БІРІККЕН КӘСІПОРЫН ҚҰРУ НЕГІЗІНДЕ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

ӘЛ–ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ БИЗНЕС ФАКУЛЬТЕТІ

Математикалық процестерді моделдеу кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС

ТАҚЫРЫБЫ:
ШЕТЕЛ ИНВЕСТИЦИЯЛАРЫН ҚОЛДАНУДЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ НЕГІЗІН ТАЛДАУ: БІРІККЕН
КӘСІПОРЫН ҚҰРУ НЕГІЗІНДЕ

ТЕКСЕРГЕН: ______________________________ Тажиева С.
ОРЫНДАҒАН: _____________________________ Пірмағамбетов Ж.
ІІІ курс студенті, М01к2.

АЛМАТЫ 2004

ЖОСПАР

Кіріспе 3
1. БІРІККЕН КӘСІПОРЫН ҚҰРУДЫҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 4
1.1. Біріккен кәсіпорын түсінігі және қалыптасуы мен негізгі даму
кезеңдері 4
1.2. Біріккен кәсіпкерлік дамуының шетелдік тәжірибесі. 9
2. Қазақстан Республикасында біріккен кәсіпорындардың даму тиімділігін
талдау 14
2.1. Қазақстан Республикасына шетел инвестициясын тарту жолында ұлттық
экономика жағдайын бағалау 14
2.2. ҚР территориясында біріккен кәсіпорындар құру және даму
динамикасы 22
ҚОРЫТЫНДЫ 29
Қолданылған материалдар тізімі 31

Кіріспе

Тақырыптың актуалдығы. Біріккен кәсіпорын халықаралық серіктестіктің
формасы ретінде халықаралық экономикалық қатынастың дамуы нәтижесінде
мемлекет экономикасында маңызды орынға ие. Жалпы кәсіпкерліктің мұндай
түрін дамыту тәй-тәй басқан әрбір экономика үшін қажетті шарт ретінде
көрінуде.
Көптеген дамыған, дамушы елдерде біріккен кәсіпорындарды құру —
мемлекеттің басым ресурстарын бірігіп игеруге, инвестицияны тиімді
пайдалануға мүмкіндік туғызады. Сонымен қатар, біріккен кәсіпорын шетел
инвестициялаарын және инвесторларын тарту арқылы құрылатындықтан, шетел
инвестицияларымен болатын кәсіпорындар жаңа технология алудың, шетелдік
серіктестерден іс жүргізудің тәжірибесін үйренудің шынайы мүмкіндігін
туғызады, сондай-ақ көптеген елдермен достастығымызды серіктес болуымызды
кеңейтеді. Осы мәселелерден тақырыптың актуалдығы көрінеді.
Мамандардың ойы бойынша, біріккен кәсіпорын тікелей шетелдік
инвестицияның ең перспективті формасы және серіктестік қызмет арқылы шетел
нарығына жоғары тиімділікпен шығу құралы болып табылады. Қазіргі таңда
әлемнің әр түрлі елдерінде тікелей шетелдік инвестицияны біріккен кәсіпорын
құру жолы арқылы тарту халықаралық экономикалық қатынастың кең жайылып келе
жатқан құбылысы болып отыр және де бұл біріккен кәсіпорынның барлық
қатысушыларына да тиімділік береді.
Біріккен кәсіпорыннан басқа, толығымен шетелдік иегерге тиесілі
шаруашылық субъектілер де бар. Шетел капиталымен болатын кәсіпорын
(предприятие с иностранным капиталом) деп аталатын туыс термин де
қолданылады. Бұл түсінік біріккен кәсіпорын түсінігінен де толық шетел
инвестициясымен құрылған фирмаларды да қамтиды. Семенов К.А. ойы бойынша
біріккен және аралас түсініктерін толығымен шектеу керек. Ол аралас
кәсіпорын ұйымдастыруында тек қана бір елдің серіктестері қатысады дейді.
Біздің ойымызша бұл дұрыс емес.
Қазіргі таңда аралас қоғам (смешанное обшество) және біріккен
кәсіпорын (совместное предприятие) түсініктері бір-біріне жақындап
келеді, ал екеуінің де қызметі кешенді сипат алуда. Аралас кәсіпкерлік
деген жаңа термин пайда болды. Ол өзінің мағыналылығымен сиымдырақ және
аралас қоғам мен біріккен кәсіпорынның қызмет етуімен байланысты әртүрлі
қызмет түрінің барлық кешенін қамтиды.
Біріккен кәсіпорынның мәнін толық ашып көрсетпейді. Мынадай анықтама
анығырақ болар: біріккен кәсіпорын бұл әр түрлі елдердің қатысуымен
болатын, жалпы капиталмен, біріккен басқарумен, тараптардың салымына
пропорционалды түрді пайда мен тәуекелді бөлумен болатын біріккен фирма,
компания.

1. БІРІККЕН КӘСІПОРЫН ҚҰРУДЫҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1. Біріккен кәсіпорын түсінігі және қалыптасуы мен негізгі даму
кезеңдері

Тарихта ең алғаш joіnt venture деген термин Ұлыбританияда пайда
болды. Менч венчурз және Джентлмен эдвенчурз деген саудамен айналысатын
екі кәсіпорын ΧΥΙ-ΧΥΙΙ ғасырларда тауарларды сатып алу және оларды қайта
сату процесінде пайда болған тәуекелді және жоғалтуларды есепке ала отырып
біріктірілді. Және олардың құрған joіnt companіes деп аталатын
серіктестігі кейін қалыптасқан жауапкершілігі шектелген заңды тұлғалардың
пайда болуының негізі болды.
Егер біріккен кәсіпорынның құрылуының нақты тарихына келетін болсақ,
ол ΧΙΧ ғасырда басталды. Ең алғашқы біріккен кәсіпорындардың бірі болып
1825 жылы Пруссияда бельгиялық Кокериль фирмасы тарапынан салынған
өнеркәсіптік кәсіпорын саналады. Бірақ фирманың иесі және технология
бельгиялық емес, ағылшындық болған.
Еліміздің тарихына қарайтын болсақ, КСРО-да ΧΧ ғасырдың басында-ақ
біріккен кәсіпорын құрудың үрдісін көре аламыз. Сол себептен, КСРО-да
Батыспен байланысын халықаралық еңбек бөлінісінің (ХЕБ) формасының
прогрессивті түрін көреміз. Сонымен, КСРО өз территориясында және шетелде
біріккен кәсіпорын құру және қызметінде белгілі бір тәжірибелерге ие болды.
Олар ұлттық экономиканың жандануында және шет елдермен сыртқы сауда
қатынасының дамуында үлкен роль ойнады. Бірақ, 30-жылдардан 80-жылдардың
соңына дейін кәсіпорынның мұндай ұйымдық формасы Кеңес одағында кең
тарамады. Тек 1987 жылдан бастап КСРО территориясында біріккен кәсіпорындар
қайта құрыла бастады.
1987 жылдың 13-қаңтарында КСРО Жоғары Кеңесі Президиумы КСРО
территориясында кеңестік және шетелдік ұйымдар, фирмалар және басқру
органдарының қатысуымен болатын біріккен кәсіпорындар, халықаралық
бірлестіктер мен ұйымдар құру және қызметімен баланысты сұрақтар туралы
жарлық қабылдады. КСРО-ның күйреуімен және тәуелсіздігін алуымен Қазақстан
сыртқы экономикалық қызметін жүргізе бастады.
Біріккен кәсіпорын түсінігіне келетін болсақ, ол жайында әр түрлі
пікірлер бар. Біріккен кәсіпорын түсінігін анықтаған кезде ғылыми
әдебиеттерде бұл термин жайында белгілі бір атау жоқ. Аралас қоғам
(смешанное обшество), аралас фирма (смешанная фирма), аралас
кәсіпкерлік (смешанное предпринимательство), аралас кәсіпорын (смешанное
предприятие), сондай-ақ, біріккен иеліктегі кәсіпорын (предприятие
совместного владения) сияқты анықтамалар қолданылады. Соңғы кезде
халықаралық өрісте біріккен кәсіпорын немесе біріккен компания термині
қолданылып жүр. 1
Батыс экономистерінің анықтамасы бойынша 2 бір компаниядағы
тікелей инвестицияға екі немесе бірнеше ұйымның меншік құқығы болса, онда
мұндай операция жүргізу біріккен кәсіпорын (joіnt venture) деген
терминмен анықталады. Біріккен кәсіпорынның аралас кәсіпорын (mіxed
venture) сияқты белгілі бір типі Филиппс (Голландия және Индонезия
үкіметі) фирмасындағы жағдай сияқты, жеке компаниядағы белгілі бір елдің
мемлекеттік органының қатысуымен сипатталады. Батыс Германиялық экономист
К.Зейберт былай дейді: Біріккен кәсіпорын дегенде іс істейтін, ұлттық
шекарадан тыс шыққан серіктестер арасында біріккен капитал мен заңды түрде
бекітілген қатысты келісімшарттарға негізделген дербес мүдделері бар
кооперативті бірлестікті, серіктестікті ұғыну керек. Территориясында
біріккен кәсіпорын құрылған елдің ең болмағанда бір серіктес өкілі болу
керек3.
Вознесенская Н.Н. аралас кәсіпорынға синоним ретінде аралас қоғам,
аралас компания, біріккен кәсіпорын терминдері де қолданылатынын әділ
айтып отырғанын айта кету керек. Ғылыми әдебиетте көрсетілген біріккен
кәсіпкерлік терминімен қазіргі таңдағы шетелдік қайнарларда әр түрлі
фирмааралық серіктестің формасын немесе кооперациялық келісімдерді
көрсетеді. Дегенмен, соңғы жылдарда батыс экономика әдебиеттерінде
фирмааралық серіктестік термині біріккен кісіпорын түсінігімен кең
мағынада, жиі ауыса қолданылып жүр4. БҰҰ европалық экономикалық
комиссиясы біріккен кәсіпорынды әр түрлі елдердің өндірістік
серіктестіктерінің ең негізгі формасының бірі деп сесптейді 5. Аталмыш
комиссияның докладында біріккен кәсіпорын: Араларында ең кемінде пайда
табуға ынталандыратын біреуі ұзақ мерзімді негізде жаңа бизнес есебінен
өзінің қызметін кеңейтуге тырысатын екі немесе одан да көп компаниялармен,
жеке тұлғалармен немесе ұйымдармен құрылатын кәсіпорын, корпорация немесе
серіктестік. Оның меншігі серіктестер арасында олардың ішінде қайсысы
болмасын біреуінің абсолютті түрдегі иелігінсіз, азырақ немесе көбірек
иелік қағидасымен бөлінеді - деп анықталған6. БҰҰ европалық экономикалық
комиссиясы біріккен кәсіпорынның келесідей негізгі міндеттерін бөліп
көрсетеді:
1.Қатысушылар арасында кәсіпкерлік қызметтің жалпы ұзақ мерзімді келісімі
жайында келісімнің болуы;
2.Қатысушылар тарапынан осы ұзақ мерзімді мақсатына жету үшін ақша
қаражаты, негізгі қор, басқару тәжірибесі, интеллектуалды меншік құқығы
және басқа түрдегі активтерді біріктіру;
3.Біріктірілген активтерді қатысушылардың капитал салымы ретінде қарау және
бағалау;
4.Біріккен басқару органдарын құру;
5.Келісілген мақсатқа жетуден түскен пайдаға тараптардың қатысуы және
осымен байланысты әр серіктестің біріккен капитал салымдағы үлесімен
анықталған тәуеклді бөлісу. 7
Шетелдік қатысумен болатын кәсіпорынды құру үшін келесідей үш жолды
бөліп көрсету керек:
1.Біріккен кәсіпорын олардың құрылтайы болып құрыла алады, яғни жаңа қайта
құрылған кәсіпорында жергілікті және шетелдік серіктестерге пай бере
отырып;
2.Жұмыс істеп тұрған кәсіпорыннан шетелдік инвестордың (инвесторлардың)
қатысудағы өз үлесін немесе пайын сатып алу;
3.Бүкіл кәсіпорынды шетел қатысушысының сатып алуы.
Бұған дейін біз біріккен кәсіпорынның терминологиялық аспектісін
қарастырдық. Енді, біріккен кәсіпорынның мазмұнын терең әрі толық ашып
көрсету керек, ал ол үшін біріккен кәсіпорын жайында бірнеше пікірлерді
қарастыру қажет.
Қазіргі заманғы экономикалық сөздікте біз мынадай анықтаманы табамыз:
Біріккен кәсіпорын бұл жұмысында басқа елдердің фирмалары қатысатын,
ұйымдастыру жағынан жалпы және бір кәсіпорын. Біріккен кәсіпорын әр түрлі
елдердегі орналасқан кәсіпорында қызмет кооперациясы үшін әр түрлі
сипаттағы өнімді, тауарды, қызметті тиімді өндіру және сату мақсатында
құрылады. 8 Осы анықтамадан көріп тұрғанымыздай, біріккен кәсіпорын
құру кезінде кем дегенде екі әр түрлі серіктестер қатысады. Мұндай
кәсіпорынның кәсіпорын жарғылық қорындағы салымын көбейту үшін қосымша
мүмкіншілігі бар.
Джеймс Добинн, Джеффери Беркт, Марк Саунер және Кеннет Крупски деген
американдық ғалымдардың басылымындағы Халықаралық біріккен кәсіпорындар
атты оқулығында біріккен кәсіпорынға келесідей спецификалық ерекшеліктері
бар анықтама берілген:
- дербес заңды тұлға;
- әр қатысушысының капиталға иелік үлесі анықталған;
біріккен кәсіпорынның әр мүшесінің басқарудағы белсенді қатысуы немесе
басқаруға қатысу құқығынан ашық бас тарту.
Мұндай анықтама біріккен кәсіпорын формасын басқадай халықаралық
экономикалық серіктестіктен айыруға мүмкіндік береді. 9
Біріккен кәсіпорындар бұл халықаралық экономикалық серіктестіктердің жоғары
және дамыған формасы. Басқаша айтсақ, біріккен кәсіпорын ұлттық шекараны
кесіп өтетін, өнімді жасау, өндіру немесе маркетингтегі халықаралық
серіктестік институты болып анықталады, қысқа мерзімді нарықтық
трансакцияға негізделмеген және серіктестер тарапынан капитал, технология
және басқа активтер түрінде айтарлықтай көп әрі жалғасымды салымды ұсынады.
Біріккен кәсіпорын түсінігімен танысқаннан кейін, оның
кәсіпкерліктің басқа да ұйымдастырушылық формасынан (жеке-дара кәсіпорын
және корпорация) несімен ерекшеленетінін анықтау керек, біріккен
кәсіпорынның халықаралық экономикалық серіктес формасы ретінде
артықшылықтары мен кемшіліктерін қарастыру керек. (1-ші кестеге қараңыз)
Кәсіпкерлік құрылымның барлық түрі негізінен үш түрлі болады: жеке-
дара, біріккен кәсіпкерлік және корпорация. Жеке-дара мен біріккен
кәсіпорын үшін иелік және басқару қызметі тән, ал корпорация үшін бұл
қызмет алшақ жатыр. Жеке-дара кәсіпондары шаруашылық жауапкершілік иегердің
өзінің мойнында. Мұнда кәсіпорын меншігі иегер меншігінінен бөлінбейді, ал
корпорацияда мұндай бөлу нақты бекітілген. Сонымен қатар, корпорация
қоғамға ашық түрде қызмет етуге міндетті болса, яғни өздерінің қаржылық
қызметінің нәтижесіндегі жылдық есеп беруін жариялайтын болса, жеке-дара
және біріккен кәсіпорындардың құпия қылып сақтауға, тек уәкілетті
органдарға ғана ақпарат беруге құқығы бар.
Біріккен кәсіпорындарда жеке-дара кәсіпорынға қарағанда құрылтайшылар
шеңберін кеңейту күшімен ресурс тарту мүмкіндігі жоғары, ал жеке-дара
кәсіпкердің қаржылық жағдайы мен өндіріс масштабынан үнемдеу алуы шектеулі.
1-кесте
Кәсіпкерліктің ұйымдастырушылық формасының сипаты
Салыстыру Жеке-дара Біріккен Корпорация
критерийлері кәсіпорын кәсіпорын
Құру қиындығы Құру қарапайым Серіктес Арнайы заң
және ұйымдастыру,іздеумен, шығарушылық
тіркеу шығыны аз.қатысушылар зерттеумен
арасында шарттың байланысты
болуымен материалды шығын
байланысты мен күшті талап
белгілі бір етеді.
қиындық бар.
Капиталды жинау Меншік иесінің Капитал тартудың Өте жоғары,
(мобилизация) жинағы көлемімен мүмкіндігін капитал бағалы
қабілеті. шектелген. серіктестер қағаздарды
меншігін эмиссиялау жолы
біріктіру жолыменарқылы жиналады.
арттырады.
Меншік иесінің Толық мүлікті Пайда мен Қолдағы бағалы
жауапкершілік қосқанда барлық тәуекелді үлесінеқағаз құнымен
масштабы. міндеттеме қатысты түрде шектелген.
бойынша. бөлу.
Меншік иесі Барлық қызметті Серіктестер Қолдағы ұстаған
тара-пынан бақылау толық. арасында акция үлесіне
деңгейі. бөліседі, сәйкес.
келісудің қайнар
көзі болып
табылады.
Жалғасымдылығы. Иегердің өміріменСеріктестер Шектелмеген, тек
шектелген. ара-сындағы бонкрот болған
келісімге жағдайда ғана
байланысты. тоқтайды.
Салық салу. Жеке табысқа Жеке-дара Екі ретті салық
салынатын слық кәсіп-орындағы салу.
қойылымы бойынша.секілді.
Таратылуы. Төмен, сату қиын.Жеткілікті қиын, Жоғары.
пайдаларды сату
қиын.

Біріккен кәсіпорының негізгі қағидасы ― бірнеше серіктестің
серіктестігі арқылы тиімді түрде орындалатын мақсатқа жету. Корпорацияда
қаржы қорын тарту базасы кеңейген, капиталдың жиналуын қамтамасыз етеді.
Біріккен кәсіпорын тәуекелді бөлісудің ерекше формасы болып табылады.
Біріккен кәсіпорын әлемшаруашылық байланыс эволюциясында заңды түрде
дамып келеді және серіктестің басқа да формаларымен салыстырғанда өзінің
артықшылықтарымен ерекшеленеді. Олардың негізгісіне ғылыми-зерттеушілер
келесі мәселелерді жатқызады:
- өндірістің алдындағы, өндірістік және өткізу сферасындағы барлық өзара
байланыс бойынша серіктестердің күшін кешенді түрде қолдану мүмкіндігі;
- серіктестер тарапынан өндіріс, қамтамасыз етуден бастап, өткізу және
сатуға дейінгі тең таразды бақылауды қамтамасыз ету;
серіктестер тарапынан бір-бірін толықтыратын элементтердің ең күштілерін
біріктіру және шоғырландыру. 10
Біріккен кәсіпорындар Темиргалиев Б.Б. 11 сияқты кейбір
авторлардың ойынша қайда, кіммен, серіктестердің қандай үлеспен қатысуы,
қандай салада және қандай мақсатпен құрылғанына байланысты бөлінеді. Осыны
есепке ала отырып,біріккен кәсіпорындарды классификациялау үшін төрт
негізгі нышанға бөлуге болады:
1. Кәсіпорынның орналасқан жері. Біріккен кәсіпорын құру кезінде
серіктестердің біреуі шет мемлекеттің өкілі болады. Қатысушылардың әр түрлі
елге жатуына байланысты кәсіпорынды алты типке бөлуге болады:
Өнеркәсіптік дамыған елдер↔өнеркәсіптік дамыған елдер. Оны кейде
батыс-батыс деп те атайды. Мысалыға: Дженерал Моторс (АҚШ) пен Тойота
(Жапония);
Өнеркәсіптік дамыған елдер↔дамып келе жатқан елдер. Ол солтүстік-
оңтүстік байланысы деп те аталады. Мысалы: B.T.S. Garment Co. Ltd
біріккен кәсіпорны, құрылтайшылары Камбоджия және Канада;
Өнеркәсіптік дамыған елдер↔нарықтық экономикаға өтпелі кезеңдегі
елдер. шығыс-батыс байланысы деп те аталады. Мысалы: Тенгиз Шевройл;
Дамып келе жатқан елдер↔дамып келе жатқан елдер. Мысалы: Asіa Floour
mіll Corporatіon біріккен кәсіпорны, Комбоджия және Тайланд;
Дамып келе жатқан елдер↔нарықтық экономикаға өтпелі кезеңдегі елдер;
Нарықтық экономикаға өтпелі кезеңдегі елдер↔нарықтық экономикаға өтпелі
кезеңдегі елдер.
2. Қатысушылар құрылымы. Біріккен кәсіпорынның үш негізгі типін
қарастыруға болады:
Тек жеке капиталдың қатысуымен (дамыған капиталистік елдерде);
Жеке фирмалар мен мемлекеттік кәсіпорын немесе ұйымдардың қатысуымен. Бұл
вариант дамып келе жатқан және нарықтық экономикаға өтпелі кезеңдегі
елдерде кең тараған;
Ұлттық және халықаралық ұйымдардың қатысуымен.
3. Біріккен кәсіпорынның капиталындағы серіктестердің қатысу үлесі.
4. Қызмет түрі. Серіктестердің қойған мақсатына байланысты біріккен
кәсіпорындар келесідей типтерге бөлінеді:
Тәжірибе мен ғылыми зерттеу нәтижелерін біріктіру мақсатында жаңа
өнім, ноу-хау, құрал-жабдық және т.б. жасау үшін құрылған ғылыми-зерттеу
сипатындағы біріккен кәсіпорындар;
Құру кезінде шетелдік серіктес өндіріс және өнімді сату процесі
кезінде шығынды төмендету мақсатын көздейтін өндірістік сипаттағы біріккен
кәсіпорын;
Жергілікті нарықта шетелдік серіктестің кәсіпорында соңғы өнім өндіру
үшін қажетті арзанырақ шикізат, жартылай фабрикаттарды сатып алу мақсатында
құрылған сатып алушы біріккен кәсіпорын;
Біріккен кәсіпорын орналасқан елдегі сияқты үшінші бір елде де жаңа өткізу
нарығын игеру мақсатында құрылған өткізу біріккен кәсіпорны;
Әр түрлі қызмет түрін қамтитын кешенді біріккен кәсіпорын.
Жүргізілген зерттеу негізінде біріккен кәсіпорынның харықаралық
экономикалық серіктестіктердің перспективті формасы екендігін
қорытындылауға болады. Шетел инвестицияларымен болатын кәсіпорындар
елімізге инвестиция жаңа технология алудың, шетелдік серіктестен іс жүргізу
тәжірибесін үйренудің шынайы мүмкіндігін туғызады, сондай-ақ, көптеген
елдермен достастығымызды, серіктестігімізді кеңейтеді. Біріккен кәсіпорын
қызметінің шетелдік тәжірибесін қарастыруға көшейік.

1.2. Біріккен кәсіпкерлік дамуының шетелдік тәжірибесі.

Қазіргі таңдағы экономикада тікелей шетелдік инвестицияның өсуінің
нәтижесінде ұжымды түрде иелік ететін халықаралық өнеркәсіптік кәсіпорындар
(joіnt ventures) пайда болды. Олар әр елдің екі немесе одан да көп елдердің
фирмаларының келісімі негізінде пайда болады. Ол бойынша фирмалар қандай да
болмасын қызмет, өндіріс саласында белгілі бір мақсатқа жету үшін
ресурстарын біріктіреді. Яғни біріккен кәсіпорын бұл әр түрлі ұлтқа тиіс
капиталдардың бірігуін қамтамасыз ететін ұйым формасы.
Қазір әлемде біріккен компаниялар кеңінен тараған. Кейбір мәліметтер
бойынша трансұлттық корпорацияның (ТҰК) шетелдік филиалдарының 14-13
үлесі ұжымдық иеліктегі акционерлік компанияларға тиесілі.
Қазіргі таңдағы трансұлттық компания жүйесіндегі біріккен
кәсіпорындарға аса зор көңіл бөлінуде. Олар екі бір-біріне қарама-қарсы
мақсатта қолданылулары мүмкін: бәсекелестік күресті жүргізу құралы сияқты
және бәсекелестікті шектеуші құрал ретінде.
Бірінші типтегі біріккен кәсіпорындар компанияның халықаралық
экспансиясының бастапқы кезеңінде құрылады. Олар серіктердің есебінен
артықшылық алу үшін арналған. Әдетте компания әлемдік нарықта бекін отырып
алып, серіктестер тарапынан біріккен кәсіпкерлікке тиісті тәжірибе мен
ресурстар жинап алып, біріккен кәсіпорындағы біреуінің үлесін ұлғайтып жеке
меншіктегі біріккен кәсіпорынға айналады.
Екінші типтегі кәсіпорындар әдетте олигополистік салаларда
ұйымдастырылады. Кейбір жағдайларда олар нарықты серіктестер арасында
бөлісуді қамтамасыз ететін картельдің ұйымдастырушылық орталығының қызметін
өздеріне алады. Нарықтық экономика елдеріндегі біріккен кәсіпорындар,
тәжірибе көрсеткеніндей, халықаралық экономикалық серіктесті жүзеге
асыратын формалардың бірі. 12
Біріккен кәсіпорын ТҰК шеңберіндегі кооперациялық қарым-қатынас ұйым
формасының бірі болып табылады. Құрылып жатқан біріккен кәсіпорындардың
типтеріне келетін болсақ, олар сипатына қарай екіге бөлінеді.
1-Жаңа технологиялар бойынша ғылыми зерттеу жүргізетін саладағы құрылған
біріккен кәсіпорындар. Әдетте олар дамыған елдер серіктестерімен алдыңғы
қатардағы технологиялық тәжірибемен алмасу және оның болашақтағы даму
мақсатымен құрылады.
2- Арзан жұмыс күші бар дамушы елдердегі өндіру және сату саласындағы
дәстүрлі кәсіпорындар. Осындай елдерге дайын өнімге жаңа сату рыноктарын
алу мүмкіндігі бар, өндірістің экологиялық тазалығына қатаң талап жоқ. Бұл
топтағы елдерге Бразилия, Мексика, Аргентина, Тайвань, Малайзия, Оңтүстік
Корея және басқаларын жатқызуға болады. Соңғыларына территориялық еркіндік,
тікелей түрдегі сияқты шетелдік инвестициямен болатын кәсіпорындар (ШИК)
үшін әр түрлі қаржылық және салықтық жеңілдіктер тән.
Қазіргі таңдағы әлемде инвестициялау процесі кеңінен жайылған. Шетелдік
инвестиция экономикалық әлсіз, дамып келе жатқан және ұлттық экономикасын
реформалап жатқан елдермен қатар, экономикалық дамыған, бай елдер сияқты
әлемнің барлық елдеріне салынып жатыр.
1998 жылы әлемдегі тікелей инвестиция көлемі 440млрд. АҚШ доллары
болса, 1999 жылы бұл көрсеткіш 827млрд. АҚШ долларына жетті. Дамып келе
жатқан елдердегі шетелдік салым 1999 жылы 198млрд. АҚШ доллары болды, оның
ішінде Қазақстанға 1337,9млн. АҚШ доллары көлемінде тікелей инвестиция
салынған, 1998 жылы бұл көрсеткіш 1233,3млн. АҚШ доллары болған, 1993-1999
жылдар арасында Қазақстан Республикасына шетел инвестициясының жалпы
жиынтық ағымы 9267,1млн. АҚШ долларын құраған. 13
Экономикасында біріккен кәсіпорындар кең жайылған елдердің бірі АҚШ
болып табылады. Біріккен компаниялар құру тәжірибесі өткен ғасырдың басынан-
ақ басталған. ΧΧ ғасырдың 80-жылдары мұндай кәсіпорындар құру процесі өте
белсенді жүрді. Осы кезеңнің бірінші жартысында орташа есеппен жылына 200
шамасында біріккен кәсіпорындар құрылған.
1998 жылдың басында АҚШ-тағы шетелдік жеке инвестиция сомасы, оның
ішінде Америка территориясында ұлттық фирмалардың қатысуымен құрылған
біріккен кәсіпорындар формасының сомасы 250млрд. АҚШ долларына жетті және
бұл бизнестің әр түрлі саласындағы шетелдік капитал салымының төрттен бірін
құрады.
Американдық фирмалардың көп бөлігінің тікелей инвестиция көмегімен
елдің сыртында өндірілген өнімдерінің сату деңгейі тауар экспорты түріндегі
елде өндіріліп сыртқа шығарылған өнім көлемінен бірнеше есе көп. 14
Елде шетелдіктерге тиісті компаниялар саны өсіп келеді, оның ішінде
жапондықтардың, сондай-ақ американдық және шетелдік фирмалардың біріккен
кәсіпорындары.
Еліміздегі біріккен кәсіпорындардың дамуына келетін болсақ, шетелдік
инвестициямен болатын кәсіпорындар жылдан-жылға етек жайып келеді. Біріккен
кәсіпорын құру динамикасы жыл сайын өсіп келеді: 1990 жылы 15 біріккен
кәсіпорын тіркелген болатын, 1992 жылы біріккен кәсіпорын саны 669-ға дейін
өсті, 1994 жылы біріккен кәсіпорындар саны 2025 болды, ал 1995 жылы 2355
біріккен кәсіпорын болды. Бірақ та Қазақстан нарығында барлық тіркелген
кәсіпорын өз қызметін жүзеге асырған жоқ. Қызмет істеп жатқан біріккен
кәсіпорындар саны 1995 жылы 736, 1996 жылы 995, ал 1997 жылы болса 1338
кәсіпорын болды. 15
Қазіргі таңдағы біріккен кәсіпорындардың даму кезеңі Қазақстанның
Алматы (барлық тіркелген біріккен кәсіпорын санының 65,8%-ы) және Астана
(7,03%) сияқты ірі өнеркәсіптік орталықтарына, сондай-ақ экспорттық
потенциалдағы шикізаттарды сатып алатын Қарағанды (3,2%), Шығыс Қазақстан
(2,7%), Атырау (2,5%) және басқа да региондарға шоғырланып отыр. Тікелей
шетелдік инвестиция құрамын (ТШИ) зерттей отырып 1993-1999 жылдар
аралығында ТШИ көлемінің 49,2%-ы мұнайгаз секторына, 26,9%-ы түсті және
қара металлургияға келгенін көріп отырмыз. Бұдан біз шетел инвестиция
салымының негізгі бөлігі мұнай өңдейтін регионға келіп отырғаны жайлы
қорытынды жасай аламыз.
Сонымен қатар, фирма неғұрлым көп фирмалармен келісімге отырса,
соғұрлым шешім қабылдауды бақылауды жоғалту ықтималы артады. Осы мәселені
зерттеушілер біріккен кәсіпорынға мынадай анықтама береді: Біріккен
кәсіпорын бұл ассоцияцияланған меншіктің ерекшеліктері кәсіпорынның
экономикалық қызметін бақылаудың серіктестер арасында бөлуде жатқан ерекше
форма. 16 Осы анықтамадан көрініп тұрғандай біріккен кәсіпорындағы
меншіктерінің әр түрлі қатысты үлесі оның ең басты ерекшелігі екен.
Бақылау мүмкіншілігін беретін фирма капиталындағы шетелдік қатысушының
үлесі әр елде әр түрлі. Ол АҚШ-та 10% және одан жоғары Ұлы Британияда,
Францияда, Германияда 20-25%-дан жоғары, Канада және Австралияда 50%-дан
жоғары. Көп елдің үкіметі бірігіп бақылауды жақтайды. Дегенмен, олар
бақылаудың өз жақтарында болуын қалайды, бірақ та бұл жақтаулары салаға
байланысты.
Тікелей инвестицияны анықтаудың қиындығына байланысты мемлекеттік
мекемелер дауыс құқығы бар 10% немесе 25% акцияны шетел кәсіпорнында
инвестицияның минималды мөлшері ретінде оларды тікелей деп санау үшін
көрсету керек. Мысалыға, ағылшын үкіметі Дженерал Моторстың 1%-дан төмен
акциясына ие. Бұл бақылауға жеткіліксіз болғандықтан, ағылшын үкіметі
Дженерал Моторс үшін басқару шешімін қабылдауға уақыт, күш жұмсайды.
Дегенмен, шешім бақылаудың тысында жатқандықтан маңызды емес деуге
болмайды. Ол елдің төлем балансына айтарлықтай әсер ете алады және қаржылық
басқару мен фирма стратегиясында маңызды роль атқарады.
Экономика ғылымының докторы профессор Киреев А.П. алдыңғы қатарлардағы
инвестициялық компанияларға консультация берумен айналыса отырып былай
жазады: көптеген зерттеулер қазіргі таңдағы шарттағы 10%-дық иелік
кәсіпорынға толығымен дерлік бақылау жүргізуге қажетті әрі жеткілікті
екендігін көрсетіп отыр.
Шетелдік инвестор біріккен кәсіпорынға қатыса отырып реципиент-елдің
экономикалық саясатына белгілі мөлшерде әсер етеді. 17 Сондықтан да
үкімет елдің ішіндегі біріккен кәсіпорынды кім басқарып отырғанын қадағалап
отырады.
Осы сұрақ бойынша қазақстандық заңгер Сарсембаев М. 120 елдің шетел
инвестициясы туралы заңдарын талдаған. Бұл елдерде, ережеге сәйкес,
шетелдік меншіктер отандық кәсіпорындарда 100%-ға дейін қызмет ете алады.
18 Қазақстандық заңда бұл жайында ешнәрсе айтылмаған.
Салық салу бойынша дамыған елдерде шетел капиталын тартуды ынталандыру
үшін әр түрлі жеңілдіктер болады (ФРГ-дағы біріккен кәсіпорын үшін
әкелінген мүліктер салық салудан босатылады, Италияда шетел инвестициясына
жеңілдікті қойылымдар бар және т.б.). Екі рет салық төлеуден алшақтау
туралы мемлекетаралық шартқа көп көңіл бөлінеді. Себебі шетелдік қатысушыға
әр түрлі формадағы салық, біріккен кәсіпорын орналасқан елде, өз елінде
салық төлеуі мүмкін. АҚШ-та барлық дамыған елдермен салық шарты бар. АҚШ-та
шетелдік серіктес ағымдағы жалпы түскен табыстан 30% қойылымдық табыс
салығын төлейді. Жаңа Зеландияда жергілікті фирмалар табыстың барлық
түрінен 30% салық және 15% банктық өсім бойынша пайдаға салық төлейді.
Шетелдік компанияларға ел ішінде алынған табыс салығы 50%.
Біріккен кәсіпорындарда алдыңғы қатардағы технологиялардың қолдану
мәселесін әлемдік тәжірибеде қарастырып көрейік. Біріккен кәсіпорын қызметі
төңірегінде технологияға байланысты сұрақтар туады. Ол біріккен кәсіпорын
қолданатын технология сипаты (сәйкес технология мәселесі) және оны қалған
басқа фирмаларға да сәйкес ету (технология ауысу мәселесі).
Сәйкес технология. Бұл қағиданы жақтауларшылар біріккен кәсіпорын
технологияны капиталы көп және жұмыс күші жетіспейтін елдерге пайда алып
келеді дейді. Даму теориясының маманы И.Ф. Шумахер нашар дамыған елге
біріккен кәсіпорындармен құрылған жоғары капитал сиымды өндіріс емес, аз
масштабты әрі жоғары еңбек интенсивті кәсіпорындар қажет дейді.
Технология ауысу. Көптеген сыншылар технологияны шетелдік лицензияны
сатып алу жолымен алуды немесе технологияны дербес, өздігімен дамытуды жөн
көреді. Олар бұның бастапқы кезеңде көп шығынға алып келгенімен, жанама
табыстары бәрібір көп болады деп ойлайды.
Осы сұрақтарға көңіл қаншалықты бөлінгенін білу үшін мысалы ретінде,
жаңа индустриалды елдерге назар аударайық. Бір жағынан, Корея мен Гонконг
ұлттық өнеркәсібін дамыту барысында ұлттық капиталына жүгінді. Ал екінші
жағынан, Тайвань мен Сингапур халықаралық фирмаларға кеңінен сенді. Тіпті,
Сингапурды шетел фималарындағы жұмыс үшін келісімшарт арқылы алынған ел деп
атайды. Жалпы алғанда, осы төрт ел де өз халқының өмірлік деңгейін көтеру
жолында табысқа жетті. 19
Бұл мәселеге Жапонияны да мысалы ретінде алуға болады. Жапония ұзақ
уақыт бойы өндірісін шетел технологиясын қолдана отырып дамытты. 1950-1982
жылдар аралығында Жапония 40000 шамасында лицензия сатып алды және енгізді.
Олар шетел технологиясын көшіріп алып қана қойған жоқ, оны дамытуға,
жетілдіруге тырысты. Соның нәтижесінде Жапония технологияы импорттаушы
халінен тез арада экспорттаушыға өтті.
Осыған байланысты, Қазақстан Республикасында құрылып жатқан біріккен
кәсіпорындардағы технологияның қандай жағдайда екенін қатаң қадағалап,
бағалау керек.

2. Қазақстан Республикасында біріккен кәсіпорындардың ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.