Инфляцияның даму факторлары және оның әлеуметтік - экономикалық салдарлары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4
1.1 Инфляция түсінігі мен оның мәні, пайда болу себептері 6
1.1 Инфляция көрінісі, түрлері мен формалары 10
1.1 Инфляцияның даму факторлары және оның әлеуметтік-экономикалық
салдарлары 15
1.4 Инфляцияны реттеу және ақша айналымын тұрақтандыру әдістері 19
2 Қазақстан Республикасындағы инфляциялық жағдай 23
2.1 Қазақстан Республикасындағы инфляция себептері және зардаптары 23
2.2 Қазақстан Республикасындағы инфляцияның даму қарқыны 24
2.3 Қазақстан Республикасындағы инфляцияға қарсы күрес саясатына баға беру
32
2 Қазақстан Республикасындағы инфляцияның алдын алу шаралары 37
ҚОРЫТЫНДЫ 44
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 46

КІРІСПЕ

Дүниежүзілік сауда ұйымына мүше болу уақыты таяған сайын ұлттық
экономикалық қауіпсіздікті сақтау еліміз үшін өзекті маңызға ие бола
түсуде. Ұлттық экономикалық қауіпсіздік тиімді де, бәсекеге сай экономикасы
бар елдің ғана маңдайына жазылатыны туралы сарапшылар да көп айтады. Ол
мемлекеттік және шаруашылық субъектілердің мүддесін ұлттық дәстүрлер мен
құндылықтарды сақтай отырып, ұлттық және халықаралық құқықтық нормаға
сәйкес қорғауда саяси, құқықтық және экономикалық институттардың қызметіне
қатаң талап қоюды қажет етеді. Сонымен бірге сыртқы және ішкі экономикалық
қауіпсіздікке төніп келе жатқан қатерді анықтап, оны болдырмауға немесе
зардабын азайтуға арналған шараларды қабылдау пәрменіне де тікелей
байланысты екенінде дау жоқ.
Өзіміздің сарапшылардың да, халықаралық сарапшылардың да зерттеулері
экономикалық қауіпсіздікке төнген қатердің әлеуметтік-экономикалық жағдайға
жан-жақты әсер ететін өзіне тән кешенді сипаттамасы болатынын көрсетеді.
Cол сипаттамалардың бірі әрі негізгісі болып елдегі инфляция жағдайы.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Инфляциялық үдеріс барлық елдерде
бар, ал мәселе соның қандай дәлізде жүріп өтеріне байланысты. Әсіресе,
елімізде жылдың басында инфляция қарқын алды. Бірақ, соған қарамай Үкімет
аталған шаруаны уысында ұстап тұрарын мәлімдеуде. Инфляцияны тоқтатудың екі
жолы болса, соның бірі монетарлық тәсіл. Ұлттық банк бұл міндетін жақсы
атқарып келеді. Дей тұрғанмен, соңғы кезде әлемде шикізатқа деген сұраныс,
тиісінше баға да артып, шикізат сатудан түсетін валюта массасының көбейіп
кетуіне алып келді. Сонымен қатар, әлеуметтік төлемдер мен жалақының өсуі
де кері ықпал етуде.
Курстық жұмыстың мақсаты:
Инфляция түсінігін анықтау, жалпы сипаттама беру, Қазақстан
Республикасындағы инфляцияны бағалау, инфляцияның себептері мен зардаптарын
анықтау, оның даму қарқынын бақылау, Қазақстан Республикасындағы инфляцияға
қарсы күрес саясатына баға беру, Қазақстан Республикасындағы инфляцияның
алдын алу шараларын зерттеу.
Курстық жұмыстың міндеттері:
Зерттеліп отырған курстық жұмыс негізінен: кіріспеден, 3 бөлімнен,
қорытындыдан және қосымшалардан тұрады.
Бірінші бөлім, Инфляция: себептері, түрлері, салдары деп аталып,
теориялық негізге сүйенген. Онда инфляция ұғымына тоқталып, оның пайда
болу себептері мен көрінісі, түрлері мен формалары, сондай-ақ инфляцияның
даму факторлары және оның әлеуметтік-экономикалық салдарлары туралы
баяндалған. Және де инфляцияны реттеу және ақша айналымын тұрақтандыру
әдістері көрсетілген.
Екінші бөлім, Қазақстан Республикасындағы инфляциялық жағдай туралы.
Бұл тарауда Қазақстан Республикасындағы инфляция ерекшеліктері мен елдегі
инфляцияның даму қарқыны мен себептері мен зардаптары жайлы мәліметтер
келтірілген. Қазақстан Республикасында антиинфляциялық саясатқа баға
берілген, сонымен қатар инфляция жағдайына байланысты статистикалық
мағлұматтар көрсетілген.
Үшінші бөлімді, Қазақстан Республикасындағы инфляцияның алдын алу
шараларын зерттеу деп алып, Қазақстан Республикасында қазіргі кезде нақты
жүргізіліп жатқан антиинфляциялық шараларға баға беру.
Курстық жұмыстың пәні:
Баға өсуі және факторлары Қазақстанда реформаның алғашқы жылдары
бағаның қозғалысы көптеген факторлармен айқындалды, олардың басымдары
мыналар болды: азық-түлік тауарларына және кейбір тауарларға арналған
бағаның белгіленген шекті деңгейін біртіндеп алып тастау, энергия
ресурстарына арналған бағаны ырықтандыру және ұлттық валютаның құнсыздануы.
Бүгінгі таңдағы инфляцияның өсуі көп себептерге негізделген және
тиісті органдар мен нарық субъектілерінің нақты іс-әрекеттеріне байланысты
күрделі көп факторлы құбылыс.
Курстық жұмыстың объектісі:
Қазақстан Республикасындағы инфляция қарқыны, оның пайда болу
себептері мен алдын алу шаралары. Антиинфляциялық саясат пен инфляцияның
әкелетін зардаптарын қарастыру – курстық жұмыстың басты объектілері болып
табылады.
Тұтастай алғанда 1995-2006 жылдары инфляция мынадай болды:
1995 жылы – 60,3 (; 1996 жылы – 28,7 (; 1997 жылы – 11,2 (; 1998 жылы
– 1,9 (1999 жылы – 17,8 (; 2000 жылы – 9,8 (; 2001 жылы – 6,4 (; 2002 жылы
– 6,6 (; 2003 жылы – 6,8 (; 2004 жылы – 6,7 (; 2005 жылы – 7,6 (; 2006
жылғы қаңтар-шілдеде – 5,1 (. 2006 жылғы қаңтар-шілдеде 2005 жылғы осындай
кезеңмен салыстырғанда тұтыну тауарлары мен қызмет көрсетулерге арналған
бағалар мен тарифтер 8,7 (-ға, азық-түлік тауарлары – 9,4 (, ақылы қызмет
көрсетулер – 9,8 (-ға өскен. [12]
Курстық жұмыстың ақпараттық негіздері:
Жүнісов. Б.А., Мәмбетов. Ұ.Е., Байжомартов. Ү.С. Нарықтық
экономиканың негіздері, Мәуленова С. С.,Бекмолдин С.Қ., Құдайбергенов Е.Қ.
Экономикалық теория, Әкімбеков С., Баймұхаметова А.С., Жанайдаров У.А.
Экономикалық теория атты оқулықтары.
Қазақстан Республикасындағы 2006 жылғы инфляциялық шолу (Дерек көзі:
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі) материалдары.

1. Инфляция: себептері, түрлері, салдары

1.1 Инфляция түсінігі мен оның мәні, пайда болу себептері

Соңғы уақытқа дейін біздің санамызда инфляция (латын сөзінен алғанда
inflatio - қампию) деген ұғым капитализмнің кеселі ретінде орнықты. Құн
заңы әрекетімен анықталатын тауар-ақша қатынастарының болуы инфляциялық
процестерді тудырады. Инфляцияның себебі, әрекет ету механизмі, көрінуі
және оның зардаптарымен күресу жолдары бұрын соңды біздің елде терең
зерттелмеген. Инфляцияның басты ерекшелігі – қоғамдық ұдайы өндірістің
барлық факторларына қатысты сан алуан себептерден туады. Басқаша айтқанда,
инфляция бүкіл шаруашылық механизмінің қызметінен туындайды.
Инфляция адамзат тарихында жаңа құбылыс емес. Оның бай тарихы бар.
1775-1783 жылдары Солтүстік Америкада тәуелсіздік үшін болған соғыс
доллардың құнсыздануына әкеліп соқтырды. Франция 1789-1794 ж.ж. революция
кезінде өндірілген қағаз ассигнаттар 7 жылда 883 есе құнсызданды.
Алғаш рет инфляция деген ұғым ақша айналымына қатысты АҚШ-та азамат
соғысы кезінде (1851-1865 ж.ж.) орасан зор гривналар) ақша орнына
қолданылған күміс кесек (450 млн. доллар) шығарылуына байланысты қолданыла
бастады, ал оның төлем қабілеті 2 жылдың ішінде 60% - ке дейін төмендеді.
Қоғамдық ұдайы өндірістің пропорциясын стихиялық реттеу, соның ішінде
ақшаның қазына жинау құралы қызметі механизмін атқару кезеңінде қалыптасқан
айналым саласында, алтын монометаллизмі жағдайында инфляцияның созылмалы
ауру ретінде дамуына кедергі жасалды. Еркін бәсеке кезеңіндегі капитализм
жағдайындағы инфляцияны соғыс, дағдарыстар, стихиялық апаттар кезінде
болатын несие ақшаларының алтынға айырбасталуының тоқтауы кезде пайда
болды. Капитализмнің жалпы дағдарысы кезінде инфляция жалпы созылмалы сипат
алып, маңызды әлеуметтік-экономикалық проблемалардың біріне айналады. [1]
Енді инфляция дегеніміз не, осы сөздің басын ашып алайық. Инфляция –
қағаз ақшаның құнсыздануына байланысты болатын әлеуметтік-экономикалық
құбылыстар жиынтығы, басқаша айтқанда айналыстағы ақша өлшемдері мөлшерінің
тауарлар бағаларының қосындысынан артып кетіп, осының нәтижесінде тауарлар
қамтамасыз етілмеген ақшаның пайда болуы инфляцияны білдіреді. Оның мәнін
түсіну үшін мынадай мысал келтірелік. Айталық, тауар айналымы үшін 10 млрд.
Алтын доллар керек екен, ал қағаз ақша 20 млрд. доллар шамасында шығарылды
делік. Мұның өзі қағаз доллардың екі есе құнсыздануына әкеліп соқтырады.
Инфляция жұмысшылардың тұрмыс жағдайына зардапты ықпалын тигізеді. Себебі
тауар бағасы бірнеше есе өседі, ал мемлекет жалақыны бұрынғы дәрежесінен
арттырмауға тырысады. Ақшаның құнсыздануы халықтың әл-ауқатының дәрежесін
төмендетуге әкеп соқтырады.
Инфляциядан өндірісте біраз зардап шегеді. Инфляцияның деңгейінің
көтерілуіне байланысты еңбекке деген ынта та бұзылады. Инфляция тауар
тапшылығының басты себебі бола тұрып тауар мен азық-түлікті белгіленген
норма бойынша бөлуге мәжбүр етеді.
Инфляция кешенде себептерінің негізінде пайда болады және оның
маңыздылары болып мыналар саналады: мемлекеттік бюджеттің тапшылығы, оны
азайту мақсатында мемлекеттік бағалы қағаздар немесе жай қағаз ақшалар
шығарылады. Тұтыну игіліктерінің көбеюіне айналмайтын, адамзат еңбегінің
мақсатынсыз шығындарына жол беретін мемлекеттің өндірістік емес шығындары
(әскери әскери шығындар)
Сұранымды ұсынымнан алшақтататын тауар тапшылығы және соның негізінде
бағаның өсуі, бірқатар өндірушілердің өз өнімдеріне, олардың тұтыну сапасын
арттырмайтын-ақ жоғары баға қою және негізінен қымбат тұратын өнім шығаруға
мүмкіндік беретін монополиялық үстемдік жағдайы, жалақының өсуінің еңбек
өнімділігінің өсуінен алшақтауы және басқа себептер. Бұл себептер
мемелекеттік бюджеттің тапшылығының тұрақты ұдайы өндірілуіне және жиі-жиі
артық ақша эмиссиясына (эмиссия-айналысқа ақша және бағалы қағаздар шығару)
жағдай жасайды.
Жұмыссыздықпен инфляцияның өсу қарқыны арасында тұрақты өзара байланыс
болады. Экономикалық ғылымда бұл құбылыс Филипс қисық сызығы деп аталады.
(ағылшын экономисі А. В. Филипстің атымен аталған және жұмыссыздықты
қысқарту салдарынан болатын бағаның жедел өсуінің заңдылығын ол алғаш рет
1958 жылы график түрінде бейнелеген болатын).
Бұл Филипс қисық сызығы график түрінде былай көрінеді:

Филипс қисық сызығы экономикадағы жұмыссыздықпен инфляция деңгейінің
өзара өзгеруін көрсетеді: Бұндай қисық сызық нысаны, жоғары жұмыссыздық
жағдайында инфляция төмен болатыннын білдіреді. Және керісінше,
жұмыссыздықтың азаюы жиынтық сұранымды арттырады, бағаның өсуін
итермелейді.[2]
Батыс елдерінде жұмыссыздық деңгейімен инфляция деңгейінің арасындағы
өзара байланысты талдау негізінде жиынтық сұранымды реттеудің экономикалық
саясатымен оларды азайтудың шаралар жүйесі (салықтар нарқы мен басқа
тұтқалар) жасалып шығарылады. Швед экономист-ғалымдары Еста Рен (1913 ж.
туған) және Рудольф Мейднер (1914 ж. туған) 50-жылдпры жұмыссыздыққа қарсы
әрекет етумен инфляцияны ұстаудың экономикалық моделін ұсынды. Ол тарихта
Рен-Мейднер моделі деген атпен белгілі. Бірақ Филипс қисық сызығындағы
қалыптасқан экономикалық байланыстар жағдайында, барынша көп еңбекпен
қамтуға қол жеткізу инфляциясыз мүмкін емес.[1]

1.1 Инфляция көрінісі, түрлері мен формалары

Бағаның өсу қарқынына байланысты инфляцияны үш түрге бөледі:
a) Баяу немесе сұлама инфляция;
b) Қарқынды немесе секірмелі инфляция;
c) Ұшқыр инфляция немемсе гиперинфляция.
Баяу инфляция кезінде баға жай өседі де (жылына 10-20 %-тен аз) ақша
негізінде өз құнын сақтап қалады. Мұндай кезде халықта да, мемлекетте
төтенше жағдайда тап болмайды. Нарықтық экономикада инфляция 2-3 %
деңгейінде қалыпты құбылыс деп есептелінеді. Мысалы, 1992 жылы % Францияда
– 2,7 %, Германия мен АҚШ-та – 3,8 % құрады. Қарқынды инфляция кезінде баға
жылына 10-20 %-тен 200-300 %-ке дейін өседі. Соның салдарынан жалақы өсіп
ол бағаның одан әрі өсуіне әкеп соқтырады. Ал ұшқыр инфляция кезінде
ақшаның саны мен баға астрономиялық қарқынмен (500-1000 %-тен жоғары)
өседі. Баға мен жалақының арасы алшақтап, бай адамдардың да тұрмыс
тіршілігі қиындай бастайды. Экономикалық тарих ұшқыр инфляцияның
таңқаларлық мысалдарын келтіреді. Инфляция 1985 жылы Боливияда – 3400 %,
1990 жылы Аргентинада – 2000 % құрады.[2]
Инфляция процестің сипатына қарай бөлінуі:
a) Ашық инфляция;
b) Жабық инфляция;
c) Инфляциялық шок.
Еркін баға белгілеу экономикасына тән ашық инфляция бағаның тауарлар
мен қызметтерге созылмалы артуы түрінде көрінеді. Ашық инфляция кейбір
тауар нарығындағы бағаның оқтын-оқтын төмендеуімен немесе оның өсуінің
баяулауымен сыйыса береді. Ал ол ашық инфляцияның нарық механизмін едәуір
бұрмалағанымен, әйтсе де оны толық бүлдіре алмайтынын көрсетеді. Яғни
бағаға ешқандай да кедергі болмайды, оның еркін өсуі байқалады.
Жасырын немесе жабық инфляция деп аталатын басылыңқы инфляция
реттелмелі бағалар қолданылатын экономикаға тән, ол тауар тапшылығында,
өнімнің сапасының нашарлауында, амалсыздан ақша жинақтауда, астыртын
экономикада, бартерлік айырбастың дамуында көрінеді. Жабық инфляция,
ақшаның жалпылама төлем қабілеті бар құрал және тауарлар мен қызметтерді
бөлу өлшемі қызметін атқара алмаған жағдайда тауар бағасын сұраным мен
ұсынымның тепе-теңдік бағасынан төмен ұстап отыруды мемлекетпен қолдау
нәтижесінде пайда болады. Бұндай жағдай ұзақ уақыттан бері біздің
экономикамызға тән болып отыр. Немемсе басқаша айтқанда, тауар тапшылығы
жағдайында бағаға мемлекет қатаң бақылау жасап отырады.
Зерттеу объектісіне байланысты инфляция:
a) Ұлттық;
b) Аймақтық;
c) Әлемдік болып бөлінеді.
Ұлттық және аймақтық масштабта талдау объектісін көтерме және бөлшек
сауда бағаларының динамикасы, кейбір елдердегі, елдер бірлестігінің
дәрежесіндегі, халықаралық нарықтағы ЖҰӨ-нің дефляторы құрайды.
Ішкі және сыртқы факторлар тудыратын жүйеге ықпал ететін инфляциялық
импульстарға байланысты:
a) Импортталған;
b) Экспортталған.
Елдің валюта курсы қатаң сақталып тұрған жағдайда импорттық
тауарлардың бағасының қандай болмаса да өсуі, елге инфляцияны импорттайды.
Экономиканың бағаның өсу қарқынына ұтымды бейімделуіне байланысты
инфляция:
a) Балансталған (теңестірілген);
b) Баланстандырылмаған (теңдестірілмеген).
Біріншіде бағалар орташа және тұрақты өсіп отырады. Басқа
макрокөрсеткіштер сәйкестікте өзгеріп отырады. Екіншіде тауарлардың бағасы
секіріп өседі және бұл бір мезгілде жүрмейді, ал экономика өзгермелі
жағдайға бейімделуге үлгере алмайды.
Мемлекеттің инфляциялық процеске әсер ету қабілетіне байланысты,
инфляция:
a) Бақылаудан шықпаған;
b) Бақылауға көнбейтін.
ЖҮӨ-нің көрсеткішінің өзгеруіне байланысты, экономикада сұраныстың
өскен жағдайында:
a) Ақиқат инфляция;
b) Жалған инфляция.
Бағананың болашақтағы өсу қарқыны және оған үйлесімді бейімделу
дәрежесі туралы болжамның дәлме-дәл болуына-болмауына байланысты:
a) болжауға болатын инфляция;
b) болжауға келмейтін инфляция;
Инфляциялық процесті тудыратын және оған дем беретін факторларға
байланысты:
a) сұраныс инфляциясы;
b) шығын инфляциясы;
Сұраным инфляциясының мәнін бір сөзбен былай деп сипаттауға болады:
Тым көп ақшалар тым аз тауарларды аулайды. Сұраныс инфляциясынарықтық
байланыстарды монополизм мен әкімшілдік-әміршілдік басқару жүйесінің ұсақ
үстемдігі болған жағдайда да орын алады. Олар айрықша нысан сипатында
болады. Мысал ретінде біздің экономиканы алсақ, онда ұзақ жылдар бойы
жасанды түрде төмен жұмыссыздық деңгейі сақталды. Оған табыссыз жұмыс
жасайтын бірталай кәсіпорындардың санын және артық жұмыс орнын, ең көп
еңбек шығынын қажет ететін өндірісті сақтау арқылы қол жетті, ал ол еңбек
өнімділігіне кері әсер етті. Ал жалақының еңбексіз табылған табысқа
айналуы, оны сұраныс инфляциясына айналдырады, бағаны өсіреді.[5]
Сұраным инфляциясын график түрінде 1 – суретте көрсетілген.
Жоғарыда келтірілген себептерге байланысты ақша массасының өсуі жалпы
сұраным сызығын солдан оңға қарай жылжытады (AD1 – AD2) және, экономика
жалпы ұсыным қисығының аралық (2) немесе классикалық (3) үзіндісінде болса,
бұл баға деңгейін арттырады (Р1 – Р2), яғни инфляция қалыптасады.

Шығын инфляциясы ұсыным мен шығындарды өзгерту нәтижесінде болуы
мүмкін. Шығын инфляциясының екі түрі бар:
a) жалақының өсуі әсерінен болатын инфляция;
b) ұсыным экономикасы механизмінің бұзылуы нәтижесінде пайда
болатын инфляция.

Шығындар инфляциясы график түрінде 2 - суретте көрсетілген:

Айтылған себептерге байланысты өндіріс шығындары өседі, жалпы ұсыным
қисығы солға қарай жилжыды (AS2 - AS1), баға даңгейі өседі (Р1 –Р2)
өндіріс көлемі қысқарады (Q2 – Q1), яғни ЖҰӨ-нің нақты көлемі
қысқарады.[1]

1.1 Инфляцияның даму факторлары және оның әлеуметтік-экономикалық
салдарлары

Қазіргі кезде инфляция мынадай факторларға байланысты:
1) Ақша айналысының факторларына: бюджет тапшылығын жабуға
пайдаланылған, шексіз көп ақшаның эмиссиялануы есебінен айналыс
аясының артық ақша массасына толып кетуі; халық шаруашылығының артық
несиеге толуы.
2) Ақшалай емес факторларға: қоғамдық өндірістегі теңсіздікке,
шаруашылықтың шығындық механизміне, мемлекеттің экономикалық
саясатына байланысты факторлар жатады.
Аталған факторлардың қанат жаюына байланысты инфляцияның сұраныс
инфляция және шығын инфляция түрлерін қарастырайық.
Сұраныс инфляциясы мынадай факторлардың әсерінен туындайды:
• әскери шығыстардың өсуі, яғни әскери техникалардың азаматтық салаларда
пайдалану қажеттігінен, нәтижесінде ақша баламасы айналыс үшін артық
болып қалады;
• мемлекеттік бюджет тапшылығы және ішкі қарыздардың өсуі, яғни
мемлекеттің қысқа және орта мерзімді міндеттемелерін шығару есебінен
бюджет тапшылығын жабу, нәтижесінде мемлекеттің ішкі қарызы артады;
• несиелік экспансиялау, яғни елдің орталық банкінің коммерциялық
банктер мен үкіметке несие беретін несиелер көлемінің ұлғаюын
сипаттайды;
• импортталған инфляция, яғни валюталарын сатып алу барысында тауар
айналымына қажеттіліктің үстіне ұлттық валютаның эмиссиялануы;
• ауыр өнеркәсіп саласына өте көп мөлшерде инвестиция жұмсау.
Шығын инфляциясы мынандай факторлардың болуымен сипатталады:
• еңбек өнімділігінің өсуін азайту және өндірістің құлдырауы;
• көрсетілген қызметтің маңызының артуы;
• бір өнім бірлігіне жұмсалатын шығынның өсуінің жеделдетілуі, әсіресе
жалақының өсуі;
• энергетикалық дағдарыс.
Инфляцияның философиясы мынада: бірте-бірте тереңдеуіне байланысты
экономиканы уақытша жандандыратын фактордан ұдайы өндіріс процесіне кедергі
жасайтын факторға айналады. [5]
Инфляцияның салдарлары әр алуан, өзара қайшылықта болады және мынадай
жағдайларға әкеп соғады.
Біріншіден, ол ұлттық табыс пен байлықты қоғамның әр түрлі топтарымен,
экономикалық және әлеуметтік институттар арасында қалай болса солай және
болжамсыз қайта бөлуіне мәжбүр етеді.
Қаражаттар жеке сектордан (фирмалардан, үй шаруашылықтарынан) мемлекет
тарапына қайта бөлінеді. Инфляция факторының біреуі болып табылатын
мемлекет бюджетінің тапшылығы, инфляциялық салықпен өтеледі. Осыны нақты
ақша қалдықтарының барлық ұстаушылары төлейді. Ол өзімен-өзі, автоматты
түрде төленеді, өйткені инфляция кезінде ақша капиталы құнсызданады.
Инфляциялық салық нақты ақша қалдығы құнының төмендегенін көрсетеді.
Табысты мемлекет пайдасына қайта бөлудің келесі жолы, ол – ақша басып
шығаруға монополиялық құқықтың болуынан пайда болады. Қосымша басылып
шыққан банкноттар номиналдарының сомасы мен оларды басып шығаруға жұмсалған
шығындардың айырмасы сеньораж деп аталады. Ол мемлекеттің басып шығарған
ақша үшін алатын нақты ресурстарының санына тең болады. Сеньораж халықтың
өздерінің ақша қалдықтарының нақты құнын ұстап тұрған жағдайдағы
инфляциялық салыққа тең болады.
Белгіленген табыстары бар адамдар инфляция нәтижесінде нақты
табыстардың төмендеуінен шығынға ұшырайды. Индексацияланған табыс алушы
топтар табыстарды индексациялау жүйесі оларға нақты жалақыны сақтап қалуға
мүмкіндік бергенше инфляциядан қорғана алады. Нарықта монополиялық жағдайға
ие болушылар өздерінің нақты табысын өсіре алады.
Процент ставкасы өзгермеген болса, күтпеген инфляцияның нәтижесінде
кредиторлар ұтылысқа ұшырайды, қарыз алушылар ұтады. Шығындарын азайтуды
көздеп, банктер қарыз процентінің ставкасын жоғарылатады. Осы жағдай
өндіріске жасалатын инвестиция көлемін төмендетеді. Бұл ситуация ұзақ
мерзімді аспектіде ЖҰӨ нақты көлемін азайтады және инфляцияны жандандыра
түседі.
Екіншіден, инфляцияның жоғары қарқыны және баға құрылымының күрт
өзгеруі фирмалар мен үй шаруашылықтарының жоспарлауын қиындата түседі.
Нәтижесінде бизнес жүргізуде болжамсыздық пен қатер-қауіп өсе түседі.
Осының төлемі ретінде процент ставкасы мен пайда өседі. Инвестициялар
қысқамерзімдік сипат ала бастайды, инвестицияның жалпы көлемінде күрделі
құрылыстың үлесі төмендейді және спекулятивтік операциялардың үлес салмағы
өсе түседі. Болашақта бұл жағдай ұлттың тұрмысын, әл-ауқатын және жұмыспен
қамтылуын төмендетуі мүмкін.
Үшіншіден, қоғамның саяси тұрақтылығы төмендейді, әлеуметтік шиеленіс
өседі. Жоғары дәрежелі инфляция қоғамның жаңа құрылымына көшуге жол ашады.
Төртіншіден, экономиканың ашық секторындағы бағаның өсуінің шамамен
жоғары қарқындылығы ұлттық тауарлардың бәсекелік қабілетін төмендетеді.
Бұның нәтижесінде импорт өседі, экспорт төмендейді, жұмыссыздық көбейеді
және тауар өндірушілер ойсырайды.
Бесіншіден, тұрақтылығы жоғары шетел валютасына сұраныс өседі.
Капиталдың шетелге кетуі өседі, валюта нарығында спекуляция үдей түседі.
Осылар бағаның өсуін жылдамдатады.
Алтыншыдан, ақша формасында жасалған нақты жинақтың құны төмендейді,
нақты активтерге сұраныс өседі. Бұның нәтижесінде осы тауарлардың бағасы,
бағаның жалпы дәрежесінің өзгеруінен шапшаң өсіп отырады. Инфляцияның
жылдам жүруі экономикадағы сұраныстың өсуіне дем береді, ақшадан қашуға
жол ашады. Фирмалар мен үй шаруашылықтары нақты активтер сатып алу үшін
қосымша шығындар жасауға мәжбүр болады.
Жетіншіден, мемлекеттік бюджеттің құрылымы өзгереді және оның нақты
табыстары төмендейді. Мемлекеттің экспансионистік фискалдық және монетарлық
саясат жүргізуге мүмкіндігі шектеледі. Бюджеттік тапшылық және мемлекеттік
борыш өседі. Осыларды ұдайы өндіру механизмі іске кіріседі.
Сегізіншіден, жұмыспен толық қамтамасыз етілмеген жағдайда қызмет
ететін экономикадағы орташа инфляция, халықтың нақты табысын шамалы
төмендетіп, оның көбірек және бұрынғыдан да жақсы еңбек етуін талап етеді.
Нәтижесінде жылжымалы инфляция бір мезгілде экономикалық өсудің төлемі
және оның стимулы болып табылады. Дефляция, керісінше, жұмыспен қамтуды
және өндірістік қуаттардың пайдалануын төмендетеді.
Тоғызыншыдан, стагфляция жағдайында инфляцияның жоғары дәрежесі үлкен
жұмыссыздықпен ұштасады. Елеулі инфляция жұмыспен қамтуды өсіруге мүмкіндік
бермейді. Бірақ, инфляциямен, бір жақтан, өндіріс көлемі және
жұмыссыздықтың, екінші жақтан, арасында тікелей өзара байланыс болмайды.
Оныншыдан, әр түрлі тауарлардың салыстырмалы бағалары және олардың
өндірісінің көлемі ұқсас емес бағытта жылжып отырады.[3]

1.4 Инфляцияны реттеу және ақша айналымын тұрақтандыру әдістері

Құнсызданудың (инфляцияның) жағымсыз әлеуметтік және экономикалық
салдары көптеген елдер үкіметтерІн белгілі экономикалық саясат жүргізуге
мәжбүр етеді. Бұл жерде экопомистер ен алдымен мына сұрақтың жауабын табуға
ұмтылады: күрделі де тегеурінді іс-шаралар арқылы инфляцияны жою керек пе,
әлде инфляция жағдайына икемделген дұрыс па?
Бұл екіұшты мәселе әртүрлі елдерде ерекше жағдайларға байланысты
шешіледі екен. Мысалы, АҚШ-та және Англияда инфляциямен күресу мәселесі
мемлекет деңгейіне көтеріліп қойылады. Басқа бірталай елдерде инфляцияға
икемделу іс-шаралары жүргізіліп, тіпті арнайы бағдарламалар да жасалады
(табыстарды индексациялау және т.б.) .
Инфляцияга қарсы шараларды сипаттағанда, екі әдістемені бөліп айтуға
болады. Бірінші әдістеме шеңберінде (оны осы күнгі Кейнс теориясының
өкілдері зерттейді) белсенді бюджет саясаты жүргізіледі - сұранымға ықпал
жасау мақсатында мемлекеттік шығындар мсн салықтар реттеледі. Инфляция
жағдайында мемлекет шығындарын қысқартып, салықтарды көтереді. Осының
нәтижесінде сұраным қысқарады, инфляция қарқыны төмендейді. Бірақ сонымен
бірге өндіріс өсуі де қысқарады. Бұл экономикада дағдарыс жағдайын
қалыптастырып, жұмыссыздықты арттырып жіберуі мүмкін. Ол қоғам үшін
инфляцияны тежеудің құны болады. Құлдырау жағдайында бюджет саясаты
сұранымды кеңейтуге бағытталады. Егер сұраным жеткіліксіз болса, онда
мемлекеттің инвестиция бағдарламасы іске қосылады және шығындар артады,
салықтар төмендетіледі. Ең алдымен табысы төмен нарық субъектілеріне
салынатын салық қысқартылады. Бұл бірден нәтиже береді: сұраным тез өседі,
ол өндіріске ықпал жасайды, жалпы экономикалық өсу басталады. Бірақ 60-70
жылдары дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей, сұранымды бюджет арқылы
ынталандыру инфляцияны күшейтуі мүмкін.
Сонымен бірге бюджет шығындарының артуы бюджет тапшылығын
қалыптастырады және салық пен шығын арқылы экономиканы реттеудің
мүмкіншілігі қысқарады.
Екінші әдістемені жаңа классикалық бағыттағы экономистер ұсынады. Олар
бірінші орынға ақша-нссие арқылы реттеу әдісін қояды. Бұл әдіс экономика
жағдайына жанама түрде икемді ықпал жасайды. Бұл саясаттты үкіметке тікелей
бағынбайтын Орталық банк жүргізеді. Орталык банк айналымдағы ақша көлемін
өзгертеді және қарыз пайызы (процент) кесімін реттейді, сонымен экономикаға
ықпал жасайды.
Басқаша айтақанда, мемлекет сұранымды шектеу мақсатында инфляцияға
қарсы іс-шаралар жүргізуі қажет. Жаңа классикалық экономистердің айтуынша,
өндірістің өсуін ынталандыру және жұмыссыздықты қысқарту саясаты инфляцияны
асқындырады, инфляция бақылаудан шығып кетеді. Инфляция осы күнгі нарықтық
экономиканың табиғатына сай келеді, инфляция жағдайларын (бюджет тапшылығы,
монополия, қағаз ақша, т.б.) толық жою мүкін емес. Осыған байланысты
инфляцияны толық жою мүмкін еместігі өзінен-өзі және алдын ала белгілі.
Сондықтан да көп елдерде инфляцияны жою емес, оны бағындыру, қарқынын
баяулатып, реттеу мақсаты қойылған.
Батыс елдерінде жинақталғаи тәжірибе көрсеткендей, инфляцияға қарсы
ұзақ және қысқа мерзімдік іс-шаралар саясатын қолдану қажет. Мемлекеттің
ұзақ мерзімдік саясаты:
Біріншіден, халықтың инфляциялық үрейін жою мақсатын көздейді. Ол үшін
кез келген үкімет инфляцияға қарсы саясатты үздіксіз де тұрақты түрде
жүргізіп, тұрғындардың сенімін орнықтыруға тырысады. Үкімет өзінің белсенді
іс-шаралары негізінде (өндірісті ынталандыру, монополиямен күресу, т.б.)
нарықтың тиімді қызмет атқаруына жағдай жасайды. Үкіметтің мұндай саясаты
тұтынушылардың сана-сезіміне қажетті әсер жасап, олардың дұрыс шешім
қабылдауын қамтамасыз етеді.
Екіншіден, салықтарды арттырып, бірақ мемлекеттік шығындарды қысқарту
арқылы бюджет тапшылығын реттеу іс-шаралары жүргізіледі. Бюджет тапшылығын
Орталық банк несиесімен қаржыландыру инфляцияны асқындырады.
Үшіншіден, ақша айналымын реттеу іс шаралары, нақты айтқанда, әр
жылдық ақша көлемінің өсуіне шек қою, бұл инфляцияның өсуін қадағалауға
мүмкіндік береді.
Төртіншіден, сыртқы факторлардың әсерін әлсірету. Жеке алғанда, бюджет
тапшылығын қаржыландыру үшін сырттан алынған қысқа мерзімдік қарыздардың
экономикаға жасайтын инфляциялық ықпалын әлсірету. Бұл өте күрделі және
өзекті мәселе. Сондықтан оны арнайы түрде жеке зерттеп, қарас-тыру қажет
болады.
Қысқа мерзімдік саясат инфляция қарқынын уақытша төмендетуге
бағытталады. Бұл мақсатта мемлекет өз иелігіндегі меншік бөлігін
жекешелендіріп, бюджетке қосымша түсім түсіреді; қосымша өнім өндіретін
кәсіпорындарға әртүрлі жеңілдіктер береді; акцияларды сату арқылы
инфляциялық сұранымды қысқартады; көлемді импорт арқылы да ұсынымның өсуін,
бағаның тұрақтануын қамтамасыз етеді.
Күнделікті сұранымды қысқарту аркылы да инфляцияға қарсы әсер етуге
болады. Ол үшін салымдарға төленетін процент кесімдерін арттыруға болады.
Сонда қор соқтау нормасы артады, ал тұтыну шығындары қысқарады.
Инфляцияға қарсы саясатқа байланысты инфляциямен күресу шығындары
туралы мәселе туындайды. Инфляцияға қарсы күрес жұмыссыздықты арттырып,
өндіріс көлемін қысқартуы мүмкін. Мамандардың есептеуінше, инфляцияны 1%-ке
төмендету үшін жұмыссыздықты оның табиғи деңгейінен 2%- ке арттыру қажет
болады екен, бірақ бұл жағдайда ЖҮӨ-нің көлемі оңтайлы деңгейінен 4%-ке
төмен қалыптасады.[3]
Сонымен, бірінші тарауды қорыта келгенде, біріншіден, инфляция – қағаз
ақшаның құнсыздануына байланысты болатын әлеуметтік-экономикалыққұбылыстар
жиынтығы, басқаша айтқанда айналыстағы ақша өлшемдері мөлшерінің тауарлар
бағаларының қосындысынан артып кетіп, осының нәтижесінде тауарлар
қамтамасыз етілмеген ақшаның пайда болуы екендігіне көзіміз жетті;
екіншіден оның пайда болу себептері мен көрінісі, түрлері мен формалары,
сондай-ақ инфляцияның даму факторлары және оның әлеуметтік-экономикалық
салдарлары туралы және де инфляцияны реттеу мен ақша айналымын тұрақтандыру
әдістері туралы мәліметтер келтірдім, оларды зерттедім.

2 Қазақстан Республикасындағы инфляциялық жағдай

2.1 Қазақстан Республикасындағы инфляция себептері және зардаптары

Осы күндері Қазақстанда қалыптасып отырған инфляцияның
ерекшеліктерін және негізгі себептерін бұрынғы Кеңес Одағының тарихи –
экономикалық даму процесінде қалыптасқан өндіріс, қаржы және баға
жүйелерінің құрылымдылық диспропорцияларынан іздестірген дұрыс болады.
Қоғамдық өндіріс құрылымы қаржы баға жүйелерін анықтайды.
Өндірісте диспропорциялар қалыптасса, қаржы мен баға жүйелерінде де
сәйкессіздіктер пайда болады.
Қеңес экономикасының 70 – ші жылдың даму кезеңдерінде қоғамдық
өндірістегі диспропорциялар әр бесжылдық сайын тоқтаусыз ұлғайып
тереңдеп отырған. Кеңес экономикасында тарихи түрде қалыптасқан
диспропорцияларды бірнеше топқа бөліп анықтауға болады:
1) өнеркәсіп өндірісі мен ауыл шаруашылығы арасындағы алшақтық;
2) ауыр өнеркәсіп пен жеңіл өнеркәсіп арасындағы сәйкессіздік;
3) шикізат өндірісі мен дайын (түпкі) өнімдер өндірісінің арасындағы
диспропорция;
4) әскери өндіріс пен азаматтық өндіріс арасындағы сәйкессіздік;
5) материалдық өндіріс пен материалдық емес өндіріс арасындағы
диспропорция т.б.
Бұл диспропорциялар Кеңес экономикасының өзінде бағалардың
инфляциялық өсуін тұрақты түрде қалыптастырып келді. Кеңес шаруашылық
жүйесінде әрбір 10 -15 жылда бір рет жүргізіліп келген бағаларды
реформалау шаралары осы инфляцияның нәтижесін заңдастыру ғана болған.[1]
Қазақстанда қалыптасқан өндірісаралық, оның ішінде шикізат өндірісі
мен түпкі өнімдер өндірісі арасындағы диспропорция, тіпті бұрынғы Одақтас
Республикаларға қарағанда, бірнеше есе жоғары. Қазақстанның экономикасы
негізінен Кеңес Одағының, тіпті бүкіл социалистік елдер қауымдастығының
шикізат пен энергия өндіруші базасы ретінде дамып қалыптасқан. Қазақстанда
өндірілетін шикізат өнімдерінің 90-95 % шетелдерге жіберіліп отырған, ал
өзіне қажетті өндіріс құралдарының 90 %, тұтыну товарларының 60% сырттан
тасымалданатын. Кеңестік жүйе ыдырап күйреген кезде Қазақстанда товар
тапшылығы қалыптасқаны белгілі. 1991-1993 жылдары Ресейден тауарлар алу
үшін алынған несие көлемі бір жарым млрд. доллардан артып кеткен болатын.
1993-1998 жылдары Қазақстандығы бағалардың өсуі мен ақшаның құнсыздануы
2000% - тен 20% - ке төмендеді. Бұл кездері Қазақстанда гиперинфляция
қалыптасты, тек өзіміздің ұлттық валютаны (тенгені) енгізгенннен кейін
ғана, Қазақстан инфляцияға қарсы саясат жүргізіп, оның деңгейін 3 жылдың
ішінде 100 есе төмендетті. Бұл өтпелі кездегі Қазақстанның
макроэкономикалық деңгейдегі айтарлықтай жетістігі болды. Бірақ
Қазақстан үшін бұл жеңіс тегіннен тегін келген жоқ, оның нәтижесінде
ұлттық өндіріс күрт құлдырап кетті. Мысалы, жеңіл өнеркәсіп пен машина
жасау көлемі 90 % - ке, ауыл шаруашылық пен азық – түлік шаруашылықпен
азық – түлік өндірісі – 50 -60% -қысқарды [3].

2.2 Қазақстан Республикасындағы инфляцияның даму қарқыны

Қазақстан Республикасындағы инфляцияның дамуы – мемлекеттік бюджет
тапшылығына байланысты. Бюджет тапшылығы инфляцияның қайталама факторы
болып табылады, өйткені ол шығындардың инфляциясынан жәнге осыған
байланысты мемлекет кірістерінің құнсыздануынан туады. Бюджет тапшылығы
Қазақстанның егемендінгі жағдайында да сақталып отыр: ол 1991 ж.
бюджеттің шығыс бөлігінде 20,4 %, 1992 – 8,6 %, 1993 – 11,9 %,1994 –
10,2 %,1995 – 17,4%, 1996 – 15,4 %, 1997 – 17,7 %, 1998 – 18 %, 1999 –
14,3 %, 2000 – 9,8 %, 2001 – 6,4 %, 2002 – 5,2 % құрады. 2003 жылы
республикалық бюджеттің тапшылығы 1,453 млрд. теңгені (ЖІӨ - ге 0,11
%) құрады. [2]
2006 жылдың 9 айында инфляция 5,9 пайызды құрады. Мұндай жедел өсудің
негізгі себебі – тұрғындарға көрсетілетін ақылы қызметтердің 8,9 пайыз және
азық-түліктік емес тауарлардың 5,4 пайызға өсуі болды. Ал азық-түлік
тауарлары бағасының өсуі 4,4 пайызды құрады. Бұл өткен жылғы көрсеткішке
орайлас (4,8 пайыз болған). 2006 жылғы қыркүйектің соңында жылдықпен
есептегенде 8,5 пайызды құрады. (2005 жылы желтоқсанда 7,5 пайыз болған).
Инфляция деңгейін реттеу мақсатында Ұлттық банк 2006 жылы ақша-несие
саясатын қатаңдандыру бойынша шараларды қабылдауды жалғастырады. Ол
шараларға екінші деңгейлі банктердің асып-тасқан өтімділігін басуға
бағытталған және “қымбат ақша” саясатын жүргізуі, яғни Ұлттық банк
операциялары бойынша ставкаларды өсіру жатады. Соңғы төрт жылда Ұлттық банк
қайта қаржыландырудың ресми ставкасын төртінші рет қымбаттатып отыр. Осы
жылдың өзінде екі рет қымбататты. Атап айтқанда, 2006 жылдың 1 сәуірінде ол
8,0 пайыздан 8,5 пайызға, ал 1 шілдеден бастап 9,0 пайызға өсірілді. 2006
жылдың 1 сәуірінен бастап екінші деңгейлі банктерден тартылатын депозиттер
бойынша, ставка 3,5-тен 3,75 пайызға, ал 3 шілдеден бастап тағы да 4
пайызға көтерді. Ұлттық банк ең төменгі резервтік талап механизмдері,
сонымен қатар 2006 жылы күшіне енген МРТ нормативтерін өзгертті. [10]
2006 жылы Қазақстан экономикасы және әлемдік рыноктағы жағдайлардың
дамуы қазіргі кезде 2006-2008 жылдарғы ақша-несие саясатының негізгі
бағыттары айқындаған екі сценарийлік варианттың (мұнайдың қалыпты және
жоғары бағасы) мұнайдың жоғары бағасы сценарийі жүзеге асырылуда (баррелі
65 доллардан жоғары). Ол бойынша инфляция 6,9-8,5 пайыз болып есептеледі.
2006 жылдың бірінші тоқсанында Брент сортты мұнай бағасы әлемдік рынокта
баррелі 61,9 долларды, екінші тоқсанда 69,8 долларды, үшінші тоқсанда 70,1
долларды, орта есеппен 9 айда (осы жылдың) оның бір баррелі 67,3 долларды
құрады. Орын алып отырған жағдайда макроэкономикалық саясатты, сонымен
бірге ақша-несие саясатын жүргізу барысында Үкімет пен Ұлттық банкке
мұнайдың жоғары бағасына құрылған сценарий индикаторына бағыт алып, 2006
жылы орта есеппен инфляцияны 6,9-8,5 пайыз деңгейіндегі болжамын есепке
алуын жөн деп есептейміз. [11]
Инфляция проблемалары көбіне экономиканың құрылымдық проблемаларының
нәтижесінде туындайтынын есепке ала отырып, оның төмендеуі алдағы уақытта
Үкімет пен биліктің жергілікті органдарының ұзақ ықпалды шараларды
қабылдауына байланысты қамтамасыз етілуі мүмкін. [9]
Тұтыну бағалары
2006 жылғы 2-тоқсанда тұтыну нарығындағы бағалардың ағымдағы жылдың
өткен тоқсанымен салыстырғанда өсуінің бəсеңдеуі байқалды, ал өткен жылдың
тиісті кезеңімен салыстырғанда инфляция деңгейі өзгерген жоқ. 2006 жылғы 2-
тоқсанның қорытындысы бойынша тұтыну бағаларының өсуі 1,6% деңгейіне жетті
(1-график).
Тұтыну бағаларының 2006 жылғы 2-тоқсандағы өсуінің негізгі себебі –
халыққа ақылы қызмет көрсетудің, негізінен тұрғын үй-коммуналдық қызмет
көрсетудің 3,6% қымбаттауы болды. Тұрғын үй-коммуналдық қызмет көрсету
аясында бағалар динамикасы газбен қамтамасыз ету, электр энергиясымен
қамтамасыз ету жəне сумен қамтамасыз ету қызметінің бағалары өсуінің
ықпалынан болды.
Азық-түлікке жатпайтын тауарларға бағалардың өсуі 2006 жылғы 2
тоқсанда 1,3% болды. Олардың құрылымында ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.