Монополия туралы түсінік

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кіріспе 2
1-ТАРАУ. Монополия туралы түсінік 3
1.1 Монополия және оның түрлері 3
1.2 Монополия және монополиялық билік 6
1.3 Монополистің өнім көлемін белгілеуі 8
2-ТАРАУ. Монополияға қарсы заңдар және экономиканы реттеу 12
2.1 Монополиялық билікті реттеу механизмі 12
2.2 Бағалық дискриминация саясаты 14
2.3 Монополияға қарсы заңдар принциптері 16
3-ТАРАУ. Монополиялық биліктің әкелетін шығындары 18
3.1 Монополиялық биліктің көрсеткіштері 18
3.2 Монополиялық бағаны қалыптастыру ережелері 20
3.3 Монополиялық биліктің әлеуметтік шығындары 22
Қорытынды 24
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 25

Кіріспе

Нарық құрылымының ерекшеліктерін сипаттайтын ең басты көрсеткіштердің
бірі, осы қарастырылып отырған нарықтағы фирмалардың саны боп табылады.
Жетілген бәсекелес нарығында тауарды сатушылар және сатып алушылар саны өте
көп болады, сондықтан олардың әрқайсысы жеке түрде тауардың нарықтық
бағасына әсер ете алмайды. Тауардың бағасы нарықтағы сұраныс пен ұсыныс
арасындағы байланыс арқылы анықталады. Осының салдарынан тұтынушылар мен
сатушылар жетілген бәсеке нарығында тауардың бағасын тұрақты деп және
өздерінің бақылауынан тыс деп қабылдайды. Өнім өндірушілердің басты мақсаты
пайданы ең жоғары деңгейге жеткізу, сондықтан олар әрдайым ұтымды өнім
көлемін анықтауға ынталанады.
Монополиялық өндірісте ірі фирмалардың жұмыс істеуі тиімді, себебі ірі
өндірістің шығындары ұсақ өндірістің шығындарынан гөрі төмен болатыны
практика жүзінде дәлелденген. Мысал ретінде табиғи монополияны айтуға
болады.
Монополияны тек қана экономикалық шектеулер емес, сонымен қатар
құқықтық шектеулер де қорғайды. Құқықтық шектеулердің көп тараған түрі -
жеке меншік құқығы. Егер бір фирманың меншігінде өте сирек кездесетін
шикізат болса, онда бұл фирма монополист болады. Легальды тосқауылдарға
патенттер мен авторлық құқықтар жатады. Жаңалық ашқан адам патент алмаса,
онда ол өзіне берілетін ерекше жеңілдіктерге ие бола алмайды. Легальды
тосқауылдың негізгі мәнін былай түсінуге болады: патентің болса - құқығың
бар, ал патент жоқ болса — құқығы да жоқ. Бұл жағдайдың біздің мемлекетіміз
үшін маңызы зор, өйткені Кеңес үкіметі кезіндегі ойлап тапқан жаңалықтардың
көбінің мемлекетаралық патенті жоқ болды, сондықтан да бұл жаңалықтарды шет
елдің адамдары тегін пайдалануда.

1-ТАРАУ. Монополия туралы түсінік

1.1 Монополия және оның түрлері

Монополия (грек - mono - жалғыз, polіo - сатамын) жеке өндіруші тауар
рыногын бақылап және сол рынокта үстем орын алған кезде пайда болады.
Монополияның мақсаты - рынокта баға мен өндіріс көлемін бақылау арқылы
мүмкін болатын жоғары табыс алу. Мақсатқа жету құралы болып орташадан
жоғары пайданы қамтамасыз ететін монополиялық баға құрылуын ұсынады.
Монополия бірнеше компаниялардың қосылуы арқылы құрылады және мынадай
ұйымдық формалары бар:
Картель - шығарылып отырған өнім мен өткізу рыногын бөлу туралы
келісім квотасы (саны).
Синдикат - өнімді бірлесіп өткізуді ұйымдастыру мақсатымен бірігу.
Трест - монополияға енетін фирмалардың меншік, өндіріс және өнімді
өткізуге байланысты бірігуін айқындайды.
Концерн - қаржы орталығы бір, бірақ жалпы технологиясы кіріккен әр
түрлі фирма, салалардың ұйымдық формалары кіретін монополия.
Конгломерат - басты фирманың қызмет өрісімен өндірістік және
технологиялық байланысы жоқ ірі корпорациялардың салаға кіруіне негізделген
бірлестік. Монополияның пайда болуы бәсекені жетілмеген (жетілмеген бәсеке
рыногы) сипатта дамытады.
Жетілмеген бәсеке деп еркін бәсекенің шарттарының кем дегеңце біреуі
орындалмайтын рынокты атайды.
Жетілмеген бәсеке үш типке бөлінеді: монополиялық бәсеке, олигополия,
таза монополия.
Монополиялық бәсеке кезінде рынокта сатушылар мен сатып алушылардың
саны бірнешеу болады. Бірақ жаңа құбылыс пайда болады - өнімнің
дифференциациясы, яғни өнімнің даярлығы оны басқа бәсекелестің ұқсас
тауарларынан айырып тұратын қасиетінің болуы. Ондай қасиеттер: өнімнің
жоғарғы сапасы, әдемі орамы, сатудағы жақсы шарттар, дүкеннің жағымды
орынға орналасуы, жоғары деңгейдегі сервис және т.б. болып табылады.
Осындай артықшылықтарға ие бола отырып, дифференциалданған өнімнің
иесі белгілі бір деңгейде монополист болады және бағаға әсер ету
мүмкіндігіне ие. Бірақ, әрбір сатушының сату көлемі жоғары болмағандықтан,
бірде монополист - фирмалар көп болады да, олардың әрбіреуі рыноктық бағаны
шектелген түрде бақылай алады - бұл монополиялық бәсекенің ерекше белгісін
көрсетеді.
Олигополиялық бәсеке дегеніміз бірнеше фирма үстемдік ететін рынок
(грек. olіgos -аздаған, polіo - сату). Оған біртекті немесе әр түрлі өнімді
сипаттама тән, ал басты белгісі - баға лидердің принципі бойынша
бекітіледі. Бұл принцип көптеген фирмалардың бағаны осы рыноктағы мықты
фирманың бағасы сияқты қоюға ұмтылатынын білдіреді.
Олигополияға қарама-қайшы құбылыс болып олигопсония табылады. Ол
рынокта бірнеше сатушы емес, сатып алушылардың қызмет етуін қарастырды,
яғни тұтынушылар рыногі монополиясы белең алады.
Таза монополия рынокта ешқандайсыз бәсекелестерсіз бір ғана сатушы
болған кезде пайда болады. Оның ерекшелігі, сатушы өз бағасын өте кең
шектікте ауыстыра алады, ал максималды жоғары баға тек төлем қабілетін
сұраныспен шектеледі. Кейбір жағдайда рынокта тек бір ғана сатып алушы
болады. Ол монопсония деп аталады (жалғыз сатып аламын).
Монополияның ролі экономикада екі жақты. Оның жақсы жағы монополиялық
компаниялардың өнімдері жоғары сапасымен ерекшелінеді, ал ірі масштабты
өндіріс шығындарды азайту мен ресурстарды үнемдеуге мүмкіндік береді.
Жаман жағы монополия рынокта үстемдік етеді және монопольды жоғары
баға арқасында жоғары пайда ала отырып, өнімді шығаруды шектейді. Сонымен
қатар, бәсеке жоқ жағдайда, монополия техникалық прогресс есебінен
тиімділікті жоғарылату ынтасын жоғалтады.
Осыны ескере келе, мемлекет басекені қолдай отырып, монополизмге қарсы
тұруға ұмтылады. Бұл үшін маңызды құрал болып антимонополиялық заңдар
қолданады, яғни бәсеке мен монополияның арасындағы тепе-теңдікті
мемлекеттік қолдау құралы болып табылатын зандар пакеті қабылданады.
Антимонополиялық заңдар 1880 ж. АҚШ-та қабылданған. Қазіргі
аңтимонополиялық заңдар екі бағытта жұмыс істейді: бағаны бағалау және
компаниялардың қосылуын бақылайды.
Қазақстанда 1996 ж. Бәсеке және сауда рыногындағы монополиялық
-қызметі шектеу туралы заң қабылданды және антимонополиялық саясат бойынша
мемлекеттік комитет құрылды. Бірақ, заң әлі жетілмеген және толық
қолданылмайды,

1.2 Монополия және монополиялық билік

Нарық құрылымының ерекшеліктерін сипаттайтын ең басты көрсеткіштердің
бірі, осы қарастырылып отырған нарықтағы фирмалардың саны боп табылады.
Жетілген бәсекелес нарығында тауарды сатушылар және сатып алушылар саны өте
көп болады, сондықтан олардың әрқайсысы жеке түрде тауардың нарықтық
бағасына әсер ете алмайды. Тауардың бағасы нарықтағы сұраныс пен ұсыныс
арасындағы байланыс арқылы анықталады. Осының салдарынан тұтынушылар мен
сатушылар жетілген бәсеке нарығында тауардың бағасын тұрақты деп және
өздерінің бақылауынан тыс деп қабылдайды. Өнім өндірушілердің басты мақсаты
пайданы ең жоғары деңгейге жеткізу, сондықтан олар әрдайым ұтымды өнім
көлемін анықтауға ынталанады.
Бәсекелесу деген сөздің өзі экономикалық пайданы бөлу және тұтынушының
таңдауының бар екендігін көрсетеді. Дәл осы себептен де өндірушілер
тұтынушының сұранысын арттыру үшін әрекеттер жасайды. Ал монополия
жағдайында тұтынушының алдында бір ғана ірі өндіруші тұрады. Тұтынушы
қаласа да, қаламаса да монополистің өнімін пайдаланып, оның тағайындаған
бағасын қабылдауға мәжбүр болады. Монополистің үлкен билікке ие болуына
оның тауарының ерекшеленуімен қатар, осы тауардың алмастырушысы аз болуы да
әсерін тигізеді. Бұл 1-суретте бейнеленген.

1-сурет. Монополияның ерекшеліктері.
Берілген тауарды өндіретін тек бір ғана жеке фирма бар және осы
тауарды ауыстыратын басқа тауарлар жоқ деп ұйғарсақ, онда мұндай нарық -
монополия, ал фирма - монополист деп аталады. Монополист берілген тауарды
өндіретін жалғыз фирма болғандықтан оның сұраныс қисығы бір мезгілде
нарықтың сұраныс қисығы болып табылады және ұсынылған тауардың шамасының
бағасын анықтайды. Монополист өзінің ерекше жағдайын пайдаланып, тауардың
бағасын бәсекелес бағасынан әлдеқайда жоғары деңгейде белгілейді және де
бәсекелес фирмаға қарағанда тауарды аз мөлшерде ұсынады. Егер сатушы өз
тауарының шығару көлемін өзгерту арқылы нарықтық бағаға әсерін тигізе алса,
онда ол монополиялық билікке ие болады деп айта аламыз
Егер нарықта жеке өндірушінің монополиялық билігі орнықса, онда қоғам
жалпы белгілі шығындарға ұшырайды, себебі тұтынушылар тауарды тұтынудың
көлемін азайта отырып, тауарға жоғары баға төлейді. Сондықтан да дүние
жүзінің көптеген елдерінде нарықты монополиялауды шектейтін монополияға
қарсы заңдар қабылданып, іске асырылуда. Бұл заңдарға қарамастан әлемнің
барлық елдерінде өндіруші-монополистер бар. Экономикалық тұрғыдан қарағанда
тиімді болады деп есептелетін кейбір нарықтарды монополиялауға да
мүмкіндіктер туғызылады. Оларды монополиялық нарыққа енудің тосқауылы деп
атайды. Және де олар кез келген жаңа өндірушінің нарыққа кіруіне мүмкіндік
бермейді.
Бұл шектеулер төмендегідей:
1) ірі өндірістің басымдылығы;
2) легальды тосқауылдар (шикізат қорын, жерді ғылым мен техниканың
жетістіктерін монополиялық түрде иелену, тауарды жеке өндіру үшін өкіметтен
алынған ерекше ерекше құқықтар);
3) бәсекелесуді әділетсіз жүргізу.
Ірі өндірушілердің ұсақ өндірушілермен салыстырғанда өте көп
артықшылықтары бар. Мысалы, ұсақ бәсекелестердің шикізат көзіне, несиеге,
нарықтық ортаға шығуына ірі өндірушілер тосқауыл қоя алады.
Легальды тосқауылдың тағы бір түрі жеке өндірушіге мемлекет тарапынан
белгілі бір тауарды өндіруге ерекше түрде (монополиялық) құқық беру. Бұндай
жағдайда елдің ұлттық қауіпсіздігі көзделеді. Көп жағдайда арақ-шарап
өнімдері, қару-жарақ шығару, дәрі-дәрмек шығаруда қолданылатын есірткілік
заттар бір мемлекеттік фирмада өндіріледі.
Бәсекені әділетсіз түрде жүргізудің негізгі түрі - демпинг -
бәсекелесін ығыстыру мақсатында өнімді өзіндік құнынан төмен бағамен сату.
Ірі фирмалар - олар мүмкіндігі мол монополистер. Олардың қаржы
мүмкіндіктері де жоғары. Сондықтан да тауарларды өздеріне тиімсіз бағамен
ұзақ уақыт сату арқылы, ұсақ фирмаларды нарықтан ығыстырады. Ұсақ фирма
шыдамай нарықтан кеткен соң, ірі фирма бағаны көтере отырып, өз шығынын
қайтарып алады. Өкімет тарапынан бәсекені әділетсіз жүргізу қадағаланады.
Нарықты монополиялаудың негізгі себептеріне байланысты монополияның
төмендегідей түрлері болады:
1) Жабық монополия. Ол бәсекелестіктен заңды шектеулер көмегімен
қорғалған.
2) Табиғи монополия. Белгілі бір көлемдегі өнімді бір фирмада өндіру,
оны екі немесе одан да көп фирмаларда өндіргеннен арзанға түсетін өндіріс
саласы.
3) Ашық монополия. Берілген тауарды өндіретін тек қана бір фирма
болып және оның бәсекелестіктен ешқандай арнайы қорғанышы жоқ болатын
жағдай.

1.3 Монополистің өнім көлемін белгілеуі

Монополистің өнім шығарушы ретінде бәсекелес фирма сияқты өндіріс
мақсаты — пайданы ең жоғары деңгейге жеткізу болып табылады. Монополист
жалғыз өндіруші болғандықтан, нарықтық жағдайды толығымен бақылап, өз
шешімі бойынша тауардың нарықтық бағасын белгілей алады. Монополистің
сұраныс қисығының бұрыштық коэффициенті теріс сан болады. Сондықтан да,
монополист төменгі бағаны белгілей отырып, өнімнің мөлшерін нарықта
арттыруы мүмкін. Монополист тауар бірлігінің бәріне бір баға белгілейтін
болғандықтан, тауардың бағасы монополистің орташа түсімін көрсетеді. Демек,
монополиялық фирманың сұраныс қисығы орташа түсімінің де қисығы боп
табылады. Өнім бірлігінің бағасы монополиялық жағдайда өзгермелі шама
болады және өндіріс көлемінің функциясын көрсетеді:
Р = P(Q).
Монополист өндірушінің пайдасы төмендегідей формуламен анықталады:

Енді пайданы барынша көбейту шартын анықтаймыз:

немесе MR = MC.
Бұдан монополистің пайдасы өндірістің шекті шығындары (МС) шекті
түсімге (MR) тең болғанда ғана ең көп болатынын көреміз.
Өндірушінің жалпы түсімі ТR = P(Q) * Q формуласы бойынша анықталатынын
біле отырып, шекті түсімді есептеп шығарамыз:

Сұраныстың бағалық икемділігі былай анықталатыны белгілі:
немесе
Бұдан, пайданы мейлінше көбейту шартын мына түрде көрсетуімізге
болады:

Жалпы жағдайда сұраныстың икемділік коэффициенті Е 0, демек
монополиялық нарықта тауардың бағасы өндірістің шекті шығынына қарағанда
жоғары болады, яғни Р МС. Монополиялық нарықта Р = МС теңдігі Е = О
болғанда ғана орын алады, ал басқа жағдайларда Р МС. Бұл монополистің
белгілейтін бағасы шекті шығыннан сұраныс икемділігіне кері пропорционал
шамаға артық болатынын көрсетеді. Шекті түсімнің формуласынан, монополист
өндірушінің жалпы табысы тауардың бағасы мен сұраныс икемділігіне
байланысты екенін көрдік. Осы байланысты талдау үшін, сұраныс икемділігі
өзгеруіне сәйкес жалпы табыстың қалай өзгеретінін сипаттайтын кесте
құрамыз:

Осы кестенің берілгенін пайдаланып сұраныс, шекті түсім, жалпы түсім
және сұраныс икемділігі арасындағы қатынастарды көрсететін график тұрғыза
аламыз.
2-суреттен көрініп тұрғандай, егер монополистің сұраныс қисығы түзу
формада болса, онда шекті түсім қисығы көлденең осьте сұраныс қисығының
жартысын қиып өтеді. Бұл ереже сұраныс қисығы түзуден өзге формада болатын
жағдайда қолданылмайды. Ешқандай өндіріс шығынсыз болмайтыны белгілі.
Демек, өндірістің кез келген монополистің шекті шығындары
көлемі үшін МС 0 болады.

2-сурет. TR, MR, AR, Е арасындағы байланыс.
Монополист барынша көп пайдаға МС = MR болғанда жететін болғандықтан,
өндіріс көлемі ұтымды болу үшін, ол кез келген өнім көлеміне сәйкес болатын
шекті түсім оң сан болатын жағдайды көздейді, яғни
MR 0 немесе
Егер өнімге деген сұраныс икемді болса, шекті табыс оң болады, яғни -∞
Е -1.
Монополистің өніміне деген сұраныс икемсіз болған жағдайда, MR = МС
теңдігі кез келген өндіріс көлеміне қатысты болмайды. Алынған нәтиже
маңызды қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Монополист өндіруші өнім шығару
және оны сату көлемін өзінің өніміне сұраныс икемді болғанда ғана кеңейте
түседі.
Енді, монополистің ұтымды өндіріс көлеміне қатысты шешімін анықтаймыз.
Тапсырманың берілуінде екі белгісіз шама - баға мен өнім көлемі бар екенін
ескеруіміз керек. Осы себептен пайданы барынша көбейту есебінің шешуі 2
кезеңнен тұрады. Бірінші кезеңде, шығарылатын өнімнің ұтымды көлемі (Qm),
ал екінші кезеңде тауардың монополиялық нарық бағасы (Рт) анықталады.
Берілген есептің графиктік шешімін көрсетеміз.

3-сурет.
1. Пайданы барынша көбейту шартын пайдалана отырып, MR = МС болғанда
шығарылатын ұтымды өнімнің санын анықтаймыа Суретте ол Qm көлеміне сәйкес
келеді. Екінші кезенде монополиялық нарық бағасы анықталады. Ол бағасы Рm
әрпімен көрсегілген. Бағаның Рт нүктесінен кез келген ауытқуы монополистің
пайдасын көбейтпейді. Мысалы, егер монополист бағаны Р1 деңгейінде
белгілесе, онда берлген баға мен q1 көлемі үшін шекті түсім шекті
шығындардан жоғары болады. Демек, өнім шығаруды көбейтсе, онда жалпы пайда
да көбейеді. Өнім шығару деңгейі О2 болса, шекті түсім шекті шығындарынан
аз болады. Сондықтан да, бұл жағдайда өнім шығаруды қысқарту арқылы ғана
жалпы пайданы көбейтуге болады.

4-сурет. Экономикалық пайда алу.

5-сурет. Фирма экономикалық зиян шегеді.

6-сурет. Фирманың пайдасы нольге тең.
Монополиялық өндіруші әрдайым экономикальіқ пайда ала бермейді.
Экономикалық пайда табу мүмкіндігі сұраныс қисығы мен орташа жалпы шығын
қисығының бір-біріне қатысты қалай орналасқанына байланысты болады. 4, 5
жане 6-суреттерде пайда алушы, зиян шегуші және пайдасы нольге тең
фирмалардың жағдайы бейнеленген.

2-ТАРАУ. Монополияға қарсы заңдар және экономиканы реттеу

2.1 Монополиялық билікті реттеу механизмі

Көптеген елдерде жеке фирмалардың монополиялық биліктерін шектеу үшін
белгілі заңдар қабылданып, олардың қызметтерін реттеуде әр түрлі
механизмдерді пайдаланады. Мысалы, жоғары деңгейдегі баға белгілеу,
салықтар және т. б.
Монополиялық фирмалар нарықта билік, үстемдік жүргізу арқылы
тауарлардың бағасын неғұрлым жоғары қойып, ал өнім көлемін солғұрлым
төмендететінін білеміз. Көпшілік елдерде жеке фирмалардың монополиялық
билігін тежеу үшін арнайы заңдар қабылданады және оның іс-әрекетін жөндеу
үшін түрлі реттеу механизмдері қолданылады. Осы тәсілдердің бірі бағаны
шектеу, реттеу және салық салу. Енді осы айтылған тәсілдер монополиялық
фирмаға қалай әсер ететінін көрейік.
1. Бағаны реттеу. Фирманың монополиялық билігін жоғары деңгейдегі баға
қою арқылы реттеуді көрелік. Бұл баға монополистің MR = МС тепе-теңдік
бағасынан төмен болу керек. Енді бұны график түрінде көрсетейік.

7-сурет. Бағаны реттеу.

Енді мемлекет тарапынан реттеу болып, тауарға Р1 бағасы қойылады
дейік. Соның нәтижесінде тауардың бағасы монополия бағасынан гөрі төмендеп,
ал өнім көлемі q1 -ге дейін көбейеді. Бағаны реттеу механизмі бұл жағдайда
нарыққа оң әсерін тигізіп тұр, бірақ бұл әдістің шектеуі болады. Бағаны
реттеудің ең төменгі деңгейі бәсеке нарығының бағасына келіп тіреледі, одан
әрі баға төмендесе, өнім көлеміне азаюына әкеліп соқтырады, яғни
монополистің іс-әрекетіне теріс әсерін тигізеді. Монополияға бағаны Рm-нан
жоғары белгілесе, ондай жағдайда да баға монополиялық фирманың жұмысына
теріс әсер етеді. Сондықтан бағаны реттегенде Рг бәсеке бағасынан жоғары,
ал монополия бағасынан төмен болуы керек: Рк Р1 Рт.
2. Салық салудың монополияға тигізетін әсері. Фирманың шекті шығындары
тұрақты деп ұйғарайық. Мемлекет тарапынан монополиялық өндірушіге қосымша
салық салынды дейік.

8-сурет. Монополиялық фирманың тауарына салық салу.
LRMC - шекті шығын;
Т - салық;
Р1 және q1 - монополистің салық салынғанға дейінгі жағдайы, ал Р2, q2
- салық салынғаннан кейінгі баға мен өнім көлемі.
Шекті шығын қисығы LRMC салық көлеміне тең шамаға жоғары қарай
жылжиды, себебі салық мөлшерін өндіруші өз шығындарына қосады: LRMC + Т.
Сондықтан салық салынғаннан кейін тауардың бағасы да жоғарылайды, бірақ
баға түгел салық көлеміне көбеймейді ол салық шамасынан аз болады Р2 – p1
Т.
Жетілген бәсеке кезінде МС тұрақты болған уақытта қосымша салық
салынса, баға салық мөлшеріне өсетіні белгілі. Ал монополия кезінде баға
салық мөлшерінен аз шамаға көбейіп тұр, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.