Қазақстанның мұнай мен газы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

I.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

II. Негізгі бөлім
1.Қазақстанның мұнай мен газы
1.1 Мұнай
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Табиғи
газ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..8
1.3 Мұнай экспорты мен
құбырлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11

1.4 Басқару мен бюджеттiк есеп беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.5 Валюта мониторингін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
1.6 Экологиялық
мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ...19
1.7 Құрылымдық
реформалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .22
1.8 Жер қойнауын пайдаланушылардың салық
режимі ... ... ... ... ... ... .24
2. ҚР Ұлттық Қор
2.1 Қордың
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... 27
2.2 Ұлттық қорға түсетін және одан алынатын қаржы
ағыны ... ... ... .28
2.3 Инвестиция
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .30
2.4 Есеп
беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ..32

III. Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .33
IV. Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..35
V.
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36

Кiрiспе

2002 жылы сәуiр айында "Аргументы и факты Казахстан" апталығы үкiметтiң аты
аталмаған дерегiне сiлтеме жасап, мақала жариялады. Онда Үкiметтiң
дайындалып жатқан жаңа жарлығына сәйкес, мұнай кен орындарын игеруден
түсетiн мемлекеттiң барлық табысы Қазақстан халқының ересек азаматтарының
арасында тек бөлiнетiнi жөнiнде айтылған "Бұл дегенiмiз – елдiң кәмелетке
толған әрбiр азаматы жарлық шыққан сәтте 200 000 долларға қоса, ай сайын
дивидендтер алып отыруға тиiс деген сөз!"
Қазақстан халқы елдегi мұнай-газ қорлары ауыл шаруашылығы нашар дамыған,
шикiзат қана өндiретiн Қазақстанды тұрмысы шалқыған, дәулетi зор Кувейт
сияқты мұнай өндiрушi елдердiң қатарына қосады деп ұзақ жылдар бойы
үмiттенiп келгендi. Қазақстан Президентi Н. Назарбаев кезiнде Қазақстанның
әлемдегi мұнай өндiрушi бес озық мемлекеттiң бiрi ретiнде ХХI ғасыр
табалдырығын аттайтындығын мәлiмдеген болатын. Алайда өмiр шындығы ел
үмiтiн ақтамады.
Қазақстан үкiметi макроэкономиканы тұрақтандыру үшiн,жаңыртылмайтын
байлықтарды келешек ұрпақтар игiлiгiне айналдыру үшiн көптеген жұмыстар
атқарды. Дегенмен Қазақстан халқының көпшiлiгi өз үкiметiнiң жетiстiктерi
мен оның мұнай табысын басқару стратегиясы жөнiнде хабардар емес, олар тек
өздерiнiң бұрынғыша кедейлiкте ғұмыр кешiп жатқанының куәгерi болып отыр.
1998–1999 жылдары елдiң әлемдегi рыноктарға шығу жолы шектеулi әрi ондағы
мұнай бағасының арзан болуынан мұнай мен газдан түскен табыстың
салыстырмалы түрде көп болмауы себептi.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Қоры шындық пен күткен үмiт арасындағы
айырмашылық әлi күрделi мәселеге айнала қойған жоқ-ты. Алайда баға өсiмi
ахуалды өзгертiп, 2001 жылы мұнай-газ өндiруден түскен табыс барлық
табыстың ширегiне жуығы мен барлық экспорттың жартысын құрады.
Таяу арадағы 5–10 жыл iшiнде көмiрсутек табысының өсуiне қарай, сондай-ақ
егерде мұнай бағасы әлi де жоғары деңгейде қала беретiн болса,
Қазақстанның миллиондаған азаматтарының тұрмыс деңгейiн жақсартуға деген
үмiтi ақталмаса, үкiмет мұнай газ өндiруден түсетiн табыс жөнiнде халық
алдында есеп берiп отырмаса, онда бұл жайт кең көлемдегi тұрақсыздыққа
әкелiп соқтыруы әбден мүмкiн.
Қазақстанның таяу жылдардағы басты мiндетi – өзiнiң табиғи байлықтарын
тиiмдi пайдалана отырып, ұзақ мерзiмдi экономикалық дамудың берiк негiзiн
қалау.Ал бұл мұнай-газ секторын бiлiктi басқарумен бiрге, оның ашықтығы мен
әдiлдiгiн қамтамасыз ете отырып, мұнайдан тыс сектордың өсiп-өркендеуiне
қолайлы жағдайлар жасауды талап етедi. Оған қол жеткiзу Президент бұрынғыша
бүкiл билiктi өз қолында ұстауға әрекет етiп, барлық күш-жiгерiн сын
айтушылар мен қарсыластарына жұмсайтын бола ма, мiне, осы жайтқа да
байланысты болмақ.
Ұсынылып отырған курстың мақсаты – Қазақстанның көмiрсутек ресурстары
арқасында жолы жеткен өзiнiң шағын байлығын қалайда ұтымды пайдаланудың
жолын табу. Осы курстық жұмыстың бiрiншi бөлiмiнде Қазақстанның мұнай-газ
саласының қуат-мүмкiншiлiгiне шолу жасалып, мұнайға жатпайтын секторды
дамытудың тұрақты негiзiн қалау үшiн, осы елге көмек көрсету мақсатында
мұнай өнеркәсiбiнiң Қазақстан экономикасына тигiзетiн ықпалы қаралып,
реформаны аса қажет етiп отырған салалар аталады да, екінші бөлiмiнде
Қазақстанның қазба байлықтардан түскен табысты басқару мақсатында құрылған
Ұлттық Қор қызметi талданып, экономиканың тұрақты дамуы үшiн қор
қызметiнiң ашықтығы мен оның iс-әрекетiне қалың жұртшылықтың қатысуын
қамтамасыз ете отырып, Ұлттық қорды қалайша пайдалануа болатындығы жөнiнде
ұсынылып отыр.

1.Қазақстан мұнай-газы

1.1 Мұнай
Көп көпiрмелi сөздер ұмытыла бастаған қазiргi шақта Қазақстанның, тұтастай
алғанда Каспий аймағының мұнай-газының келешегiне шындық тұрғысынан дұрыс
баға беруге болады. Каспий аймағының қуат-мүмкiншiлiгiн көш бастаушы да
емес, екiншi Парсы шығанағы да емес, дегенмен, аса маңызды саналатын
Солтүстiк теңiзiмен салыстыруға болады. Оған қоса, сырттан тауар
жеткiзушiлер ең алдымен жеткiзiп беру өңiрiн таңдай бiлуi арқасында
ресурстар қауiпсiздiгiн қамтамасыз етуге тырысуда.
Егерде қазiргi жоспарлар жүзеге асып жатса, онда 2010 жылы Қазақстанның
әлемдегi мұнай жеткiзiп берудегi үлесi екi проценттен сәл ғана асатын
болады. Соған қарамастан өндiру деңгейi жағынан Қазақстан мұнайды өндiрiп,
экспортқа шығаратын жетекшiелдер қатарына қосылып отыр және де экспорттан
түсетiн табыс егерде орынды жұмсалатын болса, Қазақстан экономикасының
өркендеу мүмкiндiгiне жол ашылмақ.
Солтүстiк Каспийде әлi ашылып, анықталмаған едәуiр қорлар бар болса да,
Қазақстанның мұнай-газға қатысты келешегi Теңiз, Қарашығанақ, Қашаған
Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры
1-КЕСТЕ. Қазақстан: 1992–2000 жылдар iшiнде мұнайды өндiру мен тұтыну
Жылдар Өнiм өндiру Тұтыну
1992 530 404
1993 490 341
1994 415 304
1995 414 281
1996 457 256
1997 521 210
1998 526 201
1999 604 148
2000 700 100

Ескерту: өнiм өндiруге конденсат кiредi
сияқты үш кен орнына тiкелей байланысты болып отыр. Теңiз бен Қарашығанақ
iске қосылып, пайдаланылу үстiнде. Олар елдiң қазiргi және таяу келешектегi
iшкi экономикалық өсуiнiң маңызды бөлiгiн құрайтын болады. Каспий теңiзiнiң
Қазақстан секторында орналасқан Қашаған кен орны 2001 жылдың наурыз айында
ашылып, 2002 жылдың маусым айында осы қордығ көлемi 7–9 млрд. баррель деп
ресми түрде жарияланды. Теңiз бен Қарашығанақ өндiрiсi өзiнiң шарықтау
деңгейiнен өткен кезде, Қашаған экономикалық өсудiң негiзгi қозғаушы күшiне
айналмақ.
Жаңа өндiрiс қуаттарының iске қосылуына қарай Теңiзде өнiм өндiру бiртiндеп
қарқын алып келедi. 2002 жылы өнiм өндiру 2001 жылмен салыстырғанда күн
сайын 249 500 баррельден 263 900 баррельге дейiн артты. Егерде өндiру
көлемiнiң жоспары жүзеге асырылатын болса, 2006 жылы Теѓiзде күн сайын 460
000 баррель өнiм өндiрiлетiн болады.
Әлемдегi iрi газконденсат кен орны саналатын Қарашығанақтың өнiм өндiрiсi
2002 жылы кљн сайын 108 300 баррель болса, 2003 жылы ол 140 000 баррель
құрауға тиiс. Күн сайын 240 000 баррельге тең болатын өнiм өндiрудiң ең
жоғары деңгейiне 2008 жылдан берiде жете қоймайды.
Қашағанда керiсiнше өндiрiс 2005 жылдан ерте басталмайды, оның өзiнде
шағын көлемде ғана. Теңiзбен салыстырғанда оның өндiрiс қарқыны тым баяу
болып, 2010 жылы тәулiк бойына орта есеппен 300 000 баррель құрамақ.
өткен ғасырдың 90-шы жылдары қазақстанда мұнай өндiру мен тұтыну
екi үрдiске сәйкес жүрдi (1-кесте). Мұнай өндiру алғашқы жылдары 1995 жылғы
күн сайын 414 000 баррельге дейiн құлдырап, 1996 жылдан бастап Теңiз
өнiмiнiң арқасында бiртiндеп арта түстi де, 2000 жылы күн сайын 707 000
баррель құрады.
Мұнайға деген сұраныс керiсiнше бүкiл он жыл бойы төмендей отырып, тек 2000
жылы сәл ғана өстi. Бұл үрдiс Қазақстанға жыл сайынғы экспорттан пайда
түсiруге мүмкiндiк туғызды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Қоры Қазақстан басшылары, 2-кестеде
көрсетiлгенiндей, мұнай өндiрудiң келешектегi деңгейiне қатысты оптимистiк
көзқарасты берiк ұстанып отыр. Ал Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың 2015
жылы оның елiн Сауд Аравиясымен салыстыруға әбден болады деген мәлiмдемесi
жүрекке одан да зор үмiт ұялатады. Десек те,осы болжамды өсiм шындыққа
негiзделген бе, Қазақстанның ұлттық мүддесiне сай келе ме, таяу арадағы
жылдарда осыншама мұнай өндiру елге қажет пе? деген күмәнды ойлар да
туындап отыр. Экономика және бюджеттi жоспарлау министрi Қайрат
Келiмбетовтың айтуынша, ойда жоқ жерден пайда болған мұнай табысына үмiт
артқанмен ғана шектелiп, Қазақстан өзiнiң бiр жақты экономикасын өзгертуге
әрекет етпесе, елдiң ұзаққа созылатын дағдарысқа тап болуы мүмкiндiгiн,
оның алдында ауыр кезеңдер тұрғанын жоққа шығармау керек.

2-КЕСТЕ. 2001–2015 жылдар iшiнде Қазақстанда өңделмеген мұнай мен
конденсат өндiру
Күн сайын мың Өңделмеген мұнайКонденсат
баррель Қорытынды
Жылдар
2001 717 80 797
2002 840,8 103,8 944,6
2003 жоспар д.ж. д.ж. 1 040
2004 д.ж. д.ж. 1 120
2005 д.ж. д.ж. 1 224
2010 д.ж. д.ж. 2 000
2015 д.ж. д.ж. 3 000

Ескерту: д.ж. - дерек жоқ

Дегенмен алдымен Теңiзде, сонан соң Қашағанда уақытқа сай өнiм өндiру
деңгейi өстi деуге негiз жоқ. Iлеспе газдың құрамында күкiрт болғандықтан,
Теңiзде мұнай өндiру шешiмi қиын технологиялық ірi экологиялық мәселеге
айналып отыр.
Қашағанда өнiм өндiру деңгейi көптеген кен орындары үшiн нормадан тым төмен
саналатын 20 проценттен аспауы мүмкiн, ал бұл жайт өз кезегiнде мџнай
өндiрудiң ең жоғары деңгейiне де, осы кен орнын iске қосып, пайдалану
мерзiмiне де ықпал етпек.
Бұл проблемаларды тәптеп келгенде шешуге де болар едi, алайда технологиялық
мәселелерден тыс қауiп те жоқ емес. Теңiз-Шевройл компаниясы Теңiз кен
орнының өнiмiн арттыру жөнiнде құны 13 млрд. доллар тұратын бағдарлама
әзiрледi. Осы бағдарламаға сәйкес, өнiм өндiру жылына күн сайын 440 000
баррельге дейiн өсуге, ал бағдарлама экспортқа шығатын мұнай түсiмiнен
қаржыландырылуға тиiс едi.
Бюджетке түсетiн салық түсiмдерi азаятындықтан, бұл жайт мемлекет үшiн
тиiмсiз Қазақстан Республикасының Ұлттық Қоры болды. 2002 жылғы қарашада
осы мәселеге қатысты келiсе алмаушылық жайынан көпшiлiк қауым хабардар
болып та үлгердi. Теңiз-Шевройл компаниясы өз айтқанында тұрып, мұнай әрi
қарай да өндiрiлгенiмен, өнiм көлемiн ұлғайтуға қатысты барлық жұмыс
тоқтатылды. Үкiмет пен Теңiз-Шевройл компаниясы тек 2003 жылдың қаңтар
айында ғана екi жақты келiсiмге келдi. Осы келiсiмге сәйкес, бiрлескен
кәсiпорын Үкiметке 810 млн. доллар (оның 600 млн. доллары салық) төлеп,
төлемақыны 2005 жылға дейiн кезең-кезеңiмен аударып отырумен бiрге,
жобадағы Үкiметтiң үлесiн қаржыландыру үшiн несие алатын болды.
Үкiмет бұл теке тiрестен өз ұстанымын нығайтып, инвесторлар үшiн аса
қолайлы болып көрiнетiн мәселелер жөнiнде өзге де шетелдiк инвесторлармен
келiссөз жүргiзуге қабiлеттi екенiне көзi жетiп шықты. Бұл Теңiз-Шевройл
компаниясымен арадағы дау-дамай, Үкiметтiң пiкiрiнше, салық төлеуде орасан
жеңiлдiктердi пайдаланып отырған шетелдiк инвесторлармен өзара келiсiм-
шарттарды қайта қараудағы Қазақстан Үкiметiнiң тарапынан жасалған көп
әрекеттерiнiң тек бiреуi ғана едi.
Қашаған кен орнында да күрделi мәселелер туындап, арада айтыс-тартыс болды.
Жоба операторы Аджип ҚКО егер Үкiмет қол қойылѕан келiсiмдердi бiр жақты
қайта қарауға әрекет ететiн болса, жұмысты тоқтататыны жөнiнде мәлiмдедi.
Дегенмен Теңiздегi жеңiсiмен жiгерленген әрi өз мұнайының мол қуат-
мүмкiншiлiгiне иек артып отырған Қазақстанның Қашаған кен орнына қатысты
келiсiмдi де өзгертудi талап етуден бас тарта қоюы екiталай.

1.2.Табиғи газ

Қазақстанның табиғи газ секторы ашылып, анықталу үстiнде. Өнiм өндiру
көлемi шағын болғандықтан, шетелден әлi де газ тасымалдануда. Қазақстанның
алдында тұрған мәселе аса қиын да мәселе емес, ол – газ секторының бiркелкi
дамуына қол жеткiзу. Өйткенi қазiргi және келешектегi сұраныс елдiң шығыс
аймағын қамтыса, газ өндiру саласы елдiң батысында шоғырланып отыр. Оның
үстiне сұраныс та, ұсыныс та онша көп емес, сол себептi шығысқа газ айдау
үшiн, құбыр желiсiн салу – өзiн-өзi ақтауы қиын iс.
Нәтижесiнде ел шығысындағы сұраныс импорт арқылы қана қанағаттандырылуда.
3-КЕСТЕ. 1992-2000 жылдары Қазақстанда газды өндiру мен тұтыну,млрд. текше
метр
Жылдар Өнiм өндiру Тұтыну
1992 8,1 20,1
1993 6,7 14,8
1994 4,5 10,8

1995 4,6 14,4
1996 8,9 14,0
1997 4,2 13,4

1998
1999 6,1 13,6
2000 5,5 13,9

Дерек көзi: www.eia.doе.gov emeucabskazak

Сонымен бiрге iшкi тұтыну әзiрше тұрақты деңгейде қалып отыр және оның
көлемi 2015 жылға қарай 15–16 млрд. текше метрге дейiн жетуге тиiс.
3-кестедегi статистикалық деректер 1992 жылғы 12 млрд. текше метрден
импорт мөлшерiн мүлде азайтқан Қарашығанақтан газ жеткiзiлуi себептi 2000
жылғы небары 5 млрд. текше метрге дейiнгi аралықта ауытқып, импортқа
тәуелдiлiк әлi де сақталып отырғанын көрсетедi. Сондай-ақ 90-шы жылдар бойы
импорттың азаюын газ тұтыну қарқынының төмендеуiнiң шамасы оны өндiру
қарқынынан асып түскенiмен де түсiндiруге болады. Ташкент-Бiшкек-Алматы
құбыры арқылы Шығыс Қазақстаға жеткiзiлетiн газдың едәуiр бөлiгi
Өзбекстаннан сатып алынады. Қазақстанның оңтүстiк өңірінде жаңадан бiрнеше
кен орындарының ашылуына байланысты газ секторын дамытуға толық мүмкiндiк
бар. Егерде осы болжамдар шындыққа айналса, импортқа тәуелдiлiк бiржолата
жойылмақ.
Қазақстанда газды тұтыну мөлшерi мұнай секiлдi онша артпауы керек. Ал
бұл жайт көп ұзамай Қазақстанның газды экспорттаушы елдер қатарына
қосылуына жол ашады. ҚазМұнайГаз мемлекеттiк мұнай-газ компаниясы осы
болжамның шындыққа айналатынына үмiт артып, республиканың газ кен орындарын
игеру жөнiнде ұзақ мерзiмдi жоспар әзiрлеу туралы ЭксонМобил Қазақстан
Венчурс Ltd компаниясымен келiсiм-шарт жасасты. 2002 жылғы маусым айында
құрылған ҚазРосГаз Қазақстан-Ресей бiрлескен кәсiпорны Ресей арқылы газды
Еуропаға жеткiзбек. 2004 жылы жеткiзу көлемi 7 млрд. текше метр құраса,
2015жылы Еуропа мен ТМД елдерiне шығатын экспорт көлемi 35-40 млрд. текше
метр құрайтын болады.
Теңiз, Қарашығанақ пен Қашаған кен орындарының тұрақты игерiлуi
нәтижесiнде өңделмеген мұнаймен бiрге өндiрiлiп отырған газ өндiрiсiнiң
едәуiр өсуiне қол жеткiзiлуi әбден мүмкiн. 2015 жылға қарай Қарашығанақ
жылына 25млрд. текше метр, Теңiз 8–10 млрд. текше метр газ өндiруге тиiс
болса, Қашағанда өндiрiлетiн газдың қоры 1 триллион текше метр құрап
отырғандықтан, ол сол кезде аса iрi газ жеткiзушiге айналуы керек деп
күтiлуде.4-кестеде көрсетiлгенiндей, егерде газды қайтадан жер асты
қабаттарына айдауды немесе газдан күкiрт бөлiнгеннен кейiн, қысымды ұстап
тұру үшiн, оны қайтадан жер асты қабаттарына айдауды iске асыруға мүмкiндiк
туып жатса, бұл көлемдi ұлғайтуѕа да болар едi.
Көлемi бiртiндеп көбейiп келе жатқан экспортқа шығатын газ қайда бағытталуы
керек, мiне, осы сұрақ жауапсыз қалып отыр. Қазақстан газын сенiмдi
тұтынушының бiрi Ресей болмақ. Ресейге Қазақстаннан келетiн газ жергiлiктi
тұтынушысын тауып жатса, Ресей газын Еуропаға экспорттау үшiн iшкi
тұтынушысынан босатып, әрi Арктикадағы аса қымбат кен орнын игеруден бас
тартуға мүмкiндiк берер едi. Осы болжамның бiрнеше нұсқасы бар. Оның
қайсысын таңдау Ресей мен Қазақстан арасында келiсiм жасасуға байланысты
болмақ.
Орта Азия-Орталық газ құбыры бойынша Ресей мен Украинаға Қазаћстан
арқылы Түркменстан мен Өзбекстан газдары тасымалданады. 2002 жылы оның
өткiзу мүмкiндiгi 50 млрд. текше метрге дейiн артса, операторлар 2010 жылға
қарай бұл көрсеткiш 63 млрд. текше метрге дейiн көтерiледi деп үмiт артып
отыр. Алайда "Осы құбырдың едәуiр бөлiгi табиғи және сапалық жағынан
тозған", – деп есептейдi ҚазМұнайГаз компаниясы. Егерде Қазақстан осы
құбырға жол ашуды ниет етсе, онда оған құбырды қайта жөндеу мен көлемiн
ұлғайту қажет болады.
4-КЕСТЕ. Қазақстанда 2001–2015 жылдар iшiндегi нақты жылдар бойынша газ
өндiру
Жылдар Млрд. текше метр
2001 11,57
2002 13,14
2005 20,5
2010 35
2015 70

Дерек көзi: Интерфакс-Қазақстан, Алматы, 2003 жыл, 7 ақпан.

1.3.Мұнай экспорты мен құбырлар

Мұнайға деген iшкi қажеттiлiктi қанағаттандыру мұнай өндiрiсiнiң бұрынғыша
азғантай ғана бөлiгiн құрайды, бұл жайт 90-шы жылдары Қазақстанға экспорт
көлемiн ұлғайтып, орасан зор табыс алуға мүмкiндiк бердi (5-кестенi
қараңыз). 1992 жылы
Қазақстанда күн сайын 530 000 баррельге тең, iшкi мұнай өндiрiсiнен сәл
ғана аз мұнай тұтыну күн сайын 404 000 баррель құраса, арада небары 9 жыл
өткен соң, бұл көрсеткiш тұрақты мөлшерде күн сайын 245 000 баррель
деңгейiнде болды. Ал мұнай өндiру күн сайын 811 000 баррельге дейiн артты.
2001 жылға қарай мұнай тұтынудың аз мөлшерi мен арта түскен мұнай
экспортының көлемi күн сайын 631 000 баррельге тең болған
Қазақстанды мұнай экспорттаушы iргелi елдер қатарына қосып отыр.
5-КЕСТЕ. Қазақстандағы 1992–2001 жылдар iшiндегi мұнайдың таза экспорты

Жылдар Күн сайын мың баррель
1992 125,9
1993 148,6
1994 111,4
1995 132,8
1996 200,5
1997 311,5
1998 324,9
1999 455,4
2000 551,6
2001 631,0

Ескерту: таза экспорттың жалпы импорттан айырмашылығы – Ресейден келетiн
импорт есепке алынған.
Дерек к;зi: www.eia.doе.gov emeucabskazaexpo
Болжамға сәйкес, Қазақстанға iшкi қажеттiлiгiн қанағаттандыру үшiн күн
сайын 180 000–200 000 баррельге жуық мұнай қажет болатындықтан, таяу
жылдары мұнай өндiрiсiнiң артуы мұнай сұранысының өсуiнен едәуiр асып
түсетiн болады және мұнайға деген аса көп емес сұраныс экспорт көлемiн
арттыруға мүмкiндiк бередi (6-кестенi қараңыз).
6-КЕСТЕ. Қазақстан: 2001–2010 жылдар iшiндегi нақты жылдар бойынша iшкi
өндiрiстегi мүмкiн болатын үлесi ретiнде мұнайдың таза экспорты

Жылдар Өндiрiстегi үлес
түрiндегi экспорт
2001 71
2002 83
2005 75
2010 80

Дерек көзi: "2003 жылы Қазақстанның экспортқа шығаратын мұнайы 21 процентке
артады". Интерфакс,
Қазақстанның алдында тұрған маңызды мәселе – оның iшкi рыногының әлсiз
дамуы жағдайында экспорттық рыноктарда да мұнайға деген сұранысқа ие болу
үшiн мұнай өндiрiсiнiң мүмкiндiктерiн қайткен күнде де орынды пайдалану
болып отыр. Әр кез Қазақстанның алдында тұрған кедергiлердiң бiрi оның
географиялық жайғасуы дер едiк. Жерорта теңiзi жағалауындағы Түркияның
Жейхан айлағына шығатын экспорттық инфрақұрылымды пайдаланып қалу Қазақстан
үшiн ең жеңiл ірi арзан жол болар едi. Қуаты жағынан Жейхан айлағына Теңiз
кен орнын Қара теңiз жағалауындағы Ресейдiң Новороссийск айлағымен
жалғастыратын Каспий құбыр желiсi консорциумының (КҰК) құбыры барабар бола
алады (7-кесте).
Көп кешiкпей бұл құбырдың өткізу мүмкiндiгi күн сайын 560 000 баррельге
дейiн жетiп, түпкiлiктi қуаты күн сайын 1.34 млн. баррель құрама және бұл
көрсеткiшке Теңiз кенiшiндегi мұнай өндiрiсiнiң артуына байланысты насос
стансаларының құрылысын iске қоса отырып, кезең-кезеңiмен қол жететiн
болады. Алайда Теңiз мұнайы өндiрудiң ең жоғары деңгейiне жеткенiнiң өзiнде
де, ол құбыр желiсiн толтыра алмайды. Сондықтан Қашаған мұнайы да осы
бағытқа қосылуы мүмкiн. Әтсе де, Қазақстан сарапшылары белгiлi бiр кезеңде
тағы бiр экспорттық құбыр желiсiн iске қосу қажет болуы мүмкiн дегендi
айтады.

7-КЕСТЕ. Қазақстандағы экспорттық мұнай құбыр желiсi
Шығатын Жеткiзетiн Ұзындығы, Қуаты, күн сайын
жерi жерi миль млн. баррель
Теңiз Новороссийск 990 0.560
Атырау Самара 450 0.340

Ескерту: Новороссийск айлағына дейiнгi құбыр желiсi көбiне КҚК (орыс
тiлiнде КТК) құбыр желiсi деп аталады. Барлық насос стансаларының құрылысы
аяқталған соң, осы құбыр желiсiнiң ең жоғары өткiзу мүмкiндiгi күн сайын
1,34 млн. баррель құрамақ. Атырау–Самара құбыр желiсiнiң қуаты күн сайын
0,5 млн. баррельге дейiн артатын болады.
КҚТ құбыр желiсiнде әлi де шешiмi табылмаған мәселелер бар. Ресей болса оны
өзiнiң табиғи монополия тiзiлiмiне (реестр) енгiзбек ойы бар, ал бұл –
Ресей Үкiметi бiрқатар маңызды қызметтi, соның iшiнде тарифтi белгiлеудi
бақылауға алады деген сөз. Бұған қоса, Ресей мен Қазақстан аралығында 2002
жылы қол қойылып, күшiне енген 15 жылдық мерзiмдi қамтитын келiсiм жасал-
ған-ды. Онда құбыр желiсi арқылы Қазақстан мұнайын Самараға дейiн тасы-
малдап, одан әрi Дружба құбыр желiсi арқылы Еуропаға жеткiзу көзделген. Бұл
жүйе бойынша жылына ең аз дегенде күн сайын 340 000 баррель Қазақстан
мұнайын тасымалдауға болады. 2003 жылы Ресей арқылы транзитпен өтетiн
Қазақстан мұнайының көлемi күн сайын 390 000 баррельге жетiп, оның 320 000
баррельге жуығы Атырау-Самара құбыр желiсi арқылы айдалатын болады.
Бұған қоса, қазiр Қарашығанақ газконденсат кен орны КҚК тармағымен
байланысады. Ал бұл маршрут бойынша газконденсатты экспортқа шығаруға
мүмкiндiк бередi. Сондай-ақ Қазақстан мұнайы Каспий теңiзiнiң Атырау
айлағына, одан әрi Каспий теңiзi арқылы Махачкалаға жеткiзiлiп, Махачкала-
Тихорецк-Новороссийск құбыр желiсiне құйылады. Ақтөбе кен орнының
өңделмеген мұнайы құбырмен Ресейдiң Орск мұнай өңдеу зауытына
тасымалданады. Мұнайдың онша көп емес мөлшерi Ресеймен айырбас
операцияларын жолға қою арқылы iшкi рынокқа, яғни Павлодар мұнай өңдеу
зауытына тасымалданатын Ресей мұнайының барабар көлемiне айырбас ретiнде
Орск мұнай өңдеу зауытына жеткiзiледi. Сондай-ақ мұнай жүк кемесiмен Бакуға
тасымалданып, одан әрi Баку-Батуми құбыры арқылы ағады. Темiр жолдар арқылы
мұнай Қытай мен Финляндияға да жеткiзiледi.Мұнай кен орындарын игеру
мәселелерi Қазақстанда шикiзаттың (мұнай, газ, көмiр мен металдардың) мол
қоры бар болғанымен, елдiң шетелдiк тiкелей инвестицияларының негiзгi табыс
көзiн, сөз жоқ, мұнай мен газ құрайды. Мұнай мен газды экспортқа шығарудан
қаншалықты табыс түспек? Ол ең алдымен мұнайдың бағасына байланысты.
2001жылдық аяқ кезiнде Халықаралық валюта қорының мамандары Дүниежүзiлiк
банкпен бiрлесiп әзiрлеген бюджет табысының (кiрiсiнiң) әлгiсiн қолдана
отырып, мынаны есептеп шығарды: 2005 жылға қарай мұнайдың бiр баррелiнiң
бағасы 19 доллар құрайтын болса, Үкiметке мұнайды сатудан 1,5 млрд. доллар
түспек, ал бұл 1999 жылғыдан 10 есе көп. өзге деректерге жүгiнсек, түсетiн
табыс осы мөлшерден де бiрнеше есе асып кететiн көрiнедi. 2002 жылдың
аяғында Ұлттық қор активтерi ЖIӨ-нiң 7,9 процентiн құраса, бұл көрсеткiш
Халықаралық валюта қорының болжамына сәйкес, 2006 жылға қарай 14 проценттен
асып түспек.
Қазақстан экономикасындағы мұнайдың жетекшi рөлi артқан сайын, мұнай
бағасының өзгеруiне байланысты ЖIӨ мен Үкiметтiң табысы да тұрақсыздыққа
ұшырайтын болады (1-суреттi қараңыз). 1998 жылғы Азия дағдарысының
салдарынан баға құлдыраған кезде болған бюджеттiк дағдарыс Қазақстан
экономикасының қаншалықты дәрежеде тұрақсыз екенiн көрсеттi. Мәселен, 2002
жылы мұнай бағасының өзгеруi әр долларға 96 млн. доллар мөлшерiнде қосымша
табыс түсiрер едi.
1-СУРЕТ. Қазақстанда 1996-2002 жылдар iшiнде ЖIӨ мен мұнай бағасының өсуi

Дерек көзi: АҚШ-тың энергетикалық ақпараттар жөнiндегi агенттiгi;
Консультацияның IV Бабына сәйкес
Халықаралық валюта қорының Қазақстанға ақыл-кеңес беру шеңберiнде 2001
жылға жасаған есебi.
1993 жылдан 2000 жылға дейiнгi аралықта кумулятивтiк шетелдiк тiкелей
инвестициялардың 80 проценттен астамы экономиканың мұнай секторына салынып,
мұнай мен металдар жалпы экспорттың шамамен бестен төртiн құрады.Экспорттан
түскен мұнай табысы 1999 жылғы 5 проценттен 2002 жылы 20 проценттен астамын
құрады және бұл көрсеткiш бұдан әрi де өсетiн болады. Үкiметтiң болжамы
бойынша, 2002-2004 жылдары мұнай мен минералдар барлық экспорт құнының 60
процентке жуығын құрап, Үкiметтiң табысы 2001-2005 жылдар аралығында орта
есеппен жылына 11 процентке артпақ Көмiрсутек табысына шамадан тыс тәуелдi
болумен бiрге, әлемдiк рыноктардағы бағаның әлсiн-әлсiн ауытқуы мұнайға
жатпайтын секторды да қамтитын салық базасын дамытудың маңыздылығын
көрсетедi.
Мұндай салық базасы бюджеттiк түсiмдердiң мұнай табысынан тәуелдi болуын
реттеумен бiрге, салық төлеушiлердi билiктен бiлiктi басқаруды талап етуге
ынталандырса, ал билiктi осы талапты орындауға ынталандырып, үкiметтiң
уақтылы да дұрыс есеп беруiне жағдай жасайды.
Макроэкономиканы бiлiктi бiлудiң арасында 1999 жылы басталған мұнайдың
әлемдiк бағасының өсуi бұрынғы КСРО елдерiнiң iшiнде Қазақстан
экономикасының жақсы табысқа жетуiне бiрден-бiр себепшi болды. Бұл
Үкiметтiң инфляцияны қатаң бақылап отыруға, бағаларды ырықтандыруға, банк
секторы мен зейнетақы жүйесiн қайта құруға, бюджет тапшылығын азайтуға
қатысты шараларының дұрыс жүзеге асырылуының нәтижесiнде мүмкiн болды.
Жекешелендiру графикке сай жүргiзiлiп, жемқорлыққа жол берiлдi деген кiнә
тағылғаны болмаса, ұсақ және орташа кәсiпорындар түгелге жуық жеке меншiк
иелерiне берiлдi. Бұл жетiстiктер, әсiресе, Қазақстан тәуелсiздiк алғаннан
кейiн болған экономикалық құлдырауды, атап айтсақ, 1990-1995 жылдары
Қазақстанда ЖIӨ деңгейi екi есеге құлдырап, ал 1994 жылы инфляция өзiнiң ең
шарықтау шегi – 1880 процентке жеткенiн ескеретiн болсақ, көңiл көншiтерлiк
iс.
2001 жылы мұнай бағасы көтерiлген кезде, ЖIӨ 13,5 процентке, ал 2002 жылы
тағы да 9,5 процентке ұлғайды. 2002 жылы инфляция ойдағыдай 6 процентке
дейiн төмендеп, 2003 жылдың қазанында ЖIӨ-нiң өсу деңгейi 9,1%-ке жеттi.
Мұнай табысының өсуi Үкiметке 2001 жылды бюджеттiк профицитпен аяқтауға
мүмкiндiк берiп, тиiсiнше 2002 жылғы қыркүйек айында Moody's халықаралық
несие беру агенттiгiнiң инвестициялық шкаласына сәйкес, елдiң несие
рейтингiсiнiң өсуi нәтижесiнде Қазақстан бұрынғы КСРО елдерiнiң бәрiн басып
озып, алға шықты.
Мұнай бағасы тұрақты болады деп шамалап, ел өзiнiң мұнай өндiру қуатын одан
әрi де арттыра беретiн болса, Қазақстан экономикасы да алға қарай шарықтап
дами бермек деп болжам жасалуда.
Дегенмен осындай оң макроэкономикалық өзгерiстерге қарамастан, ел халқы
көпшiлiгiнiң әл-ауқаты әлi де жақсара қойған жоқ. 90-шы жылдардың ортасында
болған экономикалық дағдарыс жаппай кедейлiк пен жұмыссыздыққа, табыс
деңгейiнiң арасындағы үлкен алшақтық пен әлеуметтiк қызмет көрсетудi
нашарлауына әкелдi. ЖIӨ-нiң жан басына шаққандағы жоғары деңгейi осындай
әлi де шешiлмеген мәселелердi жасырып отыр.
Халықтың 40 процентi бұрынғыша кедейлiк ғұмыр кешiп жатса, оның ширегiнiң
күн көрiс қаражаты 4 долларға да жетпейдi. 2001 жылы ауыл тұрғындарының
үштен бiрiне жуығы мен қала тұрғындарының бестен бiрiне жуығының қаражаты
ең төменгi күн көрiс деңгейiнен аспады. ҚР Статистика жөнiндегi
агенттiгiнiң деректерiне сәйкес, 1990 жылдан 1997 жылға дейiнгi аралықта
нақты жалақы мөлшерi 67%-ке лдырап, 1998 жылдан берi оныѓ мөлшерi 53%-ке
артқанымен, реформаға дейiнгi деңгейге жеткен жоқ. 2002 жылы жұмыссыздықтың
ресми деңгейi 9,4 % құрады. Несие алуға мүмкiндiктiң аз болуынан,
экономикалық қауiпсiздiк шараларынық жоқтығынан, ауылдан кетiп, қоныс
аударып жатқан халықтың жоғары ағынынан, ресурстардың дұрыс бөлiнбеуi мен
тек мұнай секторын ғана ерекше дамытуға негiзделген саясаттың салдарынан
жұмыссыздық деңгейi Қазақстанның, әсiресе, ауылдық жерлерiнде аса жоғары.
Мәселен, Маңғыстау облысы Қазақстанның мұнай өндiретiн орталықтарының бiрi
болуына қарамастан, оның,кейбiр жерлерiнде кедейлiк деңгейi 87 %-ке жетiп
отыр.
Денсаулық сақтау мен бiлiм беру саласына жұмсалатын үкiмет шығысының
қысқаруы осы салаларға ықпал етiп, 1990-1995 жылдары үкiметтiң шығысы екi
еседей азайды. Осы жылдардан берi үкiмет бұл көрсеткiштiң көлемiн
көбейткенiне қарамастан, өтпелi кезең экономикасы жағдайында әрекет етiп
жатқан өзге елдермен салыстырғанда ол әлi де көп емес (8-кесте).
Нәтижесiнде 1995 жылдан 2001 жылға дейiнгi аралықта дәрiгерлер саны 60 000-
нан 51 300-ге дейiн, ауруханалардың саны 1 518-ден 981-ге дейiн, яғни үштiң
бiрiне кемiдi. Кедейлiк деңгейi аса жоғары болып отырған елдiң, әсiресе,
оңтүстiк өңiрiнде өкпеқұрт сияқты жұқпалы аурулар жиi кездесуде. 1991
жылдан 2002 жылға дейiнге аралықта бала туушылықтық деңгейi 1000 адамға
шаққанда 21,5-тен 15,3-ке дейiн, адамдардың өмiр сүруiнiң ұзақтығы 67,6
жылдан 65,4 жылға дейiн төмендеп, әлiмпаздық деңгейi 1000 адамға шаққанда
8,2-ден 10,2-ге дейiн өстi. Бiлiм беру саласы да құлдырады. 1987-1997
жылдар iшiнде осы салаға қатысты үкiметтiң шығысы мемлекеттiк бюджеттiң
19,8 процентiнен 17,6 процентiне дейiн азайды.
8-КЕСТЕ. Үкiметтiң денсаулық сақтау мен бiлiм беру салаларына қатысты 1999
жылғы шығысы, жан басына шаққанда доллармен
Елдер Бiлiм беру Денсаулық Зейнетақы Өзге де
сақтау әлеуметтiк
шығындар

Қазақстан 40 29 87 10
Венгрия 183 337 394 240
Польша 68 181 534 189

Дерек көзi: Millenium Development Goals in Kazakhstan, 2002. United Nations
Елдiң көлiк пен коммуникациялық (байланыс, қатынас) инфрақұрылымы да
оншалықты емес. Теңiз айлағына шығатын ашық жолдың болмауынан Қазақстан су
жолы қатынасына аса мұқтаж. Елдiң автомобиль мен темiр жолдары қайта жөндеу
мен кеңейтудi қажет етiп отырса, оларды пайдаланудың өзi қымбатқа төсiп,
қыруар қаржы жұмсауды керек етедi. Халықтық тек 11 процентiнде қана телефон
бар.
Әрбiр елдiң көптеген көрсеткiштерiне сәйкес жiктелген БҰҰ-ның "Адамзат
дамуыныің деңгейi туралы есептерiнде" Қазақстанның әлеуметтiк
инфрақұрылымының нашарлағаны көрсетiлген. 1990-2002 жылдары Қазақстан осы
индекстiң 54-орнынан 79-орынға түстi. Осындай құлдыраудың статистикалық
талдауы әлеуметтiк инфрақұрылымның 84% шамасында нашарлауын ел
экономикасының құлдырауымен түсiндiредi. Көптеген басқа да бұрынғы кеңес
республикалары осындай ахуалды басынан кешiп жатқанымен, Қазақстан өзiнiң
мұнай мен минералдың ресурстарын дұрыс пайдаланып, осы үрдiстi тоқтатуға
жағдай жасауға тиiс.
Қазақстанның макроэкономикалық көрсеткiштерi онша төмен болмаса да,
онда қазба байлықтары мол елдерге сай келетiн сипаттың белгiлерi байқалады.
Нақтырақ айтсақ, орасан көп мұнай табысы Үкiметтiң экономиканың жаңа
құрылымын қалыптастыруға деген ынта-ықыласын жояды. Мұнайға жатпайтын
сектордың ұсақ және орташа кәсiпорындарының нық тұруына мүмкiндiк беретiн
реформа басталғаны жөнiнде Үкiмет хабардар етуi керек. Тез дамып келе
жатқан мұнай секторы адамдардың тұрмыс деңгейiн көтеру үшiн, қажеттi
жұмыспен қамтуға, сыртқы баға күйзелiсiнiң салдарынан болатын ел
экономикасының тұрақсыздығын төмендетуге, тiптi ғасырдың орта шенiнде
мұнайды сатудан түсетiн түсiм азайғанның өзiнде, табыс алуға жағдай
туғызуға тиiс. Денсаулық сақтау, бiлiм беру мен үлеуметтiк қорғау
салаларының хал-ахуалын жақсарту да осындай көкейкестi мәселеге айналуға
тиiс.

1.4.Басқару мен бюджеттiк есеп беру

Осы курстық жұмыстың бірінші бөлімінде сөз болған мұнайға бай елдер сияқты
Қазақстан да билiктi орталықтандыруға және Венесуэла, Мексика, Нигерия
сияқты елдерде жақсы нәтиже бермеген өз қарсыластарын қудалауға құлшынуда.
Ал бұл жайт мұнай компаниялары мен үкiмет басшыларының арасындағы қарым-
қатынасты нығайтуға әкеледi.
Көп ұлттық мұнай компаниялары үкiмет тарапынан қолдауға ие болып, мұны
келiсiм-шарттар бекiтуге пайдаланып жатса, табыс келтiретiн келiсiм-
шарттарды қолдарына ұстап отырған үкiмет шенеунiктерi өздерiнiң жеке
бастарын байытудың Қазақстан Республикасының Ұлттыћ Қоры жолдарын тауып
жатыр. Ал қалың жұртшылықтан қолдау таппаған мұндай қарым-қатынас ел
экономикасына елеулi нұқсан келтiрерi сөзсiз. Үкiмет болса билiк басында
қалу үшiн, әскери күш пен мол байлықты төгiп-шашуды ұштастыруға сеним артып
отыр. Нәтижесiнде демократия тарығуда, өйткенi халық алдында беделi жоқ
үкiмет мұнай табысын одан әрi оңды-солды жұмсап, борышты жинақтап отыр.
Мұнайға бай елдер сияқты Қазақстан осы қаражатты келешектегi табыс есебiнен
әлi жұмсай қоймаса да, Қазақстанда билiктiң орталықтандырылуы осы
мүмкiндiктiң жүзеге асуына жол ашатыны сөзсiз.
Қазақстан тәуелсiздiкке ие болған 1991 жылдан берi Қазақстанды кеңес
кезiнде де басшылық еткен Нұрсұлтан Назарбаев басқарып келедi. Президент өз
отбасының адамдарын ең маңызды үкiметтiк лауазымды қызметтерге тағайындап
өзiн қылмыстың қудалаудан ғұмыр бойы қорғайтын айрықша құқыққа ие болып
(иммунитет алып), Қазақстандағы саяси өмiрде өз бақылауын бiрте-бiрте
күшейтiп келедi.
1.5.Валюта мониторингiн ұйымдастыру
Мұнай-газ кен орындарын игеру 2003-2015 жылдары инвестицияның үлкен
көлемiн талап етедi. Олардың денi, әсiресе КТҚС-ын жеделдете игеру кезiнде,
негiзiнен, шетелдiк инвестициялар түрiнде тартылса керек.
      Бүгiннiң өзiнде Қазақстан Республикасы төлем балансының жай-күйi
Солтүстiк-Каспий жобасы шегiндегi Аджип KKO жүзеге асыратын жұмыстарға
едәуiр дәрежеде байланысты болып отыр. Болашақта КТҚС-ның республикадағы
көмiрсутегiн өндiрудiң негiзгi аймағына айналатынын ескере отырып,
елiмiздiң төлем балансының жай-күйiн едәуiр дәрежеде КТҚС-ның мұнай-газ
жобаларына қатысты айқындау қажет. Бұдан басқа, iрi ауқымдағы шетел
инвестицияларын тарту негiзiнен, қарыз нысанында жүзеге асып отыр және
солай бола бередi, бұл Қазақстан Республикасының сыртқы берешектерiнiң одан
әрi өсуiне әкеледi.
      Төлем балансының тұрақтылығын, сыртқы қарыздың экономикалық
ыңғайлылығын, валюталық-қаржылық дағдарыс тәуекелiн, сондай-ақ экономикалық
қауiпсiздiк қатерiнiң дәрежесiн бағалау төлем балансын және сыртқы қарыз
статистикасын қалыптастыру үшiн пайдаланылатын ақпараттардың сапасын
арттыруды талап етедi, бұл орайда ақпараттың көлемi елiмiздiң экономикасы
үшiн КТҚС-ын игеру жөнiндегi инвестициялық жобалардың маңыздылығына тура
тепе-тең болуы керек. Бұл үшiн Ұлттық банк Бағдарлама шегiнде валюта
мониторингiн ұйымдастыру мүмкiндiгiн қарастыруы керек.
      Валюта мониторингi дегенiмiз КТҚС-ындағы мұнай келiсiм-шарттарын iске
асыру шегiнде жүзеге асырылатын валюталық операциялар бойынша ақпарат
жинауды бiлдiредi. Валюта мониторингiнiң мақсаты - төлем балансының
тұрақтылығын, сыртқы қарыздың экономикалық ыңғайлылығын, валюталық-қаржылық
дағдарыстар тәуекелiн, сондай-ақ елдiң экономикалық қауiпсiздiк қатерiнiң
дәрежесiн бағалау.
      Валюта мониторингiнiң негiзгi мiндеттерi:
• KTҚC- кен орындарын игеру жөнiндегi келiсiм-шарттарды
iске асыру шеңберiнде жүзеге асырылатын валюталық
операциялар бойынша ақпараттық база құру;

• Қазақстан Республикасының төлем балансын, сыртқы
қарызы статистикасын құру және халықаралық
инвестициялық позициясын қалыптастыру үшiн Ұлттық
банк пайдаланатын ақпараттардың сапасы мен көлемiн
арттыру;
     Қазақстан Республикасының төлем балансы мен сыртқы қарызын
талдауды және болжауды жетілдіру болып табылады
1.6.Экологиялық мәселелер

Қазақстанда кедейшiлiк пен халықтың ең төмен тұрмыс дәрежесiне қатысты
мәселелермен қатар, тез шешiмiн табуды қажет ететiн экологиялық мәселелер
де бар. Қазақстан жерiндегi ядролық сынақ полигондарының, сондай-ақ
кеңестiк замандағы ауыл шаруашылығы мен өнеркәсiп дамуының зардабынан
республика аса күрделi экологиялық проблемаларды күнi бүгiн де басынан
кешуде. Өкiнiшке орай, Қазақстан Республикасының Ұлттық Қоры
Парламент әлi күнге дейiн экологиялық саясатқа қатысты ресми түрде заң
қабылдаған жоқ. Сол себептi де мүлiктiк құқұққа қатысты мәселелермен
шұғылданатын топтар мен табиғи ресурстарды қорғау жөнiндегi топтар арасында
талас-тартыс ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.