Қазақстан Республикасындағы инвестициялық ахуал

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кiрiспе 3
I. Бөлiм. Нарықтық жағдайдағы кәсiпорынның инвестициялық стратегиясын
қалыптастыру. 5
1.1 Инвестициялық процестiң мағынасы және экономикалық мәнi 5
1.2. Қазақстан Республикасындағы инвестициялық ахуал 10
1.3 Қазақстан Республикасындағы кәсiпорынның инвестициялық iс-әрекетiн
мемлекеттiк реттеу. 15
2.Бөлiм. Кәсiпорынның инвестициялық iс-әрекетiн жүргiзу 19
2.1 Кәсiпорынның инвестициялық стратегиясын қалыптастыру 19
2.2 Кәсіпорындағы инвестициялаудың ішкі көздері мен әдістері 23
2.3 Инвестициялық жобаны бағалау әдістері 26
Қорытынды және ұсыныс 30
Қолданылған әдебиеттер тiзiмi 31

Кiрiспе

Қазақстан өз тәуелсiздiк мезгiлiнде көптеген мемлекеттiк iлгерiлеу мен
өркендеуге қол жеткiздi. Қазақстан мемлекеттiк экономикалық инвесторларды
өзiне тартуда қоғамдық кеңiстiктегi бiрден-бiр жетекшi роль атқарды. Ол тек
стратегиялық шикiзат түрлерiн экспортқа шығаратын мемлекет қана емес,
сондай-ақ инвестицияны жүзеге асырудағы қолайлы орта мен құқықтық база
болып табылады. Қазiргi кездерде Қазақстан экономикасының негiзгi
инвесторлары болып АҚШ, Азия және Еуропа компаниялары болып табылады. Егер
олармен жасалған жоба инвестициялық көлемге қолайлы болса, онда ол заңды
деген сөз.
Қазақстанның өркендеуiндегi ұзақ мерзiмдi басым жоспарлардың бiрi
Президенттiң Қазақстан халқына Жолдауы, яғни “Қазақстан-2030” бағдарламасы
болып отыр. Онда экономикалық өсу, шетел инвесторларын жоғары деңгейде
тарту экономикалық өркендеуде бағытталады - деп аталып көрсетiлген.
Қазақстан Республикасының экономикаға көшудегi негiзгi өркендеуiн,
қорлардың сақталуын, жоғары технологиямен экологиялық қауiпсiздiктi
қамтамасыз етуiн инвестицияның мәнiнсiз елестету мүмкiн емес. Әлемдiк
тәжрибе дәлелдеп отырғандай ЖIӨ- нiң әрбiр өсу пайызына мемлекет кем
дегенде 3% өндiрiстiк инвестиция бөлуi керек.
ҚР пайдалы қазбалар қорына кең көлемдi ауыл-шаруашылықтың
пайдалы жерлерiне, маманданған кадрларға, сондай-ақ белгiлi деңгейдегi
өнеркәсiптiк әлеуметке өте бай, бiрақ оларды тиiмдi пайдалануға инвестиция
жеткiлiксiз .
Қазақстан экономикасының өркендеуiне Үкiмет қана емес, iшкi
инвесторлардың өздерi де толық алып кетуге дайын емес. Сондықтан сыртқы
инвестицияларды, онда да отын–энергетикалық немесе минералды шикiзат
секiлдi стратегиялық салаларды тартуға тура келуде.
Бүгiнгi күндерi халықаралық қорды импорттау Қазақстан экономикасын
жылдам өсiрудiң бiрден-бiр жолы болып отыр. Бiздiң республикаға
инвестицияларды тарту тиiмдi болу үшiн, шетел инвесторларына барлық
жағдайды жасау керек, яғни қолайлы инвестициялық ахуал туғызу қажет.
Инвестициялық ахуалды жақсарту үшiн шетелдiк және отандық қормен
технология масштабын қамтамасыз ету керек. Егер республикалық кен
ресурстары жоғарғы потенциялдық мүмкiндiктермен бiрге пайдалы қазба
бағамының саны мен коммуналдық меншiк құны нақты облыстық қарыз –
несие қорымен есептелсе, онда iшкi және шетел инвесторларын тарту
нақтылы алғы шарт бойынша жүзеге асады.
Мұнай негiзгi отын ресурсы болғандықтан, ағымдағы ұзақ мерзiмде,
қазiргi заман энергетикасының шикiзат көзi болып қалады және осы
ресурстармен қамтамасыз ету сұрақтары немесе жеткiзу кепiлдiктерi
белгiленген бағада негiзгi стратегиялық даму бойынша қалыптасады, сондай-ақ
әлемдiк шаруашылықтың негiзгi мәселесi болып табылады. Әлемдiк елдерде
энергетикалық баланс бойынша мұнай мен газ үлесi, энергияның көздерiне
қарағанда тез өседi. Егер энергияға сұраныс бiр жылда орташа 5%-ке өссе,
онда мұнайға 7-8%-ке дейiн көтерiледi.
Экономикалық дағдарыстағы Қазақстанның өркендеуiнiң негiзгi мөлшерiн
мұнай құрап отыр. Мұнай мен газдың қосалқы қоры жуықтағанда 2,1 млрд
тонна мұнай мен 1,65 триллион м3 газды құрайды.
Мұнайдың негiзгi шығатын жерi Батыс Қазақстан (Маңғыстау, Атырау
облыстары) және 80 жылдардағы Қызылорда облысының территориясындағы Құмкөл
кенiшi болып табылады. Бұлар Қазақстанның жылдық мұнай деңгейiнiң өсуiн
сипаттайтын бiр ғана өнiм. Мұнай өнiмi жаңа ұңғыларды енгiзуге
байланысты, қазiрше тек интенсивтi ғана емес, сондай-ақ экстенсивтi
сипатта болып отыр.
Курстық жұмыстың негiзгi мақсаты кәсiпорынның инвестициялық iс-
әрекетiне талдау жасау және инвестициялық тартуларды жоғарылату жолдарын
анықтау.

I. Бөлiм. Нарықтық жағдайдағы кәсiпорынның инвестициялық стратегиясын
қалыптастыру.

1.1 Инвестициялық процестiң мағынасы және экономикалық мәнi

Экономикалық жүйенiң үздiксiз жұмыс iстеуi мен дамуы үшiн өндiрiстiк
процесс ресурстар шығынын әрдайым жаңғыртып отыруы керек. Экономикалық
ресурстардың бiрi өндiрiстiк қор жиынтығы – капитал (қор) болып табылады.
Өндiрiстiк қорды (негiзгi капиталды) iске асыру, кеңейту, оған жағдай
жасау инвестицилық процесс кезiнде жүредi. Инвестициялық процесс 2 түрде
қарастырылады: кәсiпорынның негiзгi қорындағы құндық ағын бойынша және
келешек қосымша қор түрiнде. Сондықтан, инвестицияны кейде iс-әрекетiне
қарай күрделi қаржы жұмсау процесi, ал оның нәтижесi - “капитал (қор)
игiлiгi“ деп түсiндiрiледi.
Инвестиция объектiсi келесi түрде болады:
- жоба масштабы (шағын жобалы және мега жобалы);
- жобалық бағдар (коммерциялық, әлеуметтiк, мемлекеттiк
қызығушылыққа байланысты, т.б)
- инвестициялық циклдың мағынасы және сипаттамасы (өмiрлiк
циклдың барлық этабында немесе бiр ғана этапта);
- Мемлекеттiң қатысу деңгейiне және сипатына қарай
(мемлекеттiк күрделi қаржы, акция пакетi, салық
жеңiлдiктерi, кепiлдiк, т.б. формалар);
- қор салудың негiзгi құндылығы және деңгейi;
Инвестициялық қызмет субъектiсi инвесторлар (инвесторлық iс-әрекет
жүргiзетiн заңды және жеке тұлғалар), тапсырыс берушiлер, жұмыс
атқарушылар, инвесторлық iс-әрекет объектiсiн қолдаушылар, сондай-ақ
жабдықтаушылар, заңды тұлғалар (банктiк сақтандыру және делдалдық ұйымдар,
инвесторлық қорлар) және инвесторлық процесстiң басқа да қатысушылары
болып табылады.
Инвесторлық қызмет субъектiсiн тұтынушылар болып, инвесторлар сондай-ақ
заңды және жеке тұлғалар, мемлекеттiк және мунипалдық ұйымдар, инвесторлық
объектiсi қалыптасқан шетел мемлекетi және халықаралық ұйымдар табылады.
Инвесторлық қызмет объектiсi инвестицияны тәжiрибелi өткiзудегi
инвестициялық аяда (салада) iске асырылады.
Инвестициялық ая (сала) құрамына кiретiндер:
- негiзгi және айнымалы өндiрiстiк қор саласындағы
инвестициялық қаржы жүретiн күрделi құрылыс аясы;
- ғылыми техникалық өнiм мен интеллектуалдық капитал
өндiретiн инновациялық ая;
- қаржы капиталы айналысының аясы (ақшалай, саудалық және
әртүрлi жағдайлардағы қаржылық мiндеттер).
Инвестиция бiр жағдайдан екiншiге ауысуға қолайлы экономиялық жүйенiң
даму көзi болып табылады. Мағынасына қарай, инвестициялық процесстi
өндiру әлеуметтiк-экономиялық жүйе жағдайындағы анықталған өзгерiстерге
байланысты және инвестиция мақсатын сипаттайтын параметрлер көмегiмен
көрсетiлген, белгiленген жағдайдағы мақсатты бағыттағы процесс.
Инвестициялық процесстiң өзiн экономикалық жүйе негiзiнде көруге
болады. Оның жұмыс iстеуi күрделi өзара iс-әрекеттегi кешеннiң iшкi және
сыртқы факторы бойынша жүзеге асады.
Инвестиция – экономиканың әр түрлi саласындағы ұзақ мерзiмдi
сақтауға және ұлғайтуға салынған күрделi қаржы. Елдi қызықтыратын
инвестициялық капиталды қолдану белгiсiне, ұсыну жағдайына үш түрлi
каналға бөлуге болады.
А тобы, экспорттық несиенi құрайды, яғни тек экспорттық елдердiң
қызметi немесе тауар сатып алуына қарай берiлген несие түрiндегi бiр немесе
топтасқан жоба. Олар 2 негiзгi түрде жүзеге асырылады:
1) Инвестициялық, яғни 3 жылдан жоғары ұсынылған технология, құралдарды
жеткiзу мақсатындағы;
2) дайын тұтыну тауарын, сондай-ақ инвестициялық жобаға негiзсiз
құралдар мен қосымша бөлшектердi жеткiзу (3 жылға дейiнгi
мерзiм).
Әлемдiк тәжiрибеде ыңғайлы экспорттық несиелер iрi, сенiмдi
банктердiң кепiлдiгiмен ғана берiледi. Бiрақ, экономикалық өтпелi
елдерде саяси және экономикалық тәуекелдiлiк бойынша экспортерлар
үкiметтiк кепiлiдiктi қажет етедi. Бұл жағдайда кепiлдiк үш деңгейдi
қамтиды:
Соңғы қарызгердiң қарсы кепiлдiгi; қарызгер елдердiң банктiк қарсы
кепiлдiгi; қарызгер мемлекет кепiлдiгi. Бұдан несиенi өтеу жауапкершiлiгi
ең бiрiншi қарызгерге, тәуекелдiлiк есебi бойынша банкке, содан кейiн
бюджетке жүктеледi. Үкiметтiк кепiлдiк – банк бекiткен несие туралы
келiсiмнiң негiзгiсi болып табылады.
Б тобы, дамуға байланысты арнайы көмектi (ДАК) құрайды. Экономикалық
дамудағы арнайы көмек мемлекетке үкiмет аралық деңгейде ұсынылады
және оның екi формасы бар: техникалық және қаржылық.
Техникалық көмек әртүрлi аумақтағы қызмет көрсету: оқуға, кеңес
беруге, құрал-жабдықтарды сатып алуда жүргiзiледi. Бұндай көмек 2
түрде жүредi:
1. Грант – техникалық көмек алушы елдерге өтеусiз, тегiн беру;
2. Қарыз – техникалық көмектi төлеммен жылдам және қайтарылым
негiзiнде беру.
Қаржылық көмек әлеуметтiк–экономикалық мiндеттердi шешуге қажеттi
инвестициялық жобасындағы импорттық тауар мен төлемдiк байланысты
қолдануға жүргiзiледi.
В тобына, шетел қаржыларының елдiң экономикасына келiп түсуiндегi қосымша
құн бөлiмi бойынша қаржыланған инвестиция жатады. Ол 2 түрге
бөлiнедi:
Тура инвестиция (нақтылы немесе қаржылық үлгiдегi) - кәсiпорынның жеке
тәуелдiлiгi бойынша ел экономикасына шетел қаржыларын салу және
қоржындық инвестиция қаржыларын салу және қоржындық инвестиция(қаржылық) -
жалған капиталға қаржылық қор салу: акция және т.б бағалы қағаздар.
В тобындағы инвестицияның тартымдылығы (үкiмет үшiн) кепiлдiктi қажет
ететiндiгi болып табылады.
Халықаралық қоржындық инвестиция мемлекеттiк төлем балансы бойынша
мемлекеттiң қаржысын әр түрлi iшкi және сыртқы факторлардың әсерiнен
реттеп отырады. Инвестицияланатын экономикалық даму бойынша ұзақ
мерзiмдi тура инвестициядан айырмашылығындағы басты мақсаты элемент
бойынша жеке және қарыз капиталы көлемiнiң өсуiне байланысты
қаржылық қор алу.
Олар қысқа мерзiмдi толқу бойынша макроэкономикалық жағдайдағы өте
сезiмтал, әрi әсерлi және де әлемдiк нарық жағдайының өзгеруiне
байланысты көп жұмылдыруымен сипатталады. Төлемдiк байланыстағы қоржындық
инвестиция акция бойынша, содай-ақ орталық банктiң валюталық және тура
активтер құрамы арқылы келетiн ұзақ және қысқа мерзiмдi қарыздық бағалы
қағаз бойынша операция жүргiзiледi. Қоржындық инвестициядағы компанияның
акционерлiк қорына иелiк үлес құқығын беретiн бағалы қағаздарға 100%
акциядан аз бейрезиденттер немесе кәсiпорынның акционерлiк капитал көлемiне
байланысты американдық ғалым депозиттiк қолхаттар жатады. Қазақстандағы
бағалы қағаздар нарығы жергiлiктi нарық қорындағы еркiн тәртiптегi
бейрезидентке қол жеткiзу бойынша түсiндiрiледi. Шетелдiк қоржындық
инвестиция республикада шексiз. Қазақстандағы нарықтық жағдайдың
дамуындағы негiзгi факторлар шетел инвестицияларын тарту болып табылады.
Сыртқы инвестицияларды тартудың негiзгi себебi экономикалық саладағы
көптеген шаруашылық субъектiлердiң қаржылық – экономикалық жағдайына
байланысты болып отыр. Бiрiншiден, осы кәсiпорындағы өндiрiс көлемi 50
пайызға және одан да көпке төмендеген. Құнсыздықтың өсуi айналым капиталын
қысқарта отырып, жеке айналым қорынсыз қалуда. Екiншiден, амортизациялық
саясаттың болмауы. Үшiншiден, ТМД елдерiндегi, сондай-ақ Қазақстанда
қазақстандық өнiмдердi тұтынушылар ауыр жағдайға душар болуда және
уақтылы төлем мүмкiндiгi жоқ болғандықтан төлемнiң өсу жағдайына әкелуде.
Бiрақ шетелдiк инвестициялық ресурстарды тарту мүмкiндiгi тек таза
қаржылық аспект бойынша анықталынады. Отандық машина құрылымын қолданбау
және өндiрiстiк құралдардың тозуы көптеген экономикалық салалардың құрал-
жабдықтарды шетелдерден валютаға сатып алуына әкеп соғуда. Бұл жағдайда
шетелдiк инвестиция iшкi дамуды жылдамдатқыш болып есептеледi.
Шетелдiк инвестициялар, шетелдiк несие түрiнде және шетелдiк тура
инвестиция түрiнде келедi. Тиiмдiсi болып тура инвестиция табылады және ол
басқа формаларға қарағанда экономикалық жәрдем бойынша артықшылыққа ие.
Олар өндiрiстiк тауармен қызмет көрсету, қамтамасыз ету, әлемдiк
технологияны тарту, басқарудың берiлу әдiсi және маркетинг бойынша күрделi
қаржыны тартудың негiзгi көзi.
Тура инвестиция несиеге қарағанда елдiң iшкi қарыздарының қоспасына
ауыртпалық әкелмейдi. Шешiм қабылдауда шетелдiк серiктестер мен шетелдiк
ресурстарды тартуда ынтымақтастықтың әртүрлi болатындығын ескерген жөн.
Олардың iшiндегi келесi түрлерiн атауға болады:
- жөнелтiлетiн технологияның кәсiпорындағы халықаралық коорпорациясы
немесе кейде жеке бiрiккен ұйым құру;
- шетелдiк несиелер алу;
- лизинг негiзiнде шетелдiк құрал - жабдықтар алу;
- өтiмдiк негiзде несие алу;
- әр түрлi шетелдiк үлестердiң қатысуымен бiрiккен кәсiпорын
құру жолындағы кәсiпкер лiк түрдегi шетел қаржыларын тарту,
сондай–ақ шетелдiк инвесторларға акция сату;
- шетелдiк капиталға толық жататын кәсiпорын құру;
- заңды тұлғалардың қатысуынсыз келiсiм базасы бойынша кәсiпорынның дамуы
үшiн шетелдiк компаниялармен ынтымақтастық құру;
- келiсiм шарт негiзiнде немесе кәсiпорынның келiсiм бөлiмi бойынша
шетелдiк капиталдарды тарту;
- белгiленген аймақтарда шетел капиталдарын тарту бойынша белсендi
бағыттағы арнайы экономикалық аймақ құру.
Аталған барлық шетелдiк инвестиция тарту формалары ұзақ мерзiмдi
сипаттайды. Олар iстiң дұрыс құрылуына, құрылымдық мәселелердi
шешуге, аз инвестициялық шығындар арқылы салалық және салааралық
экономиканың өзгеруiне көмек бередi. Сондай –ақ олар басты
индустралды елдерде технологиялық әлсiздiгiнiң қысқартуын жылдамдатуға
көмектеседi.
Осы ынтымақтастық формалардың барлығы Қазақстан экономикасының
көтерiлуiне және мiндеттердi тұрақты шешуге мүмкiндiк бередi.
Бiрақ, олардың iс-әрекетi мен құлдырауы экономикалық саяси тұрғыда
тұрақсыз екендiгiн атап өткен жөн.
Экспорттық бағалау бойынша, инвестицияның Қазақстанға енуi
жеткiлiктi жағдайда тұрақталуда. Жуықтағы талдамдар бойынша тура
инвестициялар 2003 жылы 15337,9 млн АҚШ долларын құраса, 2002
жылы бұл көрсеткiш 1333,3 млн АҚШ доллары деңгейiнде болған . 1997-
2003 жылдарда шетелдiк тура инвестициялардың жалпы жиынтық ағымы
9267,1 млн АҚШ долларын құраған.
Шетелдiк тура инвестициялардың жалпы ағымы мұнай-газ секторы
бойынша 49,2 % , түрлi-түстi металдар бойынша 22,8%, энергетикалық
кешен бойынша 4,3% құрайды.
Нарықтық экономикада барлық бөлiмше экономикасының орта негiзiнде
жұмыс iстейдi. Нарықтыш реттеуiш қатынастарға өту нарықты реттейтiн
негiзгi инвесторлық процесстердiң түбегейлi өзгеруiне әкеледi.
Реттеудiң негiзгi объектiсi болып инвестиция табылады. Олар басқа
да ақша, қаржы, несие, пайда, баға секiлдi өндiрiстiк негiзгi
қорлармен айналым қорларын сипаттайтын құндық категорияларды
қолданудың бастапқы базасы болады.
Инвестиция мүлiктiк және зиялы құндылықтың барлық түрiн
сипаттайды. Және нәтижесi пайда бойынша немесе әлеуметтiк тиiмдiлiкке жету
негiзiнде қалыптасады.
Бұндай құндылықтарғы:
1. Қозғалатын және қозғалмайтын мүлiк (ғимараттар, құрал-жабдықтар
және т.б. материалдық құндылықтар), яғни өндiрiсте қолданылатын
немесе өнiмдi болып табылатын физикалық активтер;
2. Ақша қоры, мақсатты жағдайлардағы банктiк салымдар, несиелер,
акция және т.б. бағалы қағаздар, яғни ақша сомасын алуға
құқығы бар ақшалай активтер;
3. Ақшалай құқықтан туындайтын мүлiктiк құқық ноу-хау
лицензиясының тәжiрибесi және интеллектуалдық құндылықтар, жер
және басқа да табиғи ресурстарды қолдану құқығы, сондай-ақ
материалдық емес активтер. Ноу-хау дегенiмiз - өндiрiстi
ұйымдастыруға қажеттi өндiрiстiк тәжiрибелер, жаңалықтар,
техникалық құжаттарды безендiру, бiлiм, коммерция, техника,
технологиялық жаңалықтар ашу. Ноу-хау әр түрлi деңгейде болады,
яғни ғылыми-техникалық, басқарудағы қаржылық жағдайда;
Инвестицияны нақтылы активтерге дайындау және талдам жасау, оның
түрiне байланысты, яғни кәсiпорынның алдында тұрған негiзгi
мiндеттерiне шешуге көмектесуiне байланысты. Осыған орай мүмкiн болатын
инвестиция түрлерiн келесi жағдайдағы негiзгi топтарға жiктеуге болады:
1. Тиiмдiлiктi жоғарлататын инвестиция. Бұның негiзгi мақсаты
құрал-жабдықтарды ауыстыра отырып, фирманың шығынын азайту,
қызметкерлердi оқыту немесе өндiрiске тиiмдi жағдайдағы
өндiрiстiк құндылықты арттыру.

2. Өндiрiстi кеңейту мақсатындағы инвестиция. Бұның мақсаты
нарықта өз орны бар кәсiпорынның шығарған тауарларын
көбейту.
3. Жаңа өндiрiс құрудағы инвестиция. Бұндай инвестициялар жаңа
тауар түрiн шығаратын кәсiпорындар ашу немесе нарықта бар
тауарларға жаңа өзгерiстер енгiзу.
4. Мемлекеттiк басқару ұйымдарының қажеттiлiгiн
қанағаттандыру мақсатындағы инвестициялар. Бұл инвестиция
жоғарғы орындарда экологиялық стандарт бөлiмi бойынша,
өнiмнiң қауiпсiздiгi жағынан немесе басқа да iс-әрекетi
жағынан қажеттiлiктерiн қанағаттандыру.
Инвестицияға мұндай классификация енгiзудегi себеп әр түрлi деңгейдегi
тәуекелдiлiк болып отыр. Инвестиция типтерi мен тәуекелдiлiк деңгейi
арасындағы байланысты келесi түрдегi кестеден көруге болады

1.1. кесте Тәуекелдiлiк деңгейiне байланысты инвестиция типтерi

3 түрi 2 түрi 1 түрi 4 түрi
Жаңа өндiрiс Кәсiпорынды Тиiмдiлiктi Мемлекеттiк
құрудағы кеңейтудегi жоғарлатудағы ұйымдар талабын
инвестиция. инвестиция инвестиция қанағаттандыру
мақсатындағы
инвестициялар.
Тәуелдiлiк Тәуелдiлiк деңгейi төмен
деңгейi жоғары

Инвестиция типтерi тәуелдiлiк деңгейi арасындағы байланыс логикасы:
фирмада инвестиция аяқталғаннан кейiн жұмыс нәтижесiнiң нарықтағы
өзгерiсiн, қауiптiлiк деңгейiн анықтауға көмектеседi.
Келтiрiлген активтердiң iшiндегi экономикалық мағынасы жағынан аса
қолайлы негiзгi қор болып табылады, ал негiзгi өндiрiстiк фактор –
адамның еңбектегi iс-әрекетi. Ол көбiне қоғамдағы әлеуметтiк-
экономикалық даму және ғылыми-техника бойынша анықталады.
Нарықтық қатынас жағдайында әрбiр инвестициялық жоба маркетингтiк
зерттеулер бойынша жүргiзiледi, оның нәтижесi инвестициялық шешiм
қабылдауда басты мiндеттi атқарады. Зерттеулер негiзгi 3 аспект бойынша
бақыланады:
- нарық құрылымын және оның сегменттерiн бiлу;
- орта тәулiктiк дамудағы сұраныс деңгейiн және нарық сыйымдылығын
жобалау;
- бәсекелестiк деңгейiн анықтау;
Осылардың негiзiнде алынған ақпараттар инвестициялық жобаның
стратегиялық концепциясын құруға, мақсатты тұтынушылар тобын, өнiм
депозитiмен бәсекелестiк туғызатын өнiм түрiн анықтауға көмектеседi.
Осыдан келiп, өндiрiстiк бағдарламаны, сондай-ақ керектi өндiрiстiк
қуаттылықпен инфрақұрылым, техника, технологиялық шешiмдердi құруға
болады.

1.2. Қазақстан Республикасындағы инвестициялық ахуал

Кез келген елдерге шетел инвестициясының келiп түсуi, сондай-ақ олардың
тиiмдiлiгiн анықтау инвестициялық ахуалдың қолайлығын көрсетедi.
Инвестициялық ахуалды үлгiлеу мемлекеттiк саясаттың қызығушылығын
туғызудағы, шетелдiк инвестицияларды қолданудағы негiзгi звенолардың бiрi
болып табылады. Ол бiрiншiден, шетелдiк инвесторлардың iс-әрекетiн жүйелi
ұсынатын фактор, екiншiден елдегi жағдайды бағалауға, үшiншiден
серiктестердiң iс жүргiзу деңгейiн анықтауға мүмкiндiк бередi.
Елдегi қолайлы инвестициялық ахуалды құру дегенiмiз – нақтылы
мерзiмде Қазақстандағы инвестициялық ахуалды бағалауға салыстырмалы талдам
жасауға негiз болатын көрсеткiштер жүйесi, әр түрлi шектегi кешендер,
яғни:
1. Елдiң нарықтық әлеуметтiк сипаттамасы;
2. Еңбек және табиғи ресурстармен қамтамасыз ету;
3. Экономикалық реформалар қозғалысы мен жағдайы;
4. Инвестициялық iс-әрекеттегi құқықтылық базасы;
5. Мемлекеттiк ұйымдардың басқаруы шешiлiп, қабылдаудағы
тәртiптiлiгi;
6. Валюта нарығымен нарықтық инфрақұрылымның өркендеуi;
7. Банк жүйесiн қалыптастыру;
8. Саяси ахуалды қызықтыру мен қалыптастыру;
Шетелдiк инвесторлар жоғарыда аталған көрсеткiштердi бағалайды,
үйренедi және инвестициялық тәуекелдiлiк негiзiнде жалпы инвестициялық
шешiм қабылдайды.
Инвестициялық ахуал мен инвестициялық тәуекелдiлiк тығыз байланысты.
Инвестициялық ахуал қолайлы болса, онда инвестициялық тәуекелдiлiк төмен
және керiсiнше, егер инвестициялық ахуал нашар болса, онда инвестициялық
тәуекелдiлiк жоғары деген сөз.
Қазақстан тәуелсiздiкке қол жеткiзгеннен бастап, iшкi саяси тұрақтылық
пен халықаралық келiсiмдi сақтауға көп мүмкiндiк тууда. Осы жолға
қол жеткiзе отырып, бiздiң елiмiз нарықтық экономика қозғалысын және
демократиялық (жариялылық) прогресстiң өсу жоспарын дамытудағы бiрден-
бiр жоғары қатардағы елдерге қосылуда.
Кез келген елдiң, мемлекеттiң экономикалық болашағының негiзгi
көрсеткiшi болып, шетелдiк инвестицияларды тарту деңгейi көрсетiледi. Осы
көрсеткiш бойынша Қазақстан алғашқы 10 әлемдiк мемлекет қатарында және
тұрғындарды инвестицияға тарту көлемi бойынша ТМД елдерi арасындағы
жетекшi рөл атқарады. Бұл дегенiмiз – бiздiң инвестициялық саясат шетелдiк
серiктестер мен компаниялар жағынан жоғары деңгейге артуда. Солардың
қатарына Шеврон, Мобил, Мецубиси, Дойчебанк, Бритишгаз, Бритиш
Петролеум, Тоталь, Самсунг, АЕS және тағы басқа да заңды және
аудиторлық фирмаларды жатқызуға болады.
Қазақстан Республикасында инвестициялық ахуалдың қолайлығы жеткiлiктi
деңгейге көтерiлдi. Бұл жөнiнде шетелдiк инвесторларды Қазқстандық
нарыққа тартудағы баға бойынша көрсетуге болады. (1.3 кесте).
Берiлгендi көре отырып, Қазақстанның нарықтық қызығушылығы орта деңгейден
жоғары бағаланатынын көремiз. 72,5 % инвесторлар шағын және орта бизнестi,
ал қалған шетелдiк инвесторлар (27,5%) – iрi жобаны қаржыландыруға
ұмтылады.
Өткен жылдар бойынша Қазақстанда инвестициялық ахуалды жақсартуға аз
күш жұмсалған жоқ. Үкiмет мақсатты жұмыс жүргiзуде бiрнеше бағытта
жұмыс атқарды, яғни 2003-2008 жылдар шетелдiк инвестицияларды тарту
туралы бағдарлама қолға алынды.
Шетелдiк қорларды тартуда Қазақстан үлкен жетiстiктерге қол жеткiзуде,
яғни мұнай және газ бойынша әлеуметтiк – саяси тұрақтылық жоғары
деңгейде көрсетуде. Бұдан бөлек, Қазақстанның инвестициялық ахуалы
көптеген көрсеткiш бойынша қолайлы.

3. Кесте. Қазақстан Республикасына шетелдiк инвестицияларды тартудағы
инвесторлық бағалау

Инвестицияны тарту бойынша Респонденттерден сұраудың нәтижесi
Қазақстандағы нарықтық саралау (жалпы саннан % бойынша)
Тартымды 51,0
Орташа тартымды 29,4
Тартымсыз 3,9
Белгiсiз 15,7

Орта Азиялық экономикаға байланысты, Қазақстанның өркендеуi, көбiне
табиғи ресурстарды өндiруiнде болып отыр (мұнай мен газ, түстi және
аз кездесетiн металдар 9 трлн долларға бағалануда)
Екiншi негiзгi фактор болып, Қазақстан Республикасының геоқұрылымдық
жағдайының тиiмдiлiгi, яғни көлiктiк тоғысулар есептеледi.
ТМД бойынша Қазақстан экономика мен қоғамдық байланыста үлкен орын алып
отыр, яғни шетелдiк инвестицияларды тарта отырып, көптеген мүмкiндiктерге
қол жеткiзуде. Елдiң стратегиялық даму бағдарламасында оған Орталық
Азия барысы деген ат бердi.
Мақсатына жету негiзiнде келесi мiндеттер шешiлуi тиiс: жаңа технология
енгiзу, iшкi нарықтық жоғары сапалы тауарлармен қызмет көрсетулер,
мемлекеттiк және отандық тауар өндiрудi қолдау, шикiзат базаларын
кешендiк қолдану, менеджмент пен маркетинг әдiстерiн енгiзу, жаңа жұмыс
орындарын құру, кадрларды үздiксiз оқыту жүйесi, олардың деңгейiн
көтеру, қоршаған ортаны жақсарту.
Қызылорда облысының қазiргi экономикалық жағдайы барлық материалдық
өндiрiс аумағы бойынша инвестициялық белсендiлiктiң төмендеуi бойынша
көрсетiледi. 1999 жылы инвестиция көлемi 3048,6 млн теңге,2000 жылы –
5515,3 млн теңге, 2001 жылы – 4057,3 млн теңге, 2002 жылы - 65320,4 млн
теңге құраған.
1999-2002 жылдардағы инвестиция көлемiнiң төмендеу талдамы
мемлекеттiк инвестициялық саяси қиындықтан шығу жолдарын аша
алмауында болып отыр.
Бұл жағдайда келесi түрдегi бiрнеше себептер бойынша түсiндiруге
болады:
- көптеген кәсiпорынның қаржылық қиыншылық жағдайы, қаржылық
қорлардың жетiспеуi;
- банктiк және салықтық несиелердiң жоғары деңгейлi мөлшерi;
- қаржылық қор салудағы амортизациялық төлемдер ролiнiң төмендеуi;
- шетелдiк қаржыларды аз тарту;
- облыстық басшылар мен жергiлiктi кәсiпкерлердiң дәлдiлiгi;
- ақпараттардың жетiспеушiлiгi;
Шетелдiк қорды тартудың негiзгi формасы – тура шетелдiк инвестиция, сондай-
ақ халықаралық қаржылық институттары бойынша ұсынылған несиелер мен
гранттар.
Шетелдiк қорларды тартудың ең негiзгi түрi облыс бойынша тура шетелдiк
инвестицияны тарту яғни бiрiккен кәсiпорын құруға, республикалық сападағы
заңды тұлғаларды тiркеу арқылы жүз пайыздық қор бойынша кәсiпорын құруға
мүмкiндiк бередi.
Қызылорда облысы аймағында Торғай - Петролеум ЖАҚ бiрiккен
кәсiпорын бойынша Қазгермұнай, Қуатамлонмұнай , ҚазАлтек, Ақ ниет,
сондай-ақ 90%-тi шетелдiк қор бойынша Харрикейн-Құмгөлмұнай кәсiпорындары
жұмыс iстейдi.
Шетелдiк инвесторлардың ең бiрiншi мұнай, газ шығаратын өндiрiстiк
кәсiпорындар қызықтырады.
Жеке жоба бойынша Шығысмұнайгаз АҚ жекешеленген, яғни Харрикейн
Хайдрокарбонс компаниясы арқылы - тиiмдi меншiк ретiнде ұсынылған. Ол 6
жыл iшiнде (2002 жылдың аяғына дейiн) 280 млн АҚШ долларын өндiру қажет.
2000 жылы мұнай өндiру көлемi 1,7 млн тоннаға өскен Мұнайгазды жарату
жобасын өткiзуде 150 млн АҚШ доллар баға арқылы Батыс корейлiк LG фирмасы
бойынша шетелдiк серiктестердiң 85% үлестiк қатысуы, Қызылорда 15%
қатысуы бойынша келiсiм жасалған.
Қуатамлонмұнай кәсiпорны мен Бектас және Қоныс кәсiпорындарының
бiрiгуi арқылы көмiрқышқылын өндiрi мен iздеуге лицензия берiлген. Онда
инвестиция 10 жылға 67 млн АҚШ доллары көлемiнде берiлген. Инвестицияның
жалпы сомасы 2000 жылға дейiн 30 млн АҚШ долларын құрап отыр, одан
әлеуметтiк инфрақұрылымға –5,5 млн АҚШ долларын құрайды.
Қазгермұнай бiрiккен кәсiпорны 2008 жылға дейiн инвестицияны 291,39
млн. АҚШ долларына көбейтудi жоспарлап отыр. 2003 жылдарға дейiн
инвестиция көлемi 100 млн АҚШ долларын құрап отыр, оның iшiнде әлеуметтiк
инфрақұрылым – 8 млн АҚШ долларын құрайды. 2003 жыл бойынша инвестицияның
жалпы сомасы 2103,6 мың АҚШ долларын құрайды
Торғай - Петролеум ЖАҚ негiзгi iс-әрекетi мұнай, газды барлау болып
табылады. Оның 50 пайызын Харрикейн-Құмгөлмұнай АҚ, ал 50 пайызын
Лукойл МК ААҚ құрайды.
Көмiрқышқыл шикiзатын iздеу және өндiру жобасын жасауға 252,85 млн
АҚШ долларын салу көзделген. Құрылтайшылар арасында қаржылық жоба жайлы
келiсiм әлi аяқталған жоқ. Инвестиция көлемi нақтылы жүйеге келтiрiлуде.
2003 жылдары мұнай өндiру көлемi 1292 мың тоннаға көбейген. 2003 жылға
дейiн 70 млн АҚШ доллары инвесторланған, оның 300 мың АҚШ доллары –
әлеуметтiк инфрақұрылым бойынша iске асырылған. 2003 жылы компания
2880,7 млн теңге сомасында инвестиция алған. Сондай орталық облыстағы
стадионды қайта жөндеуге 43,4 млн теңге бөлген.
Облыста ҚазАлтек кәсiпорны жұмыс iстейдi. Оның негiзгi құрылтайшысы
болып, Алтек Батыс корей фирмасы табылады. Кәсiпорынның iсi мыс
өндiруге бағытталған. Инвестиция 210,0 мың АҚШ долларына келiсiлген.
Қазiргi уақытта оның 92 %-iн, яғни ақшалай түрде 200,0 мың АҚШ
доллары шығарылған, қалған 10,0 мың АҚШ доллары келесi жылға
жоспарланып отыр.
Қазақ-түрiк бiрiккен Ақ ниет кәсiпорны өндiрiстiк-коммерциялық iс-
әрекетпен айналысады. Ағымдағы жылға кәсiпорын бойынша 55,0 мың АҚШ
доллары көлемiнде инвестиция ұсынылған. Жыл басында 32,2 тонна нан-бөлке
өнiмдерiн, 5,5 тонна балмұздақ шығарылған. Өндiрiстiк тауарлар 6,9 млн
теңгеге өткiзiлген.
Юкселлер (Түрiк) фирмасы бойынша терi шығаратын құрылыс фабрикасын
салуға 300,0 мың АҚШ доллары сомасында келiсiм жасалған. Қазiргi уақытта
фирма бойынша 160,0 мың АҚШ доллары ұсынылған.
Көрiп отырғандай шетелдiк инвестицияның көп бөлiгi экономика
саласының өнеркәсiптiк бөлiмiне кетуде.
Қазiргi уақытта Қызылорда облысы бойынша экономикаға шетелдiк қорды
тартудың негiзгi формасы болып несие мен гранттар табылуда, яғни, олар:
АҚШ, Жапония елшiлiгi бойынша, Кувейт қоры бойынша, Азиялық Даму Банкi,
Әлемдiк Банк, Халықаралық Реконструкциялар (жаңарту) және Дамыту Банкi,
Тасис, Халықаралық Аралды сақтау қоры және Юсаид бойынша бөлiнген.
Соңғы уақыттарда көптеген несиелер, қорлар мен гранттар шағын және
орта бизнестi дамытуға бөлiнедi. Сондықтан инвестициялық қор лизингi
түрiнде жүргiзiледi, яғни Аңсар фирмасы бойынша құрғақ тазартуға 90 мың
АҚШ доллары көлемiнде итальяндық құрал алынған, сондай-ақ Эспол-Туризм-
Санай-Диштичанд ЛТД Түрiк фирмасынан аяқ киiм фабрикасын жақсартуға
300,0 мың АҚШ доллары көлемiнде инвестиция тарту көзделуде. АБР линиясы
бойынша лизингi түрiнде 7 жоба 895 мың АҚШ доллары көлемiнде
қаржыланып отыр. Айдан- Агро ЖШС АБР қоры арқылы 12,2 млн теңге
көлемiнде диiрмен кенiшiн тұрғызған, итальяндық құрал бойынша макарондық
өнiм шығаратын және т.б. диiрмендер орнату жоспарлануда.
Қаржылық көмек түрiндегi сома БҰҰ-ның даму бағдарламасы арқылы
жүргiзiлуде. БҰҰ-ның жобасына қолдау көрсету арқылы орталық Қызылорда
қаласынан Арал мен Қазалыны 82 жоба бойынша қаржыландыруды, оның 57%-тi
шағын бизнестi өркендетуге бағытталған.
Қазiргi уақытта, шетел фирмаларының көмегiмен бiздiң кадрларды
оқыту негiзiнде интеллектуалды меншiкке көп көңiл бөлiнуде.
Талдам барысы көрсетiп отырғандай, шетелдiк, сондай-ақ отандық
инвесторларды минералдық шикiзат ресурстары қызықтырады және инвестиция
бiрiншiден, өндiрiстiк кәсiпорындарға бағытталады.
Мысалы: Алматыдағы Әлем Жұлдыз корпорациясы АЭТЗ АҚ - ның
57%-акциясын, Арал - астық АҚ-ның 90%, Аралбалық АҚ-ның 41,1%,Ажар
АҚ-ның 38%, ал Астана-Холдинг, Арал - тұз АҚ-ның 90% акциясын
басқарады.
Қазiргi уақытта облыста жергiлiктi кәсiпкерлердi алғашқы қорға тарту
мен тұрақтандыру жолы қарастырылуда, яғни, соңғы 2-3 жылда шағын
кәсiпкерлiктен орташаға ауысуда. Бұларға Айдан фирмасын, АйжанАҚ-ның 38
%, ал Астана -Холдинг, Арал-тұзАҚ-ның 90% акциясын басқарады.
Қазiргi уақытта облыста жергiлiктi кәсiпкерлердi алғашқы қорға тарту
мен тұрақтандыру жолы қарастырылуда, яғни, соңғы 2-3 жылда шағын
кәсiпкерлiктен орташаға ауысуда. Бұларға Айдан фирмасын, Айжан ШЖК,
Темiрхан фирмасын, Яксарт фирмасын жатқызуға болады. Айдан фирмасы 1
жыл iшiнде жеке меншiк қорларды қаржыландыру көлемiн 42,6 млн. теңгеге
инвестициялап отыр.
Осыған орай, инвестицияларды тарту жағдайына талдам жасау негiзiнде
ұзақ мерзiмге тарту стратегиясын анықтаған жөн.

1.3 Қазақстан Республикасындағы кәсiпорынның инвестициялық iс-әрекетiн
мемлекеттiк реттеу.

Тiкелей шетелдiк инвестицияларды ынталандыру барысында Қазақстан
Республикасының Үкiметi қолайлы инвестициялық ахуал құру үшiн
қаржыландыру көздерiн сапалы түрде көрсете отырып қарызгер немесе грант
бойынша жекеше түрдегi инвестициялық саясатты қарастыруда.
Атқаратын ролiне байланысты мемлекеттiк инвестиция келесi түрде
топталады:
1. Мемлекеттiк қор негiзiнде қаржыландыру;
2. ҚР-сын дамуда арнайы көмек ретiнде халықаралық, қаржылық және
экономикалық ұйымдар бойынша мемлекеттiк iшкi зайымдар мен
гранттар.
3. Мемлекеттiк кепiлдеме негiзiндегi мемлекеттiк емес iшкi зайымдар.
Мемлекеттiк кәсiпорындар мен шаруашылықтарды жекешелендiру, жеке
секторларды ынталандыру және тiкелей инвестициялар тарту, мемлекеттiк
кепiлдеме негiзiнде мемлекеттiк емес iшкi зайымдар мен мемлекеттiк
зайымдар бойынша мемлекеттiк қорлар инвестицияны қолдану аумағын құруға
көмектеседi, және оған қолдау көрсету мемлекеттiң мiндетi болып
табылады.
Мемлекеттiк қор бойынша қаржыландыру мемлекеттiк қаржы негiзiнде
жүзеге асады. Қаржыландыру республикалық, сондай-ақ жергiлiктi бюджет
бойынша жүргiзiледi. Бiрақ, қазiргi уақытта жергiлiктi бюджет бойынша
инвестиция көлемi төмен болғандықтан, мемлекеттiк инвестицияның бұл түрi
мемлекеттiк инвестиция бағдарламасына енген жоқ. Мемлекеттiк инвестиция
бағдарламасында әлеуметтiк-экономикалық даму жоспарында көрсетiлген.
1999 жылға дейiн мемлекеттiк инвестиция бюджеттiк несиелеу жобасымен
жеңiлдiктер жасау бағдарламасы түрiндегi форма бойынша жүргiзiлген.
Республикалық бюджетке тұрғылықты саясатқа қор бөлу, ауылшаруашылық
тауарларын өндiрудi несиелеу және т.б. бағдарламалар қарастырылған
Республикалық бюджет құрылымындағы қаржыландыру бөлiмiнiң негiзгi бағыты
салалық бағдарламасы мен жобасына бағытталған. Бюджеттiк қаржыландырудың
бұл бөлiмi мемлекеттiк инвестиция бағдарламасына да енгiзiлген.
Бас қаланың Астанаға ауысуына байланысты әртүрлi саладағы бағытты
қолдану бойынша алғашқы қатарлы обьект Астана қаласын дамытуға
бағытталған. Одан кейiнгi орында денсаулық сақтау, бiлiм, су құбырлары
және “табиғи ресурстар мен экология” негiзiндегi өркендету обьектiсi
тұр.
Облысты тең деңгейде қаржыландыру аталған көрсеткiштердi
қалыптастырудың негiзгi принциптерi емес. Жергiлiктi бюджеттiң
мүмкiндiктерi қарастырыла отырып және басқа да қаржыландыру көздерiнiң
қолма-қолдығы ескерiле отырылып үкiметтiк кепiлдiк пен басқа да
факторлар жүргiзу көзделуде. Жетекшi болып Астана қаласы (20 обьект),
одан кейiн солтүстiк Қазақстан (14обьект), Оңтүстiк Қазақстан және
Алматы облысы (7 обьект), Алматы қаласы (6 обьект), Қызылорда (5
обьект) және т.б. облыстар жатады.
Елдi қаржылық шаруашылық бойынша дамыту тек iшкi қормен ғана емес,
сондай-ақ шетелдiк инвестицияларды тарту жолымен де дамытуға болады. Бұл
жағдайда мемлекет халықаралық нарық капиталы бойынша iшкi қарыз
негiзiнде қарызгер болып табылады. Қарызға алынған қорларды тиiмдi
пайдалану экономикалық өсудi жылдамдатады. Халықаралық дәрiс бойынша
қаржылық қорлардың енуi 2 ағымда жүргiзiледi: қарыздық мiндеттердi
құрамайтын қаржылық ағым (грант және тiкелей инвестиция) және шетелдiк
арнайы, жеке несие берушiлерден алынған iшкi зайымдар.
Егер жобаны жылдам iске асыру көзделсе немесе жоба зайыммен
халықаралық қаржылық ұйымдар, грант есебiнде iске асырылмаса ҚР-ның
Үкiметi басқа арнайы, сондай-ақ арнайы емес iшкi қарызгерлерге ұсыныс
жасайды.
Арнайы даму көмегiндегi қарыздарға қарағанда қарыздың мұндай қаржылық
түрi жеңiлiрек болады. Сондықтан бұлар арнайы жағдайда және аз көлемде
ұсынылады.
Экспорттық несиелер - нақтылы тауар алуға, қызмет көрсетуге белгiленген
қаржыландыру негiзiндегi қарыз қоры. Нақтылы жағдайда бұндай несиелердi -
донор елдердi экспорттауды қаржыландыру бойынша жүргiзедi. Экспорттық
несиелердiң негiзгi көзi болып; тiкелей экспортерлар, коммерциялық
банктер және арнайы - экспорт агенттiгi табылады.
Қазақстан Республикасындағы экспорттық несиелер мемлекеттiк емес
қарыздар бойынша жүргiзiледi. Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 10
сәуiрiндегi “Iшкi қарыздарды iшiнара басқару мен байланыстыру” Заңына
сәйкес, мемлекеттiк несие түрiндегi мемлекеттiк емес қарудың қарызгерi
болып мемлекеттiк емес ұйымдар болып табылады. Бұл жағдайда мемлекет грант
түрiнде жұмыс атқарады. Егер қарызгер қабiлетсiз болса, онда несие өседi
және оны пайыз түрiнде төлейдi, Қазақстан Республикасының Үкiметi борышты
өтеудi мемлекеттiк бюджет есебiнде жүргiзуге кепiлдеме бередi.
Тәуелсiздiктiң алғашқы жылдарында iшкi ресурстардың үлкен бөлiгi
Қазақстаннан экспорттық несие-донор түрiнде алынды. Тәжiрибе көрсеткендей,
елдiң экономикалық дамуындағы экспорттық несиелердiң iс-әрекетi мемлекеттiк
бюджет есебiнен қарызды өтеуге мүмкiндiк бердi. Сол ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.