Инвестициялық жобаның қаржылық бағалау нормалары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР
Кіріспе 3
I – бөлім. Инвестициялық жобалаудың теориялық негіздері 5
1.1. Инвестициялық жобаның түсінігі, түрлері 5
1.2 Инвестициялық жобаны талдау формалары 9
II – бөлім. Инвестициялық жобаны бағалаудың критерийлері 18
2.1 Инвестицияның тиімділігін бағалау 18
2.2 Инвестициялық жобаның қаржылық бағалау нормалары 29
III-бөлім. Инвестициялық жобаларды қарастыру және іске асыру регламенті.
Перспективалы жобалар 31
Қорытынды 36
Пайдаланылған әдебиеттер 37

Кіріспе

Қазіргі таңға дейін эканомикалық әдебиеттерде “инвестиция” сөзі әртүрлі
мағынада қолданылды. Көптеген авторлар капитал салымы мен (күрделі қаржы)
мен инвестицияның арасындағы айырмашылықтарды ажыратпайды; ал басқалары
барлық салымдарды, олардың бағытталған мақсатына қарамастан инвестиция деп
атайды.
Негізінді инвестициялық процеспен 2 фактор байланысты – олар уақыт
және тәуекел. Қазір белгілі бір мөлшерде ақша-қаражаттарды салып, белгілі
бір уақыт өткеннен кейін, кеш болсада да оған табыс түседі; бірақ түсетін
табыс мөлшері өзгеруі мүмкін.
Ең кең мағынада инвестиция еліміздің экономикасының дамуы мен өсуін
қаржыландыруға қажетті механизмді қанағаттандыру болып табылады. Инвестиция
бұл кәсіпкерлік және т.б қызмет түрлерінің объектілеріне салынатын
құндылықтардың нәтижесінде пайда болатын табыс немесе әлеуметтік тиімділік.
Менің осы Инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалауды деген
тақырыптағы курстық жұмысты жазуымның ең басты себебі, ол қазіргі таңда
біздің экономикамызда көптеген жобалар қабылданып отыр, соған сәйкес осы
жобалардың болашақта қандай пайдалылықты әкелетінің білу үшін, оларды
бағалау және талдау қажет.
Курстық жұмысымның бірінші бөлімінде жалпы инвестицияның және
инвестициялық жобалардың теориялық негіздері қарастырылып отыр, яғни
Инвестициялар туралы Заң қашан қабылданды және инвестициялық жобалардың
жіктелуі мен түрлері барынша кең ашылған. Сонымен қатар, инвестициялық
жобалрдың өмірлік циклы мен кезеңдері берілген.
Инвестициялық жобаны қабылдаудан бұрын – бірнеше талдау формалары
жүргізіледі, яғни оларға коммерциялық, әлеуметтік, экологиялық,
институционалдық, экономикалық және қаржылық талдаулар жатады.
Курстық жұмыстың екінші бөлімінде, осы талдау мен бағалауды жүргізу
үшін қажетті формулалар мен есептеулер көрсетілген. Осы формаларды барынша
дұрыс және білікті түрде қолдану арқылы инвестициялық жобаның тиімділігін
және тартымдылығын анықтауға болады. Инвестициялық жобаның тиімділігін
анықтау үшін көптеген әдістер қолданылады, оларға: қарапайым немесе
статистикалық, дисконттау әдiстерi, aғымдағы таза құндылық, табыстылық
индексi, пайданың шығындаpғa қатынасы, жоба табыстылығының iшкi нормасы,
өтелiмдiлiк мерзiмi және тағы басқа.
Курстық жұмыстың үшінші бөлімінде, қазіргі таңдағы инвестициялық
жобаларды қабылдау барысындағы, Инвестициялық қордың атқаратын жұмысы, яғни
жобаны құру, атқару, қадағалау және бағалау болып табылатын қызметтері
көрсетілген. Сонымен қатар, жоғарыда аталып кеткендей, қазіргі кезде біздің
мемлекетімізде экономиканы дамытуға бағытталған көптеген жобалар әзірленіп
жатыр және кейбіреулері әлі қарастырылуда болып келеді, соған сәйкес, бұл
жұмыста перспективалық жобалар көрсетіліп кетілді. Бұл жобалар жалпы
Қазақстанның экономикасын көтеріп, яғни жоғарғы деңгейге жетуіне ықпал
жасайды, өйткені біздің Елбасшымыздың алдындағы тұрған ең басты мақсаты –
ол экономикасы дамыған 50 мемлекеттің қатарына кіру болып табылады. Ал
олардың қатарына кіру үшін біз ең алдымен өзіміздің ауылшаруашылық, мұнай
және химиялық, сонымен қатар басқа да өнеркәсіптерімізді дамытуымыз
қажетпіз.
Айта кететін бір жәйт, ол егер біздің мемлекетіміз Халықаралық сауда
ұйымына кіретін болса, онда біздің өнімдеріміздің бәсекеқабілеттілігі төмен
болып келеді, соған орай біз өзіміздің өнеркәсіптік және ауылшаруашылық
сфераларымызға инвестициялардың құйылуын және инвестициялық жобалардың
қабылдауын ұлғайту және жақсарту жұмыстары жүргізілуі тиіс..

I – бөлім. Инвестициялық жобалаудың теориялық негіздері

1.1 Инвестициялық жобаның түсінігі, түрлері

Инвестициялар – біздің экономикамызда бұл жаңа термин болып табылмайды.
Орталықтанған жоспарлық жүйе кезінде тек "капиталдық салымдар" деген
түсінік қана қолданылды. Бұл түсінікте, негізгі қорлардың қайта өндірісі
және оларды жөңдеуге кеткен шығындар да еңгізіледі.
1994 жылғы 27 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының (ҚР) Заңына сай
инвестицияларға (толықтырулар мен өзгертулер еңгізу арқылы) келесідей
анықтама берілді. "Инвестициялар – бұл, пайда алу мақсатында өндірістік
қызмет объектілеріне салынатын мүліктік және интеллектуалдық құндылықтардың
барлық түрі, сонымен қатар:
- акциялар және өзге де коммерциялық ұйымдарға қатысу формалары;
- облигациялар және өзге де қарыздық міндеттемелер;
- қозғалатын, қозғалмайтын мүлік және мүліктік құқық, ұстау құқығы мен
тауарлардан басқа, импортталатын және өткізуге арналған, қайта өңделмейтін
мүліктер;
- интеллектуалдық қызметке, авторлық құқыққа, патентке, тауарлық
белгілерге, өндірістік үлгілерге, технологиялық процесстерге, ноу-хауға
құқық;
- лицензияға негізделген қызметтерді жүзеге асыру құқығы".
Инвестициялық жоба деген не?
Капиталдың ең маңызды белгісі - оның иесіне пайда әкелу мүмкіндігі.
Капиталды ұзақ мерзімде салу немесе инвестициялау – мұндай мүмкіндікті
пайдалану формаларының бірі.
Инвестор тарапынан алғанда инвестициялаудың мәні - ертеңгі күні
пайда алу үшін бүгінгі пайданы алудан бас тарту. Мұндай операциялар
банктермен ссуда беруге ұқсас келеді. Сәйкесінше, капиталды ұзақ мерзімге
салу туралы шешім қабылдау үшін екі негізгі болжамды белгілі бір дәрежеде
дәлелдейтін ақпарат болуы тиіс:
1. салынған қаражаттар толығымен өзін-өзі өтеуі тиіс;
2. бұл операця салдарынан пайда жоғары болу қажет. Яғни тәуекелдерді
жабу үшін.
Инвестициялық жобалардың түрлері және мазмұны әр түрлі болуы мүмкін.
Яғни бұлар құрылыс жобаларынын мүлікті бағалауға дейін жоба сәйкес келмеуі
мүмкін.
Уақытша фактор – инвестициялық жобаны бағалауда негізгі рольді
атқарады. Бұл графикте 3 даму фазаларын атап айтуға болады. Осы кезеңдер
жобаның өмір сүру уақытын білдіреді.
Бірінші фаза. Кей жағдайларда толығыменен анықтала алмайды. Бұл кезеңде
оның техника-экономикалық жағдайлары талданады, маркетингтік зерттеулер
жүргізіледі, жабдықтаушылар таңдалынады, потенциалды инвесторлармен тікелей
жұмыс жүргізіледі.
Инвестицияны алдын-алу фазасының соңында инвестициялық жобаның бизнес-
жоспары болуы қажет. Жоғарыда аталып кеткендей, көп уақыт пен ақша
қаражаттарын талап етеді.
Келесі бөлім инвестииялауды білдіреді немесе жүзеге асыру фазасы. Бұл
фазаның басқалардан ерекшелігі – бұл дамуы кезінде алдағы фазалардын едәуір
мөлшерде шығындарды талап етеді.
Бұл бөлімде кәсіпорынның тұрақты активтері қалыптасады. Кейбір шығындар
(персоналды оқыту, тағы басқа) өнімнің өзіндік құнына енгізілуі мүмкін.
Негізгі құралдың жұмыс істегенінен бастап, үшінші фаза, эксплуатациялық
фаза іске қосады. Бұл фазада өнімді өндіру басталуымен және қызмет
көрсетулермен сипатталады.
Халықаралық тәжірибеде кәсіпорынның даму жоспары бизнес-жоспар¹ ретінде
көрсетіледі, ол негізінен кәсіпорынның даму жоспарының құрылымдастырылған
сипаты болып табылады. Егер жоба инвестицияны тартумен байланысты болса,
онда ол инвестициялық жоба деп аталады.
Жалпы түсінігі бойынша жоба – бұл белгілі бір мақсатқа көзделетін
кәсіпорынның іскерлігін жақсарту жайлы арнайы ұсыныс.
Жобаларды әдетте тактикалық және стратегиялық деп бөледі. Стратегиялық
жобаның қатарына меншік түрінің өзгерісін (арендалық кәсіпорынды,
акционерлік қоғамды, жеке кәсіпорынды құру) немесе өндіріс сипатының
түбегейлі (жаңа өнім өндірісі, толық автоматтандырылған өндіріске көшу)
өзгерісін қарастыратын жобаларды жатқызамыз. Тактикалық жобалар, әдетте,
шығарылатын өнім көлемінің өзгеруімен, өнім сапасын жоғарылатумен және
қондырғыларды жаңартуымен байланысты болады.
Қазақстанның тәжірибесінде жоба түсінігі жаңа ұғым емес. Жаңа
экономикалық жағдайларда кәсіпорын, яғни оның иелері және жоғары басқару
құрамы өз келешектерін өз бетінше шешеді. Мұндай іскерлік инвестициялық
жобалау тұрғысынан ерекше ұйымдастырылуы тиіс.
Инвестициялық жобалардың талдауы олардың жіктеулеріне негізделуі қажет,
оны біз 1-ші кестеден көре аламыз.
Инвестициялық жобаның негізгі бөлімдері:
1. Инвестициялық жобаның қысқаша сипаттамасы.
2. Жобаның негізгі идеясы.
3. Нарықты талдау және маркетинг тұжырымдамасы.
4. Инвестициялық жобаны орындау процесіне қажетті материалдық
ресурстардың көлемін негіздеу.
5. Жобаның орындалуының техникалық негізіне сипаттама.
6. Жобаның тұрған жері.
7. Басқаруды ұйымдастыру.
8. Қажетті еңбек ресурстары.
9. Жобаның орындалу кестесі.
_________________________
¹ Әлжанова Н.Ш. Инвестициялық жобалау. – А.: Қазақ университеті, 2006.
10. Жобаны қаржымен қаржылануына сипаттама және оның тиімділігін бағалау.
1-кесте.
Жіктелуі Түрлері
Қажетті инвестицияның көлемі Кіші жоба
бойынша: Мега жоба
Жобаны жүзеге асыру мерзімі Қысқа
бойынша: Орта
Ұзақ
Тәуекелге қатысты: Тәуекелді
Тәуекелсіз
Жобаның қатысушысы бойынша: Мемлекеттік
Біріккен
Шетел инвесторлар
Ақша ағымының типі бойынша: Жай
Жай емес
Жобалар арасындағы Тәуелсіз
қарым-қатынастары бойынша: Өзара бірін-бірі жоққа шығару
Орнын толтыру
Өзара әсер ету

Кәсіпорынның нақты бір жобаға қатысты инвестициялық іскерлігінің жалпы
реттелуі жобалық цикл түрінде қалыптасады және ол цикл келесі кезеңдерге
ие:
1. Жобаның тұжырымдалуы – бұл кезеңде кәсіпорын
жетекшілерінің жоғары құрамы кәсіпорынның ағымдағы
жағдайына талдау жасап, кәсіпорынның ары қарай дамуының
пайдалы бағыттарын анықтайды. Талдау нәтижесі бизнес
идеясы түрінде рәсімделіп, кәсіпорынның неғұрлым маңызды
міндеттерін шешуге бағытталады. Бұл кезеңде идеяны
жүзеге асыруға қатысты едәуір дәлелді аргументтер болуы
тиіс. Егер олардың барлығы бірдей дәрежеде пайдалы және
іске асырымды болса, онда даярлаудың соңғы кезеңінде
олардың ішінен неғұрлым тиімдірегін қабылдау үшін бір
мезгілде бірнеше инвестициялық жобалар әзірленеді.
2. Жобаны дайындау. Жобаның бизнес-идеясы бірінші
тексерілімнен өткеннен кейін, оң немесе теріс деген
нақты шешімді қабылдауға болғанға дейін оны ары қарай
дамыту керек. Бұл кезеңде жоба жоспарының барлық
бағыттарында – коммерциялық, техникалық, қаржылық,
экономикалық, институционалдық және тағы басқа – оны
бірте-бірте нақтылау мен жетілдіру талап етіледі.
Жобаның жекелеген міндеттерін шешу үшін бастапқы
ақпараттарды іздеу немесе жинақтау аса маңызды болып
табылады.
3. Жобаны сараптау. Жобаны жүзеге асыру алдында оның
білікті сараптамасы – жобаның өмірлік циклына аса
қажетті саты жүргізілу қажет. Егер жоба негізінен
стратегиялық инвестор есебінен қаржыландырылатын
(несиелік, тікелей) болса, онда инвестордың өзі
сараптама жүргізеді, мысалы, болашақта жобаны іске асыру
процесінде ақшаның көп бөлігін жоғалтудан гөрі, бұл
кезеңде беделді бір консалтингтік фирмаға ақшаның кейбір
бөлігін жұмсауы мүмкін. Егер кәсіпорын инвестициялық
жобаны негізінен өз ақша құралдарының көмегімен іске
асыруды жоспарласа, онда жобаның негізгі жағдайларының
дұрыстығын тексеру үшін де сараптама қажет.
4. Жобаны жүзеге асыру. Бұл кезең бизнес-идеяның дамуынан
бастап, жобаның іске қосылу мезетіне дейін толық
қамтиды. Мұнда қызметтің барлық түрінің орындалуын
қадағалау және мемлекеттің ішіндегі реттеуші органдар
мен шетелдік немесе отандық инвесторларының бақылауы
кіреді.
5. Нәтижелерді бағалау. Бұл жобаның соңында, сондай-ақ
жобаны орындау процесі кезінде жүргізіледі. Бұл қызмет
түрінің негізгі мақсаты жобаға салынған идеялар мен
олардың іс жүзіндегі орындалу дәрежесі арасындағы нақты
кері байланысты алу болып табылады.
Шетелдік тәжірибеде кездесетін инвестициялық жобалардың негізгі түрлері
төменде келтірілген.
1. Тұрақты масштабтағы бизнестің табиғи жалғасуы ретінде
ескірген қондырғыларды ауыстыру. Әдетте, осыған ұқсас
жобалар ұзақ және күрделі дәлелдемелерді, шешім
қабылдауды талап етеді.
2. Ағымдағы өндірістік шығындарды азайту мақсатында
қондырғыларды ауыстыру. Осындай жобалардың мақсаты –
жұмыс істеп жатқан қондырғының орнына неғұрлым
жетілгенін қолдану.
3. Өнім шығаруды арттыру және қызмет көрсету нарығын
кеңейту. Жобалардың бұл түрі әдетте кәсіпорын
басқармасының жоғарғы деңгейі қабылдайтын жауапты
шешімді талап етеді.
4. Жаңа өнім шығару мақсатында кәсіпорынды кеңейту.
Жобалардың бұл түрі жаңа стратегиялық шешімдердің
нәтижесі болып табылады және бизнестің мәнінің
өзгерісін қозғауы мүмкін. Жобалардың осы түрлерін
әзірлеген кезде жіберілген қате кәсіпорынды неғұрлым
сәтсіз жағдайларға алып келетінін атап өткен жөн.
5. Экологиялық жүгі бар жобалар. Экологиялық жүгі бар
жобалар өздерінің табиғаты бойынша қоршаған ортаны
ластауымен әрқашан байланысты болғандықтан, талдаудың
осы бөлігі барынша қиын болып табылады.
6. Шешім қабылдаудағы маңыздылығы аса жоғары емес
жобалардың түрі. Мұндай жобалар жаңа офис салу, жаңа
автомобиль сатып алу және тағы басқаларды қамтиды.
Болашақ инвестициялық жобаның бизнес-идеясы тұжырымдалғаннан кейін,
кәсіпорын сол бизнес-идеясын жүзеге асыры ала ма деген сұрақ туады. Ол үшін
кәсіпорынның тиісті экономикалық саласының жағдайы мен сала шеңберіндегі
кәсіпорынның салыстырмалы жағдайын талдау керек. Батыстық жобаларды талдау
тіжірибесінде төмендегі критерийлерді қолданады:
▪ Саланың жетілуі;
▪ Кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігі (оның
нарықтағы жағдайы).
Саланың жетілуін оны даму жағдайының 4 түрінің біреуіне жатқызу
арқылы талдау қалыптасқан: эмбрионалдық, өспелілік, жетілген немесе
ескірген.
Екінщі критерийге сәйкес, кәсіпорынның тиісті сала шеңберінде оның
бәсекеқабілеттілігін орнату керек. Басқаша айтқанда, тауар мен қызмет
көрсетудің мақсатты нарығында берілген кәсіпорынның басқа кәсіпорындармен
салыстырмалы жағдайын анықтау.
Кәсіпорынның жетілу критерийі мен бәсекелік қабілетін салыстыру арқылы
кәсіпорынның өмір сүру циклының матрицасын құруға болады және ол матрица
конструктивті сипатқа ие болады: кәсіпорынның жағдайын қалыптастырып қана
қоймай, ары қарай дамуы бойынша қағидалық кеңестер береді.
Жобаның көптүрлiлiгiне қapaмaстaн, оларды талдау әдетте кейбiр жалпы
сызбаға сәйкес келедi, ол жобаның коммерциялық, техникалық, қаржылық,
экономикалық және институционалдық орындалуын бaғалайтын арнайы
бөлiмшелерден тұрады. Стратегиялық инвестордың көзқарасы бойынша, дұрыс
жоба тәуекелдi талдаумен аяқталуы керек. Сызбада қолданылатын жоба
қабылданбайды резолюциясы шарттық сипаттa болатынын атап өткен жөн.
Шыңдығында да жоба бастапқы қалпымен қабылданбауы қажет. Сонымен қатар
жобаның түpi, мысалы, оның техникалық орындалмауы жағынан өзгеруi мүмкiн
және жаңартылған жобаны талдау басынан басталуы керек.

1.2 Инвестициялық жобаны талдау формалары

Жобаның коммерциялық орындалуын бағалау - инвестиция алдындағы зерттеу
жүргізуде қорытынды звеносы. Ол барлық өткен этаптардан алынған және
талдаудан өткен акпараттарға негізделуі керек. Коммерциялық бағалау
инвестициялық жобаның интегралдық жағдайын көрсетуі қажет.
Инвестициялық жобаның коммерциялық қызығушылығында 2 критерий бар:
1. қаржылық дербестігі (қаржылық баға);
2. тиімділік (экономикалық баға).
Бірінші жағдайда, жобаны іске асыру барысында өтімділік талданады(төлем
қабілеттілігі). Екіншіден жобаның сатып алушылық құндылығының сақтап
қалуында, салынған қаражаттар және де олардың қайтадамып өсуі.
1-сызбадан әрбір критерий бойынша бірнеше әдіс берілген.

1-сызба

Маркетингтiк талдау сұранысты алдын ала болжауды қамтиды. Инвестициялық
жобаны даярлау барысында жобаның дәлдігін қалаулы дәлдiкке жету
шығындарымен салыстыра отырып анықтау керек. Шешiм қабылдау процесi
белгiсiздiк жағдайында іске асса да, дұрыс болжау осы белгiсiздiкдәрежесін
азайтады.
Инвестициялық жобалаудың барлық маркетингтiк аспектiлерін қарастырудың
мүмкін еместігін түсіне отырып, маркетингтің негізгі мағыналық бөлiмдерiне
тоқталайық. Маркетингтің барлық сұрақтарының түйiсуi келесi блоктарды атап
көрсетуге мүмкiндiк бередi: нарықты талдау, бәсекелiк ортаны талдау,
өнімнің маркетингтiк жоспарын жасау.
Қорыта келгенде, маркетингтiк бөлiм жобаларды талдауды анықтаушылық
мәнге ие, өйткенi жобаның өмipгe қабiлетгiлiгiн бағалay үшiн кepeктi
нарықтық ақпараттарды aлyға мүмкiндiк береді. Көп жaғдайда сапасыз
маркетингтiк талдау нәтижесiнде фирма едәуiр ақша құралдарын шығындап,
жабдықтау мен өнімді өткiзу операцияларын iскe асыруға күш жұмсағанымен,
ойдағы пайдaға ешқашан жете алмайтын жағдайлар кездеседi.
Техникалық талдау.
Инвестициялық жобаны техникалық талдау мiндетiне мыналар жатады:
▪ жоба мақсаттарының көзқарастарына неғұрлым сәйкес келетін
технологияларды анықтау;
▪ Жергiлiктi жaғдайларды талдау, оның iшiнде шикiзатқа, энергияға,
жұмыс күшiне қол жеткiзудi және оның құнын;
▪ Жобаның iскe асуы мен жоспарлаудың потенциалды мүмкіндіктерін
тексеру;
Техникалық талдауды, әдетте, кәсiпорынның жеке сарапшылар тобы арнайы
мамандарды шақыру арқылы жүргiзедi. Техникалық талдаудың стандартты
процедурасы қолда бар жеке технологияларды талдаудан басталады.
Eгep өз технологиясын қолдану мүмкін болмаса, онда төмендегi
схемалардың бiрi бойынша бiреуiмен шетелдiк технология мен қондырғыларды
тарту мүмкiндiгiне талдау жүргiзiледi:
• шетел фирмасымен бiрлескен кәсiпорын – бөлшектеп инвестицияландыру
және барлық технологиялармен қамтамасыз ету;
• технологиялық ноу-хауды icке асыратын жаңа қондырғыны сатып алу;
• Turn-key - қондырғы сатып алу, зауыт салу, технологиялық
процестi қалыптастыру;
• Product-in-hand - turn-key + кәсiпорынның қажеттi дайын өнім
шығарғанға дейiн персоналды оқыту;
• өндiрic үшiн лицензиялар сатып алу;
• шетелдiк технолог тарапынан техникалық көмек. Технология таңдау
ережесi кейбiр альтернативтi технологияларды кешендiк тaлдayды
және қандай да бiр агрегаттaлған критерийдiң негiзiнде жақсы
вариантты таңдауды қарастырады.
2-кестеде көп баламалы таңдаудың үлгici келтiрiлген, онда әр фактор он
баллдық шкала бойынша бaғаланады.
Жалпыланған критерий мына формула бойынша есептеледі:

мұндағы ω - жеке критерийдiң салмaғы,
- жеке критерийдің шамасы.
Критерийдiң жоғарғы мәнiне ие техникалық жоба ең жақсысы болып
саналады. Қарастырған мысалымызда А және D техникалық баламалары бiрдей
дерлiк, бiрақ D басымырақ.
Әлеуметтік талдау – мақсатты жоба жоспарының вариантын оны
пайдаланушылар үшін жарамдылығын анықтау. Талдау жүргізу нәтижесінде жоба
мен оны пайдаланушылар арасындағы өзара әрекет ету мүмкіншіліктерін
қамтамасыз ету.
Экологиялық талдау – қоршаған ортаның шеккен зияндарын бағалайды. Егер
экологиялық зиян орын алатын болса, оны тоқтату үшін қандай шаралар
қолданатынын қарастырады.
Ең үздiк техникалық шешiмдi таңдау үлгiсi
2- кесте
Сәттіліктің негізгі факторлары Фактордың Бәсекелестері
мөлшері
A B C D
Бұрынғы қолдану 3 6 3 2 0
Шикізаттың жетімділігі 5 3 4 6 9
Коммуникациялар мен коммуналдық 2 5 3 2 6
қызметтер
Патенті мен лицензиясының болуы 1 0 0 10 10
Технологияның жергілікті жағдайларына 2 7 5 4 7
бейімделуі
Ауырлық факторы 7 4 6 8
Экология мен қауіпсіздік 4 10 8 5 3
Капиталдық және өндірістік шығындары 5 5 4 8 6
Өлшенген критерийдің шамасы 143 109 136 147

Қаржылық талдау.
Инвестициялық жобаның бұл бөлiмiнiң көлемдi және еңбек сыйымдылығы
жоғары. Бұл мәселенi түпкiлiктi қарастыруға жекелеген тараулар арналады.
Қаржылық талдаудың өзара байланысты мәселелер кешенiн қарастырайық.
Инвестициялық жобалаудың қаржылық бөлiмiнiң жалпы нұсқасы қарапайым
тiзбекке негiзделген:
1. Кәсiпорын қызметiнiң соңғы 3 (дұрысы 5 жыл) жыл ішіндегi қаржылық
жағдайына талдау жасау.
2. Инвестициялық жобаны дайындау кезеңiндегi кәсiпорынның қаржылық
жaғдайына талдау жасау.
3. Негiзгi өнiм өңдiрiсiнiң залaлсыздығынаына талдау жасау.
4. Инвестициялық жобаны жүзеге асыру барысындағы пайда мен ақша
ағымдарын болжамдау.
5. Инвестициялық жобаның тиiмдiлiк бағасы.
Кәсiпорынның бұдан бұрынғы қызметi мен aғымдағы жағдайына қаржылық
талдау жасау әдетте кәсiпорынның пайдалылығы мен оның басқару тиiмдiлiгiн,
несие қабiлеттiлiгiн, өтемпаздығын көpceтeтiн негiзгi қаржылық
коэффициенттерiнiң интерпритациясы мен есептеулерiне келтiрiледi. Әдетте
бұл қиындық туғызбайды. Қаржылық бөлiмде кәсiпорынның өткен жылдардағы
негiзгi қаржылық есебiн беру және негiзгi көрсеткiштердi салыстыру аса
қажет. Егер инвестициялық жоба батыстық стратегиялық инвесторды тарту үшiн
дайындалса, онда қаржылық есептi беруiн инвесторды тартқан батыс
мемлекеттің форматтарына келтiру керек.
Шығынсыздықты талдау негiзгi өнiмдердi шығару мен өткiзудiң өзiндiк құн
құрылымын талдау бойынша жүйелiк жұмыстарды және барлық шығындарының
айнымалылар (өндipic көлемi мен сату көлемiнiң өзгеруiне орай өзгередi) мен
тұрақтыға (өндipic көлемi өзгеруiне байланысты өзгермейтiн) бөлiнуiн
қамтиды. Шығынсыздықты талдаудың негiзгi мaқcaты шығынсыздық нүктeciн
анықтау, яғни пайданың нольдiк мәнiнe сәйкес келетiн тауар көлемiн сату.
Шығынсыздықты талдаудың маңыздылығы нақты немесе жоспарланған пайданы
инвестициялық жоба процесiнде шығынсыздық нүктeci мен кәсiпорынның пайданы
алып келетiн iскерлiгi ceнiмiнiң кейiнгi бaғасы мен салыстыруына
негізделген.
Жобаның қаржы бөлiмiнiң неғұрлым жауапкершiлiгi мол бөлiгi оның
инвестициялық бөлiгi болып табылады, ол мыналарды қамтиды:
• жоба бойынша кәсiпорынның инвестициялық қажеттіліктерін анықтау;
• инвестициялық қажеттiлiктердiң қайнар көздерiн белгiлеу (және ары
қарайғы iзденiс);
• инвестициялық жобаны iскe асыру үшiн тартылған капиталдың құнын
бaғалау;
• жобаның iскe асуы есебiнен түceтiн пайда мен ақша ағымдарын
болжау;
• жоба көрсеткiштерiнiң тиiмдiлiгiнiң бағасы;
Қаржылық талдаудың келесі әдістері бар:
1. Горизонтальді талдау әдісі – базалық мәліметтерді есеп беру
мәліметтермен салыстыруға негізделеді.
2. Вертикальді талдау әдісі – бірнеше көлемдік көрсеткіштерін бір
көрсеткішкеқатынасын есептеу. Бұл әдіс арқылы үлес салмақ есептеледі.
3. Факторлы талдау әдісі – егер бір көрсеткіш жеке көрсетілсе, онда сол
бір көрсеткішке көбейте және бөле отырып факторлы моделінің
мультипликаторын алуға болады.
4. Салыстырмалы талдау әдісі – кәсіпорынның алатын орнын анықтауда
қолданады.
5. Индекстік талдау әдісі – бұл уақыт пен кеңістікті қарастыратын
көрсеткіштің мәнін сипаттайды. Бұл талдау әдісі арқылы жалпы көрсеткіштің
өзгерісіне жеке факторлардың әсер ету деңгейін анықтауға болады.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын келесі түрлер бойынша бөледі:
1. Мүліктік жағдайын бағалау – кәсіпорынның активтері мен құрылым
жағдайын сипаттайды.
2. Өтімділікті бағалау – яғни, активтік өтімділік (ақшаға
айырбасталатынқабілеті) және баланс өтімділігі (кәсіпорынның айналым
активтерін пайдалану арқылы қысқа мерзімді міндеттемелер бойынша есеп
айырысу қабілеттілігі)
3. Қаржылық тұрақтылығын бағалау – кәсіпорынның өз меншігіндегі
қаражаттар есебінен қызмет ету мүмкіншілігі және оның сыртқы
факторынан тәуелсіздік деңгейін анықтаумен сипатталады.
4. Іскерлік белсенділікті бағалау – кәсіпорынның нәтижелігімен
сипатталады.
5. Рентабельділікті бағалау – бұл пайданың шығынға, өнім өндіру көлеміне,
актив көлеміне, активтер құрылымына қатынасын сипаттайды.
Экономикалық талдау
Қаржылық талдаудың негiзгi cұрағы: жоба кәсiпорын иелерінің
(акционерлерi) байлығын көбейте ала ма? Бұл жоғарыда көрсетiлгендей, ақша
aғымдарын талдау арқылы жауап беруге болады. Экономuкалық талдау жобаның
мемлекеттік (ұлттық) байлығын ұлғайтуға әсер emyін бағалаудан тұрады.
Экономикалық талдау мiндетi қойылымының мысалын қарастырайық.
А деген компания кез келген бiр тауарды келесi шарттармен өндірсін:
▪ компанияғаа шикiзатты арзан бaғамен мемлекеттiк ұйым сатсын;
▪ импортталатын қосалқы элементгердi де компанияға мемлекет
халықаралық бaғалардан төмен сатсын;
▪ кәсіпорын өзiнiң жұмысшыларына еңбек ақысын мемлекеттік
стандартының деңгейiнде төлесiн;
▪ нәтижесінде кәсiпорын тауарларды мемлекеттiк кәсіпорындарға
шетелдiң epкiн нарығындaғы бaғадан едәуiр төмен бағамен сатады.
Мұндағы мiндет - мемлкеттің осындай жобаны icкe асырудан табатын
пайдасын төменде көрсетiлген нұсқалармен салыстыра отырып анықтау:
• компанияға шикiзат пен қосалқы бөлшектердi нарықтық бaғамен
сату, жұмысшыларға еңбекақыны әлемдiк стандарттар бойынша төлеу,
содан соң компаниялардан тауарларды epкiн бaғамен сатып алу;
• ұқcac тауарларды (ең бастысы, сапа көрсеткiштерi бойынша)
шетелден сатып алу.
Осылайша, экономикалық талдау процесiнде бұл жобаның iскe асуының
нәтижесiнде түскен кәсiпорын иелерiнiң пайдасын емес, мемлекеттің пайдасын
анықтау керек.
Экономикалық талдаудың қажеттiгi неде? Егер нарық толығымен (идеалды)
epкiн болса, онда экономикалық талдау жүргiзудiң кepeгi жоқ, себебi
компанияның иелерiне не пайдалы болса, қалғандарға да сол пайдалы болып
табылады. Еркін нарықтың негiзгi белгiлерiн көрсетейiк:
▪ сатушылар мен сатып алушылар санының көп болуы;
▪ барлық өндiрiс факторлары (еңбек, капитал, материалдар) мобильдi
болу керек;
▪ бағалар сатушылар мен сатып алушылардың қалауымен қалыптасады;
▪ нарыққа жаңа компаниялардың eнyiнe бөгеттер қойылмауы керек.
Осындай жaғдай алдыңғы қатарлы батыс елдерi үшiн де мiнсiз eкeнiн
мойындау керек. Шынында да, көп тауарлардың бaғасын мемлекет жасанды түрде
өзгертедi (көтередi немесс төмендетедi) және егер жобаның қаржылық үлесi
белгiлi болса да, экономикалық үлес өте сирек бaғаланады. Сoндықтан да ipi
инвестициялық жобалар үшiн олардың қаржылық тиiмдiлiгiнен гөpi,
экономикалық тиiмдiлiгi мен экономикалық тартымдылығын талдау қалыптасқан
(яғни жобаның ұлттық, басымдылық мiндеттерiне сәйкес дәрежесi).
Инвестициялық жобаның экономикалық тартымдылығын өлшеу келесi нұсқау
бойынша iскe асуы мүмкін.
1 - қaдaм.. Мақсаттарды таңдап, оларды өлшейдi. Мысалы:

Мемлекеттiң мaқcaттapы Мақсаттың
салмағы
Қатты валютаның ағылуы
0,30
Қатты валютаның үнемделуi
0,20
Жергіліктi нарықта өнiмнiң көбеюi
0,15
Халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету 0,20
Аумақтарды дамыту 0,15
Барлығы
1,00

2 – қaдaм.. Альтернативтi жобалардың әрқайсысына әр мақсатқа жету үшiн
сандық өлшемiн анықтайды (абсолюттi мәнде немесе жақсысына қарай пайыздық
қатынаста). Әр жоба үшін кешендiк (комплекстiк) критерийдiң салмақталған
мәнiн есептейдi:

3 - қaдaм. Үздiк вариантты таңдауы жалпыланған критерийдің максимум
критерийi бойынша жүргiзiледi.
Экономикалық тиiмдiлiк дайын өнiм мен ресурстардың мүмкін болатын сатып
алу құнымен, iшкi бaғамен (әлемдiк бaға ерекшеленетiн) және мемлекeттiң
айырықша ерекшелiгi болып табылатын және әлемдiк бaғалармен және
қағидалармен сәйкес келмейтiн (мысалы, басқа мемлекеттердiң валютасымен
жұмыс істey шарттары) тaғы басқа нәрселердi есепке ала отырып бағаланады.
Экономикалық тиiмдiлiктi бaғалаудың iрiленген процедурасы мынaдай
түрге ие:
• қаржылық талдаудың қорытындысын ұсыну;
• экономикалық талдау тұрғысынан шығындар мен табыстың ( жаңа
жiктелуiн жасау;
• қаржылық мәндердi экономикалық мәндерге ауыстыру (олар сыртқы және
iшкi нарық бaғасы мен шығыдардың үйлеспеуінe байланысты);
• ресурстарды қолдану және өнiмдер алу үшiн басқа мүмкіндiктердiң
құнын бaғалау;
• ішкi төлемдер бойынша барлық есептеулердi шығарып тастау (өйткенi
олар мемлекеттiң жалпы байлығын өзгертпейді);
• жыл сайынғы экономикалық құралдар aғымын инвестицияның бастапқы
көлемiмен салыстыру (бұл нәтиже болады).
Taғы да айтып кетейiк, экономикалық талдау әдетте мемлекeттiң тапсырысы
бойынша жасалатын және ұлттық мaғыналы мiндеттi шешуге бaғыттaлған ipi
инвестициялық жобаларға жүргiзiледi. Егер кәсiпорын инвестициялық жобаны өз
бастамасы бойынша әзiрлеп, инвесторды өз бетiмен тартса, онда бұл icтiң
нәтижесiнде жобaға қатысушыларының жалпы ұтыcы негiзделедi, ең алдымен
жобaға қаржылық ресурстарын ұсынған заңды және жеке тұлғалар үшiн. Және де,
осы тұлғалардың санына мемлекет кipмece, онда жобаның экономикалық талдауын
жасамауға болады.
Институционалдық талдау
Институционалдық талдау инвестициялық жобаның ұйымдастырушылық,
құқықтық, саяси және әкiмшiлiк тұрғыда есепке алынуы мен сәттiлiкпен
орындалу мүмкiндiгiн бaғалайды. Инвестициялық жобаның осы бөлiмi сандық та,
қаржылық та емес болып табылады. Оның негiзгi мақсаты - инвестициялық
жобамен бiрге жүретiн сыртқы және iшкi факторларының жиынтығын бaғалау.
Iшкi факторларды бaғалау әдетте келесi нұсқау бойынша жүреді.
1. Өндiрiстiк менеджмент (басқарудың) мүмкiндiгiн
талдау.
Менеджменттiң (басқарудың) нашар болуы кез келген, тiптi жақсы жобаны
күйретуi мүмкін екeнi белгiлi. Кәсiпорынның өндiрiстiк менеджментiн
тaлдaғанда келесi cұрaқтapғa көңiл бөлу керек:
▪ кәсiпорын менеджерлерiнiң тәжiрибесi мен бiлiктiлiгi;
▪ оларды жоба шеңберiнде ынталандыру (мысалы, пайдадан
алатын үлесi);
▪ менеджерлердiң жобаның мақсаттары мен этикалық және мәдени
құндылықтарымен сыйысуы;
2. Еңбек ресурстарын талдау. Жобаны iскe асыру үшiн
тартылатын еңбек ресурстары, жобаның iшiнде
қолданылатын технологиялардың деңгейiне сәйкес
болуы керек.
3. Ұйымдастырушылық құрылымын талдау. Инвестициялық
жобаның осы бөлiмi неғұрлым қиын, өйткенi бұл
мәселе бойынша қазақстандық кәсiпорындарда тәжiрибе
толығымен жоқ. Кәсiпорында қабылданған
ұйымдастырушылық құрылым жобаның дамуын ұстап
қалмауы керек. Кәсiпорында шешiм қабылдау процесi
қалай жүрiп жатқаны мен оларды орындаy
жауапкершiлiгiнiң бөлiнуi қалай жүзеге асып
отырғанын талдау қажет.
Сыртқы факторларды талдaғанда негiзгi басымдылықтар келесi аспектiмен
шарттасылған.
1. Мемлекеттiк саясат, мұнда нақтырақ талдау үшiн
келесi позициялар бөлiнедi:
• тауарлар мен шикiзатты импорттау және экспорттау шарттары;
• шетелдiк инвесторлар үшiн құралдарды салу және тауарларды экспорттау
мүмкiндiктерi;
• еңбек туралы заңдар;
• қаржылық және банктiк реттеудiң негiзгi ережелерi;
• бұл позициялар батыстық стратегиялық инвесторлардың тартылуын керек
eтeтiн жобалар үшiн неғұрлым маңызды болады.
2. Мемлекеттiң мақұлдауы. Берiлген факторды мeмлекеттің
экономикалық масштабтарының маңызды мiндеттерiн шешуге
бағытталған ipi инвестициялық жобалар үшiн қарастыру қажет.
Тәуекелдi талдау
Тәуекелдi талдаудың мәнi мынада. Жiберiлген caпасына тәуелсiз
болашақтың әрқашанда белгiciздiк элементi бар. Мысалы, керектi
мәлiметтердiң көп бөлiгi қаржылық талдау үшін (шығындар элементтерi,
бағалар, өнiмнiң сатылу көлемi және т.с.с.) белгiсiз болып табылады.
Болашақта болжаудың жақсы жaққа да, жаман жаққа (пайданың төмендеуi) да
өзгеруi мүмкін. Тәуекелдi талдау барлық өзгерiстердi, қай жaғынa болса да,
есепке алуды қажет етедi.
Жобаны iскe асыру процесiнде келесi элементтер өзгерiске ұшырауға
бейiм: шикiзат пен қосалқы бөлшектердiң құны, капиталдық шығындардың құны,
қызмет етудiң құны, сатудың құны, бaғаның құны және т.с.с. Нәтижесiнде
шығатын параметр, мысалы, пайда кездейсоқ болады Сонымен тәуекел тepic
пайда алу, яғни залал шегу ықтималдығына тең.
Кейде тәуекелдi талдау процесiнде төмендегi нұсқау бойынша жүргiзiлуi
мүмкін сценарийдi талдаумен шектеледi:
1. Инвестициялық жобаның неғұрлым белгiсiз параметрлерiн
таңдайды.
2. Әр параметрдiң шектiк мәнi үшiн жоба тиiмдiлiгiне талдау
жүргізеді.
3. Инвестициялық жобада үш сценарий ұсынылады:
▪ базалық;
▪ белсендiгi неғұрлым төмен;
▪ белсендiгi неғұрлым жоғары (мiндеттi түрде емес). Стратегиялық
инвестор әдетте белсендiгi төмен сценарийдiң негiзiнде қорытынды
жасайды.
Қорыта айтқанда, инвестициялық жоба соңында бизнес-жоспар түрiнде
толтырылады. Бизнес-жоспарда, дәстур бойынша, жоғарыда берiлген cұpaқтap
көрсетiледi. Сонымен қатар бизнес-жоспар құрылымында осы бөлiмнiң
тақырыптарының қайталануы мiндеттi емес. Және де бизнес-жоспардың өмiрдiң
барлық жaғдайына арналған стандарттары жоқ eкeнiн де ескеру керек.
Инвестициялық жобаның бизнес-жоспары бiрiншi кезекте жобаның болашақтағы
жағдайын шешетiн инвестициялық iскерлiктiң талаптарын қанағаттандыру керек.

II – бөлім. Инвестициялық жобаны бағалаудың критерийлері

2.1 Инвестицияның тиімділігін бағалау

Инвестициялық талдаудың маңызды құрамдас бөлiгi ic-әрекеттiң
тиiмдiлiгiн бағалау болып табылады. Оның қажеттiлiгi экономиканың
ресурстарды шектеу туралы негiзгi қағидасымен байланысты: Адамның
талаптары шексiз, ал оларды қанағаттандыратын ресурстар шектеулi.
Қазiргi кездегi инвестициялардың тиiмдiлiгiн бағалау әдiстерiн eкi
топқа бөлуге болады:
• қарапайым немесе статистикалық;
• дисконттау әдiстерi.
Инвестициялардың тиiмдiлiгiн бағалаудың қарапайым әдiстерiне
инвестициялардың сатылу мерзiмiн есептеудi және табыстың нормасын қарапайым
есептеп шығаруды жатқызуға болады.
Инвестицияның тиiмдiлiгiн бағалаудың қарапайым әдiстерi:
1. Өтелiмдiлiк мерзiмi;
Инвестицияның өтелiмдiлiк мерзiмi дегенiмiз таза түciмнiң бастапқы
салымдардың орнын толтыруын күтeтін кезең (мұнда таза түciм шығындарды
шегерiп тастағандағы ақшалай түсiмдi бiлдiредi). Осылайша, кәсiпорынның
оперативтiк қызметiнен түскен түсiмдерi инвестицияларға жұмсалған
шығындарды жабатын уақыт кезеңi есептеледi. Бұл әдiспен есептеу өте оңай,
сондықтан оны инвестициялау тәуекелiн бағалаудың және тиiмдiлiгiн
есептеудiң қарапайым әдiсi ретiнде қолданады. Егер ақша түciмi бiрқалыпты
болмаса, онда әрбiр жоспарлау интервалы үшiн бастапқы шығындардың жалпы
көлемiнен амортизациялық шығарымдар мен таза табыс қалдық тepic болғанша
шегерiлiп отырады.
Бұл әдiстiң басымдылығы - есептеу қарапайым, сондықтан ол кейде
инвестицияның тәуекелiн бағалаудың қарапайым әдiсi ретiнде қолданылады.
Сонымен қатар бұл әдiстi тұрақты cұpaнысы жоқ өнiмдердi шығару жобасын
бағалау үшiн де пайдалануғa болады және ол ақша айналымы аз шағын
фирмалардың инвестицияларын 6ағалауға, сонымен бipгe ресурстардың тапшылығы
жағдайында жобаларды едәуiр тез бағалауға жарамды.
Бiрақ инвестицияның өтелiмдiлiк мерзiмiн таңдау көpceткiшi бipқaтap
кемшiлiктерге ие:
▪ өтелiмдiлiктiң нормативтi мерзiмiн таңдау субъективтi болуы
мүмкін;
▪ әдiс жобаның өтелiмдiлiк мерзiмiнен тыс уақыттағы табыстылығын
есепге алмайды, сондықтан өтелiмдiлiк кезеңi бiрдей, бipaқ өмip
сүру мерзiмi әр түрлi жобалардың варианттарын салыстыру үшiн
қолданыла алмайды;
▪ әдiс кумулятивтi та6ыстар сомасы бiрдей, бiрақ жылдар бойынша
бөлiнуi әр түрлi жобалар арасында айырмашылық жасамайды. Осы
критерий тұрғысынан алсақ, 50 млн, 70 млн, 30 млн теңге жылдық
та6ысы 6ар 6iрiншi жоба мен 30 млн, 50 млн және 70 млн жылдың
табысы 6ар екiншi жоба тең. Ал, дұрысына келсек, бiрiншi жоба
тиiмдiрек, себебi алғашқы eкi жылда табыстың үлкен сомасымен
қамтамасыз етiледi; бұл қосымша құралдар айналымға жiберiлуi
мүмкін, ол өз кезегiнде жаңа табыстар алып келедi. Бұл әдiс жаңа
өнiмдер шығаруға бағытталғанн жобаларды бағалау үшiн жарамсыз.
▪ бұл әдiс бойынша есептеу дәлдiгi көп жағдайда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.