Мемлекеттік кәсіпкерлік секторының функцияларының механизмі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ 1
І-бөлім. Мемлекеттік кәсіпкерлік теориясының негізі. 3
1.1 Мемлекеттік кәсіпкерліктің мәні. 3
ІІ-бөлім. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік кәсіпкерліктің дамуы
13
2.1 Мемлекеттік кәсіпкерліктің қазіргі жағдайы 13
2.2 Қазақстан Республикасында кәсіпкерлікті дамытудағы шет ел
тәжірибелері 17
ІІІ-бөлім. ҚР-ғы мемлекеттік кәсіпкерлік құрылымының жетілу жолы 20
3.1 Мемлекеттік кәсіпкерліктің меншік жолы және бәсекелесі 20
3.2 ҚР экономикалық өсуі мен даму концепциясы 21
Қорытынды 22
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 23

КІРІСПЕ

Мемлекеттік кәсіпкерліктің пайда болуы және дамуы ҚР экономикасын
трансформациялау кезеңінде, оның тиімділігі маңызды проблемалар болып
табылады.
Мемлекеттің кәсіпкерлік іс-қызметіне оның толық не жартылай қатысуымен
атқарылатын экономикалық іс-әрекеттің әртүрлі нысандары кіреді. Олардың
арасынан мемлекеттік меншікті жекелеген кәсіпорындар қызметіне мемлекет
капиталының қатысуын, мемлекет мүддесін жүзеге асырудың басқа да формалары
мен тәсілдерін бөліп көрсетуге болады.
Қазақстанда мемлекеттік үлесін 30-40%-ке төмендету көзделіп, көптеген
мемлекеттік кәсіпорындардың акционерлік негізге көшуі жобалануда.
Мемлекетке жалпы ұлттық мәндегі кәсіпорындар тиесілі болады (темір жол,
электроэнергия, өңдеуші және жекелеген дайындаушы өндіріс салалары және
т.б.). Мемлекеттік сектордың басты міндеті өте жоғары пайда табу емес,
негізінен өз кәсіпорнының тиімділігін барынша жоғары дәрежеде сақтау және
мемлекеттік емес секторлардың тиімді жұмыс атқаруының жалпы бағыттарын
белгілеу мен жеке капитал игере алмайтын өндіріс орындарының іс-қызметін
қалыптастыру. Бұрынғы КСРО-дағы және Шығыс Еуропа, Қытай т.б. елдердегі
социалистік экономиканың салыстырмалы төмен тиімділігі мемлекет секторының
болуынан емес, оның толық мемлекеттендіру себептеріне байланысты болған.
Қоғам мен жеке мүдделердің табиғи қайшылықтары бұрынғы социалистік елдерде
мемлекет өз шешімін таппады.
Мемлекеттік кәсіпкерліктің мәні мен уақыт салмағы экономикада,
экономикалық дағдарыс кезеңінде өседі. Біріншіден мемлекеттік кәсіпкерлік
экономикада диспропорцияны болдыртпау үшін, циклдік тербеулер мен жұмыс
істеушілікті қолдау үшін пайдаланылады. Екіншіден ұлттық экономикада
бәсекелестіктің жоғарылауында саяси құрал ретінде қолданылады.Үшіншіден
өндірісті жаңарту және салаларды дамыту, ғылыми-техникалық прогресті және
экономикалық өсу деңгейін анықтайды.
Мемлекеттік кәсіптіктің негізгі экономикалық жұмысы қоғамдағы
макроэкономикалық тұрақтылық және осы байланыстағы қосымшалар, жеке
секторды қолдау болып табылады.
Осы айтылған мемлекеттік кәсіпкерліктің аспектісі экономикада
мемлекеттік реттеудің бір формасы болып табылады. Мемлекеттік кәсіпкерлік
экономикалық кеңістікте жеке кәсіпкерлік және оны реттеу мынадай орын
алады.
Мемлекеттік кәсіпкерліктің тиімді дамуы кеңістік экономика
транформациясы кезеңінде Қазақстан Республикасы нарыққа өтуіне байланысты
мынадай актуалды мәселелер бойынша салаланады.
- кәсіпкерлік мемелекеттік немесе қорғану мәні бар жағдайда сақтайды.
- мемлекет ірі пакет акциясының иесі болды, акционерлік және
жекешелендірудің процесі кезінде.
- нарықтық экономика мемлекет пен жеке сектор арасында қатаң
бекітулерде болжам алды.
- мемлекеттік кәсіпкерліктің тиімділігі мынадай жағдайда маңызды:
ұлттық экономикалық бәсекелестігінің жоғарылауы, өндірісті модернизациялау
және салалардың дамуы, экономикалық деңгейдің өсуін анықтайтын ғылыми-
техникалық прогресс.
Сондықтан, өткен кезең үшін ең маңызды міндеттердің бірі отандық және
шетелдік тәжірибені зерттеп, ұлттық гүлденудің (өркендеудің) негізі боатын
жекеменшік сектордың үдемелі дамуын қамтамасыз ететін мемлекеттік ықпал ету
механизімін жасау қажет.
Мемлекеттік капиталдың қатысуы ең алдымен акционерлік қоғамдармен
байланысты қарастырылуы тиіс. Ал акционерлік қоғам болса, бейне
мемлекеттену процесі барысында немесе әртүрлі меншік формасындағы
кәсіпорындардың өз еркімен бірігу жолымен пайда болады.
Осындай жағдайда ғана мемлекеттік кәсіпкерлікті қалыптасқан өндірісте
ғана емес сонымен қатар жаңа құрылымдарды қолдау шараларымен де үлестіруге
болады.
Соңғы жылдары мемлекеттік кәсіпкерлікті дамытуда динамикалық жетілдіру
іске асырылып келеді. Қазақстан Республикасында жүргізіліп отырған реформа
кәсіпкерліктің дамуын жаңа жетістіктерге әкеліп отыр.

І-бөлім. Мемлекеттік кәсіпкерлік теориясының негізі.

1.1 Мемлекеттік кәсіпкерліктің мәні.

Мемлекеттің экономикаға әсер ету мемлекеттік кәсіпкерліктің басты
құралы болып табылады. Мемлекеттің экономикалық қызметтердегі сұрағы
өндіріске байланысты, оған жататын кәсіпорынның Қазақстан экономикасындағы
актуалды мәселесі болып отыр. Әсіресе, ол қазіргі кездегі экономикалық
дағдарыс кезінде байқалады.
Республикада мемлекеттік кәсіпкерліктің 2 мақсаты бар:
1. Әлеуметтік экономикалық
2. Коммерциялық
Бірінші топ екінші топқа өтпелі экономика кезінде шарттар қояды:
- Мемлекеттік экономикалық қауіпсіздік қамтамасыз ету.
- басқада салалардың аяғынан тұрып кетуі, экономикалық қатынастарда
кәсіпкерліктің банкротқа ұшырауына мән беру (қара түсті металлургия, машина
жасауда).
- өнім шығаратын жаңа технологиялық өндіріс орындарын сақтап қалу.
- қымбат жоғары технологиялық бағдарламаларды қамтамасыз ету.
- шынайы монополияны басқару
- қоршаған ортаны қорқау
- аймақты дамыту үшін проблемаларды шешу
- іскерлік, инфляция проблемаларды шешу
-әрбір кәсіпорын үшін жақсы инвестициялы шаруашылық климатын жасау,
мемлекет үшін экономикалық бағытта жақсы еңбек сіңіру.
Мемлекеттің экономикалық рөлін инфрақұрылымды құрғанда ғылымның
дамуын, салық салу процесін қамтамсыз етуді, әлеуметтік қамтамасыз етуді,
өзінің саяси экономика негіздері еңбегінде ақылшын экономисі Джеймс Милль
келтіреді (1(. Вестник №3-4. 2000 г.

Қазақстан Республикасында нарықтық экономика стадиясында мемлекеттік
кәсіпкерліктің дамуы, мемлекеттік және аралас кәсіпкерлік түрлеріне
бөлініп, жеке капиталдың жетілмеуіне байланысты кәсіпкерлік ойлағандықтанда
тез дамып таралуда.
Мемлекеттік кәсіпкерліктің негізгі экономикалық тапсырмасы болып
қоғамда экономикалық дамудың тұрақтануы және осы бағытта қосымшалық қолдау
жеке сектор мүддесі. Мемлекеттік кәсіпкерлік экономикалық кеңістікте жеке
кәсіпкерлікті реттеуде. Мемлекттік кәсіпкерліктің дамуы тәжірибе жүзінде
былай көрсетіледі. Үкімет мемлекеттік қорларды капитал салуда пайдаланады,
бұл жерде жеке капитал белгілі бір себептермен салынбайды. Осындай
себептермен мемлекеттік нарықтық экономикасында жеңіл орындарды аластайды.
Мемлекеттік экономикалық саясатта – мемлекеттік кәсіпкерлікті құрал
ретінде қолдануда, жеке сектордың бәсекелестігін арқасын да мемлекеттік
кәсіпкерліктің рентабелдігін қамтамасыз ету қажет. Қаржылық нәтижелерді
жақсарту қажет.
Экономикалық мемлекеттік кәсіпкерліктің өзгеру процесі кезінде
мемлекеттік кәсіпорында коммерциализация механизмін дұрысталуы қажет,
мемлекеттің иесіндегі басқа да салаларқа қатысуын шектеу, жеке капиталдың
қаржылық потенциалын көтеру мақсатында дамуы қажет. Мемлекеттік кәсіпкерлік
секторының функцияларының механизмі.

6 – беттегі схеманы енгізу.

Жеке капиталды жиналуына орай, жекеменшіктің акционерлік формасында
болуы және еркін бәсекелес масштабын да мемлекеттік кәсіпкерлік біртіндеп
азая бастайды.
Мемлекеттік бекітулерге орай мемлекеттік кәсіпкерліктің нарық
жағдайына көшеді. мемлекеттік кәсіпкерлік пен акционерлік қоғамда
мемлекеттік корпорациялар, қаржылық - өндірістік топтар, холдингтер,
басшылық жасайды.
Экономикалық көтерілу периоды кезінде мемлекеттік және жеке сектор
белгілі бір дистанцияны ара қашықтықты сақтау қажет. Кризис және депрессия
кезінде олардың байланысы күшейе түсуі (біріккен филиалдар құрыла
бастайды).
Инфляция кезеңі кезінде, экономикаға мемлекеттік әсер етудің жанама
әдістерінің тиімділігі төмендейді. Мемлекет өндіріске араласып, мемлекеттік
кәсіпкерлік басқа да салаларды қамтиды. Олар коммуналдық шаруашылық
инфрақұрылым және кәсіпкерліктің басқа да салалары бойынша өңдеу
кәсіпорындары болып табылады.
Мемлекеттік кәсіпкерліктің дамуына байланысты барлық елдерде,
мемлекеттік органдардың мамандары мен басшыларына кәсіпкерлік жұмыстармен
айналысуқа тыйым салады (2(.
Мемлекеттік кәсіпкерліктің негізгі көрсеткіші жеке кәсіпкерден
максималды түсім алып және бір уақытта әлеуметтік мақсаттарды қамтамасыз
ету. Осыған байланысты мемлекеттік кәсіпкерліктің мемлекет арасында
контрактылы қатынастар қолданылады. Онда мемлекеттік кәсіпкерліктің
автономиялық теңсіздігін және жұмысын жалпы экономикалық мақсаттарқа тарау.
Мемлекетке контрактілі жүйе біріншіден өз функцияларын жекеменшік немесе
кәсіпкер ретінде таратылуына, екіншіден әлеуметтік экономикалық процесті
реттеуде басты рольді атқаруына мүмкіндік береді.

(2( Б.В.Амирханова. Правовое обеспечение индивидуального
предпринимательства
Британ экономисі С.Литтлчайлд қазіргі кездегі электро энергетикалық
реттелуін басқарушы былай дейді. мемлекет мңлкіне айналудың негізгі мақсаты
тиімділікті көтеруде емес, табысты ұтымды бөлуде дейді. Ал американ
экономисі Л.Де Алесси мемлекеттік кәсіпкерлікті саяси дейді. Себебі: ол
саяси көзқарастар мен мақсаттар үшін пайдаланылады деп айтуда. Бұл мақсат
табыс пен байлықты бөлуге арналған.
Мемлекеттік корпорация басқа да стратегиялардың алдында болуы үшін,
Американ зерттеушісі француздың мемлекеттік секторы Х.Фейгенбаум былай
деген: шынайы нарықтың күйзеліске ұшырауын тңзеу үшін немесе жетіскке
жетуге саяси сайлау кезінде әр түрлі пайданы бөлуді бағалауға болады деген
(3(.
Мөліметтерге сүйенсек мемлекеттік және жеке кәсіпкерліктің тиімділігін
салыстырқанда дамықан елдерде бәсекелестік айырмашылық маңызды түрде
байқалмайды. Бұл былай түсіндірілуде: үлкен ішкі мәжбүрлікпен және кіші
көлемді Қоғамдық міндеттерімен.
Байырғы демократиялық мемлекеттер жағдайында Англия және Францияны
негізгі алып, белгілі экономист Ж.Ж.Лаффан былай дейді. жеке мемелкеттің
эмприкалық шыңының белгілі бір формасы жоқ, өсіресе ұзақ мерзімді
шешімдердің, инвестицияның сапасын ескерсек дейді. Эмпирикалық куәлік мүлде
жоқ, егер болған жағдайда бірізді бағыт бермейді, кейбір мемлекеттік
фирмалар жақсы немесе жаман болады дейді (4(.
(3(
(4(
мемлекеттік кәсіпкерліктің ерекшелігі мынада: нарықта көптеген
мемлекеттік кәсіпкерлік монополиялық жағдайда құрылған.
Функциялаудың осы тобы кәсіпорында бәсекелестік кезінде күрделі
қаржылық қиыншылықтарқа ұшырайды. Тиімділіктің ең төменгі көрсеткішін
көрсетеді. Қазақстанда (теміржолтранспорты, байланыс). Мұндай кәсіпорындар
мемлекеттік кәсіпорындарды бәсекелес емес экономика категориясына
жатқызылады. Мемлекеттік кәсіпкерліктің тапсырмасы ретінде – бәсекелес
емес экономика арнайы бағада, сұранысты қамтамасыз етеді. Ондай мемлекеттік
кәсіпорындар шығын әкеледі. Бұл микроэкономикалық функциясына байланысты,
антиинфляциялық саясатты мақсат етіп таратып түскен табыстарды бөліп
отырады. Тарату функциясының құралы ретінде мемлекет бекіткен арнайы
бағалар қызмет жасайды.
Бағаның жалпы өсуіне байланысты, мемлекет, мемлекеттік кәсіпкерлер
өнімнің бағасын салыстырмалы түрде төменгі деңгейге дейін ұстауға тырысады,
бұл мемлекеттік кәсіпорынның қаржылық жағдайын төмендетеді. Бірақта
саясатта нақты баға инфляция қарқынын төмендетеді. Мұндай құбылыс аз
уақыттық. Мемлекеттік кәсіпорынның қаржылық жағдайының төмендеуіне орай
мемлекет мерзімді бағаны өсіруге міндетті болады. Бағалар жүйесі арқылы
жеке сектор мемлекет арқасында субсидерлікте қалады. Нақты бағалар арқылы
табысты бөлу жеке кәсіпкерлікке екі жақты әсер етеді. Бір жағынан, ол –
жеке кәсіпкерлік сұранысын жоғарылатады., екінші жағынан, тек қана
мемлекеттік сектордан жеке секторға табыс түспейді, сонымен қатар жеке
сектордан мемлекеттік секторға салық салу жөнінде қаржылар кері
қайтарылады.
Мемлекеттік кәсіпорындарда қамтамасыз ету мақсатындағы шығындар –
мемлекет тарапынан жеңілдік несие, субсидия арқылы қаржыландырылады.
Мемлекет тек қана кәсіпорынның иесі немесе басқарушысы емес, сонымен қатар
банкілер, сақтандыру агенттігі.
Мемлекеттік кәсіпкерлікке халықаралық бірлестіктерде қатысады. Европа
Одағында, мемлекеттік кәсіпкерлікке жеке фирмалар да қатысады. Мұндай
бірлестіктер болмаса қазіргі таңда мемлекеттік кәсіпкерлікті немесе
интеграциялдық процестерді елестету мүмкін емес.
Ірі масштабты жобаларды іске асыру үшін алғашқы материалдық қаржылар
қажет етіледі. Жаңашыл салалар бойынша бірде-бір мемлекет өздігінен, өз
күшімен ұзақ уақытты бағдарламаларды қаржыландыра алмайды. Оның өнімі
болашақта нарықта сұранысты қажет ету керек. Қазіргі таңда акционерлік
қоғам негізінде мемлекеттік кәсіпкерліктер құрылуда. Олар Еуропалық одаққа
кірген мемлекеттердің жекеменшігінде ұжымдық нысаны бойынша.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік кәсіпкерлікті дамытуда оның
тиімдлігімен, жан-жақтылығы мемлекет тарапынан есепке алынуы қажет
(стратегиясы, қаржылық-экономикалық, әлеуметтік, инвестициялық).
1980 жылдан бастап мемлекеттік кәсіпкерлік жекешеге қарағанда тиімді
болып санала бастады. Бірақ бұлардың мақсаттары бір-біріне қарама-
қайшылықта болады.
Мемлекеттік кәсіпкерліктің жұмысының тиімділігі нарықтық емес
экономика бағытында төмендеп кетті (5(.
Өндірістік тиімділікті өлшеу екі құрамда дамуда:
1. Техникалық тиімділік (ресурстың физикалық көлемінің минимизациясы,
өндіріс өнімінің жекелеген шығыны).
2. Бағалық тиімділік (шығынның минимизациясы шыққан ресурстардың
салыстырмалы бағасы).
(5( Ахмедиев А. Механизм хозяйствование государственных и
муниципальных предприятий.
1.2. Мемлекеттік кәсіпкерліктің нысандары кәсіпкерліктің түрі мен
нысандары заңды түрде бекітілуі үлкен практикалық мәнге ие.

Мемлекеттік кәсіпкерлік Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне
енгізілген кейін ғана нақты анықтамаларға иеленеді.
Мемлекеттік кәсіпкерліктің құқықтық режимін анықтау үшін – бірыңғай
нормативті акт енгізіледі. Қазақстан Республикасының Президентінің жарлығы
бойынша Мемлекеттік кәсіпкерлік туралы заңның күші бойынша.
Мемлекеттік кәсіпкерліктің жекеленуіне құқықтық нысан өз әсерін
тигізеді. Мемлекеттік кәсіпорын жеке құқықтағы басқаруды еркін жүргізеді.
Мемлекет тарапынан қысым көрсету шектеледі. Егер мемлекет мемлекеттік
кәсіпкерлікке әсерін, ықпалын тигізгісі келсе, онда мемлекет басқа құқықтық
нысан тауып беруге мөжбңр болады.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік кәсіпкерлік функциясын талдау да
мемлекеттік кәсіпкерліктің құқықтық-ұйымдастыру нысанын қарастырамыз.
ҚР-да мемлекеттік кәсіпкерліктің құқықтық-ұйымдастыру нысаны.
Экономикалық жақсаруды Қазақстан Республикасында жүргізу мақсатымен –
меншікке қатынасы, өндіріс орындарын қысқартуда емес, керісінше олардың
дамуына ықпал етіп, жекешелендіруді мемлекеттік жүйеде организациялау.
Практика жүзінде мемлекеттің акционерлік сенімін ақтамады. Мемлекет
жекеменшік ретінде басқару стратегиясын жасай алады. Экономиканың дамуына
әлемдік тәжірибелер куәгер болып отыр. Олар:
- нарықтық экономикада мемлекет пен бірге корпоративті басқару формасы
жалпы ұлттық шешімдерді қабылдауда объективті тұрғыдан қажет.
- бәсекелестік күресте корпорацияның қатысуы жоғары технология
деңгейін жетілдіріп, ірі инвестициялық жобаны жасауы, ғылыми
–техникалық прогресті анықтайды.
ірі корпорациялар өндірістің макроэкономикасының жоғарылауын реттейді,
халықаралық экономикалық бірігуде тұрақтылықты қамтамасыз етеді.
Корпоративтік басқару формаларын акционерлік бірігіп жұмыс істеумен,
өндірістік проблемаларды шешіп олардың дамуы жолында тиімділіктің
жоғарылауы.
Қазақстанда мемлекеттік жеке меншік өзінің салмақты деңгейін сақтауы
қажет. Екіншіден, жеке несиелік-қаржылық орындар, Сонымен бірге ірі
коммерциялық банктер республикалық бюджеттер үшін қосымша қаржылық жоғары
технологиялық капиталмен кәсіпорындарды қамтамасыз етуі қажет.
Мемлекет – корпоративті мемлекеттік кәсіпкерлік арқылы әртүрлі
экономика секторында мемлекеттік басқарудың проблемаларын шеше алады:
-мемлекеттік тапсырыстар жүйесін ұйымдастырып және өнімді сақтауда,
мемлекеттік қажеттіліктерге орай жұмыспен, қызметті ұйымдастырады.
-келісім шарттарды мемлекеттік кәсіпкерлік нысанымен дұрыс қарым-
қатынаста пайдалану.
-стратегиялық жобаға кешенді жүйелерді өндіру.
-мемлекеттік кәсіпкерліктің қалыптасуына орай бақылау жүйесін
ұйымдастыру.
-мемлекеттік кәсіпкерліктің қалыптасуы үшін құқықтық база құру және
басқа өндірістік, банктік басқа да компанияларда келісілген құықтық эгида
тобын біріктіру.
-Отандық кәсіпкерлік қаржылық топтарды дайындаудың мақсаттық жүйесін
құру.
Қазақстанда міндетті түрде жалпы ұлттық корпорацияларды қалыптастыру,
өз қызметтерін әр уақытта жетілдіріп отырады. Шикізаттық бағыттан өндіріс
өнімдерін жасау және макрошаруашылық байланыста интеграция жүйесін ендіру.
Болашақта олар трансұлттық корпорация болып, әлемдік рынокта модерн
қатарынан көрінуі мүмкін.
Жалпы ұлттық корпорациялар мынадай бағыт қамтылады:
-өз еркі бойынша және акционерлік қоғамның акция пакетінің келісім
консолидациясы мен жолдастық пайы.
-акционерлік қоғамдардың мемлекеттік пакет акциясынның директивті
консолидациясы.
-мемлекеттік кәсіпкерліктің директивті бірлестігі.
Экономикақа мемлекеттің араласуы заңды түрде шаруашылықтың дамуына
өсер етіп, әртүрлі байланыстар кешенінде реттеп отырады. Мемлекеттің
экономикақа өсер етуі тиімді функция режимін қолдауқа бағытталқан. Нарықтық
шаруашылыққа ңкімет экономикалық (жанама) және өкімшілік (тура,
директивті) өдістермен ықпал етеді.
Экономикалық өдіс-жоғарқы мөнге ие. олар нарық функцмясын
механизмінде жақсы ретеніп, мемлекеттке экономикалық процесстерге өсер
етуге мүмкіндік береді. Әрбір экономимкалық өдіс - өкімшілік элементін алып
жңреді, себебі ол өкімшілік шешімдерді қабылдауқа мүмкіндік алады және
мемлекеттік органдарқа сөйкес бақылауда болады.
Сонымен қатар: өкімшілік - өдісте экономикалық кезеңдер болып қалады,
олардың іс - әрекеті экономикалық қатынастарда жанама өсер етеді. Мысалы:
егер мемлекет ресурстар бағасына бақылау жасаса, ол өндірістің
өнімділік деңгейін өзгертіп, өндірістің бақдарламаларынқайта қарап шықуқа
жұмылдырады және басқада қаржыландыру инвестициялық қайнар көзін
пайдалануқа итермелейді.
Кейбір ұқсастықтарқа және өкімшілік өдістер бір-біріне қарама-қарсы
болып келеді. Әкімшілік өдіс-сайлау еркін біраз шектейді. Экономикалық -
шек қоймайды. Қайта оны ынталандырып, ңлкейтіп экономикалық қатынастарды
қосымша түрде қосады. Мемлекет нарықтың механизмінде өз шығындары арқылы
өсер етеді: Салық салу, реттеу және мемлекеттік кәсіпкерлік арқылы өсер
етеді.
Мемлекеттік шығындар макроэкономикалық саясаттың маңызды элементі
болып табылады. Кіріске және ресурсқа өз өсерін тигізеді. Олар мемлекеттік
сатып алу мен трансферттік төлемнен тұрады. Мемлекеттік сатып алулар ереже
бойынша жалпылық тауарлармен қамтамасыз етеді. (Қауіпсіздік үшін шығындар,
мектеп салу және оны қамтамасыз ету, автожол, ғылыми орталықтар).
Трансферттік төлемдер – салықтық төлемдерді тарату, барлық салық
төлеушілерден алу, жұмысссыздарқа пособия түрінде және төлеу. Мемлекеттік
сатып алулар ұлттық табысқа өз төлемін ендіріп, ресурстарды пайдаланады. Ал
трансферттер ресурстарды пайдаланбайды және өндіріспен байланыспайды.
Мемлекеттік сатып алу ресурстарды тарату мен айналысады, жекеден жалпылық
тауарларды пайдалануда. Олар азаматтарға жалпылық тауарлармен айналысуға
мүмкіндік береді. Трансферттік төлемдер басқа мәнге ие. Олар жеке
пайдаланудағы өндіріс тауарлардың құрылымын өзгертеді. Салық түрінде
алынған сома екінші бір тұрғындарға төленеді. Екінші бір мемлекеттік
саясаттың маңызды құралы салық салу болып табылады. Салық-бюджеттің негізгі
көзі болып табылады. Мемлекетте нарықтық экономикада әртүрлі салық түрі
салынады. Салық түрінде бюджетке маңызды сома түседі. Салықты әділетті
тарату – негізгі проблемалардың бірі болып табылады. Егерде салық
төмендесе, азаматтардың бос қаржылары көбейеді, олар өндірістің дамуына
бағытталады. Сонымен қатар бюджет кірісін еш төмендетуге болмайды.
Салықты төмендету формасы мен деңгейі кәсіпорын жағдайда өз әсерін
тигізеді. Әрбір мемлекет әртүрлі жағдайда өз қаржылық жүйесін құрады.
Кейбір мемлекетте салықты 50 % салуға болатын болса, ол қаржылық
тиімділікті бақылау мемлекеттік құрылымының қолында болады. Кейбір
мемлекеттер басқа ұстанымды ұстанады, салықты 25-30 % салады. Біріншінің
ішіне негізінен бай мемлекеттер жатқызылады. Олар 25-30 $ АҚШ-та, Дания –
17 мың $, Швецария 15 мың $ т.б.
Қазақстанда салықтың жүйе әртүрлі салынған кейбір тұтас топтар мен
экономикалық секторлар салықты мүлде төлемейді немесе кіріс кірмейтіндей
төменгі деңгейде төлейді. 3 негізгі жүйе бар.
1 пропорционалды салық (салық сомасы жұмысшы кірісіне пропорционалды).
2 Регрессивті салық (пайыздық қатынастағы салық төленеді.
3 Прогрессивті салық (пайыздың қатынаста кіріс көбейген сайын салықта
көбейеді).
Прогрессивті салық - әділетті болып саналады.
Бірақта салықтың пайыздық қатынасы маңызды болады. Табыстан түскен
салық осы принцип бойынша жасалынған. Сатудан түскен салықтар және акцизді
салықтар факті түрінде регрессивті.
Тік және жанама салықтар бар: Тік салық - мүлік пен өндірістен
алынады.
Жанама салық түседі, қажет етеді. Тік салық мынадай жағдайда
қолданылады орташа салық ерекшелігі бойынша жанама салықтан жеке төлеммен,
сақтаудан және алудан алынады.
Қазақстанда жанама салықтың ерекшелігі инфляциялық және регрессивті
сипатта жүреді. Тауарлардың және қызметтің бағасына қосымшалық қосылып,
баға көтеріліп кетеді.
Қосымша бағаның салығы табыстан түскен салық пен қорлардың салымы
әлеуметтік қауіпсіздіктендіру әр елде бюджетке түсетін маңызды қайнар көзі
болып табылады.
Әр мемлекетте қосымша бағаны әр түрлі қолданады.
Әлемдік практикада ҚҚС екі негізгі әдіспен есептелінеді.
1. Тік немесе бухгалтерлік әдіс.
2. Жанама немесе сынақты әдіс Қазақстанда 2-ші әдіс қолданылады.
Мемлекеттің міндеті-салықты мынадай әдістермен жинайды. Бюджетті
қамтамасыз етіп және салық төлеушілердің қажеттілігін өтейді. Өте
жоғары салық қойылымынан көптеген салықшылар құтылып кетеді.
Қазіргі кезеңде Қазақстанда осындай жағдайлар байқалады. Республика
салықтық жүйенің оптимизациясын қажет етеді. Заңды форма – кәсіпкерліктің
регламенттін реттейді. Мысалға антимонополиялық заңдар қызмет атқарады.
Салықтың және несиелік формасы - ұлттық өндіріс көлеміне әсер етеді.
Салықтың қойылымын жеңілдетулерді өзгертіп, үкімет кәсіпкерлікті дамытуда.
Мемлекеттің несиелік шарттарды өзгертуді өндіріс көлемін не жоғарлатады, не
төмендетеді.
Субвенционды формасы – мемлекеттік субсидия мен салықтық
жеңілдетулерді кәсіпорында жеке салаларда көрінеді.
Жеке кәсіпкерлік пен мемлекеттік кәсіпкерлікті салыстырғанда,
мемлекеттік кәсіпкерлік тиімді.
Ереже бойынша мемлекеттік кәсіпорын нарықтық бәсекелеске дайын емес.
Өзіне қана емес, үкімет жағынан ерекше қатынастарға есептелген. Олар
(дотация, салықтық жеңілдіктер, мемлекеттік тапсырыстың кепілдігі).
Қазақстан Республикасында мемлекеттік кәсіпкерлік функциясын талдау да
мемлекеттік кәсіпкерліктің құқықтық-ұйымдастыру нысанын қарастырылады.
Қазақстан Республикасында мемлекеттік кәсіпкерліктің құқықтық-ұйымдастыру
нысаны.

1.3. Мемлекеттік кәсіпкерліктің проблемалары:
а) Тиімділіктің төмен бөлу проблемалары 1980 ж. басында мемлекеттік
кәсіпкерлік жеке кәсіпкерлікке қарағанда тиімді болып табылған. Мұндай
құбылыс табыстың төмен болумен және мемлекеттік кәсіпорын секторларының
қалдығының жоғары болумен түсіндіріледі. Бірақта бұдан қорытынды жасауда
мемлекеттік кәсіпкерлік барлық қатынастарда тиімді деу, жекеге қарағанда
артық болар еді.
Мемлекеттік және жеке кәсіпкерліктерді салыстырғанда олардың
жетістіктеріне назар аудару қажет. Сонымен қатар қаржылық және технико-
экономикалық нәтижелерін қадағалау керек. Көп жағдайда екеуінің мақсаттары
қызығушылық туғызып отырады.
Мемлекеттік кәсіпкерліктің ұзақ мерзімді өмір сүруі глобальды
халықшаруашылық шешімдерін шешуге септігін тигізуде. Мемлекеттік
кәсіпкерлікті коньюктурлы және құрылымды шешімдерді шешуге, макро және
микроэкономикалық шешімдерді, аймақтық саясат пен саяси табыстарды
қамтамасыз етуде, ғылыми-техникалық прогресс жаңа технологияны енгізу
арқылы жақсартуда пайдаланды.
Экономикалық саясатта мемлекет мемлекеттік кәсіпкерліктің көмегін
пайдаланбаған күн болған емес. Бұндай көмектер пайдаға, табысқа тікелей
өзіндік әсерлерін тигізуде.
Дәстүр бойынша өндірістік тиімділікті өлшеу 2-і құрамдас бөлікке
бөлінеді:
1) техникалық тиімділік
2) бағалы тиімділік
1) Факторлардың физикалық көлемінің минимизациясы (ресурс) өндіріс
өнімінің бірлігіне жұмсалады.
2) шығынның минимизациясы, яғни пайдаланатын ресурстың салыстырмалы
бағасының есебі.
3) Өндірістікпен қатар аллокациялық тиімділікті бөліп қарастыруға
болады. Ол тауар мен қызметтің жалпы баға технологиялық мүмкіндіктерін
қарастырады.
4) Динамикалық тиімділік – инновациялық процесте көрінеді.
Өндірістің тиімділігі ішкі және сыртқы жағдайларқа байланысты.
Мемлекеттік кәсіпкерліктің нашар қызмет етуі банкротқа ұшырауқа алып келсе
де, мемлекет тарапынан қаржылық көмектер беріп банкротқа ұшырамайды.
Мемлекеттік кәсіпкерліктің 2-і проблемасы.
б) ЦР экономиканың өсу кезіндегі проблемалары.
Экономиканың өсу концепциясында ұлттық өндірістің көмегінің өсуі 2-ші
жобада қарастырған.
Қазақстан табиғи-географиялық потенциалға бай. Ол ТМД ортаазияның
аймақындақы ауданы жақынан ең үлкені. Шөл және шөлейт аймақтардың көп болуы
халықтың (тұрғындардың) өсу деңгейін төмендетуде. Қазақстанның жалпы
шекарасы 12187 км құрайды. Оның жартысынан көбі Ресеймен, бестен бір бөлігі
Өзбекстанмен, бірден тоғыз бөлігі Қытаймен, қалғандары Қырғызстан,
Түркіменстан; Әзербайжан, Иран және Каспий теңізімен шекаралас. Одан басқа
жақын шетелдегі көршілер Монғолия, Армения, Грузия, Тәжікстан, Туркия,
Сирия, Ауғанстан, Пәкістан, Үндістан т.б. Қазақстанның барлық территоиясы
табиғи-климаттық және экономикалық шарттар бойынша 5 зонаға бөлінеді.
1. Орталық
2. Солтүстік
3. Батыс
4. Шығыс
5. Оңтүстік
6. Орталық аймаққа - Шықыс Қазақстан, Оңтүстік аймаққа (Қызылорда,
Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Алматы). Солтүстік аймаққа (Қостанай,
Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Павлодар, Астана қалалары)
жатқызылады. Бұл аймақ Қазақстанның тең жарты ауданын құрайды [6].

6. Шокманов Ю.К. Тенденции человеческого развития в Казахстане. Алматы:
Агенство РК по статистике, 2001. – с.53. 28 бет.
7. Батыс аймаққа ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.