шегедi. Сондықтан фирмаға тек қана 3 жұмысшы жалдаған тиiмдi болады.
Сонымен, фирманың максималды пайдасы еңбектiң шектi өнiмдiлiгi мен
нарықтық жалақының қиылысу нүктесi болып табылады. Осылайша бәсекелестiк
рыноктық экономикада фирма жұмыс күшiн шектi өнiм құны мен жалақы тең
болғанша қабылдай бередi. Осыдан барып фирманың еңбекке сұранысы ұғымы
шығады, оны келесiграфиктен көре аламыз.
Кейбiр жағдайлар - өндiрiс факторлары мен өнiм бағалары - сырттан
берiледi; шешiм қабылдау бостандығы – қанша адам және жұмыс сағат
қажеттiлiгi – тарифтiк реттеумен және жалдама қызметкердi қорғайтын басқа
да заңдармен шектеледi. Мысалы, Қазақстандағы еңбек туралы заң жұмыс апта
ұзақтығын 40 сағатпен шектейдi.

Шектi өнiм
құны

Нарықтық
жалақы

Еңбекке сұраныс қисығы

Жұмысшылар санының Жұмысшылар саны
максималды пайдасы

Сурет-3 – Еңбектiң шектi өнiмдiлiгiнiң құны

Жұмыс күшi ұсынысының көлемiн анықтауда қиындықтар кездеседi: фирма
өзiндегi қызметкерлердi нақтылы қолдана ма, әлде оған қосымша жұмыс күшiн
қажет ете ме – бұл анықтауды талап етедi. Институционалдық реттеуге сәйкес
фирма кей жағдайда артық қызметкерлердi жұмыстан дереу босата алмайды.
Сонымен қтар фирма қосымша жұмыс күшiне мұқтаж болуы мүмкiн, өйткенi бос
орындарды қызметкерлермен толтыруы керек.
Нарықта жеке мешiк кәсiпорындар саны және олардың экономикада үлесi
өскен сайын оның тиiмдiлiгi еңбек өнiмдiлiгi арқылы көтерiлген сияқты.
Демек, жұмыс күшiне сұраныс қалыптасуында жеке меншiк сектор нарықтық
принциптерiне толық ауысқан. Қанша және қай сапалы қызметкерлердi жұмысқа
алуда фирма тек экономикалық тұрғысынан шешедi, басқаша айтқанда, фирмаға
бұл адамдар барынша көп пайда түсiре ала ма деген критерийдi қолданады.
Жұмыс барысында бiз еңбек нарығы болғандықтан жеке меншiк секторды
қарастырамыз.

1.3 Жалақы мен жұмыссыздық мәселелері

Экономиканың тиiмдi дамуы сол елдiң қызметкерлерiнiң еңбек қабiлетiмен
және еңбек рыноыгндағы өзгерiстермен тiкелей байланысты. Жалақы өз
кезегiнде барлық еңбек рыногын реттеп отырушы және ынталандырушы қызмет
атқарады. Жалақы арқылы жұмыссыздық мәселесi, еңбекке жарамды адамдардың
экономикалық белсендiлiгi, олардың еңбек өнiмдiлiгi көрiнiс табады. Ал
жұмысбасты халық еңбекке қабiлеттi, еңбек еткiсi келетiн және еңбек етiп
жүрген адамдарды айтамыз. Бұл ұғым өз кезегiнде жұмыссыздық ұғымымен қарама-
қарсы ұғым болып табылады. Әрине, елде жмысбасты адамдардың саныныңғ өсуi
әлеуметтiк мәселелердi шешiп, халықтың тұрмыс деңгейiнiң жоғарылауына
әкеледi.
Жалақы тұтынушылар табысының басым көпшiлiгiн құрайды, сондықтан ол
тауарлардың сұраныс көлемiне және олардың бағасына елеулi ықпал етедi.
Экономикалық теорияда жалақының екi мағынасы бар. Бiрiншiсiнде, жалақы
еңбек бағасы, оның дәрежесi мен динамикасы рыноктық факторлар – сұраныс
және ұсыныспен анықталады. Екiншi мәнi жалақы жұмыс күшi – тауардың құнының
ақшалай көрiнiсi, еңбектiң бағасы емес, өйткенi еңбек тауар бола алмайды,
жалақы өндiрiс жағдайымен де, сұраныс және ұсыныспен де анықталады, олардың
ауытқуы жалақының ұмыс күшi құнынан бiрде жоғары, бiрде төмен болатындығын
көрсетедi.
Жалпы жалақының экономикалық мәнi мен қызметтерi өте көп болып
табылады. Себебi, жалақы деңгейi арқылы сол елдiң халқының тұрмыс деңгейiн,
кәсiпоырндардың жағдайын, халықтың менталитетiн, тұтынушылардың талғамын,
жұмыссыздық және жұмысбастыхалық деңгейiн көруге болады. Сондай-ақ жалақы
ынталандыру, жұмыссыздықты азайту, экономикалық активтi халықты көбейту,
адамдардың мамандану дәрежесiнiң өсуi сияқты қызметтер атқарады.
Жалақы жөнiндегi саясат кәсiпорында басқарудың құрамды бөлiгi болып
табылады және оның қызметiнiң тиiмдiлiгi оған елеулi ықпал етедi. Себебi,
еңбек ақы жұмыс күшiн тиiмдi пайдаланудағы ынталандырудың маңыздысының
бiрi.
Жалақы бұл – жұмыскерге оның еңбегi үшiн сапасына , санына және
шығарған қажеттiөнiм көлемiне сәйкес берiлетiн төлем. Қалыпты жағдайда
еңбекақы қажеттi өнiмнiң құнына тең және оның ақшалай түрi болып табылады.
Жұмыс күшi құны қызметкердiң өмiрiне қажет және оның еңбек қабiлетiн
қалпына келтiруге жәрдемдесетiн заттардың жинақ құны. Бұларға жататындар:
• жұмыскердiң қажеттiлiгiн қанағаттандыратын мүлiк құны;
• оны мамандыққа оқытуға кеткен шығындар;
• оның отбасының өмiр сүруiне қажеттi заттардың құны.
Нақтылы жұмыс күшiнiң құны қажеттi өнiм көлемiн анықтайды. Оның
өзiндiк жұмыс күшiнiң құны әр елде әр түрлi және ол уақыт өтуiмен
байланысты өзгерiп отырады. Еңбек рыногында жұмыскерлердiң еңбекақысының
өсуi еңбек өнiмдiлiгiнiң өсуiне мүмкiндiк жасайды.
Елiмiздегi қоғамда қажеттi өнiмнiң барлығы жұмыскерге жеке еңбекақы
түрiнде берiлмейдi. Қажеттi өнiмнiң бiр бөлiгi әлеуметтенедi және әр түрлi
салық, есептеп беру арқылы мемлкетке қоғамдық тұтыну қорына кетедi.
Кәсiпорында жалақы саясатын әзiрлеуде және оны ұйымдастыруда
жалақының мына төмендегi қағидаларын еске алу керек:
1. Әдiлдiгi, яғни тек еңбекке тен жалақы;
2. Iстелмеген жұмыс есебiнiң қиындылығы және еңбек бiлiктiлiгiнiң
деңгейi;
3. Еңбек сапасына және еңбекке қатыстылығының адалдығы үшiн
ынталандыру;
4. Зиянды еңбек жағдайының және ауыр дене еңбегiнiң есебi;
5. Еңбек өнiмдiлiгiнiң өрлеу қарқыны орта жалақының өрлеу қарқынына
қарағанда озық жүруi;
6. Инфляцияның деңгейiне сай жалақыны индекстеу;
Мемлекеттiк және мемлекеттiк емес кәсiпорындарындағы жалақылардың
айырмашылықтарын келесiлерден көруге болады:
1) Мемлекеттiк иелiгiндегi кәсiпорындарда жалақы үкiмет актiлерiмен
реттеледi, ал жеке кәсiпорындарда кәсiпорын әкiмшiлiгi шешiмiмен
шешiледi, бiрақ ол жалақының минималды деңгейiнен кем болмауы керек.
2) Мемлекеттiк кәсiпорындарда жалақы тiркеледi, яғни тұрақты болады;
3) Мемлекеттiк кәсiпорындарда жұмыс орны мен жалақы кепiлдi, ал
мемлекеттiк емес кәсiпорындарда олар оның экономикалық жағдайына
қарай анықталады.
Экономикада жалақы – атаулы және нақты жалақы болып бөлiнедi.
Атаулы табыс жалақы – бұл қызметкердiң белгiлi кезеңдегi iстеген
еңбегi үшiн есептелген және берiлген жалақысы.
Нақты жалақы – бұл тауарлар мен қызмет көрсетуге ие болуға кететiн
атаулы табыс жалақысы; нақты жалақы – бұл атаулы табыс жалақының сатып алу
қабiлеттiлiгi. Елiмiздегi осы аталған атаулы және нақты жалақының 2004
жылғы деңгейiн және оның өткен 2003 жылмен салыстырғандағы индекстерiн
келесi 1-шi кестеден көре аламыз.

Жалданған қызметкерлердiң жалақысы екi бөлiктен тұрады:

• Тарифтiк, ол жұмыс берушi мен кәсiподақ арасындағы келiсiм нәтижесi
болып келедi;
• Мерзiмнен тыс, түнгi сағаттар, мейрам және демалыс күндерi жұмыс
iстегенi үшiн әр түрлi төлемдер.
Жалақының кесiмдi нысаны қызметтiң көлемдiк, сандық көрсеткiштерiн
жақсартуды ынталандырады. Ол өндiрiс учаскелерiнде қол еңбегiнiң немесе
машиналы-қол еңбегiнiң басымдылығы жағдайында қолданылады; дәл осы жағдайда
өндiрiлген өнiмнiң көлемiн және оның сапасын арттыру және еңбек мөлшерiн
белгiлеудiң негiздiлiгiн ескеру қажет.
Жұмыссыздық жеке адам және қоғам үшiн көптеген әлеуметтiк-экономикалық
мәселелердi өзiмен алып келедi. Жеке адам үшiн ол өндiрiстен кету деген
сөз, қызметкер еңбек табысы көзiнен айырылып, көтерiңкi психикалық жүк
көтередi. Ал қоғам үшiн ол жоғары салық шығынына ұшыратады, адам капиталы
жойылады, қоғамның әлеуметтiк жiктелуi күшейедi, жастарға байланысты
мәселелер асқынады және т.б. бос уақыт пайдасы жұмыссызбен келетiн
кемшiлiктердi басып кетуi шүбәлi болып келедi. Сонымен қатар бұл құбылыстың
кемшiлiктерiн бiржақты атай берген дұрыс емес. Нарықтық экономикаға
жұмыссыздықтың табиғи деңгейi тән, жұмыс күшiнiң белгiлi резервi әрқашан да
болып тұрады. Табиғи жұмыссыздықтың болуы нарықта экономиканың нормальдi
қызметiне қажеттiлiгi бар деуге болады.
Жұмыссыздық мәселелерi көптен берi зерттелуде, бiрақ жұмыссыз қатарына
кiмдi жатқызу керек, жұмыссыздық көрсеткiштерi, жұмыссыздық деңгейiне әсер
ететiн факторлар және т.б. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.