Қазіргі нарық шаруашылық байланыстары мен экономикалық қатынастардың күрделі жемісі

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:
Кіріспе 1
Нарықтың атқаратын қызметтері 7
2. Капитал қорының нарығы. 14
Қолданылған әдебиеттер тізімі 22

Кіріспе 1 - бөлім
а) Нарықтың пайда болуы және мәні
2 - бөлім
а) Қазақстан Республикасындағы нарықтың қалыптасу құрылымы.
ә) Қазақстан Республикасындағы нарық механизмінің мәні және
ерекшеліктері
б) Нарықтың атқаратын қызметтері және түрлері
3 - бөлім Қорытынды

Кіріспе

Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық
саласын жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан құрылымды мүлдем
жаңартып, экономиканың әлеуметтік және рухани дамуға жол алатын
демократиялық қоғам құруға сай экономиканы нарықтық қатынастарға көшуі.
Нарықтық қатынастарға өту ынталылық пен кәсіпкерліктің еркіндік
алуына, тауар өндірушілердің экономикалық дербестігін қамтамасыз етуге,
өндірісті тұтынушылардың сұранымдарына бағыттауға жағдай жасайды.
Бұл курстық жұмыста нарықтың түрлері, құрылымы, атқаратын қызметтері
және өмір сүру шарттары көрсетіледі.
Нарық күрделі экономикалық категория ретінде өз бетінше емес, әртүрлі
факторларға байланысты белгілі бір нақты әлеуметтік - экономикалық
жағдайларда өмір сүреді. Дүние жүзілік тәжірбиеде нарықтың механизмінің
мынадай жағдайлармен шарттар орындалғанда тиімді қалыптасатынын және өмір
сүруін дәлелдеп берді, меншік қатынастарының алуан түрлі нысандары,
шаруашылық субъектілерінің дербестігі мен тәуелсіздігі.
Ал, біздің елімізде нарықтық экономиканың өмір сүру жағдайы қалай?
Еліміз өз тәуелсіздігін алып, жоспарлы экономикадан, нарықты
экономикаға көшті.
Нарық - бұл нәтиже мен еңбек шығындары аралығындағы байланыстарды
объективті көрсететін, демек, өндірістің ағымдағы мөлшеріне сай тұтынуды
сипаттайтын өндіріс өнімдерін айырбастау актісінің жиындығы; экономикалық
қатынастар қалыптасқан қоғамда нарық қоғамдық өндірісті біртұтас процесс
ретінде ұйымдастырады. Тек нарық көмегімен ғана қоғамдық өндіріс
экономикалық жүйеге немесе экономикаға айналады. Осылайша нарық өз шешімін
тауып, Қоғамдық тұтынуды қамтамасыз етуде қажетті мөлшердегі өндіріс құрал-
жабдықтары мен жұмысшы күші халық шаруашылығы салалары арасында өзара
пропорционалды бөлінеді.
Ағылшын экономигі Адам Смитт экономика туралы бір ғана еңбек
жазғанымен, оның дербес ғылымға айналуының негізін қалаған ғалым деп
саналады. Оның еңбегі "Халық байлығы" 1771 жылы жарық көрген. Адам Смиттің
досы Давид Юм алғашында бұл ұғымға ауыр болғандықтан, оны оқып - түсінетін
оқырмандар саны көп болмас деген пікірде жүрді. Содан бері, аталған кітапты
адамдар екі жүз жыл оқып келеді.
Адам Смиттің ойынша, ұлттың басты байлығы, өзге экономистердің теріс
түсінігінше алтын немесе күміс қорын жинауда емес, яғни байлық дегеніміз -
еңбек түрін атқаратын және ашық нарықта сауда жасайтын қарапайым адамдардың
әрекеттерінің нәтижесі. Адам Смиттің пікірінше, нарықтық экономика

белгілі бір ұйымдастырылған жоспардың нәтижесі емес,
көптеген адамдар өздерінің жеке мүддесін қамтамасыз ету үшін мақсатты
әрекеттерінің нәтижесі.
Адам Смиттің нарық туралы ілімі австрияның экономиcі, Нобель силығының
лауреаты Фридрих Фон Хайектің еңбектерінде дамытылған. Оның ілімі бойынша,
нарық деген ұғым - ішкі себептерден пайда болған әлеуметтік тәртіптің бір
формасы. Хайектің айтуынша, нарық жүйесінің шегінде бағалылықтың белгілі
біркелкі шкаласы жоқ; ол тек бәсекелестік мақсатты жалғастырады; солар үшін
қызмет атқарады, бірақ олардың алдына қойған мақсаттарының қайсысы бірінші
орындалу керектігіне кепілдік бермейді.
Адам Смиттің ілімі бойынша: - нарықтың тиімділігі және барлық
бәсекелестердің әрі олардың әрқайсысы өздеренің экономикалық мақсаттарына
жету жолындағы мүмкіндіктерін арттыра беретіндігі.
Қазақстанда құл иелеушілік құрылыс болмастан-ақ патриархалдық-
феодалдық қатынастар қалыптасты деген пікір берік орныққан. Бұны
қазақтардың көшпелі мал шаруашылығымен айналысуымен байланыстырады. Осы
пікірдің негізінде Қазақстанда өндіргіш күштердің даму дәрежесі өте төмен
болды, тауарлы - ақша, нарықтық қатынастардың қалыптасуына жағдай болған
жоқ.
Нарық қатынастарының пайда болуының ең басты шарты өндіріс құрал
жабдықтарына жекеменшік. Ал Қазақстандағы өндірістік қатынастардың
негізгі жеке феодалдық меншік болды. Ірі-ірі мал иелері жердің де аса ірі
меншіктенушілері болды.
Жерге феодалдық меншіктің күшеюі қоғамдық жерлерді тартып алумен тығыз
байланысты. Оған Ресей империясының өте қатал жүргізген Қазақстанды отарлау
саясаты мықты әсер етті. Мысалы, 1914 жылға дейін қазақтардан 43 миллион
десятина аса құнарлы, мәйекті жерлер жер ауып келген орыс шаруаларының,
патша үкіметінің әскери чиновниктерінің меншігіне тартып алынған болатын.
Осының нәтижесінде қазақ ауылдарында жер үшін талас-тартыс күшейді,
меншіктік бөлінісу тереңдей түсті, қоғамдық-рулық қатынастар ыдырай
бастады, патша үкіметінің әскери басшыларына сүйенген ірі байлардың жерді
тартып алуы барған сайын ауқымды бола түсті. Бұл процестер қазақ халқында
бұрын-соңды болып көрмеген таптық қатынастардың қалыптасуына, оның
қайшылықтарының шиеленісуіне қатты әсер етті.
Тереңдей түскен меншіктің бөлінісуі Қазақстанда тауарлы ақша
қатынастардың белгілі бір дәрежеде өріс алуына, өркендеуіне жағдай жасады.
Айырбас ісінде негізгі бұйым мал болды. Қазақстанда нарықты экономикаға
көшу шартты түрде үш кезеңге бөлініп отыр. Бірінші кезең 1992-1995 жылдарды
қамтиды. Ол макроэкономикалық тұрақтандырудың екі негізі процессімен
сипатталады: олар меншікті мемлекет иелігінен белсенді түрде алу, оны
жекешелендіру және тұтыну нарығын тауарлармен алмастыру. Жекешелендірудің
негізгі мақсаты мемелекеттке қарасты өнідірістің объектілерде, басқа да
материалдық және материалдық емес активтерді мемлекеттің өтеусіз және өтем
мен беру арқылы республика халқына ұлттық мүлікті қайтару барысында меншік
құқығын дербестендіру негізінде орталықтандырылған - жоспарлы экономикадан
нарықтың экономикаға көшу үшін қажетті жағдайлар жасау.
Екінші кезеңде (1996-2005 жылдар) экономиканың шикізаттық бағытын
біртіндеп жалғасады, бірақ оның басты мазмұны көлік жүйесімен
телекомуникацияны жедел дамыту, сондай-ақ дамыған тауар және валюта,
капитал, жұмыс күші, бағалы қағаздар, интелектілік меншік нарығын құру.
Үшінші кезең 2005-2007 жылдар мерзімге созылып, ашық үлгідегі
экономиканың шапшаң қарқын алып дамуымен сипатталады. Соның негізінде
өтпелі кезеңніь стратегиялық мақсатына жету мен Қазақстанның әлемдік
саудадағы айқындамасының нығаюымен және дүние жүзіндегі жаңа индустриалды
елдер қатарына кіруімен сипатталатын болады.
Нарық механизмі кәсіпкерлік пен бәсекелестікті дамытпайынша өмір сүре
алмайды.
Нарық механизмі идеалды емес, оның елеулі қайшылықтары да бар. Оның
жағымсыз жақтарына әлеуметтік жіктелу, әлсіздерге, әсіресе банкротқа
ұшырағандарға деген мейірімсіздік, жұмыссыздықтың болуы жатады. Экономиканы
бірыңғай сұранымға ғана бағдарлап, нарық орыны толмайтын табиғат
ресурстарын және қоршаған ортаны сақтауды қамтамасыз етпейді. Сондықтан
мемлекет қоғам атынан адамдардың дұрыс экологиялық жағдайда өмір сүру
құқығын реттеп отыратын шараларды жүзеге асыруы қажет.
Нарық механизмі ғылым мен техника жетістіктерін, еңбек ресурстарын,
еңбекті ұйымдастырудың жаңа әдістерін кеңінен пайдалануды көздейді.
Нарық қызметін тек қана айырбас саласымен шектеу оны бәсеке, ең аз
шығынға ұмтылуы, өзара тиімді өндірістік байланыстарды жасау сияқты маңызды
қасиеттерінен айырады. Сонымен бірге, нарықты жай ғана тауар айырбасы емес,
тауар өндірушілер мен тұтынушылардың қарым-қатынастарына тән қайтарымдылық
эквиваленттілік, бәсекелестік болатын айырбастық экономикалық өткізілуі
ретінде қарау керек. Осы тұрғыдан алғанда, нарықты әртүрлі тауар
өндірушілер мен тұтынушылардың арасында болатын экономикалық байланыстар
мен қатынастар жүйесі деп сипаттауға болады.
Берілген анықтамада, біріншіден, тек өндірушілер мен тұтынушылардың
арасындағы жеке байланыс пен ғана емес, сонымен қатар өндірушілердің,
өндірушілер мен сатып алушы - тұтынушылардың, тұтынушылардың өзара
байланыстары мен қатынастары туралы болып отыр. Екіншіден, бұл қатынастар
мен байланыстар қайтарымдылықты, тепе-теңдікті объективті түрде алдын-ала
анықтайды, яғни шаруашылық серіктерінің қатынас субъектісі ретіндегі тең
құқылығын бейнелейді. Бүдан серіктестіктердің шаруашылық қызметтердің
варианттарын және оңтайлы өткізу бағасын таңдаудағы, табыстарды иемденудегі
дербестігі мен тәуелсіздігі туындайды. Үшіншіден, алғашқы екі жағдайдың
шүбәсіз салдары -бәсеке өндіріс процесінде де, тұтыну процесінде де болатын
шаруашылықтың байланыстардың өзгеруіне себебін тигізуі мүмкін. Себебі нарық
бәсекесіз өмір сүре алмайды. Соның нәтижесінде, өндіріс экономикалық
жағынан әлсіз, өмір сүруге қабілетсіз шаруашылықтың бірліктерінен тазарады,
ал басқа жағынан тиімділігі жоғары және болашағы зор шаруашылық
субъектілеріне жол ашады.

Нарықтың атқаратын қызметтері

Нарықтың атқаратын қызметтері:
1) Тауардың қоғамдық мағыналығын мойындау;
2) Өндірістік шығындарды азайтуды экономикалык ынталандыру;
3) Еңбекке деген материалдық стимулдарды экономикалық жағынан
қамтамасыз ету.
Нарықтың маңызды қызметтерінің бірі - оның ұдайы өндіріс процесінің
үздіксіздігін және тиімділігін қамтамасыз етудегі реттеуші рөлі. Нарықтың
басқа бір атқаратын қызметі - ақпараттық. Нарық тауарлар бағасы мен қызмет
ақыларының несие және банк депозитінің проценттік қарқының үздіксіз өзгеріп
отыруы арқылы өндіріске қатысушыларға, оларға сататын немесе сатып алатын
тауарлар мен қызметтерге жұмсалатын қоғамдық қажетті өндіріс шығындары,
қоғамдық - қажетті сана және ассортимент туралы объективті ақпарат беріп
отырады.
Сонымен бірге нарық механизмі мынадай қызмет те атқарады - бәсеке
күресінің жәрдемімен қоғамдық өндірісті тиімсіз шаруашылық бірліктерінен
тазартады және керісінше олардың даму болашағы барларына тиімді жағдай
жасайды.
Қазіргі нарық шаруашылық байланыстары мен экономикалық қатынастардың
күрделі жемісі. Осы жүйеде орталық рөлді жеке мүдде мен бәсеке атқарады.
Солар арқылы кең көлемді ақпарат өңделеді, тауарлар мен қызмет көрсетуді,
капитал мен еңбекті керекті жеріне, көрсетілген мерзімге жеткізіп отырады.
Осының бәрін ағылшын экономисі Адам Смит нарықтың күшті, "көрінбейтін қол"
деп атаған болатын. Ол дегеніміз, адамдар өз мүддесіне әрекет етіп, өзінің
қара басының қамын ойластыра отырып, жұмыс болғанда қоғам үшін тиімді
игіліктер нарығының негізін қалайды.
Нарық түсінігін тар және кең мағынада беруге болады. Тар мағынада
тауар айналас саласы - сауда, кең мағынада нарық бұл қоғамдық өндірісті
ұйымдастырудың белгілі формасы, онда өндірушілер мен тұтынушылар өзара
әрекет ете отырып, нақты экономикалық мәселелерді шешеді.
1. Қандай тауарларды қашан және қандай мөлшерде өндіру қажет? Киімді
көп өндіріп, тамақты аз өндіру керек пе, әлде керісінше ме, жазғы киімді
қыста тігу керек пе, әлде жазда тігу дұрыс па? Сөйтіп не өндіру керек
екендігін жоғарғы органдар емес, нарықта қандай тауарларға сұраныс
білдіретінін тұтынушылар шешеді.
2. Бұл тауарларды қандай ресурстардан және қандай технологияның
көмегімен өндіру керек? Жерді өңдеу әдістерін таңдап алу, нан жемісті
химиялық тыңайтқыштарды қолдану арқылы өсіру керек пе, әлде басқаша
әдіспен бе? Осы проблемалар өндірушілердің өзара бәсекесі арқылы шешіледі.
Мұнда тиімді өндіріс әдістерін, жаңа технологияны пайдалану жолымен өндіріс
шығындарын азайтқандар табысқа жетеді.
3. Тауарды кімге арнап шығару керектігі құпиясы ұлттық табысты
қоғамның әрқилы мүшелерінің арасында бөлу механизмінде дер едік. Бұл
процесс нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың арақатынасынан байқалады, яғни
халқының төлем қабілетінің сұраныс арқылы айқындауға болады.
Нарық экономикасы тәжірибеде өзінің жоғары тиімділігін дәлелдеді:
Өндіріс пен тұтынудың өзара байланысын қамтамасыз ету. Нарық бұл
қызметін төмен қабілеті бар сұранысты қанағаттандыруға арналған ұсыныстар
ассортиментімен сәйкестендіру арқылы атқарады.
2. Өз алдына тәуелсіз шаруашылық жүргізетін өндірушілер еңбегі
нәтижесін қоғамдық бағалау. Осы бағалау механизмі қарапайым, тиімді және
объективті. Сатып алу және сатуды болжау қиын болғандықтан, нарық
экономикасында сатушы - өндірушілермен сатып алушы - тұтынушылар тұрақты
түрде, "нарықтың" жағдайын зерттеп отыру қажет.
3. Бағаның еркін қозғалысы. Нарықтық бағаның мөлшері мен динамикасы,
сұраныс пен ұсыныстың еркін өзара қатынасы процесінде қалыптасады.
Бағаның еркін қозғалысын нарық қана қамтамасыз етеді.
4. Экономиканы "сауықтыру" (санауыл) дербес шарушылық
жүргізушілердің еңбек нәтижесін бағаның еркін қозғалысы арқылы жүзеге
асырса, артта қалған өндірушілерді озық өндірушіден тым алшақтатады.
5. Бәсекенің жалпыға бірдейлігі. Нарық экономикасы дегеніміз
бәсеке, оның барлық саласында, барша дәрежесінде пайда іздеу жолындағы
жарыс, күрес.
Сатушылар арасындағы үздіксіз жарыс:
а) өндіріс көлемін неғұрлым ұлғайту үшін;
ә) шығынды неғұрлым азайту үшін;
б) неғұрлым пайдасы мол салаларда қызмет атқару үшін;
в) сатып алушылар арасында өз табыстарын неғұрлым тиімді жұмсау үшін;
г) сатушы мен сатып алушылар нарық бағасының дәрежесі мен мөлшеріне
неғұрлым көбірек әсер ету мақсатында әрдайым бәсекеге түседі. Осы
механизм арқылы нарық экономикасы өзінің тиімділігін дәлелдейді.
Нарық - сұраныс пен ұсыныстың баға арқылы өзара қарым-қатысы.
Нарықтар. Қазіргі уақытта нарықтар жүйесі қалыптасты. Олар аумақтың,
салалық, ұлттық және халықаралық түрлері бойынша капитал, ресурстар, еңбек
және валюта нарықтары болып бөлінеді. Сонымен қатар "мемлекеттік",
"монополиялық" және "еркін" нарықтар бар. Мемлекеттік нарықтың басқа
нарықтар үшін маңызы зор, себебі онда күні бұрын тағайындалған баға,
кепілді өткізу басқа нарықтардың қозғалысын реттеуге әсер етеді. 2. Нарық
инфрақұрылымына халық шаруашылығының ерекше саласы сауда (көтерме және
бөлшек сауда, сауда кәсіпорындары, аукциондар, жәрмеңкелер, тауар
биржалары) жатады.
3. Нарық институттары - коммерциялық банктер, қор биржалары,
сақтандыру компаниялары, аудиторлық фирмалар, еңбек биржалары, заң
кеңселері, информациялық орталықтар, жарнама бюросы.
Сөйтіп нарық түрлерінің әрбіреуіне кеңінен әрі қысқаша тоқталатын
болсақ.
Дүниежүзілік нарық, сатушылар мен сатып алушылар арасындағы тауарлар
мен қызметтерді айырбастау жүйесі түрінде көрінетін бүкіл әлемдік
шаруашылықтың құрамдас бөлігі. Ол халықаралық еңбек бөлінісінің, валюталық
несие және қаржы қатынастарының негізінде құрылып орнықты. Дүниежүзілік
нарық өндірістік кооперация және интеграция, сыртқы сауда, тауар айырбас
операциялары арқылы ішкі нарық пен байланыста болады. Қазіргі кезеңде
нарықтар арасындағы байланыстар ұлғаюда, соның ішінде әсіресе Шығыс Европа
мен Европалық экономикалық қоғамдасының (ЕЭС), қазіргі тәуелсіз мемлекеттер
арасындағы нарық қатынастары. Осының нәтижесінде бүкіл дүние жүзілік нарық
қалыптасуда.
Ел аралық бірлестіктер нарығы деп экономикалық айырбастың ерекше
формалары мен шарттары, терең еңбек бөлінісі арқылы байланысқан, бірнеше
мемлекеттердің қатысуымен құрылған нарықты айтады.
Ұлттық нарық бір елдің мемлекеттік шекарасының аумағымен шектелген
жалпы ішкі нарық. Ұлттық нарықта белгілі бір нысанды өндірістің нәтижелері
мен шарттарына байланысты экономикалық қатынастар дамиды. Бұл қатынастар,
нарық қызметінің шарты - ақша және тауар айналысының болуын анықтайтын
тауар ақшалы форма түрінде көрінеді.
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.