Инвестициялық саясатты қаржыландыру көздері
Мазмұны
Кіріспе
1 Инвестициялық саясаттың жалпы сипаты
1.1 Инвестициялардың жалпы түсінігі және атқаратын қызметтері
1.2 Инвестициялардың жіктелуі
1.3 Инвестициялық институттар мен шетел инвестицияларды тарту
ерекшеліктері
2 Қазақстанның нарықтық экономикаға көшу барысындағы
құрылымдық-инвестициялық саясаттың ерекшеліктері
2.1 Инвестициялық саясатты қаржыландыру көздері
2.2 ҚР инвестициялық саясатына баға беру: артықшылықтары мен
кемшіліктері
2.3 Инвестициялық климат, шетел капиталы мен инвестицияларын тарту
факторы ретінде
3 Инвестицияларды тартудағы проблемалар және оның шешу жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Курстық жұмыстың мақсаты – тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету
мақсатында бәсекеге қабілетті, жоғары технологиялы және ғылымды
қажетсінетін өндірісті дамытуға басым тәртіппен бағытталатын, сонымен
қатар, Қазақстанның бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына кіруіне барынша
оңтайлы іс-әрекетті анықтайтын ішкі және сыртқы инвестициялардың жоғары
деңгейіне қол жеткізу үшін еліміздегі қалыптасқан және жүргізіліп жатқан
инвестициялық саясаттың ерекшелігін анықтап, өзіндік баға беру.
Осы мақсатқа жету жолында:
- инвестицияның жалпы түсінік ретінде экономикалық мәнін ұғу;
- инвестицияның ұсынылған жіктелуі қазіргі заманның инвестициялық
жобалау концепцияларын толығырақ түсіну үшін, жүріп жатқан процестерді
жан-жақты бағалау;
- экономикалық саясат либерализациясының ұлғаюымен ынталандырылатын,
технологиялық процесс пен бәсекенің қозғаушы күші болатын глобализация
кезінде бүгінгі әлемдік инвестициялардың түр-сипатын анықтау;
- Қазақстан Республикасында инвестицияларды қаржыландыру ерекшеліктерін
анықтау
- Жағымды инвестициялық саясат жүргізудегі инвестицияларды
институттардың жиынтық жұмысына шолу жасау;
- Қазақстандағы жағымды инвестициялық климаттың қалыптасуына әсер ететін
жағдайларды қарастырып, анализ жасау.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының инвестициялық саясаттағы басты
мақсаты – ұлттық мүдделерін сақтай отырып шетелдік инвестициялардың келуін
ынталандыру мен шетелдік және отандық инвестицияларды экономиканың басым
салаларына тарту үшін қолайлы жағдай жасау. Осы мақсаттан туындайтын
Қазақстандағы ең басты стратегиялық міндеттердің бірі әрдайым елге
экономикалық өсу бағдарламасын іске асыруға мүмкіндік беретін тікелей және
қоржындық инвестицияларды тарту болып келді. Қазақстан шетелдік
инвесторларға күрделі қаржылардың, технологиялардың, басқару мен маркетинг
саласындағы тәжірибенің маңызды көзі ретінде қарай отырып, дәйексіз және
бұлыңғыр саясат нәтижесінде өзінің ұлттық мүдделеріне қысым жасалуына жол
бермеуге тиіс.
Курстық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан тұрады. Бірінші
тарау үш тараушадан тұрады. Мұнда негізінен, инвестицияның теориялық
мағынасын ашып, оның негізгі түрлеріне және түрлі авторлардың инвестицияға
беретін ұғымдарын, классификациясы дифференцияланған. Сонымен қатар
инвестициялық іс-әрекетті орындаушы институттардың түрі және олардың
негізгі функциялары айтылған. Екінші бөлім де үш тараудан тұрады. Бұл
тарауда Қазақстандағы инвестициялардың орнын, саясатының негізгі тұстары
ашылған. Жекелегенде Қазақстандағы инвестициялардың қаржылық көздерін
анықтап, соның ішінде зор мәнге ие шетел инвестицияларының елге тартылуының
ерекшеліктері мен проблемалары қарастырылған.
1 Инвестициялық саясаттың жалпы сипаты
1. Инвестициялардың жалпы түсінігі және атқаратын қызметтері
Инвестиция термині экономикалық сөздіктерде жаңа термин болып
саналады. Бұрынғы экономикалық ғылымда негізгі фондтар бойынша жұмсалған
біруақыттағы шығындар болып саналған капитал салымы ұғымы кең қолданыс
тапқан.
Инвестиция термині нарықтық экономикаға өту барысында пайда болды,
алайда экономиалық әдебиеттерде бірыңғай ұғымын тапқан жоқ.
Инвестициялаудың бір көзі – шетел капиталы болғандықтан, оның
түсінігін ашу үшін әртүрлі авторлардың берген анықтамаларына қысқаша
тоқталған жөн.
Күнделікті өмірде кез келген салымдар инвестиция ретінде түсініліп
келеді. Приватизациялау және инвестициялаудың портфелі атты жинақтың
авторы былай деп жазады: Инвестиция ұғымы қысқа немесе ұзақ уақытта пайда
табу мақсатында қаржы ресурстарының әртүрлі активтерге салынумен байланысты
құбылыстарға қолданылады. Инвестициялық іс-әрекеттің объектілері болатын
активтердің болмысына байланысты инвестициялардың материалды активтерге
немесе реалды капитал және материалдық активтерге емес салынатын түрлері
ажыратылады.
Шетел авторлары да бұндай нақты емес және жалпы анықтама береді:
Инвестициялар (салымдар) өте кең таралған – деп жазады Й. Ворет және П.
Ревентшоу. – Тұрмыстық деңгейде инвестициялар жайлы акция немесе
облигациялар сатып алған жағдайда айтылады. Ал кәсіпорындарда қаржы
машиналар мен ҒТП-ке инвестицияланады.
Шетел инвестициялары жайлы отандық заңда былай делінген:
Инвестициялар – бұл барлық мүліктік игіліктер мен оларға деген құқық,
сонымен қатар, пайда табу мақсатында кәсіпкерлік объектілеріне
инвесторлардың салатын интеллектуалды меншікке деген құқығы. Алайда,
экономикалық көзқараста интеллектуалды меншікке деген құқық материалды
байлықты көбейтумен тікелей байланысты емес. Бұл жерде меншікке деген заңды
акт жайлы немесе меншіке құқығын беру жайлы сөз етіліп отыр.
Нақтырақ анықтама Инвестициялық-қаржылық портфель кітабында
берілген: Инвестициялар – капиталды қайта қалпына келтіруге (қолдауға,
кеңейтуге) бағытталған қаржы көздерінің шығыны.
Кейнс инвестициялық процесті былай сипаттайды: Инвестициялар – бұл
белгілі бір уақыттағы өнеркәсіптік әрекетінің нәтижесінде пайда болатын
ағымдағы капитал құндылығының өсімшесі, немесе белгілі уақыттағы табыстың
пайдаланылмаған бөлігі.
Фельзенбаумның айтуынша: Инвестицияларды капитал салымы ұғымына
жақын реалды инвестициялар деп және қаржылық (портфельді) инвестициялар,
яғни акция, облигацияларға және де басқа құнды қағаздарға салынған
салымдар, деп бөлуге болады.
М.Т. Оспанова мен Т.И. Мухамбетовтардың пікірінше, инвестиция ұғымының
анықтамасын белгілеуде олардың тек құрылымдық жағына ғана емес, сонымен
қатар, олардың мақсаттылық бағытына назар аудару қажет. Бұл көзқарас
бойынша инвестициялар жалпы ұлттық өнімді өндіруге шығындалатын табыстың
маңызды бөлігін құрайды және өнеркәсіп тиімділігін жаңа заманауи
технологиялар мен материалдар енгізу арқылы кеңейту мен жаңартуға кететін
шығындар арқылы сипатталады.
Бұндай көзқарасты В.В. Бочаров та ұстанады: Инвестицияларды статика
да емес, динамикада, яғни меншік формаларының ауысып олардың берілген бір
уақыттағы инвестициялық іс-әрекеттің соңғы өніміне айналу процесінде
қарастырған жөн. Басқа сөзбен айтқанда, инвестициялар – бұл берілген бір
уақыттағы тұтынуға қолданылмайтын табыстың бөлігі. Осындай түсінікте
инвестициялар салудан табыс алғанға дейінгі ауысу тізбегін көрсетеді.
Инвестицияларға жататындар:
- қаржы көздері, банктік салымдар, акциялар және басқа да бағалы
қағаздар;
- жылжыйтын және жылжымайтын мүлік (ғимараттар, құрал-жабдықтар, және
басқа да материалды игіліктер);
- авторлық құқықтар, жерді қолдану құқығы;
- меншіктік құқытар, тәжірибе және басқа да интеллектуалды игіліктер;
Инвестициялаудың негізгі объектілері:
- жаңа құрылып жатқан, реконструкторланып жатқан және кеңейтіліп
жатқан негізгі фондтар және де барлық шаруашылықтағы айналым көздері;
- бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар және т.б.);
- қаржылық салымдар;
- ғылыми-техникалық өнім және басқа да меншік объектілері;
- меншік құқығы және интеллектуалды меншік құқығы;
Инвестициялық іс-әрекет заңды және жеке тұлғалардың, ал мемлекет
көлемінде инвестицяларды жүзеге асыру және инвестициялық процестің сәтті
орындалуына бағытталған іс-әрекеттердің жиынтығы.
Ресурстарды салу мен табыс немесе әлеуметтік эффект алу процестердің
неғұрлым тиімді үйлесуі инвестициялық сұраныс пен ұсыныстың сәйкес келуі
негізінде жүзеге асуы керек (бұл әсіресе нарықтық экономика жағдайында
актуальді)
Нарықтық экономикаға дейінгі әкімшіл-әміршіл экономика кезінде
инвестициялық сұраныс пен ұсыныстың сәйкес болу шартын елемегендіктен,
инвестициялық процестің экономикалық тиімділігінің төмендеуіне, шығындарға
әкелген бітпеген құрылыс көлемінің өсуі, капитал салымдары көлемінің
бекерге жұмсалуын туғызды.
Нарықтық экономика жағдайында инвестициялық сұраныстың 2 түрі
ажыратылады:
1) потенциалды сұраныс;
2) нақты сұраныс;
Потенциалды сұраныс, кей кезде оны формальді деп атайды,
инвестициондық потенциал, яғни болашақ инвестициялауға ниет болып табылады.
Сұраныстың бұл түрі әдетте жеке және заңды тұлғалардың берілген бір уақыт
мерзімдегі табысты иелене тұрғандағы оны қорлану мен көбеюге жұмсауға
қызығушылығы тумаған жағдайларда пайда болады.
Инвестициялық сұраныстың екінші түрі, нақты сұраныс инвестициялық іс-
әрекеттің субъектілерінің нақты реализациясын сипаттайды. Ол инвестициялық
тауарлар нарығында капитал ұсынысы формасында әрекет етеді. Инвестициялық
ұсынысқа жаңа негізгі фондтарды құру, оларды реконструкциялау, кеңейту және
техникалық қайта жабдықтау , айналым көздері, бағалы қағаздар және басқа да
меншік түрлері жатады.
Инвестициялық іс-әрекеттің объектілері нарықта капиталға деген
сұранысты бейнелесе, ал субъектілері инвестициялық сұраныс пен ұсынысты
бейнелейді.
Инвестициялық іс-әрекеттің субъектілері мыналар:
- инвесторлар;
- атқарушылар;
- инвестициялық іс-әрекеттің объектілерін пайдаланушылар;
- қаржыландырушы және несиелендіруші банктер;
- Қазақстанның және сонымен қатар, шетелдердің жеке және заңды
тұлғалары;
Инвестициялық іс-әрекеттің субъектілері инвестициялардың практикалық
реализациясы жүретін инвестициялық сферада әлдеқайда айқын әрекет етеді.
Инвестициялық сфераның құрамына мыналар кіреді:
1) Капиталды құрылыс сферасы;
2) Ғылыми-техникалық өнім мен интеллектуалды потенциал жүзеге асатын
инвестициялық сфера;
3) Қаржы капитал айналымының сферасы;
4) Инвестициялық іс-әрекеттің субъектілерінің мүліктік құқығы жүзеге асатын
сфера;
Инвестициялық іс-әрекеттің барлық қатысушылары ішінен негізгі үшеуін
бөліп көрсетуге болады:
1) Инвесторлар;
2) Атқарушылар;
3) Қаржыландырушы және несиелендіруші банк;
Инвесторлар мен атқарушылар арасындағы қарым-қатынас екі жақ
арасындағы жасалған келісім-шарт негізінде жүреді. Осы келісім-шартта
жақтардың міндеттері айқындалады.
Келісім-шартта көрсетілген шарттарды орындамау мүліктік және басқа да
міндеткерліктерді туғызады.
Банктер мен инвестициялық іс-әрекетке қатысушылар арасындағы қарым-
қатынас екі жақты қалыптасады:
1) Егер банк кредитор болса, онда кредиттік келісім-шарт негізінде;
2) Егер банк кредитор болмай, қызмет көрсету бойынша агент болса, Қазақстан
Республикасының Банктер және банктік іс-әрекет Заңы негізінде;
Мемлекеттік секторда инвестициялық іс-әрекеттің қатысушылары
арасындағы қарым-қатынас құрылысты қаржыландыру және несиелендіру Ережелері
және келісім-шарт Ережелері арқылы реттеледі.
Сурет 1- Инвестициялық іс-әрекеттің объектілері
1.2. Инвестициялардың жіктелуі
Инвестициялардың экономикалық табиғатын оны жіктеу толығырақ
түсіндіреді, жіктеу негізіне түрлі белгілер салынған. Белгілер ретінде
мыналар қолданылады:
1) инвестициялардың түрлері;
2) ақша құралдарын салу объектілері;
3) инвестицияландыруға қатысу сипаты;
4) инвестицияландыру кезеңі;
5) меншік түрлері;
6) инвестордың қатысу түрлері;
7) тәуекел дәрежесі;
8) ұдайы өндіріс түрлері.
1 Инвестициялардың түрлерін былайша топтайды:
- ақша құралдары, салымдар, пайлар, акциялар және басқа да құнды
қағаздар;
- жылжымайтын және жылжымалы мүлік;
авторлық құқықпен, тәжірибемен және басқа да интеллектуалды құндылықтармен
байланысты мүліктік құқықтар;
- жерді, суды, ресурстарды, үйлерді падалану құқығы және басқа да
мүліктік құқықтар;
- қандай да бір өндірісті (бірақ патенттелген “ноу-хау” емес)
ұйымдастыруға қажетті техникалық құжат, дағды, өндірістік тәжірибе ретінде
рәсімделген техникалық, технологиялық, коммерциялық сауаттылық.
2 Құралдардың салыну объектілері бойынша инвестициялар былайша
бөлінеді:
- нақты инвестициялар немесе құралдардың материалды активтерге
салынуы, яғни нақты инвестициялар – кәсіпорынның негізгі және айналыс
капиталын қалыптастыратын материалды және материалды емес активтерге
салынатын салым. Материалды активтер – ғимараттарға, станоктарға, қосымша
материалдық бұйымдарға, дайын өнімдерге айналдырылған құралдар;
- материалды емес активтер – лицензиялардың, патенттердің, тауар
белгісінің құны, жарнамаларға және кадрларды дайындауға кеткен шығындар;
- қаржылық инвестициялар немесе түрлі қаржылық құралдарға ақша
құралдарының салынуы – депозиттер, құнды қағаздар, банктық салынымдар.
3 Инвестициялық процестерге қатысу сипаты бойынша инвестициялар келесі
түрлерге бөлінеді:
- тікелей инвестициялар, мұнда инвестицияландыру және ақша құралдарын
салу объектісін таңдауда инвестордың тікелей қатысуы қажет етіледі. Сонымен
қатар инвестор инвестициялық циклдердің барлық кезеңдеріне тартылады, оның
ішінде алдын ала жүретін инвестициялық зерттеулеге, инвестицияландыру
объектілерін жобалау мен тұрғызуға, дайын өнім өндірісіне;
- жанама, бұл ақша құралдарын өз қалауынша, неғұрлым тиімді
орналастыратын және аккумуляцияландыратын түрлі қаржылық делдалдар арқылы
(инвестициялық қорлар және компаниялар) жүзеге асады. Мұндай делдалдар
инвестицияландыру объектілерін басқаруға қатысады, ал алатын табыстарын
клиенттері арасында бөледі. Тұтас басқарылатын құнды қағаздарға салынатын
салымдарды портфельдік деп те атайды.
4 Инвестицияландырудың кезеңдері бойынша инвестицияларды мына түрлерге
бөледі:
- қысқа мерзімді, ұзақтығы бір жылдан аспайды (қысқа мерзімді
депозиттік салымдар, жинақ сертификаттар);
- ұзақ мерзімді, бұның ұзақтығы бір жылдан көп.
5 Меншік түрлері бойынша инвестициялар мыналарға бөлінеді:
- азаматтардың, мемлекеттік емес меншік нысанындағы кәсіпорындардың,
өкіметтік емес ұйымдардың жеке ақша құралдары;
- мемлекеттік, ол түрлі деңгейдегі кәсіпорындар мен мекемелердің
бюджет көздерінен қаржыландырылады.
6 Инвестордың қатысу түріне байланысты:
- қайта құрылып жатқан кәсіпорындарға жартылай қатысу немесе
шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың бір бөлігін иелену (шектеулі
меншік қоғамына үлестік қатынас);
- инвестор толық иеленетін кәсіпорындарды құру немесе шаруашылық
жүргізіп жатқан кәсіпорындарды өз меншігіне алу;
- жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті акция, облигациялар арқылы
немесе басқа да құнды қағаздар түрінде алу;
- табиғат ресурстарын пайдалануға, жерді пайдалану құқығына, басқа да
мүліктік құқықтарға концессия алу.
7 Тәуекел дәрежесі бойынша инвестициялар келесі түрлерге бөлінеді:
- тәуекелсіз инвестициялар. Мысалы, бірқатар мемлекеттерде қысқа
мерзімді мемлекеттік облигацияларға салымдар салу қауіпсіз деп саналады, ал
олар бойынша алынған табыс қауіпсіз қойылымды анықтайды, бұл қауіпсіз
қойылым инвестициялық тәуекел нүктесін санау ретіндегі салымдарды бағалау
ретінде қолданылады;
- тәуекелді инвестициялар. Инвестициялармен байланысты тәуекел немесе
белгісіздік дәрежесі, мысалы, уақыт, салыным объектісі сияқты факторларға
тәуелді. Инвестицияландыру аяқталғаннан кейінгі кәсіпорынның жұмыс істеу
нәтижесінің өзгеруі инвестицияландырудың мерзіміне және жобаның масштабы
мен оның мақсаттарына тәуелді, сондықтан қауіптіліктің дәрежесі нарықтың
мүмкін болатын әрекетін шеше алмау болып табылады (жаңа өнім түрін құру,
өндіріс шығындарын төмендету, сату көлемін кеңейту, мемлекеттік
тапсырыстарды орындау және т.б.). Дәрежені бағалау критерийлері мыналар
болуы мүмкін:
- барлық пайда сомасын жоғалту мүмкіндігі. Тәуекелдің орын алуы мүмкін;
- жоба іске асқаннан кейін пайданы ғана емес, жалпы есептемелік табысты
жоғалту мүмкіндігі. Тәуекел дағдарысты болып табылады;
- барлық активтерді жоғалту мүмкіндігі және инвестордың банкротқа ұшырауы
немесе апаттық тәуекел.
8 Ұдайы өндіріс инвестицияның келесі түрлерінің бірінде жүзеге асуы
мүмкін:
- жаңа алаңдарда және бастапқыда бекітілген жоба бойынша іске асып
жатқан жаңа құрылыстар немесе кәсіпорындардың, ғимараттардың салынуы;
- шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың кеңеюі - өндіріс
қуаттылығын арттыру мақсатымен шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорныдардың
екінші және келесі кезектерін, қосымша өндіріс кешендерін және
өндірістерді, жаңа кәсіпорындарды салу немесе қызмет етіп жүрген
кәсіпорындарды кеңейту;
- шаруашылық жүргізіп жүрген кәсіпорынды қайта құру – моральды тұрып
қалған және физикалық жағынан тозған қондырғыларды ауыстыру арқылы жаңа
өнімнің шығарылуының профилін өзгерту мақсатымен өндірісті толық немесе
жартылай қайта жабдықтауды ортақ жоба бойынша жүзеге асыру;
- техникалық қайта қамтамасыздандыру – жекелеген цехтардың,
өндірістердің, учаскелердің өндірісінің техникалық-экономикалық деңгейлерін
арттыруға бағытталған шара кешендерін жүргізу.
Инвестицияның ұсынылған жіктелуі қазіргі заманның инвестициялық
жобалау концепцияларын толығырақ түсіну үшін, жүріп жатқан процестерді жан-
жақты бағалау үшін қажет.
1.3 Инвестициялық институттар мен шетел инвестицияларды тарту
ерекшеліктері
Инвестициялық институттар мен олардың негізгі функциялары.
Инвестициялық жобаларды қаржыландыратын компаниялар, фирмалар,
корпорациялар, фондтар, банктар мен басқа да субъектілер инвестициялық
институттар деп аталады.
Бұл институттар құрамында салыстырмалы шектелген объектілерге тура
инвестициялар салатын 3 топты ажыратып көрсетуге болады:
1) Холдингтік компаниялар типтес акционерлік қоғамдар;
2) Қаржылық топтар;
3) Қаржылық компаниялар.
Акционерлік қоғам өз капитал есебінен басқа субъектілердің акциялық
пакетін олардың үстінен заңды және экономикалық бостандықтарын сақтай
отырып бақылаушылық, қаржы-несиелік және басқа функцияларды орнату
мақсатында сатып алады. Ол әдетте, кәсіпорындардың реттеуші акция
пакеттерін иеленген қаржылық топтар үшін бас басқарушы ұйым болып табылады
және реттеушілік функциялар бойынша маманданады.
Бұл акционерлік қоғам ұзақ мерзімдегі перспективада өзінің жағдайын
тұрақтандыру мақсатын көздей отырып, кейде тіпті қысқамерзімдік пайдадан
бас тарта инвестициялауды іске асырады.
Қарастырылып отырған АҚ жүйесі бір орталық басшылығына стратегиялық
шешім қабылдауды біріктіреді.
Біріктірудің негізгі міндеттері бүкіл жүйе және жеке салалар іс-
әрекетін бағыттау, бақылау және олардың пайдасын оптимизациялауға жету,
барлық деңгейлердегі басқару құрылымын жетілдіру болып табылады. Бұлардың
барлығы бүкіл өндірістік цикл тиімділігін, соның ішінде инвестициялық
процестің үрдісін жетілдіруге ықпал етеді.
Қаржылық топ акционерлік қоғамнан оның бас ұйымының болмауымен, ал
қаржылық компаниялар өзі қаржыландыратын корпорациялардың бақылаушы
акциялар пакетін иеленбеуімен ерекшеленеді. Ал қалған функциялары бірдей
деп айтуға болады.
Аталған үш инвестициялық институттардан басқа инвестициялау
объектілерінің қандай да бір айқын (шектелген) жиынтығымен басшылық
етпейтін институттар да бар. Оларға өз капиталын соңғы инвесторлар
салымдары негізінде құратын инвестициялық компанияларды, инвестициялық
зейнетақы, сақтандыру және басқа да қорларды жатқызуға болады.
Жоғарыда аталған инвестициялық компаниялар инвестициялық іс-әрекетін
өздерінің қаржы көздері есебінен және бағалы қағазадар шығару , сонымен
қатар, оларды орналастыруына кепілдік арқылы жүргізеді.
Инвестициялық институттар ретінде аталған қорлар инвесторлардың
қаржылық құралдарының мобилизациялауы, және олардың (қаржылардың) қор
атынан бағалы қағаздарға салым салынуы, сонымен қатар, белгілі жағдайларға
байлансты банктерге инвестиция салынуы арқылы әрекет етеді.
Бұл қорлар өз алдарына халықтың құралдарымен жұмыс істейді. Осылай
олар акционерлік қоғам формасын алады. Қорлардың уставында келесілер
көрсетілуі тиіс:
- операциялардың жасалу тәртібі;
- мобилизацияланған құралдар салымдарының нақты бағыттары;
- қордың банктермен қарым-қатынасы
- басқару аппараты мен әкімшіліктің қордың акционерлері алдындағы
жауапкершілік шарттары;
- активтер құнының есептеуінің бекітілген ережелері және т.б.
Инвестициялық институттар тек арнайы ицензия алғаннан кейін және
келесі талаптар орындалған кезде ғана бағалы қағаздар нарығында өмір сүре
алады:
- штатта сәйкес квалификацияланған мамандардың (сәйкес аттестаты бар)
болуы;
- инвесторлар алдындағы материалды жауапкершілігін атқару үшінөзіндік
капиталдың минималды көлемінің болуы;
- бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларды дәл және де нақты
көрсететін есептеу мен есеп беру жүйесінің ұйымдастырылуын қамтамасыз ету;
Бұл бөлімнің басында айтылғандай, инвестициялық институттарға
инвестициялық жобаларды қаржыландыратын банктер де жатады. Бұлардың
ірілерін халықаралық масштабта қарастыруға көшейік. Бұл инвестициялық
институттарға жататындар:
- Әлемдік Банк;
- Халықаралық валюта қоры;
- Еуропалық реконструкция және даму банкі;
- Азиалық даму банкі;
Әлемдік банк пен Халықаралық валюта қоры 1944 жылы американдық Беттон-
Вудсе қаласында өткен БҰҰ-ның валюталық-қаржылық конференциясының шешімімен
ұйымдастырылған болатын. Ал олардың қазіргі кездегі штаб-квартиралары
Вашингтонда орналасқан. Олар, негізінен, мүшелері болып табылатын елдердің
(олардың қатарында Қазақстан да бар) экономикасын кеңейту мен нығайту
сұрақтарына көп көңіл бөледі.
Әлемдік банкті құрудағы басты мақсат екінші дүниежүзілік соғыс кезінде
зардап шеккен елдерге ұзақуақытты инвестициялардың халықаралық ағымын
қамтамасыз ету арқылы көмек көрсету болатын. Алайда осыған байланысты
инвестор ретінде халықаралық жеке капитал өз орныны ала бастады. Ал Әлемдік
банк өзінің алғашқы рөлінен кетіп, дамушы елдерді инвестициялайтын
дүниежүзіндегі бірінші банк болды.
Қазіргі кезде Әлемдік банк халықаралық қаржылық-кредиттік ұйым болып
табылады және де инвестициялық институт ретінде елдердің экономикалық
дамуына қолдау көрсетеді (соның ішінде Қазақстанға). Оған дәлел, банк 2005
жылдың маусымының санағы бойынша Қазақстан Республикасының экономикасына 1
миллиард 200 миллион АҚШ доллары көлемінде инвестициялар бөлінген болатын.
Әлемдік банктің негізгі құрылымдық бөлімдері:
- Халықаралық реконструкция және даму банкі (ХРДБ);
- Халықаралық даму ассоциациясы (ХДА). ХРДБ мен ХДА, өз алдына, заңды
және қаржылық қатынаста дербес организациялар болып табылады (Вашингтонда
орналасқан);
- Қаржылық-заңды дербестігі бар, бірақ Әлемдік банк құрамына кіретін
Халықаралық қаржылық корпорациясы дамушы елдердегі жеке меншік
кәсіпорындарын қаржыландыруын ұйымдастыруымен айналысады.
- Инвестициялық дауларды реттеу жөніндегі Халықаралық орталық;
- Халықаралық инвестициялық кепілдендірілген агенттігі (ХИКА).
Жалпы алғанда, Әлемдік банктің дүниежүзінде 40-тан астам бөлімшелері
бар.
Қазіргі кездегі өзінің іс-әрекетінде Әлемдік банк келесі негізгі
функцияларды жүзеге асырады:
- қаржылық-кредиттік ресурстары мен кеңесберушілік қызмет көрсетулері
арқылы экономикалық артта қалған елдердің дамуына көмек көрсетеді;
- дамушы елдерге инвестициялық жобалар мен даму бағдарламаларына
ұзақуақытты несие беру арқылы көмек көрсету;
- жан басына шаққандағы 1,2 млрд. АҚШ долларынан кем емес жалпы ұлттық
өнімі (ЖҰӨ) бар елдерге арнайы қаржылық көмек көрсету.
Әлемдік банктің инвестициялық белсенділігі үшін ең приоритетті
объектілер:
- өндіріс саласындағы жобалар;
- ауылшаруашылық саласындағы жобалар;
- энергетика саласындағы жобалар;
- көлік және коммуникация саласындағы жобалар;
- қала шаруашылығы саласындағы жобалар;
- сумен қамтамасыз ету саласындағы жобалар;
- білім беру саласындағы жобалар;
- денсаулық сақтау саласындағы жобалар.
Техникалық қызмет көрсету ретінде Әлемдік банкпен келесі қызмет
көрсету категориялары қаржыландырылады:
- инженерлік-кеңес берушілік, соның ішінде техникалық мүмкіншіліктерін
және инвестициялық жобалардың экономикалық мақсаттылығын анализдеуге кеткен
шығындарды;
- қабылданған саясатты бағалау мен ұйымдастырушылық құрылымның
анализін өзіне қосатын әкімшілік-ұйымдастырушылық көмек;
- басқару аппаратының ұйымдастырылуын жетілдіруде және техникалық
дайындықта қолдау көрсету.
Әлемдік банктің техникалық көмегінің құрамына БҰҰ-ның даму
бағдарламасын қолдау аясында іске асатын техникалық-экономикалық негіздеу
де кіреді. Бұл жұмыстар инвестициялық жобалардың сәтті қабылдануымен
аяқталады және оның қаржыландыруы Халықаралық реконструкция және даму
банкінің және Халықаралық даму ассоциациясының қаржысы есебінен
жүргізіледі.
Әлемдік банк инвестициялық банк болып табылады да, инвестор мен
инвестициялық қаржы бөлінулерін алушы арасындағы делдалы рөлін атқарады.
Банктің иелері банктегі 180 млрд. АҚШ долларынан артық акционерлік капиталы
бар 170-тен астам елдер болып табылады. Қаржыландырудың негізгі формасы
ұзақуақыттағы несие беру болып табылады. Несие 15-20 жылға ЛБПС-ға
(лондондық банкаралық проценттік ставка) тең жылдық проценттік ставкасымен
плюс 0,5%-пен және 7-8%-пен беріледі.
1960 жылы құрылған Халықаралық даму ассоциациясыда (ХДА) Халықаралық
реконструкция және даму банкі (ХРДБ) атқаратын қызметтерді атқарады. Ал,
бұған қоса, ХДА-ның көздеген мақсаты – нашар дамыған елдерге
инвестицияларды тартуды жетілдіру. Бұл ассоциация басқа инвестициялық
институттармен салыстырғанда, неғұрлым жеңілдетілген, сонымен қатар кейде
процентсіз несиелер бөледі. Бұндай жеңілдетілген несие ала алатын елдердің
жан басына шаққандағы жылдық жалпы ұлттық өнімнің көлемі 650 АҚШ долларынан
кем болуы керек. Ал процентсіз несиелер ХДА мүшелері болып табылатын
елдерге 35-40 жыл мерзіміне беріледі. Процентті несиелер берлсе де, олардың
жылдық проценттік ставкасы 0,9% болады және оған банктің қызметін өтейтін
0,78% қосылады.
Жоғарыда айтылғандай, Халықаралық қаржылық корпорациясының (ХҚК),
Әлемдік банктің құрамында бола тұрса да, заңды және қаржылық дербестігі
бар. Ол 1956 жылы жеке меншік секторының экономикасының дамуына қолдай
көрсету мақсатында құрылған. Бұл инвестициялық-қаржылық институт
халықаралық банктік капиталды тарта отырып, халықаралық масштабтағы
инветорлардың ең ірілерінің бірі болып табылады. Оның салымшылары – әлемнің
140-тан астам елдері.
Кредиттік саясатта бұл корпорацияның өзінің ережелері бар. Мысалға,
әдетте, несие жаңа жобалардың жалпы құнының 25%-на дейін және
реконострукциялық, кеңейтушілік, техникалық қайта жабдықтаушылық жобалардың
жалпы құнының 40%-на дейін беріледі. Корпорацияның өзінің жеке капиталынан
бір заемшіге бөлінетін инветициялардың минималды және максималды көлемдері
2 млн. АҚШ долларынан 70 млн. АҚШ долларына дейін өзгеріп отырады.
Кредиттік ресурстарды сатып алу мен сатудағы маржа 0,5%-ды құрайды.
Корпорация несие бөлгенде заемшіден мемлекеттік гарантияны міндет етпейді.
Бірақ, болашақ өнімнің белгілі бір бөлігін қатты валютада жүзеге асырылуын
талап етеді. Бұл тауардың немесе қызмет көрсетудің жоғары сапалылығын
(бәсекеге қабілеттілігін) дәлелдейді.
Сонымен қатар, ХҚК инвестициялық жобаларды жүзеге асыруда техникалық
және кеңес беру көмегін көрсетеді. Несиенің мақсатты және эффективті
қолданылуын қадағалау үшін ХҚК заемшілерден әр тоқсандық есеп берулер мен
жылдық қаржылық баланстардың көрсетуін міндетті түрде талап етеді, ал
кейбір жағдайларда өз өкілдерін несиелендірілген объектінің басқаруы
құрамына жібереді.
1944 жылы валюталық-қаржылық корпорацияда құрылған және өзінің
мәртебесі бойынша БҰҰ-ның ерекшеленген ұйымы болып келетін Халықаралық
валюта қоры (ХВҚ) 1947 жылдан бастап қазіргі күнге дейін жұмыс істеп
келеді. Оның құрамына 178 ел, соның ішінде Қазақстан да кіреді.
ХҚК-ға кіретін елдер квота ретіндегі белгілі ақша мөлшерін кіру
жарнасы есебінде қосулары қажет. Бұл жарналардың көлемі елдің экономикалық
жағдайына және ықыласына байланысты болады. Сонымен қатар, бұл квоталар екі
маңызды көрсеткіш бойынша белгілеуші рөл алады:
1) ХҚК бөлетін несиенің мөлшерін тағайындау кезінде;
2) Квоталардың көлемінен ХҚК іс-әрекетінің саясаты мен бағыт-бағдарын
анықтаудадауыстар саны тәуелді.
Осыған орай, мысалы, АҚШ квотасының үлесі жуықтап алғанда 20%-ды
құрайды, яғни бұған байланысты бұл елдің осыншама мөлшерде дауыс көлемі
бар, Жапонияның квоталық үлесі - 8%-ды, ГФР-дің - 5,8%-ды, Францияның -
5,3%-ды, Англияның - 5,2%-ды құрайды.
Официалды ХВҚ-ның негізгі мақсаты – валюталық-қаржылық салада және бұл
қордың мүшелері арасындағы валюталық қатынастарын реттеуде халықаралық
ынтымақтастыққа қолдау көрсету.
ХВҚ-ның негізгі функциялары:
- халықаралық валюталық жүйені бақылауды жүзеге асыру;
- мүше-елдердің ұлттық валюталарының тұрақты болуына қолдау көрсету;
- есептік баланстық жағдайы ауыр мүше-елдерге кредиттік ресурстар
арқылы көмек көрсету;
- есептік баланстық жағдайы ауыр мүше-елдердің қорларын жоғарыда
айтылған квоталардан алу арқылы толтыру.
Өзінің мүшелеріне қаржылық-кредиттік көмек көрсетумен қатар, ХВҚ
оларға Вашингтон қаласындағы арнайы институт – ЭДИ-дің (экономикалық даму
институты) бар болуымен де көмектеседі. Мұнда ХВҚ мүше-елдері техникалық
және ағартушылық көмектің каналдары арқылы нарықтық экономикадағы орын
алған жағдайлар жайлы кеңес пен консультациялар ала алады.
Айтылған бағыттар бойынша ХВҚ біздің еліміз – Қазақстанға да жан-жақты
көмек көрсетуде. Еліміздегі нарықтақ қайта құрулардың алғашқы кезінен
бастап ХВҚ-ның миссиясы ұзақ уақыт Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкінде және еліміздегі өтпелі кезеңіндегі жағдайларды зерттеумен, анализ
жасаумен, ұсыныстар мен рекомендацияларды жүзеге асырумен, практикалық
көмек көрсетумен айналысатын мемлекеттік мекемелер мен ұйымдарда жұмыс
атқарды.
Инвестициялық институттардың ішіндегі салыстырмалы жаңа институт –
1991 жылдың сәуір айынан бастап жұмысын бастаған Еуропалық реконструкция
және даму банкі (ЕРДБ). Оның 10 млрд. экюден асатын капиталы бар. Басқару
аппараты мен штаб-квартирасы Лондон қаласында орналасқан. Банктің көптеген
әлем едеріндегі өкілдік мекемелері бар, ал 40-тан астам әлем елдері банктің
мүшелері болып келеді.
Устав бойынша бұл банк нарықтық экономика жағдайларына көшу үрдісінде
постсоциалистік кеңістіктегі елдерге несиелер және техникалық көмек арқылы
қолдау көрсетеді. Банктің приоритетті бағыттары:
- үлестік инвестициялық салымдар;
- кеңес берушілік қызмет көрсету;
- демократиялық институттарының дамуы мен экономиканың нарықтық
жағдайларға бағыт алуымен байланысты инвестициялық жобаларды іске асыру мен
экономикадағы жеке меншік сектордың дамуы үшін несие бөлу.
Бұл мақсатта банк приватизацияланған жеке меншік секторда, құрылымдық
қайта құруда, энергетика, инфрақұрылым, қоршаған ортаны қорғау сияқты
приоритетті салалардың объектілерін техникалық қайта жабдықтау мен
реконструкциялауда инвестициялық процесті жандандыру үшін кредиттік саясат
жүргізуде.
ЕРДБ біздің елімізде де нарықтық қайта құруларды жүзеге асыруға қолдау
көрсетуде белсенді орын алады. Бұған дәлел, көзделіп отырған 40 млн. АҚШ
доллары көлеміндегі ұзақуақытты несиелердің Казкоммерц коммерциялық банкі
арқылы 20 млн. АҚШ доллары көлеміндегі алғашқы траншы бөлінді. Ал 1999
жылдың шілде айы бойынша есептегенде бұл банк Қазақстан экономикасына 800
млн-нан астам АҚШ долларын бөлген болатын. Банк өзінің кредиттік іс-
әрекетінде қабылданған әлемдік практиканың стандарттарына сай икемді
кредиттік саясат жүргізуде.
Әдетте 5 млн. экюден аспайтын көлемде инвестициялық несиелерді
бөлгенде банк мемлекеттік гарантияларды талап етпегенімен, міндетті түрде
несиенің белгіленген мерзімде қайтарылуын талап етеді. Банк жобаның немесе
инвестициялық бағдарламаның жүзеге асуына бөлетін инвестициялар көлемінің
жоғары шегі олардың жалпы құнының 35%-нан аспауы қажет. Несиені беруді шешу
кезінде ЕРДБ келесі критерийлерді басшылыққа алады:
- инвестициялық іс-әрекетті ұйымдастыру мен жүзеге асыруда заемшінің
мықты серіктестерінің болуы;
- сенім келтіретін бизнес-планның немесе техника-экономикалық
негіздерінің болуы.
Сонымен қатар банк кадрларды дайыдауда және мамандардың нарықтық
экономикаға сай квалификациясын көтеруде де зор көмек көрсетеді. Бұл
мақсатта ЕРДБ ХВҚ, Әлемдік банктің, ЕО-тың қолдауымен Біріккен вен
институты құрылды. Бұл институтта нарықтық экономика жағдайларына
бағытталған бағдарлама бойынша постсоциалистік кеңістіктің елдері банктері
мен шаруашылық субъектілерінің мамандары оқып, тәжірибеден өтеді.
ЕРДБ-нің кредиттік ресурстарының негізгі көздері:
1) Банктің акцияларды шығару есебінен қалыптасатын акционерлік капитал;
2) әлемдік капитал нарығында тартылатын заемдық қарды көздері;
3) бұрын берілген несиелерді өтеуден немесе қаржылардың гарантияларынан
түскен қаржы;
4) негізінен әлеуметтік саланың объектілерін жеңілдіктермен несиелендіру
үшін және техникалық көмек көрсету үшін пайдаланылатын арнайы қорлар;
5) банктің басқа да табыстары мен қаржы көздері (арнайы қорларға білім
беру табыстарын қоспағанда)
ХРДБ-ның функцияларына ұқсас қызметтер атқаратын Азиялық даму банкі
жұмыс істеуде. Бұл банк 1965 жылы құрылған болатын. Қазіргі таңда дамушы
және нарықтық экономикасы бар 47 ел, соның ішінде Жапония, Австралия да
бар. 90-шы жылдардан бастап банктің негізгі капиталы 10 млрд. АҚШ долларын
құрады. Бұл көрсеткіштің өсуін еске алу керек.
ЕРДБ сияқты Азиялық даму банкінде де негізінен мүше-елдердің өз
еркімен салатын қаржы көздерінен және инвестициялық іс-әрекетінің табысынан
алынатын қаржы көздерінен қалыптасатын арнайы қоры бар. Бұл қордың қаражаты
төмен рентбельді, бірақ нашар дамыған елдердің экономикалық және әлеуметтік
инфрақұрылымының кешенді дамуына қажет объектілерге жеңілдетілген
несиелендіруге арналады.
Банк өзінің ресурстарын облигациялар шығару арқылы әлемдік капитал
нарығынан заемді қаражаттарды кең көлемде тарту есебінен қалыптастырады.
Азиялық даму банкі кредиттік ресурстардың 30%-дан астамынан 1,5-4,5%-
дық жылдық процент ставкасымен 40 жыл мерзімге арнайы жеңілдетілген
несиелерді бөледі. Несиелендірілетін негізгі объектілер:
- экономикалық және әлеуметтік инфрақұрылым;
- ауыл шаруашылық объектілері (1997 жылдың өзінде Қазақстанға
Қазагроөнеркәсіп банкісі, Қазақстан Эксимбанкісі және Казкоммерцбанкісі
арқылы 50 млн. АҚШ доллары бөлінген);
- өндіретін және өңдейтін өнеркәсіп салалары (соның ішінде жеке меншік
секторына көп көңіл бөлінеді);
- приватизация объектілері;
- біріккен кәсіпорындар;
2 Қазақстанның нарықтық экономикаға көшу барысындағы
құрылымдық-инвестициялық саясаттың ерекшеліктері
2.1 Инвестициялық саясатты қаржыландыру көздері және қолдау
Инвестициялық белсенділік экономиканың дамуының, құрылымдық қайта
құруларды жүзеге асырудың, бәсекелестікті нығайтудың маңызды шарты болып
табылады. Өндірілген инвестициялардың көлемі елдің экономикалық дамуына
тікелей әсер етеді.
Алайда, кризис, стагфляция және қатаң қаржы-несиелік саясат кезінде
инвестициялық белсенділіктің өсуі үшін бастама импульсті қалай құруға
болады деген сұраққа жауап беру қиын.
Әрбір әлем елі инвестициялық кризистен өз жолымен шығады. Қалыптасқан
инвестициялық саясат кезінде елдің нақты қаржылық-өндірістік потенциалын
еске алу керек.
Сонымен қатар, кез-келген инвестициялық бағдарлама инвестициялық
саясатты жүргізудің әртүрлі кезеңдерінде осы мүмкіншіліктерге байланысты
инвестициялау құралдарының әртүрлі жиынтығын қарастыруы керек. Толық және
де дамыған инвестициялық бағдарлама инвестициялау құралдарының барлығының
жұмыс үстеуін қамтамасыз етуі қажет.
Сурет 2- Инвестиция көздері мен экономикалық өсудің арасындағы
байланыс
Инвестициялардың көздерінің жалпы құрылымын қарастырайық.
Экономикалық теорияда инвестициялардың көздерін классификациялау оның
негізіне салынған белгілерге байланысты. Осыған байланысты, инвестиция
көздерінің негізгі мағынасынан шығатын болсақ, онда инвестициялық
шығындарды келесідей бөлуге болады:
- тозған құрал-жабдықтардың орнын толтыруға бағытталған амортизациялық
шығындар;
- ғимарат пен мекемелерге кеткен шығындар;
- физикалық капиталды кеңейтетін, яғни экономикалық өсуге әсер ететін
таза инвестициялар.
В.В. Бочаров инвестиция көздерін олардың орталықтану дәрежесіне қарай
орталықтанған және орталықтанбаған инвестиция көздері деп бөледі. Алайда,
бұндай классификация приватизацияланған нарықтық экономика жағдайында
өзінің мағынасы мен өзектілігін жоғалтады.
Экономикалық әдебиеттерде инвестиция көздерін әртүрлі авторлар әртүрлі
жіктейді.
Солардың ішіндегі Федоров – Ширшов – Бойколардың классияфикациясы
маңызды орын алады. Олар инвестиция көздерін экономикалық және
ұйымдастырушылық-қаржылық белгілері бойынша жіктеген.
Инвестициялардың экономикалық көздері:
- амортизациялық фонд;
- халық шаруашылығының таза жинақтары (кәсіпорындардың пайдасы,
бюджеттің тікелей табысы);
- тұрғындардың жинақтары;
- ұлттық байлықтың элементтері (резервтік, сақтандырушылық және басқа
да ұқсас фондтар, негізгі ресурстарды және қорлардағы тауарлы-материалды
құндылықтарды жүзеге асырудан түскен пайда);
- несиелік ақшаның эмиссиясы;
- шетел капиталы.
Инвестициялардың ұйымдастырушылық – қаржылық белгілері бойынша
көздері:
- кәсіпорындардың өзіндік жеке ресурстары ( амортизациялық төлемдер,
істен шыққан мүлікті жүзеге асырудан түскен түсім, ішкі активтердің
мобилизациалануы (жұмылдырылуы), бөлінбеген табыс және де басқа қаржы
жинақтары);
- заемді ресурстар (банктердің несиелері, қаржылық-инвестициялық
құрылымдардың ссудалары, кәсіпорындардың бағалы қағаздар эмиссиясын
орналастырудан қалыптасқан ресурстар, кредиторларға деген қарыздар);
- орталықтанған ресурстар (қайтарылмайтын бюджеттік ассигнациялар және
жеңілдетілген мемлекеттік инвестициялық несиелер);
- шетел инвестициялары (уставты фондтарға салынған салымдар,
кәсіпорындардың акцияларын сатып алулары, шетел банктері мен халықаралық
қаржылық ұйымдардың несиелері);
- жеке азаматтардың ресурстары;
Жоғарыда аталған инвестиция көздерінен басқа да көздер бар. Мысалы,
В. Куликов салықтық және салықтық емес (приватизациялаудан түскен
табыстар және т.б.) инвестиция көздерін бөліп көрсетеді.
Инвестицияларды қаржыландырудың көздері өндірістік және өндірістік
емес белгілерге байланысты бөлінеді. Бірінші жағдайда олар жалпы ішкі
өнімді құру негізінде қалыптасады, ал екінші жағдайда елдің шаруашылық
айналым процесінің нәтижесі болмай тұрса да, сол процеске енеді.
Өндірістік инвестициялық ресурстарға несие ақшаларының эмиссиясы мен
шетел капиталын қоспағандағы капитал салудың барлық экономикалық көздері
жатады. Осы қаржылық ресурстар жиынтығының қалыптасуы өндірілген жалпы ішкі
өнімге сәйкес экономикада бар ақша массаларын тұтыну қоры мен жинақтау қоры
арасында бөлумен байланысты. Аталған көздер есебіндегі инвестициялау
нарықтың ақшамен толығуына, өндірістің ескірген салалық және монопольді
құрылымымен, отандық тауарлардың ұсынысының аздығымен, қаржы-несиелік
жүйенің толық қалыптаспағандығымен, шетел валюталарының интервенциясымен
қолдалатын инфляцияға да әсер етпейді.
Кейбір авторлар инвестициялардың көздерін анализ жасауды қиындататын
классификациялық белгілері бойынша қарастырмайды. Мысалы, Э. Горбунов
инвестициялық белсенділіктің негіздерін қалыптастырғанда қаржыландыру
көздерін іздеу проблемаларын қарастырады. Бұндай инвестициялық көздердің
қатарына мыналарды жатқызады:
- инвестициялық кешен кәсіпорындарының өндірістік қуатын пайдалану;
- инвестициялық жобаларға банктік капиталды тарту;
- приватизациялау мен инвестициялау процестері арасындағы байланысты
нығайту;
- инвестициялау мақсатында бюджеттен тыс қорлардың, қоғамдық ұйымдар
мен халықтың қаражатын кеңінен тарту;
- макроэкономикалық реттеудің бірыңғай жүйесі бар аймақтардың
деңгейінде инвестициялық-құрылыстық кешен жүйесін қалыптастыру және т.б.
Алайда, барлық қарастырылған инвестиция көздері классификацияларының
ішінде шетел капиталы негізгі де маңызды орны алады. Бұл оның көлемдері мен
әлемдік экономикалық дамудағы алатын орнына байланысты.
Ұлттық экономиканың дамуында шетел капиталының қатысуы елдің
халықаралық еңбек бөлінісіне қатысу заңдылығымен және капиталдың әлемдік
экономикалық кеңістіктегі еркін қозғалуымен қамтамасыз етіледі. Әлемдік
экономиканың, әсіресе, дамушы елдердің экономикасының тәжірибесі
көрсеткендей, көп жағдайда, капиталдың импорты экономикалық өсуде шешуші
фактор болып табылады.
Шаруашылықтың нарықтық қатынастарға көшу кезіндегі өтпелі кезеңде
экономиканы тұрақтандыру мен нығайту әлемдік тәжірибеде шетел
инвестициялары инвестициялардың көзі ретінде маңызды фактор болып табылады.
Әртүрлі каналдар мен қаржылық легі арқылы елге тартылатын шетел
капиталы қолданылу аясы мен қамтамасыз етілу шарттары бойынша ажыратылады.
А тобына бір немесе бір топ объектілерімен байланысты тек экспорттаушы
елдерден ғана тауар мен қызмет көрсетуді сатып алу шарттарымен бөлінген
несие деп түсінілетін экспорттық несиелер жатады. Олар екі формада болады:
инвестициялық және тауарлық несиелер. Инвестициялық несиелер үш жыл
мерзімге технология мен құрал-жабдықтардың жеткізілуі мақсатында беріледі.
Ал тауарлық несиелер үш жыл мерзімге дайын тұтыну өнімдерін, саймандар мен
құрал-жабдықтарды жеткізу шартымен беріледі.
Әлемдік тәжірибеде экспорттық несиелер жоғары деңгейдегі банктердің
кепілімен беріледі. Алайда, саяси және экономикалық тәуекелді өтпелі
кезеңдегі экономикасы бар елдерде экспортерлер әдетте мемлекеттік
кепілдікті талап етеді.
В тобын дамуға ресми көмек (ДРК) құрайды. ДРК мемлекетаралық
деңгейдегі мемлекеттерге көрсетіледі. Оның да екі формасы бар: техникалық
және қаржылық. Техникалық көмек әртүрлі салаларға көрсетіледі: білім беру,
кеңес беру, құралдарды сатып алу салаларына. Бұндай техникалық көмек екі
түрде көрсетіледі: грант – техникалық көмекті сол көмекті алатын елге
қайтарымсыз көрсету, займ – техникалық көмекті қайтарылу шартымен көрсету.
ДРК шеңберіндегі қаржылық көмек есеп айырысу балансын, дағдарысты тауар
импортын қолдау үшін және инвестициялық жобаларға көрсетіледі.
Шетел инвестицияларының әртүрлі формаларын тарту үшін республикада бұл
мақсатта қажет барлық қолайлы жағдайлар жасалып жатыр. Бүгінгі таңда,
еліміз макроэкономикалық көрсеткіштердің салыстырмалы тұрақтылығына қол
жеткізгенде біздің басты бір міндетіміз – экономикалық өсуге жету үшін
қажет іс-шараларды жүзеге асыру.
Шетел инвестициялардың барлық түрлерін тартуды дұрыс орындау
экономиканың қайта құрылуында көмек көрсетуі мүмкін. Шетел инвестицияларын
тарту кезінде олардың нормативтік-құқықтық регламентациясын, ұлттық
экономикасының қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында реттеу шараларын
еске алған жөн.
Ұлттық экономиканың құрылу мен орнығу кезінде Қазақстан үшін ішкі
инвестициялық ресурстар мен қаржылық мүмкіндіктерінің шектеулілігіне
байланысты шетел инвестицияларын тарту өзекті мәселе болып табылады.
Қазіргі кезде Қазақстан шетел инвестицияларын тарту көлемі бойынша ТМД
елдері арасында бірінші орында. Ал 1999 жылы Қазақстан 4 орында болған. Бұл
– елдегі жүргізіліп отырған инвестициялық саясаттың дұрыс
бағытталғандығының, яғни еліміздің халықаралық аренада алатын орнының
жоғарылауының бірден-бір дәлелді айғағы.
Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігінің мәліметі бойынша
2005 жылы 110431 млн. теңге шетел қаржысы пайдаланылды. Бұл республиканың
капитал құрылысына тікелей инвестициялар, коммерциялық кредиттер,
халықаралық қаржы ұйымдарының займдері, бағалы қағаздар портфелі ретінде
салынған инвестициялардың жалпы көлемінің 41%-ын құрады.
Суретте көрсетілгендей, портфельдік инвестициялық баланстың теріс
сальдосы сақталған, активтер қысқарды, бірақ міндеттемелер өсті. Бұл
портфельдік инвестициялардың 2005 жылмен 0,4 млрд. доллармен және 2003
жылғы 1,9 млрд доллармен салыстырғанда 4 млрд долларға өсті.
Осы кестеден мұнай фондының өсуіне, активтерге, зейнеттік фондқа және
екінші деңгейдегі банктерге портфельдік инвестициялардың тартылуы 2005 жылы
5,2 млрд. АҚШ долларын құрғанын көруге болады. Бұл каржының көлемі 2004
жылмен салыстырғанда 4,7-ге және 2003 жылмен салыстырғанда 2,5-ке өскенін
көрсетеді.
2005 жылы жан басына шаққандағы тікелей шетел инвестициялары 2004 жылы
8,3 млрд. доллар болған АҚШ рекордымен салыстырғанда 6,4 млрд. доллардын
асып түседі. Кәсіпорындардағы экспорттық кірістің өсуімен бірге
Қазақстанның тікелей шетел инвесторлары алдындаға қарызын төлеудегі көлемі
де өсуде. Қазақстандық кәсіпорындардағы тікелей инвестицияларға қарыз төлеу
2003 жылы 2,3 млрд. АҚШ долларын, 2005 жылы 4,4 млрд. АҚШ долларын құрды.
Шетел компанияларының инвестициялық іс-әрекеті дамуының бірнеше
кезеңдерін бөліп көрсетуге болады.
Бірінші кезеңде (1991-1993 жылдар) негізінен саудалық-делдалдық салада
уставты капиталы аз біріккен кәсіпорындардың көптеп құрылуы жүріп жатты.
Кіші және жаппай приватизациялау, экономикалық қайта құрулар шетел
инвесторлары қатысуымен бірге көптеген кәсіпорындардың пайда болуына әсер
етті. Мысалы, 1993 жылы Филипп Моррис компаниясының қатысуымен Табако
Компани АҚ құрылды.
Екінші кезеңде (1993-1995 жылдар) экономиканың либерализациялануы
нәтижесінде шетел инвесторлары Қазақстан экономикасының басты салаларына
қол жеткізіп енді.
Үшінші кезеңде (1995-2000 жылдары) шетел капиталын тарту нәтижесінде
ірі кәсіпорындарды индивидуалды жобалар бойынша приватизациялау,
мемлекеттік акциялар пакетін шетел фирмаларына сату дами түсті.
Төртінші кезеңде (2000 жылдан қазірге дейін) шетел инвесторларының
экономикадағы маңызы бар басқа да салаларға (білім беру, денсаулық сақтау,
жарнама және т.б.) қаржылыры мен капиталын бөлу көрініс алған. Мемлекеттік
реттеу мен қолдау саясаты жетілдіріліп, ұлттық мүддені қорғау мен
стратегияда орнын нығайтуға бағытталған нормативтік-құқықтық заңдар
шығарылды. 4
Қазақстанда тікелей шетел инвестициялары көбінесе ірі біруақыттағы
капитал салымдарын керек етпейтін, тез қайтарымды болып, үлкен пайда әкеле
алатын салаларға тартылады.
Яғни, Қазақстан экономикасында елдің экономикалық қауіпсіздігіне қауіп
келтірмейтін жылдам ақшалар тарту саясаты белең алған.
Шетел инвестицияларының Қазақстан экономикасының өсуіне тигізетін
әсерлерінің түрлерін айқындау мақсатында келесі график құрылған.
Бұл график Қазақстан Республикасына тартылатын шетел инвестициялары
қаражатынан жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) байланыстылығын көрсетеді. Тренд
көмегімен жасалған тікелей шетел инвестицияларының деңгейі мен экономикалық
өсудің арасындағы байланысты көрсететін сызықты Қазақстанның соңғы онжылдық
ішіндегі экономикалық өсуін көрсететін сызық деп атауға болады.
Шетел инвестициялары шикізат байлығының көп салалық потенциалы бар
біздің ел үшін екі есе маңызды болмақ. Сондықтан да мемлекеттік саясат
деңгейінде Қазақстан экономикасына шетел инвестицияларын тарту шаралары
жүргізіліп отыр.
Шетел инвестициялары саласындағы заң жүйесінің дамуы бірнеше кезеңнен
өтті. Бірінші кезең (1990-1994 жылдар) 1990 жылы ҚазССР-дегі Қазақ ССР-
індегі шетел инвестициялары жайлы бірінші Заңының қабылдануынан басталады.
Екінші кезең (1994-1997 жылдар) 1997 жылы ҚР Тікелей инвестицияларды
мемлекеттік қолдау туралы Заңының қабылдануымен аяқталды. Үшінші кезең
(1997-2002 жылдар) шетел инвестицияларының заңдық жүйесінің жаңаруы мен
жетілуімен сипатталады. Төртінші кезең (2003 жылдан қазіргі уақытқа дейін)
инвестиция саласында ең соңғы нормативтік акттің қабылдану күнінен
басталды.
Бұларға қоса, Қазақстанда инвесторлармен туындайтын дауларды
халықаралық арбитражды органдарда шешу мүмкіндігі қарастырылған: ИКСИД
(Инвестициялық дауларды реттеу орталығы); ЮНСИТРАЛ (БҰҰ арбитражды органы);
Стокгольм қаласы сауда палатасының арбитражды институты.5
Аталған заңдардың ішінде Қазақстан Республикасының Шетел
инвестициялары жайлы арнайы заңының алатын орны басым.
Бұл заңда инвестициялық әрекеттің логикалық және функционалды ретімен
Қазақстандағы шетел инвестицияларының қызмет ету, реттелу принциптері мен
әдістері баяндалған. Олардың негізгілеріне тоқталайық. шетел
инвестицияларының объектілері ұғымына келесідей түсіндірме берілген:
шетел инвестициялары ҚР заңды актілерімен тиым салынбаған кез-келген
объектілер мен іс-әрекет түрлеріне салына алады.
Көріп отырғанымыздай, қысқа да, бірақ сиымды анықтама берілген. Ол
шетел капиталын Қазақстанның инвестициялық кеңістігіне тартуда шектелмеген
еркіндік береді.
Шетел инвестициялық іс-әрекетінің субъектілері келесілер бола алады:
- шетел заңды тұлғалары (компания, фирма, ұйым, кәсіпорын, ассоциация
және т.б.);
- шетел азаматтары, азаматтығы жоқ азаматтар, шетелде тұрақты
тұрғылықты орны бар Қазақстан Республикасының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Инвестициялық саясаттың жалпы сипаты
1.1 Инвестициялардың жалпы түсінігі және атқаратын қызметтері
1.2 Инвестициялардың жіктелуі
1.3 Инвестициялық институттар мен шетел инвестицияларды тарту
ерекшеліктері
2 Қазақстанның нарықтық экономикаға көшу барысындағы
құрылымдық-инвестициялық саясаттың ерекшеліктері
2.1 Инвестициялық саясатты қаржыландыру көздері
2.2 ҚР инвестициялық саясатына баға беру: артықшылықтары мен
кемшіліктері
2.3 Инвестициялық климат, шетел капиталы мен инвестицияларын тарту
факторы ретінде
3 Инвестицияларды тартудағы проблемалар және оның шешу жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Курстық жұмыстың мақсаты – тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету
мақсатында бәсекеге қабілетті, жоғары технологиялы және ғылымды
қажетсінетін өндірісті дамытуға басым тәртіппен бағытталатын, сонымен
қатар, Қазақстанның бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына кіруіне барынша
оңтайлы іс-әрекетті анықтайтын ішкі және сыртқы инвестициялардың жоғары
деңгейіне қол жеткізу үшін еліміздегі қалыптасқан және жүргізіліп жатқан
инвестициялық саясаттың ерекшелігін анықтап, өзіндік баға беру.
Осы мақсатқа жету жолында:
- инвестицияның жалпы түсінік ретінде экономикалық мәнін ұғу;
- инвестицияның ұсынылған жіктелуі қазіргі заманның инвестициялық
жобалау концепцияларын толығырақ түсіну үшін, жүріп жатқан процестерді
жан-жақты бағалау;
- экономикалық саясат либерализациясының ұлғаюымен ынталандырылатын,
технологиялық процесс пен бәсекенің қозғаушы күші болатын глобализация
кезінде бүгінгі әлемдік инвестициялардың түр-сипатын анықтау;
- Қазақстан Республикасында инвестицияларды қаржыландыру ерекшеліктерін
анықтау
- Жағымды инвестициялық саясат жүргізудегі инвестицияларды
институттардың жиынтық жұмысына шолу жасау;
- Қазақстандағы жағымды инвестициялық климаттың қалыптасуына әсер ететін
жағдайларды қарастырып, анализ жасау.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының инвестициялық саясаттағы басты
мақсаты – ұлттық мүдделерін сақтай отырып шетелдік инвестициялардың келуін
ынталандыру мен шетелдік және отандық инвестицияларды экономиканың басым
салаларына тарту үшін қолайлы жағдай жасау. Осы мақсаттан туындайтын
Қазақстандағы ең басты стратегиялық міндеттердің бірі әрдайым елге
экономикалық өсу бағдарламасын іске асыруға мүмкіндік беретін тікелей және
қоржындық инвестицияларды тарту болып келді. Қазақстан шетелдік
инвесторларға күрделі қаржылардың, технологиялардың, басқару мен маркетинг
саласындағы тәжірибенің маңызды көзі ретінде қарай отырып, дәйексіз және
бұлыңғыр саясат нәтижесінде өзінің ұлттық мүдделеріне қысым жасалуына жол
бермеуге тиіс.
Курстық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан тұрады. Бірінші
тарау үш тараушадан тұрады. Мұнда негізінен, инвестицияның теориялық
мағынасын ашып, оның негізгі түрлеріне және түрлі авторлардың инвестицияға
беретін ұғымдарын, классификациясы дифференцияланған. Сонымен қатар
инвестициялық іс-әрекетті орындаушы институттардың түрі және олардың
негізгі функциялары айтылған. Екінші бөлім де үш тараудан тұрады. Бұл
тарауда Қазақстандағы инвестициялардың орнын, саясатының негізгі тұстары
ашылған. Жекелегенде Қазақстандағы инвестициялардың қаржылық көздерін
анықтап, соның ішінде зор мәнге ие шетел инвестицияларының елге тартылуының
ерекшеліктері мен проблемалары қарастырылған.
1 Инвестициялық саясаттың жалпы сипаты
1. Инвестициялардың жалпы түсінігі және атқаратын қызметтері
Инвестиция термині экономикалық сөздіктерде жаңа термин болып
саналады. Бұрынғы экономикалық ғылымда негізгі фондтар бойынша жұмсалған
біруақыттағы шығындар болып саналған капитал салымы ұғымы кең қолданыс
тапқан.
Инвестиция термині нарықтық экономикаға өту барысында пайда болды,
алайда экономиалық әдебиеттерде бірыңғай ұғымын тапқан жоқ.
Инвестициялаудың бір көзі – шетел капиталы болғандықтан, оның
түсінігін ашу үшін әртүрлі авторлардың берген анықтамаларына қысқаша
тоқталған жөн.
Күнделікті өмірде кез келген салымдар инвестиция ретінде түсініліп
келеді. Приватизациялау және инвестициялаудың портфелі атты жинақтың
авторы былай деп жазады: Инвестиция ұғымы қысқа немесе ұзақ уақытта пайда
табу мақсатында қаржы ресурстарының әртүрлі активтерге салынумен байланысты
құбылыстарға қолданылады. Инвестициялық іс-әрекеттің объектілері болатын
активтердің болмысына байланысты инвестициялардың материалды активтерге
немесе реалды капитал және материалдық активтерге емес салынатын түрлері
ажыратылады.
Шетел авторлары да бұндай нақты емес және жалпы анықтама береді:
Инвестициялар (салымдар) өте кең таралған – деп жазады Й. Ворет және П.
Ревентшоу. – Тұрмыстық деңгейде инвестициялар жайлы акция немесе
облигациялар сатып алған жағдайда айтылады. Ал кәсіпорындарда қаржы
машиналар мен ҒТП-ке инвестицияланады.
Шетел инвестициялары жайлы отандық заңда былай делінген:
Инвестициялар – бұл барлық мүліктік игіліктер мен оларға деген құқық,
сонымен қатар, пайда табу мақсатында кәсіпкерлік объектілеріне
инвесторлардың салатын интеллектуалды меншікке деген құқығы. Алайда,
экономикалық көзқараста интеллектуалды меншікке деген құқық материалды
байлықты көбейтумен тікелей байланысты емес. Бұл жерде меншікке деген заңды
акт жайлы немесе меншіке құқығын беру жайлы сөз етіліп отыр.
Нақтырақ анықтама Инвестициялық-қаржылық портфель кітабында
берілген: Инвестициялар – капиталды қайта қалпына келтіруге (қолдауға,
кеңейтуге) бағытталған қаржы көздерінің шығыны.
Кейнс инвестициялық процесті былай сипаттайды: Инвестициялар – бұл
белгілі бір уақыттағы өнеркәсіптік әрекетінің нәтижесінде пайда болатын
ағымдағы капитал құндылығының өсімшесі, немесе белгілі уақыттағы табыстың
пайдаланылмаған бөлігі.
Фельзенбаумның айтуынша: Инвестицияларды капитал салымы ұғымына
жақын реалды инвестициялар деп және қаржылық (портфельді) инвестициялар,
яғни акция, облигацияларға және де басқа құнды қағаздарға салынған
салымдар, деп бөлуге болады.
М.Т. Оспанова мен Т.И. Мухамбетовтардың пікірінше, инвестиция ұғымының
анықтамасын белгілеуде олардың тек құрылымдық жағына ғана емес, сонымен
қатар, олардың мақсаттылық бағытына назар аудару қажет. Бұл көзқарас
бойынша инвестициялар жалпы ұлттық өнімді өндіруге шығындалатын табыстың
маңызды бөлігін құрайды және өнеркәсіп тиімділігін жаңа заманауи
технологиялар мен материалдар енгізу арқылы кеңейту мен жаңартуға кететін
шығындар арқылы сипатталады.
Бұндай көзқарасты В.В. Бочаров та ұстанады: Инвестицияларды статика
да емес, динамикада, яғни меншік формаларының ауысып олардың берілген бір
уақыттағы инвестициялық іс-әрекеттің соңғы өніміне айналу процесінде
қарастырған жөн. Басқа сөзбен айтқанда, инвестициялар – бұл берілген бір
уақыттағы тұтынуға қолданылмайтын табыстың бөлігі. Осындай түсінікте
инвестициялар салудан табыс алғанға дейінгі ауысу тізбегін көрсетеді.
Инвестицияларға жататындар:
- қаржы көздері, банктік салымдар, акциялар және басқа да бағалы
қағаздар;
- жылжыйтын және жылжымайтын мүлік (ғимараттар, құрал-жабдықтар, және
басқа да материалды игіліктер);
- авторлық құқықтар, жерді қолдану құқығы;
- меншіктік құқытар, тәжірибе және басқа да интеллектуалды игіліктер;
Инвестициялаудың негізгі объектілері:
- жаңа құрылып жатқан, реконструкторланып жатқан және кеңейтіліп
жатқан негізгі фондтар және де барлық шаруашылықтағы айналым көздері;
- бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар және т.б.);
- қаржылық салымдар;
- ғылыми-техникалық өнім және басқа да меншік объектілері;
- меншік құқығы және интеллектуалды меншік құқығы;
Инвестициялық іс-әрекет заңды және жеке тұлғалардың, ал мемлекет
көлемінде инвестицяларды жүзеге асыру және инвестициялық процестің сәтті
орындалуына бағытталған іс-әрекеттердің жиынтығы.
Ресурстарды салу мен табыс немесе әлеуметтік эффект алу процестердің
неғұрлым тиімді үйлесуі инвестициялық сұраныс пен ұсыныстың сәйкес келуі
негізінде жүзеге асуы керек (бұл әсіресе нарықтық экономика жағдайында
актуальді)
Нарықтық экономикаға дейінгі әкімшіл-әміршіл экономика кезінде
инвестициялық сұраныс пен ұсыныстың сәйкес болу шартын елемегендіктен,
инвестициялық процестің экономикалық тиімділігінің төмендеуіне, шығындарға
әкелген бітпеген құрылыс көлемінің өсуі, капитал салымдары көлемінің
бекерге жұмсалуын туғызды.
Нарықтық экономика жағдайында инвестициялық сұраныстың 2 түрі
ажыратылады:
1) потенциалды сұраныс;
2) нақты сұраныс;
Потенциалды сұраныс, кей кезде оны формальді деп атайды,
инвестициондық потенциал, яғни болашақ инвестициялауға ниет болып табылады.
Сұраныстың бұл түрі әдетте жеке және заңды тұлғалардың берілген бір уақыт
мерзімдегі табысты иелене тұрғандағы оны қорлану мен көбеюге жұмсауға
қызығушылығы тумаған жағдайларда пайда болады.
Инвестициялық сұраныстың екінші түрі, нақты сұраныс инвестициялық іс-
әрекеттің субъектілерінің нақты реализациясын сипаттайды. Ол инвестициялық
тауарлар нарығында капитал ұсынысы формасында әрекет етеді. Инвестициялық
ұсынысқа жаңа негізгі фондтарды құру, оларды реконструкциялау, кеңейту және
техникалық қайта жабдықтау , айналым көздері, бағалы қағаздар және басқа да
меншік түрлері жатады.
Инвестициялық іс-әрекеттің объектілері нарықта капиталға деген
сұранысты бейнелесе, ал субъектілері инвестициялық сұраныс пен ұсынысты
бейнелейді.
Инвестициялық іс-әрекеттің субъектілері мыналар:
- инвесторлар;
- атқарушылар;
- инвестициялық іс-әрекеттің объектілерін пайдаланушылар;
- қаржыландырушы және несиелендіруші банктер;
- Қазақстанның және сонымен қатар, шетелдердің жеке және заңды
тұлғалары;
Инвестициялық іс-әрекеттің субъектілері инвестициялардың практикалық
реализациясы жүретін инвестициялық сферада әлдеқайда айқын әрекет етеді.
Инвестициялық сфераның құрамына мыналар кіреді:
1) Капиталды құрылыс сферасы;
2) Ғылыми-техникалық өнім мен интеллектуалды потенциал жүзеге асатын
инвестициялық сфера;
3) Қаржы капитал айналымының сферасы;
4) Инвестициялық іс-әрекеттің субъектілерінің мүліктік құқығы жүзеге асатын
сфера;
Инвестициялық іс-әрекеттің барлық қатысушылары ішінен негізгі үшеуін
бөліп көрсетуге болады:
1) Инвесторлар;
2) Атқарушылар;
3) Қаржыландырушы және несиелендіруші банк;
Инвесторлар мен атқарушылар арасындағы қарым-қатынас екі жақ
арасындағы жасалған келісім-шарт негізінде жүреді. Осы келісім-шартта
жақтардың міндеттері айқындалады.
Келісім-шартта көрсетілген шарттарды орындамау мүліктік және басқа да
міндеткерліктерді туғызады.
Банктер мен инвестициялық іс-әрекетке қатысушылар арасындағы қарым-
қатынас екі жақты қалыптасады:
1) Егер банк кредитор болса, онда кредиттік келісім-шарт негізінде;
2) Егер банк кредитор болмай, қызмет көрсету бойынша агент болса, Қазақстан
Республикасының Банктер және банктік іс-әрекет Заңы негізінде;
Мемлекеттік секторда инвестициялық іс-әрекеттің қатысушылары
арасындағы қарым-қатынас құрылысты қаржыландыру және несиелендіру Ережелері
және келісім-шарт Ережелері арқылы реттеледі.
Сурет 1- Инвестициялық іс-әрекеттің объектілері
1.2. Инвестициялардың жіктелуі
Инвестициялардың экономикалық табиғатын оны жіктеу толығырақ
түсіндіреді, жіктеу негізіне түрлі белгілер салынған. Белгілер ретінде
мыналар қолданылады:
1) инвестициялардың түрлері;
2) ақша құралдарын салу объектілері;
3) инвестицияландыруға қатысу сипаты;
4) инвестицияландыру кезеңі;
5) меншік түрлері;
6) инвестордың қатысу түрлері;
7) тәуекел дәрежесі;
8) ұдайы өндіріс түрлері.
1 Инвестициялардың түрлерін былайша топтайды:
- ақша құралдары, салымдар, пайлар, акциялар және басқа да құнды
қағаздар;
- жылжымайтын және жылжымалы мүлік;
авторлық құқықпен, тәжірибемен және басқа да интеллектуалды құндылықтармен
байланысты мүліктік құқықтар;
- жерді, суды, ресурстарды, үйлерді падалану құқығы және басқа да
мүліктік құқықтар;
- қандай да бір өндірісті (бірақ патенттелген “ноу-хау” емес)
ұйымдастыруға қажетті техникалық құжат, дағды, өндірістік тәжірибе ретінде
рәсімделген техникалық, технологиялық, коммерциялық сауаттылық.
2 Құралдардың салыну объектілері бойынша инвестициялар былайша
бөлінеді:
- нақты инвестициялар немесе құралдардың материалды активтерге
салынуы, яғни нақты инвестициялар – кәсіпорынның негізгі және айналыс
капиталын қалыптастыратын материалды және материалды емес активтерге
салынатын салым. Материалды активтер – ғимараттарға, станоктарға, қосымша
материалдық бұйымдарға, дайын өнімдерге айналдырылған құралдар;
- материалды емес активтер – лицензиялардың, патенттердің, тауар
белгісінің құны, жарнамаларға және кадрларды дайындауға кеткен шығындар;
- қаржылық инвестициялар немесе түрлі қаржылық құралдарға ақша
құралдарының салынуы – депозиттер, құнды қағаздар, банктық салынымдар.
3 Инвестициялық процестерге қатысу сипаты бойынша инвестициялар келесі
түрлерге бөлінеді:
- тікелей инвестициялар, мұнда инвестицияландыру және ақша құралдарын
салу объектісін таңдауда инвестордың тікелей қатысуы қажет етіледі. Сонымен
қатар инвестор инвестициялық циклдердің барлық кезеңдеріне тартылады, оның
ішінде алдын ала жүретін инвестициялық зерттеулеге, инвестицияландыру
объектілерін жобалау мен тұрғызуға, дайын өнім өндірісіне;
- жанама, бұл ақша құралдарын өз қалауынша, неғұрлым тиімді
орналастыратын және аккумуляцияландыратын түрлі қаржылық делдалдар арқылы
(инвестициялық қорлар және компаниялар) жүзеге асады. Мұндай делдалдар
инвестицияландыру объектілерін басқаруға қатысады, ал алатын табыстарын
клиенттері арасында бөледі. Тұтас басқарылатын құнды қағаздарға салынатын
салымдарды портфельдік деп те атайды.
4 Инвестицияландырудың кезеңдері бойынша инвестицияларды мына түрлерге
бөледі:
- қысқа мерзімді, ұзақтығы бір жылдан аспайды (қысқа мерзімді
депозиттік салымдар, жинақ сертификаттар);
- ұзақ мерзімді, бұның ұзақтығы бір жылдан көп.
5 Меншік түрлері бойынша инвестициялар мыналарға бөлінеді:
- азаматтардың, мемлекеттік емес меншік нысанындағы кәсіпорындардың,
өкіметтік емес ұйымдардың жеке ақша құралдары;
- мемлекеттік, ол түрлі деңгейдегі кәсіпорындар мен мекемелердің
бюджет көздерінен қаржыландырылады.
6 Инвестордың қатысу түріне байланысты:
- қайта құрылып жатқан кәсіпорындарға жартылай қатысу немесе
шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың бір бөлігін иелену (шектеулі
меншік қоғамына үлестік қатынас);
- инвестор толық иеленетін кәсіпорындарды құру немесе шаруашылық
жүргізіп жатқан кәсіпорындарды өз меншігіне алу;
- жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті акция, облигациялар арқылы
немесе басқа да құнды қағаздар түрінде алу;
- табиғат ресурстарын пайдалануға, жерді пайдалану құқығына, басқа да
мүліктік құқықтарға концессия алу.
7 Тәуекел дәрежесі бойынша инвестициялар келесі түрлерге бөлінеді:
- тәуекелсіз инвестициялар. Мысалы, бірқатар мемлекеттерде қысқа
мерзімді мемлекеттік облигацияларға салымдар салу қауіпсіз деп саналады, ал
олар бойынша алынған табыс қауіпсіз қойылымды анықтайды, бұл қауіпсіз
қойылым инвестициялық тәуекел нүктесін санау ретіндегі салымдарды бағалау
ретінде қолданылады;
- тәуекелді инвестициялар. Инвестициялармен байланысты тәуекел немесе
белгісіздік дәрежесі, мысалы, уақыт, салыным объектісі сияқты факторларға
тәуелді. Инвестицияландыру аяқталғаннан кейінгі кәсіпорынның жұмыс істеу
нәтижесінің өзгеруі инвестицияландырудың мерзіміне және жобаның масштабы
мен оның мақсаттарына тәуелді, сондықтан қауіптіліктің дәрежесі нарықтың
мүмкін болатын әрекетін шеше алмау болып табылады (жаңа өнім түрін құру,
өндіріс шығындарын төмендету, сату көлемін кеңейту, мемлекеттік
тапсырыстарды орындау және т.б.). Дәрежені бағалау критерийлері мыналар
болуы мүмкін:
- барлық пайда сомасын жоғалту мүмкіндігі. Тәуекелдің орын алуы мүмкін;
- жоба іске асқаннан кейін пайданы ғана емес, жалпы есептемелік табысты
жоғалту мүмкіндігі. Тәуекел дағдарысты болып табылады;
- барлық активтерді жоғалту мүмкіндігі және инвестордың банкротқа ұшырауы
немесе апаттық тәуекел.
8 Ұдайы өндіріс инвестицияның келесі түрлерінің бірінде жүзеге асуы
мүмкін:
- жаңа алаңдарда және бастапқыда бекітілген жоба бойынша іске асып
жатқан жаңа құрылыстар немесе кәсіпорындардың, ғимараттардың салынуы;
- шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорындардың кеңеюі - өндіріс
қуаттылығын арттыру мақсатымен шаруашылық жүргізіп отырған кәсіпорныдардың
екінші және келесі кезектерін, қосымша өндіріс кешендерін және
өндірістерді, жаңа кәсіпорындарды салу немесе қызмет етіп жүрген
кәсіпорындарды кеңейту;
- шаруашылық жүргізіп жүрген кәсіпорынды қайта құру – моральды тұрып
қалған және физикалық жағынан тозған қондырғыларды ауыстыру арқылы жаңа
өнімнің шығарылуының профилін өзгерту мақсатымен өндірісті толық немесе
жартылай қайта жабдықтауды ортақ жоба бойынша жүзеге асыру;
- техникалық қайта қамтамасыздандыру – жекелеген цехтардың,
өндірістердің, учаскелердің өндірісінің техникалық-экономикалық деңгейлерін
арттыруға бағытталған шара кешендерін жүргізу.
Инвестицияның ұсынылған жіктелуі қазіргі заманның инвестициялық
жобалау концепцияларын толығырақ түсіну үшін, жүріп жатқан процестерді жан-
жақты бағалау үшін қажет.
1.3 Инвестициялық институттар мен шетел инвестицияларды тарту
ерекшеліктері
Инвестициялық институттар мен олардың негізгі функциялары.
Инвестициялық жобаларды қаржыландыратын компаниялар, фирмалар,
корпорациялар, фондтар, банктар мен басқа да субъектілер инвестициялық
институттар деп аталады.
Бұл институттар құрамында салыстырмалы шектелген объектілерге тура
инвестициялар салатын 3 топты ажыратып көрсетуге болады:
1) Холдингтік компаниялар типтес акционерлік қоғамдар;
2) Қаржылық топтар;
3) Қаржылық компаниялар.
Акционерлік қоғам өз капитал есебінен басқа субъектілердің акциялық
пакетін олардың үстінен заңды және экономикалық бостандықтарын сақтай
отырып бақылаушылық, қаржы-несиелік және басқа функцияларды орнату
мақсатында сатып алады. Ол әдетте, кәсіпорындардың реттеуші акция
пакеттерін иеленген қаржылық топтар үшін бас басқарушы ұйым болып табылады
және реттеушілік функциялар бойынша маманданады.
Бұл акционерлік қоғам ұзақ мерзімдегі перспективада өзінің жағдайын
тұрақтандыру мақсатын көздей отырып, кейде тіпті қысқамерзімдік пайдадан
бас тарта инвестициялауды іске асырады.
Қарастырылып отырған АҚ жүйесі бір орталық басшылығына стратегиялық
шешім қабылдауды біріктіреді.
Біріктірудің негізгі міндеттері бүкіл жүйе және жеке салалар іс-
әрекетін бағыттау, бақылау және олардың пайдасын оптимизациялауға жету,
барлық деңгейлердегі басқару құрылымын жетілдіру болып табылады. Бұлардың
барлығы бүкіл өндірістік цикл тиімділігін, соның ішінде инвестициялық
процестің үрдісін жетілдіруге ықпал етеді.
Қаржылық топ акционерлік қоғамнан оның бас ұйымының болмауымен, ал
қаржылық компаниялар өзі қаржыландыратын корпорациялардың бақылаушы
акциялар пакетін иеленбеуімен ерекшеленеді. Ал қалған функциялары бірдей
деп айтуға болады.
Аталған үш инвестициялық институттардан басқа инвестициялау
объектілерінің қандай да бір айқын (шектелген) жиынтығымен басшылық
етпейтін институттар да бар. Оларға өз капиталын соңғы инвесторлар
салымдары негізінде құратын инвестициялық компанияларды, инвестициялық
зейнетақы, сақтандыру және басқа да қорларды жатқызуға болады.
Жоғарыда аталған инвестициялық компаниялар инвестициялық іс-әрекетін
өздерінің қаржы көздері есебінен және бағалы қағазадар шығару , сонымен
қатар, оларды орналастыруына кепілдік арқылы жүргізеді.
Инвестициялық институттар ретінде аталған қорлар инвесторлардың
қаржылық құралдарының мобилизациялауы, және олардың (қаржылардың) қор
атынан бағалы қағаздарға салым салынуы, сонымен қатар, белгілі жағдайларға
байлансты банктерге инвестиция салынуы арқылы әрекет етеді.
Бұл қорлар өз алдарына халықтың құралдарымен жұмыс істейді. Осылай
олар акционерлік қоғам формасын алады. Қорлардың уставында келесілер
көрсетілуі тиіс:
- операциялардың жасалу тәртібі;
- мобилизацияланған құралдар салымдарының нақты бағыттары;
- қордың банктермен қарым-қатынасы
- басқару аппараты мен әкімшіліктің қордың акционерлері алдындағы
жауапкершілік шарттары;
- активтер құнының есептеуінің бекітілген ережелері және т.б.
Инвестициялық институттар тек арнайы ицензия алғаннан кейін және
келесі талаптар орындалған кезде ғана бағалы қағаздар нарығында өмір сүре
алады:
- штатта сәйкес квалификацияланған мамандардың (сәйкес аттестаты бар)
болуы;
- инвесторлар алдындағы материалды жауапкершілігін атқару үшінөзіндік
капиталдың минималды көлемінің болуы;
- бағалы қағаздармен жүргізілетін операцияларды дәл және де нақты
көрсететін есептеу мен есеп беру жүйесінің ұйымдастырылуын қамтамасыз ету;
Бұл бөлімнің басында айтылғандай, инвестициялық институттарға
инвестициялық жобаларды қаржыландыратын банктер де жатады. Бұлардың
ірілерін халықаралық масштабта қарастыруға көшейік. Бұл инвестициялық
институттарға жататындар:
- Әлемдік Банк;
- Халықаралық валюта қоры;
- Еуропалық реконструкция және даму банкі;
- Азиалық даму банкі;
Әлемдік банк пен Халықаралық валюта қоры 1944 жылы американдық Беттон-
Вудсе қаласында өткен БҰҰ-ның валюталық-қаржылық конференциясының шешімімен
ұйымдастырылған болатын. Ал олардың қазіргі кездегі штаб-квартиралары
Вашингтонда орналасқан. Олар, негізінен, мүшелері болып табылатын елдердің
(олардың қатарында Қазақстан да бар) экономикасын кеңейту мен нығайту
сұрақтарына көп көңіл бөледі.
Әлемдік банкті құрудағы басты мақсат екінші дүниежүзілік соғыс кезінде
зардап шеккен елдерге ұзақуақытты инвестициялардың халықаралық ағымын
қамтамасыз ету арқылы көмек көрсету болатын. Алайда осыған байланысты
инвестор ретінде халықаралық жеке капитал өз орныны ала бастады. Ал Әлемдік
банк өзінің алғашқы рөлінен кетіп, дамушы елдерді инвестициялайтын
дүниежүзіндегі бірінші банк болды.
Қазіргі кезде Әлемдік банк халықаралық қаржылық-кредиттік ұйым болып
табылады және де инвестициялық институт ретінде елдердің экономикалық
дамуына қолдау көрсетеді (соның ішінде Қазақстанға). Оған дәлел, банк 2005
жылдың маусымының санағы бойынша Қазақстан Республикасының экономикасына 1
миллиард 200 миллион АҚШ доллары көлемінде инвестициялар бөлінген болатын.
Әлемдік банктің негізгі құрылымдық бөлімдері:
- Халықаралық реконструкция және даму банкі (ХРДБ);
- Халықаралық даму ассоциациясы (ХДА). ХРДБ мен ХДА, өз алдына, заңды
және қаржылық қатынаста дербес организациялар болып табылады (Вашингтонда
орналасқан);
- Қаржылық-заңды дербестігі бар, бірақ Әлемдік банк құрамына кіретін
Халықаралық қаржылық корпорациясы дамушы елдердегі жеке меншік
кәсіпорындарын қаржыландыруын ұйымдастыруымен айналысады.
- Инвестициялық дауларды реттеу жөніндегі Халықаралық орталық;
- Халықаралық инвестициялық кепілдендірілген агенттігі (ХИКА).
Жалпы алғанда, Әлемдік банктің дүниежүзінде 40-тан астам бөлімшелері
бар.
Қазіргі кездегі өзінің іс-әрекетінде Әлемдік банк келесі негізгі
функцияларды жүзеге асырады:
- қаржылық-кредиттік ресурстары мен кеңесберушілік қызмет көрсетулері
арқылы экономикалық артта қалған елдердің дамуына көмек көрсетеді;
- дамушы елдерге инвестициялық жобалар мен даму бағдарламаларына
ұзақуақытты несие беру арқылы көмек көрсету;
- жан басына шаққандағы 1,2 млрд. АҚШ долларынан кем емес жалпы ұлттық
өнімі (ЖҰӨ) бар елдерге арнайы қаржылық көмек көрсету.
Әлемдік банктің инвестициялық белсенділігі үшін ең приоритетті
объектілер:
- өндіріс саласындағы жобалар;
- ауылшаруашылық саласындағы жобалар;
- энергетика саласындағы жобалар;
- көлік және коммуникация саласындағы жобалар;
- қала шаруашылығы саласындағы жобалар;
- сумен қамтамасыз ету саласындағы жобалар;
- білім беру саласындағы жобалар;
- денсаулық сақтау саласындағы жобалар.
Техникалық қызмет көрсету ретінде Әлемдік банкпен келесі қызмет
көрсету категориялары қаржыландырылады:
- инженерлік-кеңес берушілік, соның ішінде техникалық мүмкіншіліктерін
және инвестициялық жобалардың экономикалық мақсаттылығын анализдеуге кеткен
шығындарды;
- қабылданған саясатты бағалау мен ұйымдастырушылық құрылымның
анализін өзіне қосатын әкімшілік-ұйымдастырушылық көмек;
- басқару аппаратының ұйымдастырылуын жетілдіруде және техникалық
дайындықта қолдау көрсету.
Әлемдік банктің техникалық көмегінің құрамына БҰҰ-ның даму
бағдарламасын қолдау аясында іске асатын техникалық-экономикалық негіздеу
де кіреді. Бұл жұмыстар инвестициялық жобалардың сәтті қабылдануымен
аяқталады және оның қаржыландыруы Халықаралық реконструкция және даму
банкінің және Халықаралық даму ассоциациясының қаржысы есебінен
жүргізіледі.
Әлемдік банк инвестициялық банк болып табылады да, инвестор мен
инвестициялық қаржы бөлінулерін алушы арасындағы делдалы рөлін атқарады.
Банктің иелері банктегі 180 млрд. АҚШ долларынан артық акционерлік капиталы
бар 170-тен астам елдер болып табылады. Қаржыландырудың негізгі формасы
ұзақуақыттағы несие беру болып табылады. Несие 15-20 жылға ЛБПС-ға
(лондондық банкаралық проценттік ставка) тең жылдық проценттік ставкасымен
плюс 0,5%-пен және 7-8%-пен беріледі.
1960 жылы құрылған Халықаралық даму ассоциациясыда (ХДА) Халықаралық
реконструкция және даму банкі (ХРДБ) атқаратын қызметтерді атқарады. Ал,
бұған қоса, ХДА-ның көздеген мақсаты – нашар дамыған елдерге
инвестицияларды тартуды жетілдіру. Бұл ассоциация басқа инвестициялық
институттармен салыстырғанда, неғұрлым жеңілдетілген, сонымен қатар кейде
процентсіз несиелер бөледі. Бұндай жеңілдетілген несие ала алатын елдердің
жан басына шаққандағы жылдық жалпы ұлттық өнімнің көлемі 650 АҚШ долларынан
кем болуы керек. Ал процентсіз несиелер ХДА мүшелері болып табылатын
елдерге 35-40 жыл мерзіміне беріледі. Процентті несиелер берлсе де, олардың
жылдық проценттік ставкасы 0,9% болады және оған банктің қызметін өтейтін
0,78% қосылады.
Жоғарыда айтылғандай, Халықаралық қаржылық корпорациясының (ХҚК),
Әлемдік банктің құрамында бола тұрса да, заңды және қаржылық дербестігі
бар. Ол 1956 жылы жеке меншік секторының экономикасының дамуына қолдай
көрсету мақсатында құрылған. Бұл инвестициялық-қаржылық институт
халықаралық банктік капиталды тарта отырып, халықаралық масштабтағы
инветорлардың ең ірілерінің бірі болып табылады. Оның салымшылары – әлемнің
140-тан астам елдері.
Кредиттік саясатта бұл корпорацияның өзінің ережелері бар. Мысалға,
әдетте, несие жаңа жобалардың жалпы құнының 25%-на дейін және
реконострукциялық, кеңейтушілік, техникалық қайта жабдықтаушылық жобалардың
жалпы құнының 40%-на дейін беріледі. Корпорацияның өзінің жеке капиталынан
бір заемшіге бөлінетін инветициялардың минималды және максималды көлемдері
2 млн. АҚШ долларынан 70 млн. АҚШ долларына дейін өзгеріп отырады.
Кредиттік ресурстарды сатып алу мен сатудағы маржа 0,5%-ды құрайды.
Корпорация несие бөлгенде заемшіден мемлекеттік гарантияны міндет етпейді.
Бірақ, болашақ өнімнің белгілі бір бөлігін қатты валютада жүзеге асырылуын
талап етеді. Бұл тауардың немесе қызмет көрсетудің жоғары сапалылығын
(бәсекеге қабілеттілігін) дәлелдейді.
Сонымен қатар, ХҚК инвестициялық жобаларды жүзеге асыруда техникалық
және кеңес беру көмегін көрсетеді. Несиенің мақсатты және эффективті
қолданылуын қадағалау үшін ХҚК заемшілерден әр тоқсандық есеп берулер мен
жылдық қаржылық баланстардың көрсетуін міндетті түрде талап етеді, ал
кейбір жағдайларда өз өкілдерін несиелендірілген объектінің басқаруы
құрамына жібереді.
1944 жылы валюталық-қаржылық корпорацияда құрылған және өзінің
мәртебесі бойынша БҰҰ-ның ерекшеленген ұйымы болып келетін Халықаралық
валюта қоры (ХВҚ) 1947 жылдан бастап қазіргі күнге дейін жұмыс істеп
келеді. Оның құрамына 178 ел, соның ішінде Қазақстан да кіреді.
ХҚК-ға кіретін елдер квота ретіндегі белгілі ақша мөлшерін кіру
жарнасы есебінде қосулары қажет. Бұл жарналардың көлемі елдің экономикалық
жағдайына және ықыласына байланысты болады. Сонымен қатар, бұл квоталар екі
маңызды көрсеткіш бойынша белгілеуші рөл алады:
1) ХҚК бөлетін несиенің мөлшерін тағайындау кезінде;
2) Квоталардың көлемінен ХҚК іс-әрекетінің саясаты мен бағыт-бағдарын
анықтаудадауыстар саны тәуелді.
Осыған орай, мысалы, АҚШ квотасының үлесі жуықтап алғанда 20%-ды
құрайды, яғни бұған байланысты бұл елдің осыншама мөлшерде дауыс көлемі
бар, Жапонияның квоталық үлесі - 8%-ды, ГФР-дің - 5,8%-ды, Францияның -
5,3%-ды, Англияның - 5,2%-ды құрайды.
Официалды ХВҚ-ның негізгі мақсаты – валюталық-қаржылық салада және бұл
қордың мүшелері арасындағы валюталық қатынастарын реттеуде халықаралық
ынтымақтастыққа қолдау көрсету.
ХВҚ-ның негізгі функциялары:
- халықаралық валюталық жүйені бақылауды жүзеге асыру;
- мүше-елдердің ұлттық валюталарының тұрақты болуына қолдау көрсету;
- есептік баланстық жағдайы ауыр мүше-елдерге кредиттік ресурстар
арқылы көмек көрсету;
- есептік баланстық жағдайы ауыр мүше-елдердің қорларын жоғарыда
айтылған квоталардан алу арқылы толтыру.
Өзінің мүшелеріне қаржылық-кредиттік көмек көрсетумен қатар, ХВҚ
оларға Вашингтон қаласындағы арнайы институт – ЭДИ-дің (экономикалық даму
институты) бар болуымен де көмектеседі. Мұнда ХВҚ мүше-елдері техникалық
және ағартушылық көмектің каналдары арқылы нарықтық экономикадағы орын
алған жағдайлар жайлы кеңес пен консультациялар ала алады.
Айтылған бағыттар бойынша ХВҚ біздің еліміз – Қазақстанға да жан-жақты
көмек көрсетуде. Еліміздегі нарықтақ қайта құрулардың алғашқы кезінен
бастап ХВҚ-ның миссиясы ұзақ уақыт Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкінде және еліміздегі өтпелі кезеңіндегі жағдайларды зерттеумен, анализ
жасаумен, ұсыныстар мен рекомендацияларды жүзеге асырумен, практикалық
көмек көрсетумен айналысатын мемлекеттік мекемелер мен ұйымдарда жұмыс
атқарды.
Инвестициялық институттардың ішіндегі салыстырмалы жаңа институт –
1991 жылдың сәуір айынан бастап жұмысын бастаған Еуропалық реконструкция
және даму банкі (ЕРДБ). Оның 10 млрд. экюден асатын капиталы бар. Басқару
аппараты мен штаб-квартирасы Лондон қаласында орналасқан. Банктің көптеген
әлем едеріндегі өкілдік мекемелері бар, ал 40-тан астам әлем елдері банктің
мүшелері болып келеді.
Устав бойынша бұл банк нарықтық экономика жағдайларына көшу үрдісінде
постсоциалистік кеңістіктегі елдерге несиелер және техникалық көмек арқылы
қолдау көрсетеді. Банктің приоритетті бағыттары:
- үлестік инвестициялық салымдар;
- кеңес берушілік қызмет көрсету;
- демократиялық институттарының дамуы мен экономиканың нарықтық
жағдайларға бағыт алуымен байланысты инвестициялық жобаларды іске асыру мен
экономикадағы жеке меншік сектордың дамуы үшін несие бөлу.
Бұл мақсатта банк приватизацияланған жеке меншік секторда, құрылымдық
қайта құруда, энергетика, инфрақұрылым, қоршаған ортаны қорғау сияқты
приоритетті салалардың объектілерін техникалық қайта жабдықтау мен
реконструкциялауда инвестициялық процесті жандандыру үшін кредиттік саясат
жүргізуде.
ЕРДБ біздің елімізде де нарықтық қайта құруларды жүзеге асыруға қолдау
көрсетуде белсенді орын алады. Бұған дәлел, көзделіп отырған 40 млн. АҚШ
доллары көлеміндегі ұзақуақытты несиелердің Казкоммерц коммерциялық банкі
арқылы 20 млн. АҚШ доллары көлеміндегі алғашқы траншы бөлінді. Ал 1999
жылдың шілде айы бойынша есептегенде бұл банк Қазақстан экономикасына 800
млн-нан астам АҚШ долларын бөлген болатын. Банк өзінің кредиттік іс-
әрекетінде қабылданған әлемдік практиканың стандарттарына сай икемді
кредиттік саясат жүргізуде.
Әдетте 5 млн. экюден аспайтын көлемде инвестициялық несиелерді
бөлгенде банк мемлекеттік гарантияларды талап етпегенімен, міндетті түрде
несиенің белгіленген мерзімде қайтарылуын талап етеді. Банк жобаның немесе
инвестициялық бағдарламаның жүзеге асуына бөлетін инвестициялар көлемінің
жоғары шегі олардың жалпы құнының 35%-нан аспауы қажет. Несиені беруді шешу
кезінде ЕРДБ келесі критерийлерді басшылыққа алады:
- инвестициялық іс-әрекетті ұйымдастыру мен жүзеге асыруда заемшінің
мықты серіктестерінің болуы;
- сенім келтіретін бизнес-планның немесе техника-экономикалық
негіздерінің болуы.
Сонымен қатар банк кадрларды дайыдауда және мамандардың нарықтық
экономикаға сай квалификациясын көтеруде де зор көмек көрсетеді. Бұл
мақсатта ЕРДБ ХВҚ, Әлемдік банктің, ЕО-тың қолдауымен Біріккен вен
институты құрылды. Бұл институтта нарықтық экономика жағдайларына
бағытталған бағдарлама бойынша постсоциалистік кеңістіктің елдері банктері
мен шаруашылық субъектілерінің мамандары оқып, тәжірибеден өтеді.
ЕРДБ-нің кредиттік ресурстарының негізгі көздері:
1) Банктің акцияларды шығару есебінен қалыптасатын акционерлік капитал;
2) әлемдік капитал нарығында тартылатын заемдық қарды көздері;
3) бұрын берілген несиелерді өтеуден немесе қаржылардың гарантияларынан
түскен қаржы;
4) негізінен әлеуметтік саланың объектілерін жеңілдіктермен несиелендіру
үшін және техникалық көмек көрсету үшін пайдаланылатын арнайы қорлар;
5) банктің басқа да табыстары мен қаржы көздері (арнайы қорларға білім
беру табыстарын қоспағанда)
ХРДБ-ның функцияларына ұқсас қызметтер атқаратын Азиялық даму банкі
жұмыс істеуде. Бұл банк 1965 жылы құрылған болатын. Қазіргі таңда дамушы
және нарықтық экономикасы бар 47 ел, соның ішінде Жапония, Австралия да
бар. 90-шы жылдардан бастап банктің негізгі капиталы 10 млрд. АҚШ долларын
құрады. Бұл көрсеткіштің өсуін еске алу керек.
ЕРДБ сияқты Азиялық даму банкінде де негізінен мүше-елдердің өз
еркімен салатын қаржы көздерінен және инвестициялық іс-әрекетінің табысынан
алынатын қаржы көздерінен қалыптасатын арнайы қоры бар. Бұл қордың қаражаты
төмен рентбельді, бірақ нашар дамыған елдердің экономикалық және әлеуметтік
инфрақұрылымының кешенді дамуына қажет объектілерге жеңілдетілген
несиелендіруге арналады.
Банк өзінің ресурстарын облигациялар шығару арқылы әлемдік капитал
нарығынан заемді қаражаттарды кең көлемде тарту есебінен қалыптастырады.
Азиялық даму банкі кредиттік ресурстардың 30%-дан астамынан 1,5-4,5%-
дық жылдық процент ставкасымен 40 жыл мерзімге арнайы жеңілдетілген
несиелерді бөледі. Несиелендірілетін негізгі объектілер:
- экономикалық және әлеуметтік инфрақұрылым;
- ауыл шаруашылық объектілері (1997 жылдың өзінде Қазақстанға
Қазагроөнеркәсіп банкісі, Қазақстан Эксимбанкісі және Казкоммерцбанкісі
арқылы 50 млн. АҚШ доллары бөлінген);
- өндіретін және өңдейтін өнеркәсіп салалары (соның ішінде жеке меншік
секторына көп көңіл бөлінеді);
- приватизация объектілері;
- біріккен кәсіпорындар;
2 Қазақстанның нарықтық экономикаға көшу барысындағы
құрылымдық-инвестициялық саясаттың ерекшеліктері
2.1 Инвестициялық саясатты қаржыландыру көздері және қолдау
Инвестициялық белсенділік экономиканың дамуының, құрылымдық қайта
құруларды жүзеге асырудың, бәсекелестікті нығайтудың маңызды шарты болып
табылады. Өндірілген инвестициялардың көлемі елдің экономикалық дамуына
тікелей әсер етеді.
Алайда, кризис, стагфляция және қатаң қаржы-несиелік саясат кезінде
инвестициялық белсенділіктің өсуі үшін бастама импульсті қалай құруға
болады деген сұраққа жауап беру қиын.
Әрбір әлем елі инвестициялық кризистен өз жолымен шығады. Қалыптасқан
инвестициялық саясат кезінде елдің нақты қаржылық-өндірістік потенциалын
еске алу керек.
Сонымен қатар, кез-келген инвестициялық бағдарлама инвестициялық
саясатты жүргізудің әртүрлі кезеңдерінде осы мүмкіншіліктерге байланысты
инвестициялау құралдарының әртүрлі жиынтығын қарастыруы керек. Толық және
де дамыған инвестициялық бағдарлама инвестициялау құралдарының барлығының
жұмыс үстеуін қамтамасыз етуі қажет.
Сурет 2- Инвестиция көздері мен экономикалық өсудің арасындағы
байланыс
Инвестициялардың көздерінің жалпы құрылымын қарастырайық.
Экономикалық теорияда инвестициялардың көздерін классификациялау оның
негізіне салынған белгілерге байланысты. Осыған байланысты, инвестиция
көздерінің негізгі мағынасынан шығатын болсақ, онда инвестициялық
шығындарды келесідей бөлуге болады:
- тозған құрал-жабдықтардың орнын толтыруға бағытталған амортизациялық
шығындар;
- ғимарат пен мекемелерге кеткен шығындар;
- физикалық капиталды кеңейтетін, яғни экономикалық өсуге әсер ететін
таза инвестициялар.
В.В. Бочаров инвестиция көздерін олардың орталықтану дәрежесіне қарай
орталықтанған және орталықтанбаған инвестиция көздері деп бөледі. Алайда,
бұндай классификация приватизацияланған нарықтық экономика жағдайында
өзінің мағынасы мен өзектілігін жоғалтады.
Экономикалық әдебиеттерде инвестиция көздерін әртүрлі авторлар әртүрлі
жіктейді.
Солардың ішіндегі Федоров – Ширшов – Бойколардың классияфикациясы
маңызды орын алады. Олар инвестиция көздерін экономикалық және
ұйымдастырушылық-қаржылық белгілері бойынша жіктеген.
Инвестициялардың экономикалық көздері:
- амортизациялық фонд;
- халық шаруашылығының таза жинақтары (кәсіпорындардың пайдасы,
бюджеттің тікелей табысы);
- тұрғындардың жинақтары;
- ұлттық байлықтың элементтері (резервтік, сақтандырушылық және басқа
да ұқсас фондтар, негізгі ресурстарды және қорлардағы тауарлы-материалды
құндылықтарды жүзеге асырудан түскен пайда);
- несиелік ақшаның эмиссиясы;
- шетел капиталы.
Инвестициялардың ұйымдастырушылық – қаржылық белгілері бойынша
көздері:
- кәсіпорындардың өзіндік жеке ресурстары ( амортизациялық төлемдер,
істен шыққан мүлікті жүзеге асырудан түскен түсім, ішкі активтердің
мобилизациалануы (жұмылдырылуы), бөлінбеген табыс және де басқа қаржы
жинақтары);
- заемді ресурстар (банктердің несиелері, қаржылық-инвестициялық
құрылымдардың ссудалары, кәсіпорындардың бағалы қағаздар эмиссиясын
орналастырудан қалыптасқан ресурстар, кредиторларға деген қарыздар);
- орталықтанған ресурстар (қайтарылмайтын бюджеттік ассигнациялар және
жеңілдетілген мемлекеттік инвестициялық несиелер);
- шетел инвестициялары (уставты фондтарға салынған салымдар,
кәсіпорындардың акцияларын сатып алулары, шетел банктері мен халықаралық
қаржылық ұйымдардың несиелері);
- жеке азаматтардың ресурстары;
Жоғарыда аталған инвестиция көздерінен басқа да көздер бар. Мысалы,
В. Куликов салықтық және салықтық емес (приватизациялаудан түскен
табыстар және т.б.) инвестиция көздерін бөліп көрсетеді.
Инвестицияларды қаржыландырудың көздері өндірістік және өндірістік
емес белгілерге байланысты бөлінеді. Бірінші жағдайда олар жалпы ішкі
өнімді құру негізінде қалыптасады, ал екінші жағдайда елдің шаруашылық
айналым процесінің нәтижесі болмай тұрса да, сол процеске енеді.
Өндірістік инвестициялық ресурстарға несие ақшаларының эмиссиясы мен
шетел капиталын қоспағандағы капитал салудың барлық экономикалық көздері
жатады. Осы қаржылық ресурстар жиынтығының қалыптасуы өндірілген жалпы ішкі
өнімге сәйкес экономикада бар ақша массаларын тұтыну қоры мен жинақтау қоры
арасында бөлумен байланысты. Аталған көздер есебіндегі инвестициялау
нарықтың ақшамен толығуына, өндірістің ескірген салалық және монопольді
құрылымымен, отандық тауарлардың ұсынысының аздығымен, қаржы-несиелік
жүйенің толық қалыптаспағандығымен, шетел валюталарының интервенциясымен
қолдалатын инфляцияға да әсер етпейді.
Кейбір авторлар инвестициялардың көздерін анализ жасауды қиындататын
классификациялық белгілері бойынша қарастырмайды. Мысалы, Э. Горбунов
инвестициялық белсенділіктің негіздерін қалыптастырғанда қаржыландыру
көздерін іздеу проблемаларын қарастырады. Бұндай инвестициялық көздердің
қатарына мыналарды жатқызады:
- инвестициялық кешен кәсіпорындарының өндірістік қуатын пайдалану;
- инвестициялық жобаларға банктік капиталды тарту;
- приватизациялау мен инвестициялау процестері арасындағы байланысты
нығайту;
- инвестициялау мақсатында бюджеттен тыс қорлардың, қоғамдық ұйымдар
мен халықтың қаражатын кеңінен тарту;
- макроэкономикалық реттеудің бірыңғай жүйесі бар аймақтардың
деңгейінде инвестициялық-құрылыстық кешен жүйесін қалыптастыру және т.б.
Алайда, барлық қарастырылған инвестиция көздері классификацияларының
ішінде шетел капиталы негізгі де маңызды орны алады. Бұл оның көлемдері мен
әлемдік экономикалық дамудағы алатын орнына байланысты.
Ұлттық экономиканың дамуында шетел капиталының қатысуы елдің
халықаралық еңбек бөлінісіне қатысу заңдылығымен және капиталдың әлемдік
экономикалық кеңістіктегі еркін қозғалуымен қамтамасыз етіледі. Әлемдік
экономиканың, әсіресе, дамушы елдердің экономикасының тәжірибесі
көрсеткендей, көп жағдайда, капиталдың импорты экономикалық өсуде шешуші
фактор болып табылады.
Шаруашылықтың нарықтық қатынастарға көшу кезіндегі өтпелі кезеңде
экономиканы тұрақтандыру мен нығайту әлемдік тәжірибеде шетел
инвестициялары инвестициялардың көзі ретінде маңызды фактор болып табылады.
Әртүрлі каналдар мен қаржылық легі арқылы елге тартылатын шетел
капиталы қолданылу аясы мен қамтамасыз етілу шарттары бойынша ажыратылады.
А тобына бір немесе бір топ объектілерімен байланысты тек экспорттаушы
елдерден ғана тауар мен қызмет көрсетуді сатып алу шарттарымен бөлінген
несие деп түсінілетін экспорттық несиелер жатады. Олар екі формада болады:
инвестициялық және тауарлық несиелер. Инвестициялық несиелер үш жыл
мерзімге технология мен құрал-жабдықтардың жеткізілуі мақсатында беріледі.
Ал тауарлық несиелер үш жыл мерзімге дайын тұтыну өнімдерін, саймандар мен
құрал-жабдықтарды жеткізу шартымен беріледі.
Әлемдік тәжірибеде экспорттық несиелер жоғары деңгейдегі банктердің
кепілімен беріледі. Алайда, саяси және экономикалық тәуекелді өтпелі
кезеңдегі экономикасы бар елдерде экспортерлер әдетте мемлекеттік
кепілдікті талап етеді.
В тобын дамуға ресми көмек (ДРК) құрайды. ДРК мемлекетаралық
деңгейдегі мемлекеттерге көрсетіледі. Оның да екі формасы бар: техникалық
және қаржылық. Техникалық көмек әртүрлі салаларға көрсетіледі: білім беру,
кеңес беру, құралдарды сатып алу салаларына. Бұндай техникалық көмек екі
түрде көрсетіледі: грант – техникалық көмекті сол көмекті алатын елге
қайтарымсыз көрсету, займ – техникалық көмекті қайтарылу шартымен көрсету.
ДРК шеңберіндегі қаржылық көмек есеп айырысу балансын, дағдарысты тауар
импортын қолдау үшін және инвестициялық жобаларға көрсетіледі.
Шетел инвестицияларының әртүрлі формаларын тарту үшін республикада бұл
мақсатта қажет барлық қолайлы жағдайлар жасалып жатыр. Бүгінгі таңда,
еліміз макроэкономикалық көрсеткіштердің салыстырмалы тұрақтылығына қол
жеткізгенде біздің басты бір міндетіміз – экономикалық өсуге жету үшін
қажет іс-шараларды жүзеге асыру.
Шетел инвестициялардың барлық түрлерін тартуды дұрыс орындау
экономиканың қайта құрылуында көмек көрсетуі мүмкін. Шетел инвестицияларын
тарту кезінде олардың нормативтік-құқықтық регламентациясын, ұлттық
экономикасының қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында реттеу шараларын
еске алған жөн.
Ұлттық экономиканың құрылу мен орнығу кезінде Қазақстан үшін ішкі
инвестициялық ресурстар мен қаржылық мүмкіндіктерінің шектеулілігіне
байланысты шетел инвестицияларын тарту өзекті мәселе болып табылады.
Қазіргі кезде Қазақстан шетел инвестицияларын тарту көлемі бойынша ТМД
елдері арасында бірінші орында. Ал 1999 жылы Қазақстан 4 орында болған. Бұл
– елдегі жүргізіліп отырған инвестициялық саясаттың дұрыс
бағытталғандығының, яғни еліміздің халықаралық аренада алатын орнының
жоғарылауының бірден-бір дәлелді айғағы.
Қазақстан Республикасының статистикалық агенттігінің мәліметі бойынша
2005 жылы 110431 млн. теңге шетел қаржысы пайдаланылды. Бұл республиканың
капитал құрылысына тікелей инвестициялар, коммерциялық кредиттер,
халықаралық қаржы ұйымдарының займдері, бағалы қағаздар портфелі ретінде
салынған инвестициялардың жалпы көлемінің 41%-ын құрады.
Суретте көрсетілгендей, портфельдік инвестициялық баланстың теріс
сальдосы сақталған, активтер қысқарды, бірақ міндеттемелер өсті. Бұл
портфельдік инвестициялардың 2005 жылмен 0,4 млрд. доллармен және 2003
жылғы 1,9 млрд доллармен салыстырғанда 4 млрд долларға өсті.
Осы кестеден мұнай фондының өсуіне, активтерге, зейнеттік фондқа және
екінші деңгейдегі банктерге портфельдік инвестициялардың тартылуы 2005 жылы
5,2 млрд. АҚШ долларын құрғанын көруге болады. Бұл каржының көлемі 2004
жылмен салыстырғанда 4,7-ге және 2003 жылмен салыстырғанда 2,5-ке өскенін
көрсетеді.
2005 жылы жан басына шаққандағы тікелей шетел инвестициялары 2004 жылы
8,3 млрд. доллар болған АҚШ рекордымен салыстырғанда 6,4 млрд. доллардын
асып түседі. Кәсіпорындардағы экспорттық кірістің өсуімен бірге
Қазақстанның тікелей шетел инвесторлары алдындаға қарызын төлеудегі көлемі
де өсуде. Қазақстандық кәсіпорындардағы тікелей инвестицияларға қарыз төлеу
2003 жылы 2,3 млрд. АҚШ долларын, 2005 жылы 4,4 млрд. АҚШ долларын құрды.
Шетел компанияларының инвестициялық іс-әрекеті дамуының бірнеше
кезеңдерін бөліп көрсетуге болады.
Бірінші кезеңде (1991-1993 жылдар) негізінен саудалық-делдалдық салада
уставты капиталы аз біріккен кәсіпорындардың көптеп құрылуы жүріп жатты.
Кіші және жаппай приватизациялау, экономикалық қайта құрулар шетел
инвесторлары қатысуымен бірге көптеген кәсіпорындардың пайда болуына әсер
етті. Мысалы, 1993 жылы Филипп Моррис компаниясының қатысуымен Табако
Компани АҚ құрылды.
Екінші кезеңде (1993-1995 жылдар) экономиканың либерализациялануы
нәтижесінде шетел инвесторлары Қазақстан экономикасының басты салаларына
қол жеткізіп енді.
Үшінші кезеңде (1995-2000 жылдары) шетел капиталын тарту нәтижесінде
ірі кәсіпорындарды индивидуалды жобалар бойынша приватизациялау,
мемлекеттік акциялар пакетін шетел фирмаларына сату дами түсті.
Төртінші кезеңде (2000 жылдан қазірге дейін) шетел инвесторларының
экономикадағы маңызы бар басқа да салаларға (білім беру, денсаулық сақтау,
жарнама және т.б.) қаржылыры мен капиталын бөлу көрініс алған. Мемлекеттік
реттеу мен қолдау саясаты жетілдіріліп, ұлттық мүддені қорғау мен
стратегияда орнын нығайтуға бағытталған нормативтік-құқықтық заңдар
шығарылды. 4
Қазақстанда тікелей шетел инвестициялары көбінесе ірі біруақыттағы
капитал салымдарын керек етпейтін, тез қайтарымды болып, үлкен пайда әкеле
алатын салаларға тартылады.
Яғни, Қазақстан экономикасында елдің экономикалық қауіпсіздігіне қауіп
келтірмейтін жылдам ақшалар тарту саясаты белең алған.
Шетел инвестицияларының Қазақстан экономикасының өсуіне тигізетін
әсерлерінің түрлерін айқындау мақсатында келесі график құрылған.
Бұл график Қазақстан Республикасына тартылатын шетел инвестициялары
қаражатынан жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) байланыстылығын көрсетеді. Тренд
көмегімен жасалған тікелей шетел инвестицияларының деңгейі мен экономикалық
өсудің арасындағы байланысты көрсететін сызықты Қазақстанның соңғы онжылдық
ішіндегі экономикалық өсуін көрсететін сызық деп атауға болады.
Шетел инвестициялары шикізат байлығының көп салалық потенциалы бар
біздің ел үшін екі есе маңызды болмақ. Сондықтан да мемлекеттік саясат
деңгейінде Қазақстан экономикасына шетел инвестицияларын тарту шаралары
жүргізіліп отыр.
Шетел инвестициялары саласындағы заң жүйесінің дамуы бірнеше кезеңнен
өтті. Бірінші кезең (1990-1994 жылдар) 1990 жылы ҚазССР-дегі Қазақ ССР-
індегі шетел инвестициялары жайлы бірінші Заңының қабылдануынан басталады.
Екінші кезең (1994-1997 жылдар) 1997 жылы ҚР Тікелей инвестицияларды
мемлекеттік қолдау туралы Заңының қабылдануымен аяқталды. Үшінші кезең
(1997-2002 жылдар) шетел инвестицияларының заңдық жүйесінің жаңаруы мен
жетілуімен сипатталады. Төртінші кезең (2003 жылдан қазіргі уақытқа дейін)
инвестиция саласында ең соңғы нормативтік акттің қабылдану күнінен
басталды.
Бұларға қоса, Қазақстанда инвесторлармен туындайтын дауларды
халықаралық арбитражды органдарда шешу мүмкіндігі қарастырылған: ИКСИД
(Инвестициялық дауларды реттеу орталығы); ЮНСИТРАЛ (БҰҰ арбитражды органы);
Стокгольм қаласы сауда палатасының арбитражды институты.5
Аталған заңдардың ішінде Қазақстан Республикасының Шетел
инвестициялары жайлы арнайы заңының алатын орны басым.
Бұл заңда инвестициялық әрекеттің логикалық және функционалды ретімен
Қазақстандағы шетел инвестицияларының қызмет ету, реттелу принциптері мен
әдістері баяндалған. Олардың негізгілеріне тоқталайық. шетел
инвестицияларының объектілері ұғымына келесідей түсіндірме берілген:
шетел инвестициялары ҚР заңды актілерімен тиым салынбаған кез-келген
объектілер мен іс-әрекет түрлеріне салына алады.
Көріп отырғанымыздай, қысқа да, бірақ сиымды анықтама берілген. Ол
шетел капиталын Қазақстанның инвестициялық кеңістігіне тартуда шектелмеген
еркіндік береді.
Шетел инвестициялық іс-әрекетінің субъектілері келесілер бола алады:
- шетел заңды тұлғалары (компания, фирма, ұйым, кәсіпорын, ассоциация
және т.б.);
- шетел азаматтары, азаматтығы жоқ азаматтар, шетелде тұрақты
тұрғылықты орны бар Қазақстан Республикасының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz