Жұмысқа орналасқандар қатарынан жұмыссыздарға және керісінше ауысуы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

1 Жұмыссыздықтың мәні мен түрлері, себептері мен салдары.

1.1 Жұмыссыздықтың мәні мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5

1.2 Жұмыссыздықтың себептері мен
салдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11

2 Қазақстан Республикасындағы тұрғындарды жұмыспен қамтуда шетелдік
тәжірибелерді қолдану жолдары және ҚР жұмыспен қамту мәселесін шешу жолдары

2.1 ҚР-дағы тұрғындарды жұмыспен қамтуда шетелдік тәжірибелерді
қолдану
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 9

2.2 ҚР жұмыспен қамту мәселесін шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ...27

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32

Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
34

Кіріспе

Жұмыссыздық – жұмысқа белсенді адамдардың қоғамда тауар өндіру жұмыс
орындарында және қызмет көрсету салаларында жұмыспен қамтылмауын көрсететін
әлеуметтік – экономикалық құбылыс. Жұмыссыздар мен еңбекпен қамтылған
адамдар елдің жұмыс күшін құрайды. Экономикалық өмірде жұмыссыздық жұмыс
күшінің ұсынысының жұмыс күшіне сұранысынан асып түсуі жұмыссыздықты
көрсетеді.
Адам қоғамының түрлі даму кезеңдерінде жұмыс күшінің қолдануының
тиімділігі әр қалай болды. Алғашқы адамдар қоғамында топтағы бүкіл еңбекке
жарамды адамдардың түгелдей дерлік еңбекпен айналысып және бір уақытта
территорияларды қоныстануларымен белгіленді. Осыдан түрлі тайпалар арасында
территориялары үшін соғыстар болып отырған. Құлиеленуші қоғамда құлдар
толық еңбекпен қамтылып, ал олардың иелері мен тәуелсіз азаматтар басқа
территорияларға отарлау мен құлдар – армиясын толтыруымен айналысқан.
Феодалдық қоғамда және азиялық өндірісте шаруалардың толық немесе шамалы
аграрлық қоныстануымен және басқа өндіріс салаларында еңбекпен қамтылуымен
белгіленді. Қазіргі таза капиталистік қоғам жағдайында және оның
индустриалды даму кезеңінде, нарықтық қатынастың басымдылық кезеңінде жаңа
әлеуметік – экономикаық құбылыс – жұмыссыздар армиясы қалыптасты.
Еңбекпен қамтылудың жоғары көрсеткіште болуы мемлекеттің негізгі
макроэкономикалық саясатының мақсаты болып келеді. Қосымша жұмыс орындарын
ашатын экономикалық жүйе өз алдында қоғамдық тауар санын үлкейту және одан
қоғамның материалдық сұранысын қанағаттандыруды мақсат етеді.Жұмыс күшінің
ресурстарын толық пайдаланбаған жағдайда экономикалық жүйе өзінің
өндірістік мүмкіндіктерін толық орындамайды. Жұмыссыздық адамдарға түрлі
жағымсыз жақтарға әкеп соғады. Жоғарыда айтылғандардың түйіндесе қоғамның
еңбекпен қамтылуы және жұмыссыздық көрсеткіштері негізгі макроэкономикалық
деңгейді көрсетеді. Ал макроэкономикалық деңгей нарықтық қарым – қатынастың
дамуы мен оның жұмыс істеуінің негізг тенденциялары және тиімділіктері
мемлекеттің жалпы экономикалық жағдайды айқындайды.
Жұмыссыздықтың ең басты бағасы - өндірілмеген өнім. Экономикалық
жүйе халыққа жеткілікті дәрежеде жұмыс орындарының санын жеткізе алмаса,
еңбекке жарамды және жұмыс істегісі келетін адамдарды, потенциалды өнім
өндірісін және қызмет көрсету саласын қайтарымсыз жоғалтылады.
Курстық жұмыстың мақсаты – осы нарықтық экономика жағдайында
жұмыссыздыққа байланысты мәселелерді толығымен ашып, жеткізу болып
табылады.
Ал бұл курстық жұмыстың міндеті - осы кустық жұмыста жазылғандай
жұмыссыздықтың деңгейіне байланысты қазіргі таңдағы бар мәселеге ықпал
ететін факторларды ашып, айқындау.
Курстық жұмыс мынандай құрылымнан тұрады:
Бірінші бөлімде, жалпы жұмыссыздықтың мәні мен түрлері, себептері мен
салдары қарастырылған.
Екінші бөлімде, Қазақстан Республикасындағы тұрғындарды жұмыспен
қамтуда шетелдік тәжірибелерді қолдану жолдары және ҚР жұмыспен қамту
мәселесін шешу жолдары

1 Жұмыссыздықтың мәні мен түрлері, себептері мен салдары.

1.1 Жұмыссыздықтың мәні мен түрлері

Экономика ресурстардың қаншалықты жақсы қолданылатынына байланысты
сипатталады. Негізгі экономикалық ресурс жұмысбастылықты қолдайтын жұмыс
күші болады — бұл экономикалық саясаттың маңызды мақсаты.
Жұмыссыздық деңгейі — бұл жұмыс істеуді қалайтындардың жалпы санының
ішінде жұмысы жоқ азаматтардың статистикалық көрсеткіші (пайыз түрінде).
Статистика агенттігі ай сайын жұмыссыздық деңгейі мен экономикалық
саясаттағы еңбек нарығының жағдайын бағалайды.
Статистикалық деректер үй шаруашылығьша зерттеу жүргізу негізінде
жиналады. Анкета сұрақтарына байланысты, әрбір адам 3 түрлі санаттың
біреуіне жатады. Жұмыс істейтін, жұмыссыз және жұмыс күшіне кірмешіндер.
Жұмыс істейтін адам деп — үй шаруасымен немесе оқумен шұғылданбайтын, апта
бойы жұмыс істейтін адамдарды осы топқа кіргіземіз. Егерде азамат жаңа
жұмысқа шығуды күтіп жұмыс істемесе, яғни уақытша босатылса немесе жұмыс
іздеп жүрсе, оңда ол — жұмыссыз деп саналады. Алғашқы екі санада жатаайтын
азаматтар (мәселен, студенттер және үй шаруасындағы әйелдер), жұмыс күші
құрамына кірмейді: олар жұмыс істемейді, іздемейді және жаңа жұмысқа көшу
кезеңін күтпейді.
Жұмыс күші — жұмыссыздар мен жұмыс істейтіндердің жиынтығы, ал
жұмыссыздық деңгейі — бұл жұмыс күшінің жалпы санындағы жұмыссыздардың
пайыз түріндегі анықталуы. Демек,
Жұмыс күші = жұмыс істейтіндер саны + жұмыссыздар саны.

Жұмыссыздық деңгейі = Жұмыссыздар саны х 100 Жұмыс күшінің жалпы
саны

Статистика агенттігі есептейтін тағы бір статистикалық көрсеткіш, бұл
пайыз түріндегі, жасы үлкен тұрғындар санының жалпы жұмыс күшіндегі үлесі:

Жасы үлкен түрғыңдар санының үлесі = Жұмыс күшінің жалпы саны х 100
Жасы үлкен тұрғындар саны

Бұл статистикалық көрсеткіш барлық тұрғындар үшін есептеледі, сонымен
қатар жеке топтар үшін де қолданылады, ерлер мен әйелдер үшін, кәрі және
жас адамдар үшін де есептеледі.
Мысалы: 1суретте 1989 жылғы 3 санатқа белінген тұрғын халық саны
көрсетілген. Бұл жылы көрсеткіштер мынандай болды:
- Жұмыс күшінің жалпы саны — 119,0+6,5=125,5 млн.
- Жұмыссыздық деңгейі - (6,5125,5) х 100 = 5,2%.
- Жасы үлкен тұрғын халықтың жалпы санының жұмыс күші үлесі =
(125,5188,1) х 100 = 66,7%. Сол себепті жасы үлкен тұрғындардың 2з бөлігі
жұмыс күші құрамына кіреді, ал жұмыс күшінің 5%-ға жуығы жұмыссыздықты
құрайды.
Тұрғын халық — 188,1 млн. (16 жас және одан жоғары).

1сурет. Халықтың 3 тобы.

Статистика агенттігі халықты зерттеу жұмыстарын жүргізгенде, әрбір
адамды бір топқа бөліп зерттейді: жұмыс істейтіндер, жұмыссыздар және жұмыс
күшінің құрамына кірмейтін.
Шетелдік мамандар жұмыссыздықтың себептерін талдай отырып, оның
әртүрлі нысандарын тудыратын нақты факторларын қарайды. Жұмыссыздықтың
мынадай саналуан нысандары болады: жасырын, фрикциондық, маусымдық,
құрылымдық, технологиялық және т.б. Осыларға толық тоқталайық.
Жасырын жұмыссыздық - өндіріс пен мемлекеттік аппаратта артық
жұмыскерлерді қолданған жағдайда орын алады. Шын мәнінде олардың жұмысына
аз ғана жұмыс күшімен орындағуа болады.
Маусымдық жұмыссыздық ауыл шаруашылығының кейбір салаларында, әсіресе
қайта өңдеу енеркәсібінде жұмыс күші тек маусымдық кезеңдерде қолданылғанда
болады.
Технологиялық немесе өтпелі жұмыссыздық адамдарды машинамен ауыстыру
нотижесінде болады, ол жұмыскерден кәсібін өзгертуді немесе басқа
мамандықты игеруді қажет етеді.
Толық жұмысбастылық ұғымына анықтама берудің алдында біз
жұмыссыздықтың 3 түрімен танысуымыз керек: уақытша, құрылымдық және
циклдік.
Уақытша жұмыссыздық. Кейбір адамдар өз мамандықтары бойынша қызмет
түрлерін таңдау мүмкіншіліктері бар кезде "жұмысаралық" жағдайда қалады.
Кейбіреулерін жұмыстан шығарып жіберіп, олар басқа жұмыс орнын іздеп
жүреді. Басқа біреулер тұрақты жұмысын жоғалтқандықтан уақытша жұмыссыз
болады (мысалы, құрылыстағы қолайсыз ауа райы жағдайы). Сонымен қатар
жастар арасында алғаш рет жұмыс іздеп жүрген адамдар санаты болады.
Осы жұмыссыз адамдар жаңа жұмыс орнына немесе уақытша жоғалтқан
жұмысқа қайтып келген кезде, олардың орнын басқа жұмыссыздар басады.
Сондықтан, әр түрлі себептермен жұмыссыз қалған адамдар санаты құрамын
өзгертсе де, осы жұмыссыздық типі қала береді. Жұмыс іздеп жүрген немесе
жұмыс орнын алуын күтіп отырған адамдарға экономистер "уақытша жұмыссыздар"
деген термин қолданады (Ол жұмыстың қайта жаңғыруымен немесе іздеумен
байланысты).
Уақытша деген анықтама бұл құбылыс мәнін нақты көрсетеді: еңбек
нарығында жұмыс орны мен жұмыс күші арасында сәйкестілік орнамайды. Уақытша
жұмыссыздар еңбек нарығына ұсынатын "білімдері" бар деп есептелінеді.
Уақытша жұмыссыздық міндетті және ерікті болып бөлінеді. Жұмысшылардың
көпшілігі жұмысаралық жағдайға өз еркімен түседі, олар — өздерінің төмен
жалақылы жұмыстарын жоғары төлемақылы жұмысқа ауыстырады. Бұл жұмысшылардың
өздеріне үлкен табыс әкеледі және еңбек ресурстарының ұтымды пайдасын
арттыру дегенді білдіреді. Яғни, жалпы экономикадағы нақты өндіріс
көлемінің ұлғаюы.
Нарықты жағдайда да міндетті түрде жұмыссыздық туады. Жұмысқа жарамды
бірақ жұмысы жоқ, ізденісте жүрген жұмыссыздар. Жұмысқа жарамдының бәрін
осы нарық заманында жұмыспен қамтамасыз ету мүмкін емес. Жұмыссыздықтың
екі түрін атап өтейін олар: Фрикциондық және Құрылымдық деп аталады.
Фрикциондық - бұл жұмыссыздық жұмыс күшінің өзгеруімен объективті
түрде жылжуымен байланысты. Жұмысын ауыстыруда, мекен-жайын өзгертуде,
көшіп-қонып жүруіне сұранысының, ұсынысының өзгеруінде. Мемлекетте тек
қана фрикционды және құрылымды жұмыссыздық болса, онда жағдай жаман емес.
Ол жұмыссыздарды қамтамасыз етеді. Ал нағыз жұмыссыздық циклы жұмыссыздық
дағдарыс кезінде туады.
Құрылымдық жұмыссыздық. Уақытша жұмыссыздық ақырындап "Құрылымдық
жұмыссыздық" деп аталатын екінші санатқа ауысады. Экономистер "құрылымдық"
терминін құрамдық деген мағынада қолданады. Уақыт өте келе технология мен
сұраныс құрылымында өзгерістер болады, олар өз алдына еңбек күшіне жиынтық
сұраныс құрылымын өзгертеді. Осы өзгерістердің нөтижесінде кейбір
мамандықтарға деген сұраныс азаяды немесе мүлде жойылады. Басқа
мамандықтарға, соның ішінде жаңаларына сұраныс көбейеді. Бұл жағдайда еңбек
күші еңбек орындарының құрылымындағы жаңа өзгерістерге бірден және толық
жауап бере алмағандықтан жұмыссыздық пайда болады. Кейбір қызметкерлердің
өздерінің мамандық тәжірибелері нарық сұранысына сәйкес келмейтініне
көздері жетеді; олардың тәжірибесі мен іскерлігі технология мен сұраныс
сипатында болған өзгерістерге байланысты ескіріп, керексіз болып қалады.
Сонымен қатар жұмысбастылықтың географиялық құрылымы әрдайым өзгеріп
түрады. Бұған соңғы 10 жылда байқалған жұмыс орындарының "қысқы белдеуден"
— "жазғы белдеуге" миграциясы мысал бола алады.
Уақытша және құрылымдық жұмыссыздық арасындағы айырмашылық анық емес.
Уақытша жұмыссыздарда "сатуға" болатын тәжірибе бар, ал құрылымдық
жұмыссыздар жаңа жұмыс орнына орналасуы үшін арнайы оқу курсын өтуі керек,
ал кейде тұрғын жерін де ауыстыруы керек. Уақытша жұмыссыздық қысқа
мерзімді, ал құрылымдық жұмыссыздық ұзақ мерзімді, сондықтан ол қауіпті
болып саналады.
Циклдік жұмыссыздық. Циклдік жұмыссыздық құлдырау кезеңінде, яғни
жалпы немесе жиынтық шығындардың жетіспеушілігімен сипатталатын кезеңде
пайда болады. Тауарлар мен қызметтерге жиынтық сұраныс азайғанда,
жұмысбастылық төмендейді, жұмыссыздық өседі. Сол себепті циклдік
жұмыссыздықты кейде "сұраныс тапшылығына байланысты жұмыссыздық" деп
атайды.
АҚШ Конгресінің, экономикалық статистика комиссиясының жүргізген
зерттеуінің мәліметі бойынша қазір шет елдерде жұмыссыздықтың 70-ке жуық
нысандары және олардың болуының ерекше себептері бар екен. Батыс елдерінің
мамандары жұмыссыздықтың нысандарын екі үлкен негізгі топқа бөледі.
Біріншісіне - жиынтық сұранымның жетіспеуіне байланысты болатын, соның
ішінде ең алдымен циклдік жұмыссыздықты жатқызады. Екіншісіне - жиынтық
сұранымның өзгеруіне байланыссыз болатын - жұмыссыздықты (фрикциондық,
құрылымдық, технологиялық және басқа нысандары) жатқызады.
Біздін елдегі жұмыссыздықтың негізгі нысандары жасырын және
фрикциондық болып табылады. Нарық қатынастарының қалыптасу арасында жасырын
жұмыссыздық ашық жұмыссыздыққа айнала бастады. 1992 жылы жасырын
жұмыссыздықтың ауқымы кеңи түсті, Осы аталған жылдың желтоқсан айының
өзінде-ақ 138 мыңға таяу адамы бар 160 кәсіпорындар жұмыссыз тоқтап тұрды.
Осындай кәсіпорындардан 2 мыңн Толық жұмысбастылық жұмыссыздықтың мүлдем
жоқтығы емес. Экономистер уақытша және құрылымдық жұмыссыздықты болмай
қоймайды деп санайды, осыдан толық жұмысбастылық ұғымы еңбек күшінің 100%-
нан аз бөлігін қамтитын жұмысбастылық болып саналады. Дәлірек айтқанда,
толық жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздық деңгейі уақытша және құрылымдық
жұмыссыздық деңгейлерінің қосындысына тең.
Басқа сөзбен айтқанда, толық жұмысбастылық кезінде жұмыссыздық деңгейі
циклдік жұмыссыздық нольге тең болған жағдайға ғана жетеді. Толық
жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздықты "жұмыссыздықтың таби-ғи (шынайы)
деңгейі" деп те атайды. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейімен қосарланған ішкі
өнімнің нақты көлемі "экономиканың өндірістік әлуеті" деп аталады. Бұл
толық жұмысбастылық кезіндегі экономика өндіре алатын өнімнің нақты
(шынайы) көлемі. Толық жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздық деңгейі немесе
жұмыссыздықтың табиғи деңгейі еңбек күші нарықтары тепе-теңдік жағдайында
болғанда, яғни жұмыс іздеушілер мен бос жұмыс орындардың саны сәйкес келген
жағдайда орнайды. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі дегеніміз — оң өлшем,
өйткені уақытша жұмыссыздарға сәйкес бос орындарды табу үшін уақыт керек.
Құрылымдық жұмыссыздарға да жұмысқа орналасу үшін оқу курстарын өтуге
немесе басқа жерге көшу үшін уақыт керек. Егер жұмыс іздеп жүрген
адамдардың саны бос жұмыс орындар санынан көп болса, онда еңбек күші
нарықтары сәйкес келмейді деген сөз; мұндай жағдайда жиынтық сұраныс
тапшылығы мен циклдік жұмыссыздық пайда болады. Басқа жағынан қарағанда,
жиынтық сұранысы артық болған жағдайда, жұмыс күшінің жетіспеушілігі
байқалады, яғни бос жұмыс орындардың саны жұмыс іздеп жүрген адамдар
санынан артық болады. Мұндай жағдайда жұмыссыздықтың нақты деңгейі табиғи
деңгейінен төмен болады. Еңбек күші нарықтарындағы мұндай тапшылық
инфляциямен қатар болады [1].
"Табиғи" термині экономика жұмыссыздықтың табиғи деңгейінде жұмыс
істеп, өзінің өндірістік мүмкіндігін қолданып жатыр деген ұғым бермейді.
Біздің іскерлік циклдарды қысқаша шолуымызда экономикадағы жұмыссыздық
деңгейі табиғи деңгейінен жоғары болады деп айтып кеттік. Бірақ кейде
экономикадағы жұмыссыздық деңгейі табиғи деңгейінен төмен де болуы мүмкін.
Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі өз алдына тұрақсыз көрсеткіш. Ол кезенді
түрде еңбек күші мен институционалдық өзгерістермен байланысты
демографиялық қозғалыстар әсеріне түседі.
Күн сайын кейбір жұмысшылар жұмыстан шығады немесе оларды жұмыстан
шығарады, ал кейбір жұмыссыз жаңа жұмыс табады. Бұл үздіксіз жұмыссыздар
қатарына кіру және шығу жұмыссыздық жағдайдағы жұмыс күшінің үлесімен
анықталады. Берілген бөлімде біз жұмыссыздықтың табиғи деңгейімен
анықталатын факторларды көрсететін жұмыс күші динамикасының үлгісін
құрамыз.
L — жұмыс күші, Е — жұмысшы саны, ал U — жұмыссыздар саны болсын.
Әрбір жұмысқа жарамды адам не жұмысшы, не жұмыссыз болатындықтан, онда:
L = E + U

Ендеше, жұмыс күшінің жиыны жұмысшы мен жұмыссыздар санының қосындысын
береді. Жұмыссыздық деңгейі UL тең болады.
Жұмыссыздық деңгейін анықтайтын факторларға бар зейінді шоғырландыру
үшін, жұмыс күшінің мөлшері өзгермеген деп есептейміз. Жұмысқа
орналасқандар қатарынан жұмыссыздарға және керісінше ауысуы. s —
жұмысшылардың жұмыстан шығу деңгейінің көрсеткіші болсын, яғни әр ай сайын
жұмыс жоғалтқан жұмыс істейтіндер деңгейі, f — жұмысқа орналасу деңгейінің
көрсеткіші, яғни әр ай сайын жұмыс табатын жұмыссыздар үлесі. Осы екі
көрсеткіш тұрақты дейік және олар жұмыссыздық деңгейін қалай анықтайтынына
көз жеткізейік.
Егер жұмыссыздық деңгейі өзгермейтін болса, яғни еңбек нарығы тұрақты,
онда жұмысқа жалданғандар саны жұмыстан шығарылғандар санына тең болуы
керек. fU — жұмысқа жадданған адамдар саны, ал sЕ — жұмысын жоғалтатын
адамдар саны болғандықтан, бұл екі шама тең болуы керек:

Бұл теңдеуді түрлендіру арқылы жұмыссыздықтың тұрақты деңгейін
табуымызға болады. Е = L-U, яғни жұмыс істейтіндер саны жұмыс күшінің
жиынтығынан жұмыссыздар санын азайтқанға тең. Бұл fU = s (L—U) екенін
білдіреді. Теңдіктің екі жағын да L-ге бөлеміз, сонда
f(UL)= s (1-UL) шығады. Теңдеуді түрлендірсек,
Бұл теңдеу UL жұмыссыздық деңгейі жұмысқа жандану мен жұмыстан
шығарылу деңгейлерінің көрсеткіштеріне тәуелді болатынын көрсетеді.
Жұмыстан шығарылу деңгейі қаншалықты жоғары болса, жұмыссыздық та
соншалықты жоғары. Жұмысқа жалдану деңгейі қаншалықты жоғары болса,
жұмыссыздық деңгейі соншалықты төмен болады.
Мысал. Айталық, ай сайын 1% жұмыс жоғалтсын дейік (s = 0,01), ал жұмыс
істейтіндер қатарында болудың орташа кезеңі 100 ай немесе 8 жыл шамасында
болады. Шамамен 20% жұмыссыздар ай сайын жұмыс табатын болсын (f = 0,20).
Бұл жұмыссыз болудың орташа деңгейі 5 айға созылатынын білдіреді. Берілген
нақты жағдайда жұмыссыздықтың тұрақты деңгейі
UL = 0,01(0,01+0,20) = 0,0476
Демек, берілген мысалда жұмыссыздық 5% деңгейде болады.
Жұмыссыздықтың табиғи деңгейінің үлгісі қарапайым, бірақ маңызды
қорытынды шығады. Кез келген жұмыссыздықтың табиғи деңгейін төмендетуге
негізделген экономикалық саясат не жұмыстан шығару дең-гейінің төмеңдеуіне,
не жұмысқа орналасу деңгейінің артуына себепші болу керек. Осыған сәйкес
көрсеткіштерге әсер ететін кез келген саясат жұмыссыздықтың табиғи деңгейін
де ауыстырады.
Бұл үлгі жұмыссыздық деңгейінің көрсеткіші және жұмыстан шығару мен
жұмысқа орналасу деңгейлерінің көрсеткіштері арасындағы байланысты көрсетсе
де, ол негізгі сұраққа жауап бермейді: жұмыссыздық сияқты құбылыс неге орын
алады? Егер адам кез келген уақытта тез жұмыс табатын болса, жұмысқа
орналасу деңгейі өте жоғары, ал жұмыссыздық деңгейі нөлге жақын болар еді.
Жоғарыда келтірілген жұмыссыздық деңгейі жұмыс іздеу үлгісі қандай да бір
уақытта жалғасатынын болжайды, бірақ неге екенін түсіндірмейді. Келесі екі
бөлімде біз жұмыссыздық орын алуының екі негізгі себебін қарастырамыз,
олар: жұмыс іздеу проблемалары мен жалақының қатаңдығы.

Жұмысы барлар қатарынан жұмыссыздар қатарына ауысу және керісінше.
Белгілі уақыт аралығында жұмыс істейтін адамдар бөлігі (s) өзінің жұмыс
орындарын жоғалтады, ал жұмыссыздар белігі (f) жұмыс табады. Жұмысқа
орналасу және жұмыстан шығу көрсеткіштері жұмыссыздық деңгейін анықтайды
[2].

1.2 Жұмыссыздықтың себептері мен салдары

Жұмыссыздықтың зардабын бәсеңдететін факторлардың бірі ғылыми-
техникалық прогресс. ҒТП, жаңа қосымша жұмыс күшін қажет ететін жаңа
өндіріс түрлері мен шаруашылық салаларын тудырады, ол материалдық өндіріс
саласында еңбек етуге қабілеті бар тұрғындарды жұмыспен қамтуды көбейтеді.
Жалпы, ғылыми-техникалық революция жағдайында жұмыспен қамтуды тұрақты
түрде өсіру, негізінен, өндірістік емес салалардың дамуы арқылы жүзеге
асырылады. Оның ұлғаюы, тұрғындардың әртүрлі қызмет түрлеріне деген
шығынының тез өсуімен және халық шаруашылығының орташа көрсеткішіне
қарағандағы жоғары еңбек ауқымдылығымен сипатталады. Мысалы, 80-шы жылдары
жұмыспен қамтуды көбейтуде өндірістік емес саланың үлесі АҚШ пен Жапонияда
80-90%, ал Батыс Европада 100% құрады.
Шетелдердегі бағалау бойынша, жұмысты жоғалту, өзінің қасірет -
жағынан жақын туыс адамның өлімі немесе түрмеге түсуден ғана кейін тұрады
екен. Кәсіпорынның жұмысының түпкі нәтижесінен тәуелсіз, жаппай жұмыспен
қамту жұмыскерлердің өндіріс тиімділігін арттыруға деген жеке
мүдделіліктеріне кері әсер етті, олардың өндірісті басқарудан шектелуіне
әкеліп соқтырды. Осынын бәрі еңбек тәртібінің шұғыл құлдырауына үлкен
экономикалық шығындарға жол берді.
Бұдан тиімді түрдегі жұмыспен қамту жолы еңбек нарығында жатқаны айқын
бола түседі. Еңбек нарығы - бұл жұмыс күшін (адамның еңбек ету қабілеті)
тауар түрінде сату-сатып алуға байланысты болатын экономикалық қатынастар
жүйесі. Еңбек нарығы жоғары квалификациялы еңбектің беделінің сәтсіз
көтеруіне әсер етеді, осының арқасында әрбір жұмыс орнының бағасы артады,
жұмыскерлерге және олардың еңбегінің сапасына деген талап күшейеді.
Еңбек нарығына барынша қабілетті және іскер жұмыскерлерді қатал,
аяусыз түрде іріктеу тән. Ол жалқауларды, әлсіздерді және еңбек етуге
қабілетсіздерді аямайды. Еңбек нарығы жұмыс күшін толық бағалауды
қамтамасыз етеді, оның жоғары жылжымалылығына, қозғалысына, ширақтығына
себепші болады, іскерлік пен белсенділікке ынталандырады. Нарықта жұмыс
күшіне сұраным мен ұсыным заңы әрекет етеді, ол еңбекке төленетін ақының ша-
масын белгілейді. Бұл жерде жұмыс күшінің сатушылар мен сатып алушылар
кездеседі. Өзінің жұмыс күшін, яғни еңбек ету қабілетін ұсынушы жұмыскерлер
сатушылар болып табылады. Еңбек ұжымдары мен кәсіпкерлер жұмыс күшінің
сатып алушылары болады. Бір сөзбен айтқанда, еңбек нарығын мойындау жұмыс
күшінін әлеуметтік-экономикалық табиғатын және оның өндіріс құрал-
жабдықтарымен қосылу тәсілін түбегейлі өзгертеді. Қазірде, біздің
қоғамымызда жұмыс күшінің тауар табиғаты жөніндегі ғылыми дау негізінен
аяқталды деуге болады. Еңбек нарығының ерекет ету жағдайында жұмыс күші
тауарға айналады, ал оны өндіріс құрал-жабдықтарымен қосу нарықтық тәсілмен
- сату-сатып алу арқылы жүзеге асады.
Егер де жұмыс күші тауар болса, онда оның құны туралы сұрақ туады. Ол
қалай анықталады және қазіргі кездегі оның шамасы қандай? Жұмыс күшінің
құны, оны қайта өндіруге қажетті өмір сүру құралдарының құнымен анықталады.
Әзірше, дүние жүзінің көптеген елдеріне қарағанда біздің елімізде адамның
еңбегі, оның жұмыс күші төмен бағаланады. Мысалы, Швейцарияда бір сағаттық
еңбек - 30, Германияда -28, Австрияда - 22, Францияда -15 доллар турады.
Біздін есебіміз бойынша бұл көрсеткіш, қазіргі таңда Казақстанда, орта
шамамен 0,10 даллар (әрине бұл арада инфляцияның деңгейін ескеру қажет)
құрады.
Жұмыссыздық себептерінің біріне жұмыс күші құрылымы мен бос жұмыс
орындары арасындағы сәйкестікті орнату үшін белгілі уақыт кезеңінің
қажеттілігі жатады. Бесінші тарауда қарастырылған еңбек нарығының тепе-
тендік үлгісі жұмысшылар деңгейінің бос жұмыс орындарына сәйкестігін
болжайды, жұмысшы кез келген жұмыс орнына лайықты. Егер ол шынында солай
болса, еңбек нарығы тепе-теңдік жағдайда болып, онда жұмыс орнын жоғалту
жұмыссыздықты тудырмайтын еді: еңбек нарығына шығарылғандар тез арада
нарықта белгіленген жалақысы бар жаңа жұмыс табар еді.
Уақытша жұмыссыздықтың белгілі бір деңгейі әрқашан ауысып тұратын
нарықтық экономиканың жағдайында шарасыз. Әр түрлі тауарларға деген сұраныс
ұдайы тербелісте, ал ол осы тауарларды өндіретін жұмысшылар еңбегіне деген
сұраныстың тұрақсыздығын білдіреді. Мысалы, дербес компьютерді енгізу жазу
машиналарына сұранысты қысқартты, ал ол жазу машинкаларын шығаратын
өндірістегі еңбекке сұранысты төмендетті. Сол уақытта электронды
өнеркәсіптегі еңбекке сұраныс өсті. Онан кейін, әр аймақ әр түрлі тауар
өндіретіндіктен, еңбекке сұраныс бір уақытта елдің бір бөлігінде өсіп, ал
екіншісінде қысқаруы мүмкін. Мысалы, мұнай бағасының өсуі Атырау сияқты
мұнай өндіретін жерлерде жұмыс күшіне сұранысты арттырады. Экономистер
осындай аймақтар мен салалар бойынша еңбекке сұраныс құрылымындағы
өзгерістерді құрылымдық ығысу атайды.
Құрылымдық ығысу ұдайы болғандықтан және жұмысшыларға жұмыс ауыстыру
үшін белгілі уақыт қажеттігінен уақытша жұмыссыздық тұрақты сипатга болады.
Құрылымдық ығыстырулар жұмысшылардың ұдайы босатылуы мен уақытша
жұмыссыздықтың жалғыз себебі емес. Одан басқа егер фирма банкротқа түссе,
егер олардың жұмысының сапасы қанағаттандырмаған жағдайда немесе олардың
нақты мамандығы қажет етілмесе жұмысшылар аяқ астынан жұмыстан шығарылады.
Жұмысшылар өздерінің мамандық қызығушылығын өзгерткен жағдайда немесе елдің
басқа ауданына көшкен кезде өз тілегімен жұмыстан шығады. Еңбек нарығында
фирмалар арасындағы сұраныс пен ұсыныстың тұрақсыздығынан уақытша
жұмыссыздық әрқашан болады.
Уақытша жұмыссыздықты түсіру жолымен жұмыссыздықтың табиғи деңгейін
төмендету көптеген мемлекеттік бағдарламалардың мақсаты болып табылады.
Мемлекеттік жұмыс қызметі жұмыспен қамтылмаған еңбекке жарамды халықты
жұмыспен қамтуда тиімділікті көтеру үшін бос орындар туралы хабарлама
таратады. Мамандықты ауыстыру жөніндегі мемлекеттік бағдарламалар
жұмысшылардың кейбір салалардан тез өсетіндерге өтуін жеңілдетуге
бағытталған. Бұл бағдарламалар жұмысқа орналасу деңгейінің өсуіне
қаншалықты мүмкіндік туғызса, соншалықты олар жұмыссыздықтың табиғи
деңгейін төмендетеді [3].
Керісінше, жұмыссыздықтан сақтандыру жүйесі жұмыссыздардың санын
ұлғайтатып мемлекеттік бағдарлама болып табылады. Осы бағдарлама бойынша
жұмысын жоғалтқан жұмыссыздар белгілі уақытта шамалап жалақы алуы мүмкін.
Бірақ жұмыссыздық бойынша жәрдемақы төлеудің нақты шарты жылдан жылға
өзгеріп отыратындықтан жұмыссыздықтан сақтандыру бағдарламасымен қамтылған
жұмысшылар әр түрлі жалақы алады.
Жұмыссыздықтан сақтандыру жұмысты жоғалтудың экономикалық зардаптарын
жеңілдетіп, бір уақытта жұмыссыздардың санын ұлғайтады және жұмыздықтың
табиғи деңгейін көтереді. Жәрдем алатын жұмыссыздар жұмысты белсенді
іздемейді және олар кебінесе жалдау қарқынының көрсеткішін түсіретін
көзқарасы бойынша ұнамсыз ұсыныстарды қабылдамайды. Одан кейін
жұмыссыздықтан сақтандыру жүйесінің болуы кәсіпкерлердің жұмысшьшарды
жұмыстан шығару шешімін тез қабылдауына әсер етеді, ал ол жұмыстан босату
қарқыны көрсеткішінің өсуіне әкеледі.
Жұмыссыздықтан сақтандыру деңгейінің көтерілуі туралы факт, бұл
саясаттың қажетсіздігін білдірмейді. Оның жағымды жағы — жұмысшыларда нақты
табыс алатындығына сенім тудырады. Одан кейін жұмысшылардың ұнамсыз жұмысқа
қарсы болуына жағдай жасап, бұл саясат мүмкін жұмыс күші мен жұмыс орындары
құрылымының сипаттамасы арасындағы тура сәйкестікті орнатуға жағдай
тудырады. Салыстырмалы нәтижелілік пен жұмыссыздықтан сақтандырудың әр
түрлі жүйелерінің құнын бағалау қиын проблема.
Жұмыссыздықтан сақтандыру мәселесін зерттейтін экономистер, көбінесе
жұмысшылар санын қысқарту үшін бұл жүйені реформалау жолдарын ұсынады.
Сондай ұсыныстардың бірі жұмысшыны жұмыстан шығаратын фирмаға жұмыссыздық
жөніндегі жәрдемақыны толық көлемде төлетуді ұсынады. Бұндай жүйе жүз
пайыздық өтем жүйесі деп аталады, себебі әр фирманың жұмыссыздықтан
сақтандырудағы жарнасы жұмыссыздықтың масштабын бейнелейді. Қолданыстағы
бағдарламалардың көбі ішінара өтем жүйесіне негізделген. Осыған сәйкес
жұмысшыны жұмыстан шығаратын фирмадан осы жұмысшыға жұмыссыздығы үшін
берілетін жәрдемнің тек бір бөлігі ғана алынады. Фирмаға жұмыстан
босатылған жұмысшылардың өмір сүру деңгейін сақтау шығынының бір бөлігі
түсетіндіктен, оған уақытша сұраныстың төмендеуі кезінде артық
жұмысшылардан құтылу пайдалы. Өтемақының өсетіндігі көбінесе уақытша
жұмыстан босатуды шектеуге мүмкіндік туғызады.
Жұмыссыздықтың екінші себебі — жалақының қатандығы, яғни оның икемді
өзгере алмайтындығынан. Тепе-теңдік еңбек нарығының үлгісіндегі нақты
жалақы сұраныс пен ұсынысты теңестіруден өзгеріп тұрады. Бірақ шын мәнінде
жалақы әрқашан икемді болмайды. Кейде нақты жалақы тепе-теңдіктен жоғары
деңгейде болады.Бұл мысал жалақы қатаңдығы не себептен жұмыссыздыққа
әкелетінін көрсетеді. Жалақы сұраныс пен ұсыныс тепе-теңдігіне сай келетін
деңгейден жоғары тұрғанда, нарықтағы еңбекке ұсыныс оған сұраныстан артық
болады. Фирмалар тапшы орын санын барлық талапкерлер арасында таратуға
мәжбүр болады. Сондықтан, нақты жалақының қатаңдығы жұмысқа орналасу
ықтималдығының көрсеткішін төмендетеді және жұмыссыздық деңгейін
жоғарылатады.
Жалақының қатандығы салдарынан болатын жұмыссыздық және осыдан шығатын
жұмыс орнының жетіспеушілігі жұмыссыздықты күту деп аталады. Жұмысшылар
жұмыссыз болуының себебі олардың мамандығына сәйкес ең жоғары дәрежедегі
жұмыс іздеуінен емес, берілген жалақы деңгейінде еңбек ұсынысынаң фирмалар
жағынан еңбек сұранысы артық болғандығынан. Жұмысшылар тек жұмыс алу
мүмкіндігін күтеді.
Жалақы қатаңдығы және жұмыссыздықты күту ұғымын түсіну үшін, ең
алдымен еңбек нарығы неге тепе-теңдік жағдайға келмейтінін білу керек.
Жалақының нақты деңгейі тепе-теңдік нүктесінен жоғары болғанда, ал еңбек
ұсынысы сұраныстан көп болса, жұмыс берушілердің жалақыны төмендетулерін
күтуге болатын еді. Жұмыссыздықты күту болуының себебі, еңбек ұсынысы артық
болса да, фирмалардың жалақы деңгейін түсіре алмауынан.

Енді жалақы қатаңцығының үш себебін қарастырайық: ең төмен жалақы
туралы заң қабылдау, кәсіподақтарда монополиялық күштің болуы және
фирмалардың ынталаңдыратын жалақы тағайындауы.
Үкімет жалақы қатандығын сақтауды, оны тепе-теңдік деңгейге дейін
түсіруге кедергі жасауға мүмкіндік туғзады. Ең төмен жалақы туралы заң
барлық фирмалар үшін міндетті болатын еңбекақының ең төмен мөлшерін
белгілейді.
Мысал: 1938 жылы әділетті еңбек жағдайлары туралы заң қабылданған
кезде, АҚШ-тың федеральді үкіметі өнеркәсіптегі орташа жалақының 30 бен 50
пайыз шекарасында болатын жалақының ең төмен деңгейін тағайындайды. Көп
жұмысшыларға бұл деңгей практикалық мағына бермейді, себебі олар
белгіленген төменгі шектен анағұрлым көп табады. Дегенмен кейбір
жұмысшыларға, әсіресе мамандығы және тәжірибесі жоқтарға белгіленген
төменгі шек тепе-теңдік нүктесінен жалақыны көтереді, ал ол фирмалардың
осындай еңбекке сұранысын қысқартады.
Есеп бойынша, жалақының шегін белгілеу жасөспірімдер арасындағы
жұмыссыздыққа үлкен әсер етеді, өйткені әдетте жасөспірімдер жалақысының
тепе-тендік деңгейі өте төмен. Оған екі себеп бар:
Біріншіден, жасөспірімдер ең аз маманданған және тәжірибесі аз жұмыс
күшіне жататындықтан, олардың еңбегінің шекті өнімі де үлкен болмайды.
Екіншіден, жасөспірімдерге көбінесе ақшалай түрде емес, белгілі бір
"өтем" түрінде өзінің жұмыс орнында мамандықты тегін оқып-үйренуге
мүмкіндік беріледі. Оқыту жүйесі классикалық мысал болып келеді. Сондық-тан
жасөспірімдер үшін жалақының тепе-тендік деңгейі төмен болып келеді және
жалақының шегін белгілеудің жұмысшылардың осы тобы үшін үлкен мәні бар.
Көптеген экономистер жасөспірімдер арасындағы жұмысбастылыққа төмен
жалақының әсерін зерттеген. Зерттеушілер жұмысқа орналасқан жасөспірімдер
санының белгілі уақыт аралығында өзгеруі мен ең төмен жалақының өзгеруін
салыстырған. Бұл зерттеулер ең төмен жалақының 10%-ға өсуінен жасөспірімдер
арасындағы жұмысбастылық шамамен 1-3%-ға төмендегенін көрсетті.
Жасөспірімдік жұмыссыздыққа төмен жалақы туралы заңның әсерін
жеңілдету үшін кейбір экономистер мен саясатшьшар ол заңның жас
жұмысшылардың еңбек төлеміне таратылуьша қарсы шығады. Бұл жасөспірімдер
арасында жұмыссыздықты қысқартуға және оларға оқып-үйренуге және еңбек
тәжірибесін алуға мүмкіндік береді. Осындай түрдегі шектелген вариантта ең
төмен жалақы туралы заңға түзету 1990 жылы шықты. Алайда бұл шараның
қарсыластары оның мамандандырылмаған ересек жұмысшыларды жасөспірімдермен
ауыстыруды туғызатындығын, соның салдарынан халықтың басқа топтары арасында
жұмыссыздықтың көбеюіне әкелетінін айтады.
Ең төмен жалақы үнемі саяси пікірсайыстың негізгі болып келеді. Ең
төмен жалақының көп есе жоғары деңгейде болуын жақтаушылар оны әл-ауқаты
төмен отбасылардағы табысты жоғарылатудың тәсілі етіп қарас-тырады. Әрине,
ең төмен жалақы тек өте тапшы өмір деңгейін қамтамасыз етеді. Мысалы, 1988
жылы сағатына 3,35 долл. ең төмен жалақы кезінде, үш адамнан тұратын
отбасының ресми аралық төменгі шекті алу үшін жұмысшыға аптасына 52 сағат
жұмыс істеу керек еді.
Ең төмен жалақыны көтерудің қарсыластары бұл әлауқат үшін көмектің ең
тиімді тәсілі емес екенін айтады. Біріншіден, еңбекақы төлеуге кететін
шығындардың өсуі жұмыссыздықтың көбеюіне әкелер еді, ал екіншіден, көмек
арналғандарға тимес еді. Ең төмен ақы төленетін жұмысшьшар орта топтағы
ұсақ шығынға табыс табатын жасөспірімдер. Ең төмен жалақы алатын шамамен 5
млн. жұмысшылардың отбасы басшысын 25%-ы құрайды, ал жасөспірімдер 37%-ын
құрайды [2].
Көптеген экономистер мен саясатшылар жұмыс істейтін кедейлерге нағыз
көмек тәсілі салық несиесі болатынын айтады. Табыс салынған жалақыға
жеңілдік — жұмыс істейтін әлауқаты төмен отбасыларына тиесілі салықты
белгілі сомаға түсіру. Олардың табысы неғұрлым төмен болған сайын, оларға
берілетін жеңілдік көп. Ең төмен жалақыны көтерумен салыстырғанда, салық
жеңілдігін пайдалану фирмаға еңбекақы төлеуге шығындарын жоғарылатпайды
және содан еңбекке сұранысты қысқартады. Осы шараның кемшілігі мемлекетке
түсіретін салықты қысқартады.
Жалақы қатандығының екінші себебі — кәсіподақтың монополиялық билігі.
Көптеген мемлекеттерде жұмыс күшінің біраз бөлігі кәсіподақтарға бірлескен.
Сол жұмысшылардың жалақысы сұраныс пен ұсыныс арасындағы тепе-тендігімен
емес, кәсіподақ жетекшілері мен фирма басшылары арасындағы келіссөз кезіңде
анықталады. Соңында жасалған ұжымдық шарт көбінесе жалақыны тепе-тендік
деңгейінен жоғары көтереді, бірақ фирмаға сол уақытта өзіне керек
жұмысшьшардың саны туралы мәселені шешуге мүмкіндік береді. Бұл жағдайдың
сандары жалданған жұмысшылар санының азайуы мен жұмыссыздықты күтудің өсуі
болады. Кәсіподақтардың бірігуі салдарының қорытындыларын әр түрлі
штаттардағы жұмыссыздықты салыстырып жасауға болады. Дамыған кәсіподақ
қозғалысы бар штаттарда жұмыссыздық деңгейі көбінесе жоғары. 1985 ж. АҚШ
статагенттігінің мәліметтері кәсіподақтарға біріккен жұмысшылар үлесінің
10%-ға көтерілуі жұмыссыздық деңгейінің 1,2%-ға өсуін көрсетеді.
Кәсіподақ осындай кәсіподақтық қозғалысы жоқ фирмалардың жалақысына да
әсер етуі мүмкін, өйткені фирма жұмысшыларының кәсіподақтарға бірігу қаупі
жалақыны тепе-тендік деңгейінен жоғары ұстап тұруы мүмкін. Көп фирмалар
кәсіподаққа қарсылық білдіреді.
Соңғылары тек жалақы өсуіне ғана емес, басқа көп мәселелер бойынша
келісімдер кезінде жұмысшылардың позициясын күшейтеді. Жұмысшылары
қанағаттанғандық сезуі үшін және кәсіподақтарға бірігуге талаптанбауы үшін
фирма оларға жоғары жалақы төлеуді таңдауы мүмкін.
Кәсіподақтармен немесе кәсіподақтарға бірігу қаупін тудыратын
жұмыссыздық инсайдерлер мен аутсайдерлер сияқты әр түрлі жұмысшылар тобы
арасындағы даудың себебі. Фирмада жұмыс істейтін инсайдерлер көбінесе
өздеріне жалақының жоғары деңгейін "ұсынуға" тырысады. Жұмысқа жалдану
мүмкіндігі бар жұмыссыздар - аутсайдерлер көбінесе осы жоғары жалақы
зардаптарының ауыртпалығын алады. Осы екі топ арасындағы қарама-қайшылық
жалақы деңгейі туралы келісімге ықпалы және жұмысбастылық осы топ
позициясының салыстырмалы түрдегі мықтылығына байланысты.
Әр түрлі елдерде инсайдерлер мен аутсайдерлер арасындағы дау әр түрлі
шешіледі. Кейбір елдерде, мысалы Швецияда жалақының мөлшері ұлттық деңгейде
шешіледі, ол кезде үкімет негізгі рөл атқарады. Кәсіподақтарға жұмыс күші
бірігуінің жоғары деңгейіне қарамастан, Швецияда жұмыссыздық төменгі
деңгейде. Өйткені жалақы деңгейі туралы орталықтандырылған келісімдер мен
үкіметтің келісім үрдісіндегі рөлі аутсайдерлер позициясын нығайтып, соған
орай жалақы мөлшерін тепе-теңдік деңгейіне жақын жерде ұстайды.
Кәсіподақтардың монополиялық күші мен ең төмен жалақы туралы заңынан
басқа, нақты жалақы қатандығының 3-ші себебі тиімді еңбекті ынталандыратын
жалақы жүйесін талдау кезінде зерттелген. Тиімді жалақы теориялары жоғары
жалақы жұмысшылардың еңбек өнімділігін арттырады деген ұғымнан шығады [4].
Жалақының жұмыс өнімділігіне әсері фактысын еңбек ұсынысының
артықшылығына қарамастан, фирмалардың көбінесе жалақыны түсіре
алмайтындығымен түсіндіруге болады. Егер осы теориялар тура болса, фирманың
еңбекақы төлеуге кететін шығынды төмендетіп, жалақыны қысқарту сол
жұмысшылардың өнімділігін және әсіресе фирманың табысын төмендетеді.
Жалақының еңбек өнімділігіне әсері туралы бірнеше теориялар бар.
Біреуі — нашар дамыған елдерге қолданылатыны — жалақының тамақтануға әсері.
Жоғары жалақы алатын жұмысшылардың жақсы тамақтануға мүмкіндігі бар, ал
денсаулығы жақсы жұмысшылардың тиісінше өнімділігі жоғары болады. Дамымаған
елдерде фирма жұмысшылардың денсаулығына көмек ету үшін жалақыны тепе-
тендіктен жоғары деңгейде төлеуі мүмкін. Бірақ мұндай көзқарасты АҚШ сияқты
дамыған және жалақының тепе-тендік деңгейі дені сау болып өмір сүру үшін
қажетті деңгейден жоғары елдердің жұмыс берушілері есептемейді.
Дамыған елдерге келетін тиімді еңбекақының екінші теориясы жоғары
жалақы жұмыс күшін қысқартады дейді. Жұмысшылар көп себеп бойынша жұмыстан
кетеді — басқа фирмаларда жоғары лауазымға ие болу үшін, өзінің мамандығын
өзгерту үшін, елдің басқа ауданына көшу үшін, т.б. Фирма жұмысшыларға қанша
есе жалақы көп төлесе, сонша есе олардың фирмада қалу ынтасы көбейеді.
Үшінші теория фирмадағы қызметшілердің орташа сапасы олардың алатын
жалақысына байланысты екенін айтады. Егер фирма жалақыны қысқартса, ең
күшті жұмысшылар басқа жұмысқа ауысуы мүмкін, сонда фирмада тек нашар,
баламасы жоқ жұмысшылар ғана қалады. Экономистер осындай сұрыптауды теріс
селекция деп атайды. Тепе-теңцік деңгейден жоғары жалақыны төлей отырып,
жұмысшылардың сапалы құрамын жақсартып, соның нәтижесінде еңбек өнімділігін
жоғарылатуы мүмкін.
Төртінші теория жоғары жалақы жұмысшылардың ынтасын көтеретінін
айтады. Бұл теория фирманың жұмыс істейтіндердің еңбек күшін жеткілікті
түрде тиімді бақылай алмайтындығынан және жұмысшылар қаншалықты интенсивті
жұмыс істеуін өздері анықтайтындығынан шығады. Жұмысшылар интенсивті түрде
жұмыс істеуі мүмкін және жұмыстан қашуы мүмкін, соның салдарынан жұмыстан
қуылуға тәуекел етеді. Экономистер бұндай тәртіптің болу мүмкіндігін
моралдық зиян деп атайды. Фирма моралдық зиян нысанын өте жоғары жалақы
белгілеу арқылы басуы мүмкін. Жоғары жалақы төлей отырып, фирма
жұмысшылардың жұмыстан бас тартпауын талаптандырады, соның салдарынан еңбек
өнімділігін жоғарылатады.
Егер фирма жұмысшыларына жоғары жалақы төлейтін болса, барлық осы
еңбекақыны тиімді төлеу теориялары бірыңғай болады, яғни жалақы деңгейін
ұстап отыру кейде фирманың мүдделілігін талап етеді. Осындай түрдегі жалақы
қатаңдығының салдары жұмыссыздықты күту болады [5].

2 Қазақстан Республикасындағы тұрғындарды жұмыспен қамтуда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.