Жерді экономикалық бағалау

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 29 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 3

ТАРАУ І. Жер өндіріс факторы ретінде
1.1. Жер ресурсының экономикалық мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2. Жерден алынатын табыс – рента ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10

ТАРАУ ІІ. Жерді иемдену және иелену
2.1. Жерді жекешелендірудің қажеттігі мен маңызы ... ... ... ... ... 17
2.2. Жерге меншік
құқығы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...22
2.3. Жерді жекешедендіру
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24

ТАРАУ ІІІ.
Қазақстан Республикасындағы жерді жекешелендірудің
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 27

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
2

ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..34

КІРІСПЕ

Бірнеше жылдан бері қоғамдық пікірдің қозғау салып, сан қилы ойдың
арқауына айналып келе жатқан мәселе – бұл жерді жекешелендіру болып
табылады. Бұл мәселе елдің өмірінде жаңа саяси-экономикалық кезеңді ашып
бере алатын мәселе десем, ешқандай асырып айтқан емес. Бұл мәселенің басы
ашық: иесіз жер – жетім, шаруа адамы жерге ие болу керек. Талқылау
барысында бірде-бір адамның аузынан бұл мәселеге түбегейлі қарсылық
айтылған жоқ, олардың бәрі де мәселенің қойылысын негізінен қолдап
сөйлейді. Бұл мәселеде ең бастысы – қателік жіберіп алмау, жеті рет өлшеп
барып, бір-ақ кесу, істің барлық мән, жай-жапсарын ескеруге тырысу керек.
Бірақ біз қалай да бұл маңызды қадамды жасауға тиіспіз.
Бұл өткен он төрт жылдың ішінде біз жасаған реформалардың ішіндегі ең
маңыздыларының бірі болғалы тұр. Жер реформасы бүгінгі буынның ғана емес,
болашақ ұрпақтардың мүдделерін қамтиды.
Жерді жеке меншікке беру әр елде өз деңгейіне көтеріліп отыр. Егер де
дамыған батыс елдерін алатын болсақ, онда құқықтық доктриналарды
мемлекеттің жерге жеке меншік саласына қоғамдық мүдделерді қорғау
мақсатында белсенді араласуының обьективтік сипатына байланысты жер
құқығының азаматтық заңдардың шеңберінен шығып, дербес құқық саласы ретінде
қалыптасуы жөніндегі идеялар басым.
Ал дамыған капиталистік елдерде жерге жеке меншіктен гөрі жалға
берілген жерлердің ара салмағы жоғары. Мысалы, Францияда жердің 53,3%,
Бельгияда 67,8%, АҚШ-та 66 % жалға беріледі екен. Ал Қытайда аталған жердің
96% жалданады.
Біздің елде де жалға беру бар. Осы жалға алу арқылы көздеген мақсатқа
жетуге болады.
Мұның өзі ауыл-селодағы өндірістік күштердің дамуына қолбайлау болып
келе жатқан көптеген кедергілерді жолдан алып тастайды. Ауылда тұратын
іскер адамдардың тұтас буынын қалыптастыруға мүмкіндік береді. Оларға өз
еңбегінің жемісін өз қалауынша көруге өз отбасыларының әл-ауқатын арттыруға
мүмкіндік береді. Міне, дәл осы жолда, осы бағытта біз ауыл шаруашылығын
жандандырудың қаржылық мүмкіндіктерін кеңейте аламыз, салаға инвестицияны
әкелуге жол ашамыз.
Осы жоғарыдағы аталғандардың қаншалықты дұрыс екендігін түсіну үшін
курстық жұмыстың міндеттері ретінде мына мәселелерді қоямын:
– Жекешелендірудің қажеті мен маңызын айқындау;
– Жалпы жеке меншік енгізу деп отырмыз, оны қалай енгізуіміз керек, яғни
қандай адамдарға жерді иелікке береміз, осыны талдау;
– Меншік иесінің жерден алатын табысын қарастыру;
– Еліміздегі жерді жекешелендірудің мәселелерін талдау;

Тарау І. Жер өндіріс факторы ретінде.

1. Жер ресурсының экономикалық мәні.
Ауыл шаруашылығының ресурстар жөнінде негізгі орынды жер ресурстары
алады. Жер ауыл шаруашылығындағы теңдесі жоқ, басты өндіріс құралы.
Жер аграрлық экономиканы шектеуші фактор болып табылады. Адам
еңбегімен өндірілген және өндірістік тұтынуда пайдаланатын игіліктер
капиталға жатады, ал адам еңбегінің жемісі болмаған өндірістік игіліктер
жерге жатады.
Өндіріс құралы ретінде жердің өзіндік ерекшелігі бар, олар мыналар:
Біріншіден, жерден басқа өндірістің барлық құралдары – бұған дейінгі
еңбек нәтижесі, ал жер табиғат байлығы, тек жердің жоғары қабатының
топырақтың құнарлылығы ғана аздап еңбек нәтижесіне ұштасады.
Дұрыс пайдаланылған жер тоөбайды, нашарламайды, керісінше, өз
қасиетін жақсартады.
Ал өндірістің өзге құралдары еңбек үрдісінде қолданылып, тозады,күні
өтіп, тозып кеткен соң ескіреді.
Екіншіден, жер таптырмайтын дүние, оны өндірістің басқа құралдарымен
ауыстыруға келмейді, онсыз ауыл шаруашылығында, әсіресе егіншілікте
өндірістік үрдіс жүзеге асырыла алмайды.
Үшіншіден, жерді өндіріс құралы ретінде пайдалану орын
тұрақтылығымен және жердің кеңістікке шектелгенімен байланысты
болады,сондықтан ауыл шаруашылық өндірісі бұл үшін лайықты жер қайда бар
болса, сол жерде жүзеге асырылады, ал еңбектің өзге жақтарын өндіріс орнына
алып баруға болады.
Төртіншіден, жер учаскелері құнарлылығы, бедері, орналасқан орны
бойынша бір-бірінен ерекшеленеді, мұны ауыл шаруашылық өндірісін жоспарлау
мен орналастыру кезінде, сондай – ақ жер бағасын, жер салығын және аренда
ақысын анықтаған кезде ескеру қажет.
Жердің механикалық және химиялық қасиеттерімен анықталатын құнарлығы
болуы керек. Механикалық қасиеттері бойынша жер жұмсақ, бірақ суды өте
еркін өткізе бермейтін болуы шарт, сондай-ақ тығыз, батпақты болмауы да
маңызды, өйткені ондай жер өсімдік өсіруге жарамсыздау болады. Жердің
құнарында өсімдіктер өз бойына жеңіл сіңіретін органикалық емес элементтер
керекті мөлшерде болуы керек. Адам механикалық өңдеуді, пайдаланып,
органикалық және химиялық тыңайтқыштарды енгізе отырып, белгілі бір көлемде
жер қыртысының сапасын өзгерте алады. Сонымен жердің қасиетін екіге бөлуге
болады: табиғи және табиғи емес немесе жасанды. Алайда учаскенің орналасуы,
табиғи климат жағдайын қамтитын қасиеті – ең бастысы, өйткені оны жер
меншігі мен рента теориясына ерекше сипат береді.
Жер қоры сипат бойынша жеті категорияға бөлінеді:
1. Ауыл шаруашылық өнімін өндіруге арналған, ауыл шаруашылық
мақсаттарындағы жерлер.
2. Тұрғын үй мекендер шекарасы шеңберінде тұрғын мекендерге
қатысты жерлер.
3. Өнеркәсіп, көлік байланысы, қорғаныс жерлері мен ауыл
шаруашылығына арналған жерлер.
4. Табиғатты қорғау, сауықтыру, тыңайту жөніндегі тарихи –
мәдени мақсаттағы жерлер.
5. Орман қорының жерлері.
6. Су қорының жерлері.
7. Мемлекеттік қор жерлері.

Қазір адамдар өздеріне керек қоректік заттардың 88%-ін егістік
жерлерден, 10%-ін ормандар мен жайылымдардан, 21%-ін теңіз бен мұхит
суларынан алады. Сондықтан да жер қорын қорғау және тиімді пайдалану ең
негізгі мәселе болып табылады.
Қазақстан жер көлемі бойынша тоғызыншы мемлекет. Оның жалпы көлемі
271,3 млн. га, оның ішінде ауыл шаруашылық жерлері 222,3 млн. га.
Қазақстанның жер көлемі көп болғанымен, шаруашылыққа қолайлы жерлері
көп емес. Егістікке жарамды жерлері 34,9 млн. га, барлық жердің 12,8%-і
ғана. Жер қорының едәуір бөлігінің сапасы төмен: 77 млн. га эрозияға
ұшыраған, 75 млн. га сортаң жер, егістіктің басым бөлігі ылғалмен
жеткілікті қамтамасыз етілмеген, 58%-тен астамы қауіпті аймақта
орналасқан; жайылымның 69%-і шөл және шөлейтті аймақта, оның 60% –інің
жемдік қоры нашарлаған, 22%-ін тікен және басқа мал жайылымына жарамсыз
өсімдіктер басқан, 15%-і эрозияға ұшыраған.
Қазақ елінің бар байлығы жерінде дейміз. Халық жерсіз, жер халықсыз
болмайды. Жалпы жер әрбір қоғамда экономиканы дамытудың негізі болып
саналады. Соның негізінде барлық материалдық байлық құралады. Себебі,
әртүрлі шикізат ресурстары, су, орман байлықтары, адамзат баласына азық
болатын ауыл шаруашылық өнімдері жер негізінде алынады. Жер бетіндегі
барлық өндірістік емес обьектілер шоғырланған. Әрбір елдің экономикасының
даму бағыты мен қарқыны жердің тиімді пайдалануына және кімнің меншігіне
болуымен тікелей байланысты. Сондықтан жерді тиімді пайдалану және бағалау
мәселелерін қолға алу керек. Жер учаскелері табиғи құнарлығына, орналасқан
орнына қарай өзінің тиімділігі, үнемі пайдалану деңгейі бойынша
ажыратылады. Мұндай айырмашылықтарды баға құрылуымен реттеу, салық салу
және мемлекеттік басқару кезінде ескеру қажет.
Бұл міндеттерді шешуге жер кадастрын әзірлеу мен қолдану септігін
тигізді, ол мынандай бөлімдерден тұрады:
- Жер пайдаланушыларды мемлекеттік тіркеу;
- Жерді сандық және сапалық есепке алу;
- Топырақтың сапасын айыру;
- Жерді экономикалық бағалау.
Жер пайдаланушыларды мемлекеттік тіркеу мен жерді есепке алу жеке
және заңды тұлғалардың жер иемденуге немесе пайдалануға құқығы бар акты
негізінде жүзеге асырылады.
Топырақтың сапасын айыру жер қабатын жіктеу, арготехникалық және
егіншілік қарқындарының салыстырмалы түріндегі сипаттамасы болып табылады.
Сапа айыру дақылдарды өсіруге ең қолайлы жерлерді айқындауға, әр түрлі
топырақтар оларды біркелкі өңдеу жағдайларында бере алатын өнімділік –
дақылдардың қалыпты шығындылығын анықтауға мүмкіндік береді, яғни жерге
агрономикалық баға беріледі.
Жерді экономикалық бағалау жерді өндіріс құралы ретіндегі
экономикалық шаруашылық құндылығын жинақтап, қорытып сипаттайды. Мұндай
бағалаудың халықшаруашылығындағы маңызы зор, ол ауыл шаруашылық емес, өзге
мақсаттарға арналған жерлерді бөліп беру шешімін негіздеу үшін, ауыл
шаруашылық дақылдарын орналастыру, ауыл шаруашылық өндірісінің тиімділігін
анықтау, кәсіпорындардың негізі және қаржылардың тиімді пайдалануды бағалау
кезінде және басқа кездерде керек.
Сөйтіп, жерді экономикалық бағалау ауыл шаруашылық емес, өзге
мүдделерге арнап жер бөліп беру кезіндегі ауыл шаруашылық шығындарын
анықтау мен бұл жерлерді ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру үшін пайдаланудың
экономикалық тиімділігін анықтауға мүмкіндік береді.
Мемлекеттің жер қатынастарына субьект ретінде тиімді пайдалану мен
қорғауды қамтамасыз етудің қажеттілігімен байланысты. Сондықтан жер
қатынастарындағы жердің мүліктік астарынан оның табиғи обьект ретінде
түптік қасиеттерінің басымдылығы жер заңдарының негізін құру керек.
Азаматтық құқықтың жерге заттық құқықтардың түрлері мен нысандарынан
қарастырылғанына қарамастан, жердің халықтың өмірі мен қызметінің негізі
ретіндегі ерекшелігінің бар екенін ұмытпаған жөн. Жер құқығында жерді
қорғау ережелері жер қатынастарын қамтиді. Жер заңдарының жерді Қазақстан
халқының өмір сүретін ортасы ретінде сақтау, экологиялық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету, мақсатты пайдалану қағидалары заттық құқықтардың да
мазмұнын анықтайды. Жер қатынастарын сыңаржақ азаматтық-құқықтық тұрғыдан
реттеу іс негізінде жер реформасының басты мақсаты – қарапайым
еңбекшілердің жерге ұқыптылық – қожалық сезімін қалыптастырудан ауытқуына
әкеліп соқты.
Жер табиғи обьект ретінде, өмір сүретін орта ретінде экологиялық
функцияларды атқарады. Жердің функцияларының дербестігін олардың бір-
бірімен қарым-қатынасының жоқтығы деп түсінуге болмайды. Сондықтан, жер
қатынастарын – жердің функциялық байланыстарын, ерекшеліктерін ескере
отырып реттеуі керек. Жер қандай функцияны атқарса да, табиғи обьект болып
табылады. Жердің табиғи қасиеттері – оны пайдалану құқығына экологиялық
сипат мазмұн береді.
Жердің ауыл шаруашылық өндірісінің мәңгілік құралы болуы да оның
табиғи болмысынан туындайды.

1.2. Рента жерден алынатын табыс ретінде.
Рента алушылардан, кәсіпкерлік қызметті талап етпейтін капиталдан,
мүліктен немесе жерден ұдайы алынып отыратын табыс, көптеген елдерде –
меншік иесінің мемслекеттік заем облигациялары бойынша алынатын табыс.
Жер рентасы жер меншігінің шығуымен байланысты пайда болады. Жер
рентасының жердің бағасы, немесе жердің құны сияқты болып көріну жағдайы,
сөйтіп кез келген басқа тауар тәрізді жердің сатылатын және сатылып
алынатыны кейбір апологеттердің жер меншігін ақтауына дәлел болып отыр,
өйткені сатып алушы, кез келген басқа тауар сияқты, жер үшін балама төледі,
сөйтіп жер меншігінің дені осылайша қолдан қолға өтеді. Бірақ бұлай
болғанда мұндай пікір құлақты да ақтауға дәлел бола алатын еді, өйткені құл
үшін қолма-қол ақша төлеген құл иеленушінің құл еңбегін түсірген кірісі сол
құлды сатып алуға жұмсаған капиталынан алынатын процент қана болып
табылады. Тегінде жер рентасының болуын оның сауда-саттыққа түсуінен
шығарып ақтау оны өз болмысынан шығарып ақтау деген сөз.
Жерге жұмсалған капиталдан алынатын проценттің жер рентасының сондай
бөгде құрамдас бөлігін экономикалық дамуының барысында белгілі бір ел
рентасының жиынтық сомасына үнемі өсе түсетін үстіне қоса беретін құрамдас
бөлігін құрай алатынын көрдік. Бірақ бұл процентті былай қалдыра тұрғанның
өзінде аренда ақшаларында ішінара, ал белгілі жағдайларда бүтіндей демек,
нағыз жер рентасы бүтіндей болмаған, сол себепті жер шын мәнінде тегін
болмаған жағдайда, орта пайдадан немесе қалыпты жалақыдан, немесе бұлардың
екеуінен де шегерілген сома жасырынып тұруы мүмкін. Осы бөлігі – пайданың
немесе жалақының осы бөлігі – бұл арада жер рентасы түрінде көрінеді,
немесе жалдама жұмысшының қалтасына түспейді, қайта аренда ақшалары түрінде
жер меншіктісіне төленеді. Пайдадан түскен бөлігі де, жалақыдан түскен
бөлігі де осы сөздің экономикалық мағынасы тұрғысынан алғанда жер рентасы
болмайды, бірақ іс жүзінде ол жер иесінің табысы болады, нақ шын мәніндегі
жер рентасы сияқты, нақ жер рентасының жердің бағасына иеленуші ықпал
жасайтын сияқты жер меншік иесі монополиясының экономикалық жағынан жүзеге
асырылуы болып табылады.
Сонымен қатар жер рентасы формасында ол әлі тікелей қосымша өнім
болып табылады. Қоғамдық өндіріс әдісіне сай келетін және пайдадан, яғни
тауар құнының өзі қосымша құннан тұратын бөлігінен артық болып табылатын
рента – қосымша құнның осы ерекше және сипатты құрамдас бөлігі болып
табылады. Жер меншігін нақ экономикалық тұрғыдан нақты етуде, жер
рентасының дамуына мына жағдай өзіндік ерекшелігімен ккөрінеді: жер
рентасының мөлшерін және оны алушы белгілемейді, қайта оны алушыға тәуелсіз
одан тысқары болатын қоғамдық еңбектердің дамуы белгілейді. Сондықтан тауар
өндірісінің және дәлірек айтқанда, өзінің бүкіл көлемінде тауар өндарістің
барлық салалары мен олардың барлық өсімдеріне жалпы ортақ нәрсені рентаның
өзіне тән өзгешелігі екен деп қалуға болады.
Қоғамдық дамуының нәтижесінде жер рентасының өзіне тән өзгешелігі
деп қалуға болады.
Қоғамдық дамудың нәтижесінде жер рентасының мөлшері қоғамдық жиынтық
еңбектің нәтижесінде дамиды. Осы кезде рента сонымен бірге жердің құны да,
жер өніміне керекті рынокпен қоса, демек, егіншілікке жатпайтын халықтың
өсуімен, оның бір жағынан тағам өнімдеріне, екінші жағынан шикізаттарға
деген қажеттігі және сұранысы бірге дамып отырады.
Сонымен бір жер рентасының өзіндік ерекшелігі егіншілік өнімдерінің
құн сияқты құнға ұсынып дамитындығында, яғни олардың тауар ретінде басқа
тауарларға қарсы тұтынушыларды және егіншілікке жатпайтын өнімдердің
тауарлар ретінде оларға қарсы тұратындығында, немесе олардың қоғамдық
еңбектің ерекше бейнеленуі ретінде дмитындығында емес өзіндік ерекшелігі
мынада: егіншілік өнімдерінің құнға ұласып дамитын жағдайлармен бірге және
олардың құнын жүзеге асыру жағдайларымен бірге жер меншігінің өз басының
қатысуынсыз-ақ жасалатын күші де дами береді, қосымша құнның барған сайын
өскелең үлесі – жер рентасына айналады.
Ауыл шаруашылығы өнімдеріне сұраным нашар жерлерді өңдеуге
қажеттілігін туғызады. Мұндай жерлерді де ауыл шаруашылық кәсіпкерлері
жерді меншіктенуден арендаға алады, жерге жеке меншік монополиясын
пайдаланып, жерді иеленушілер ауыл шарушылық кәсіпкерлерінен жерді
пайдаланғаны үшін ақы алады. Бірақ осы жерлерді жалға алатын фермерлер
нашар жерлерден өндірілген ауыл шаруашылық өнімдерінің бағасы ортақ
пайдадан артық болып, өзіне зиян келтірмеген жағдайда ғана аренда ақысын
төлей алады. Ауыл шаруашылығындағы кәсіпкерлер жұмсаған капиталдан түскен
орта пайданы алады, ол жерді меншіктенушілер орта пайдадан артығын рента
реформасында иемденеді. Мұндай рента абсолютті рента деп аталады.
Шынында келгенде рента дегеніміз жай әншейін монополиялық баға
болғандықтан бұл арада абсолютті рента өнім құнының өнімнің өндірістік
бағасынан артып қаншама болса да, қалыпты жағдайларда өте-мөте шамалы
болатыны сияқты монополиялық баға да шамалы болады. Сонымен, абсолютті
рентаның мәні мынада: өндірістің түрлі салаларындағы бірдей көлемдегі
капиталдар қосымша құнның тең нормасы жағдайында, немесе еңбектің бірдей
дәрежеде қаналуы жағдайында орта құрылымының әр түрлілігіне байланысты әр
түрлі көлемдегі қосымша құн өндіреді. Өндірісте қосымша құнның осы әр түрлі
аумағы орта пайдаға теңестіріп, қоғамдық капиталдың тиісті бөліктері
ретінде жекелеген капиталдың арасында бірдей етіліп бөлінеді. Жер меншігі
өндіріс үшін – егіншілік болып немесе шикізат өндіру болсын, жер керек
болғандықтан, жерге жұмсаған капиталдарды осылайша теңгермелеуге бөгет
болады және қосымша құнның басқа жағдайда жалпы пайда нормасына теңгермелеу
процесіне қатынасуы мүмкін білгілі бір бөлігін ұстап қалады.
Мұндай жағдайда рента құнның, дәлірек айтқанда, таурлардың қосымша
құнының бір бөлігі болып табылады, бірақ бұл бөлек құны өздері
жұмысшылардан сатып алған капиталистер тобының қолына тиімсіз, қайта оны
капиталистерден тартып алатын жер иелеріне тиеді.
Өнеркәсіп сияқты ауыл шаруашылығындағы үстеме пайданың табиғаты да
тауарлардың қоғамдық және өндіріс бағаларының айырмашылығын белгілейді. Бұл
ауыл шаруашылығында тұрақты сипатқа ие болады. Себебі – жерге деген
шаруашылық обьектісі ретіндегі монополия. Оның мазмұны мен мәні мынада.
Нарықтық экономикада, жерге шаруашылық обьектісі ретінде монополия
пайда болады. Оның обьективті жағдайлары бар. Олар жердің шектеулігі,
әсіресе, табиғи құнарлығы жағынан және өнімдерді сататын жерлерге жақын
орналасқан жер учаскелерінің шектеулігі, мұндай жерлердің раенда шартына
сәйкес белгілі бір – арендаторлардың қарамағында болуы оңай болса, құнарлы
және өнімді сататын орындарға жақын жерге орналасқан учаскелерді жалға
алған капиталистердің жалға алу шартының мерзімі аяқталғанша осы жерлерге
деген шаруашылық обьектісі ретіндегі монополиялық қожалығы жүреді. Демек,
жерді жалға алу жөніндегі шарттың мерзімі аяқталғанша бұл жерлерге басқа
ешкім де өз капиталын жұмсай алмайды.
Құнарлығы орта және жақсы жерлерде өндірілген ауыл шаруашылық
өнімдері оларға деген қоғамдық сұранысты өтей алмайды. Осыдан нашар
жерлерді де пайдалануға мәжбүр болады. Құнарсыз жер учаскелерін жалға алушы
егер өндіріс шығындарын өтеп барлық пайдаланушылар сияқты орташа пайда
алатын болса ғана оң деп пайдаланады. Қоғамдық өндіріс бағасы, осындай
жерлерден алынған өнімдердің бағасымен өлшенеді. Осындай жағдайларда ғана
олар орташа пайда алады. Ал құнарлығы орта және жақсы жерлерде өндіретін
ауыл шаруашылық өнімдерінің өндіріс шығындары қоғамдық өндіріс шығындарынан
төмен. Осындай учаскелердегі пайдаланушылар үстеме пайда табады. Үстеме
пайда нашар жердегі қоғамдық өндіріс бағасы менорта және жақсы жерлердегі
жеке өндіріс бағасының айырмашылығына тең. Сөйтіп, дифференциалдық рентаның
материалдық негізі - үстеме пайда.
Тағы да айтып өтетін жайт, дифференциалдық жер табысы егін
шаруашылығында еңбек ететін жұмыскерлердің ерекше іс-әрекетінің нәтижесінде
рентаға айналмайды. Ол рентаға жердің сиректігімен, оның ұдайы өндіре
алмайтындығымен, сапасының бірдей болмауымен байланысты, ерекше өндірістік
жағдайлардың болуының нәтижесінде айналады. Ал табиғаттың күші қосымша көзі
емес, тек оның табиғи базасы болып табылады.
Дифференциалдық рента екіге бөлінеді: бірінші (І) дифференциалдық
рента және екінші (ІІ) дифференциалдық рента.
Жалпы дифференциалдық рентаның пайда болу себебі – жерге шаруашылық
обьектісі ретіндегі монополия. Қайнар бұлақ – ауыл шаруашылығындағы
жалдамалы жұмысшылардың ақы төленбеген қосымша еңбегі.
Ал енді бірінші дифференциалдық рентаға келетін болсақ, бұл рентаның
болуы жердің сапасының әр түрлі болатынымен байланысты. Осы рента
құнарлылығы жоғары жерден алынатын, құнарлыққа байланысты рента болып және
стратегиялық жағынан материалдарға, еңбекке, тұтынушыларға қолайлы
орналасқан жер учаскелерінен алынатын рента болып бөлінеді.
Жалпы бұл рента шаруашылықты экстенсивті жүргізгенде, пайда болады.
Ал екінші дифференциалды рента - егіншілікті интенсивті жүргізу
әдісін және капиталдық үстеме салымы яғни, жердің құнарлылығын арттыруды,
прогрессивті биотехнология қолдануда, жоғары потенциалы бар тұқымдарды т.б.
тілейді. Нәтижесінде өнімділік жоғарылайды, шығындар тез өтеледі. Кәсіпкер
үстеме пайда түсіреді және де бұл рента егін шаруашшылығының стимулын
күшейтеді. Бұл айырмашылық келісім шарттың мерзімі, өйткені арендаторға
түседі. Осы жағдайда нарық экономикасын аграрлық секторға енгізудің өте зор
кедергісі болып табылады.
Екінші дифференциалдық рента, бірінші дифференциалдық рентаның
басқаша көрінісі ғана болып табылады, ал шындап келгенде оған сай келеді.
Түрлі жерлердің құнарлылығындағы айырмашылық бірінші дифференциалдық
рента жағдайында ықпал жасағанда осы айырмашылықтың арқасында жерге
жұмсаған капиталдар әр түрлі нәтижелер беретіндігінен, бірдей мөлшердегі
капиталдан әр түрлі мөлшердегі өнімдер алынатындығынан немесе капиталдың
мөлшеріне пропорциялы болмайтын өнім мөлшері алынатындығынан ғана ықпал
жасайды. Бұл тең егістік жердің сол бір учаскесіне бірінен кейін бірі
жұмсалатын түрлі капиталдар үшін балама немесе саналы жөнінен әр түрлі
жердің бірнеше жер учаскелеріне жұмсалатын капиталдар үшін бола ма, мұның
өзі жердің құнарлылығы немесе өнімділігі айырмашылықтан, сол себепті
капиталдың көбірек өнімділікпен жұмсалған бөліктерінен дифференциалдық
рентаның құрылуынан да ештене өзгерте алмайды. Капиталды бірдей жұмсалған
жағдайда бұрынғысынша жердің құнарлылығы басқаша болады, бірақ тек осы
жағдайларда ғана сол бір жер капиталдың мөлшері жөнінен әр түрлі бөліктерін
бірінен соң бірін жұмсаған кезде, бірінші дифференциалды рента жағдайында
қоғамдық капитал бөліктерінің бірдей мөлшерін жұмсаған кезде жердің түрлі
категориялары беретіндей нәтижелер береді.
Жалпы айтқанда ауыл шаруашылықтарындағы жалдамалы жұмысшыларды жалға
алушы мен жер иелері қанайды. Бірінші дифференциалдық жер рентасын барлық
жағдайда жер иелері иемденеді. Егер жерді жерге жалға алу жөніндегі келісім
шартының мерзімі анықталмаса, екінші дифференциалдық жер рентасын жалға
алушы, ал егер осы шарттың мерзімі бітсе, екінші дифференциалдық жер
рентасын жер иесі пайдаланады. Сондықтан жерді жалға беру туралы шарттың
мерзімі жөніндегі жер иелері мен жер алушы арасында келіскен үздіксіз
тайталас пен күрес болып тұрады.
Сонымен қатар бірінші дифференциалдық рента екінші дифференциалдық
рента үшін базис болып табылатындығын көреміз, сонымен бірге олар бір
бірімен үшіншек болады. Осының арқасында бірде капитал сол бір жер
участігіне бірінен кейін бірін жұмсайды, бірде капитал жаңа қосымша жерге
біріне-бірі қатар жұмсалады.

Тарау ІІ. Жерді пайдалану және иемдену.

2.1. Жерді жекешелендірудің қажеттілігі мен маңызы. Соңғы оң
жыл ішінде республикадағы саяси және экономикалық құрылыстың өзгеруімен
бірге жер қатынастарында да елеулі өзгерістер болды. Жер реформасын жүзеге
асырудың нәтижесінде жерге меншіктің әр түрлі болуына, жерде шаруашылық
жүргізудің көп нысандылығына негізделген жаңа жер құрылысы дүниеге келді.
Қазақстанда жерге мемлекеттік және жеке меншік танылып, тең дәрежеде
қорғалады. Жер учаскесі мен жер пайдалану құқығы жылжымайтын зат обьектісі
болып табылады, ол тек жеке тұлғаның және заңды тұлғаның мүлкінің құрамына
енеді.
Осының бәрі жер қатынастарының сипатына және оларды Қазақстанның
әкімшілік – аумақтық құрылымының бүкіл дүние жүйесі бойынша реттеуге өз
әсерін тигізеді.
Жерге байланысты өзгерістерді және жер реформасын жүзеге асыру
барысында республика аумағында барлық селолық елді мекендердің шекарасы
белгіленіп, анықталды. Жерді қайтадан бөлу нәтижелерінде олардың шекарасына
бұрынғы ауыл шаруашылық кәсіпорындары жерлерінің құрамынан 16 миллион
гектердан астам жер қосымша енгізілді.
Бүкілхалықтық референдум нәтижесінде 1996 жылы 30 тамызда
қабылданған ел Конституциясында жерге жеке меншік танылды. Жерді жеке
меншікке берудің негіздері, шегі және шарттары Қазақстан Республикасы
Президентінің 1995 жылы22 желтоқсандағы заңдық күші бар Жер туралы
жарлығымен белгіленеді.
Жаңа жер қатынастарының қалыптасып, дамуы жағдайында оларды реттеу
мәселесіндегі мемлекеттік басқарудың селолық органдарының ролі айтарлықтай
өсті. Олардың өкілеттігіне жоғарыда аталған жарлықпен өздерінің
қарамағындағы аумақта мемлекеттік меншіктен жеке меншікке жер учаскесін
беру, басқа да бірқатар мәселелер енгізді.
Жер туралы заңда мемлекеттік заңды тұлғалардың жер пайдаланушылық
құқықтық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.