Ағымдағы операциялар балансы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ТӨЛЕМ БАЛАНСЫ, ОНЫҢ БАПТАРЫНЫҢ
СИПАТТАМАЛАРЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Төлем балансының түсінігі, түрлері және
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Төлем балансының көрсеткіштері және оның баптарын жіктеу әдістері
... .14
1.3Төлем балансының стандартты
топтастырылуы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .19
2 ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНА ЫҚПАЛ ЕТЕТІН ФАКТОРЛАР ЖӘНЕ ОНЫ
РЕТТЕУДІҢ
ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 23
1.2 Төлем балансының сальдосын өлшеу
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 23
2.2 Төлем балансына әсер ететін
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.3 Төлем балансын реттеудің негізгі
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..36
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі - төлем балансы белгілі бір уақыт
мерзімінде бір елдің әлемнің басқа елдерімен арасында болған сыртқы
экономикалық операциялар бойынша жүйеленген жалпы мәліметтері көрсетілетін
статистикалық тізімдемесі. Төлем балансы резидент еместерге жіберілген
төлемдерді ғана емес, олардан келген түсімдерді де тіркейді.
Төлем балансының құрылуы мен бағалануы Халықаралық Валюта Қорының
әдістемесі негізінде стандартталған есептеу ережелері мен анықтауларына
сәйкес жүзеге асырылады.
Төлем балансын құру мен анықтамаларының негізгі ережелеріне:
- резидент пен резидент еместер арасындағы операцияларды есепке алу;
- операцияларды екі жақты жазу жүйесімен есепке алу;
- қорлар көлемін емес, ағымдарды ғана көрсету;
- әр түрлі валюталарда көрсетілген операциялар мен төлем сомаларының
құндық көлемін біркелкі есептік көрсеткішке келтіру;
- операцияларды түрлері мен экономикалық секторлар бойынша тіркеу.
Осыған орай, төлем балансы мемлекеттің ішкі-сыртқы қаржы операцияларын
жүргізуде маңызды орын алады.
Курстық жұмыстың мақсаты – төлем балансы ұғымының мазмұнын жан-жақты
ашу және оның түрлеріне талдау жүргізу арқылы оның ел экономикасындағы
маңыздылығын, орны мен ролін айқындау болып табылады. Бұл талдаулардың
мақсаты – осы көрсеткіштердің өзгеруін түсіндіріп, ел үкіметі жұмысында
қойылған экономикалық мәселелерді шешу бағыттарын анықтау мен экономикалық
даму барысында болжамаған өзгерістерге жауап беру. Өзгерістерді дәл талдау
мен бағалау, ал одан кейін соған сәйкес саясатты жасақтау жүйеленген және
уақтылы негізде келіп түсетін экономикалық және статистикалық ақпараттың
дәлдігін талап етеді. Сонымен қатар, дұрыс экономикалық шешімдерді қабылдау
үшін елдің сыртқы жағдайын тұрақты түрде бағалау мен өлшеу қажет. Біз
білетініміздей, елдің басқа елдермен арасындағы қаржы ағымдары мен
экономикалық операциялар мәліметтері жүйеленіп төлем балансында көрсетіледі
де, ол елдің сыртқы жағдайын талдау мен қажетті өзгерістер енгізу үшін
негіз болып табылады.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Төлем балансына, оның баптарына сипаттама беру;
- Төлем балансының түрлерін және құрылымын көрсету;
- Төлем балансының көрсеткіштері және оның баптарын жіктеу әдістерін
талдау;
- Төлем балансының стандартты топтастырылуын қарастыру;
- Төлем балансына ықпал ететін факторлар және оны реттеудің әдістерінің
мазмұнын ашу және талдау.
Курстық жұмыстың құрылымы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Негізгі бөлім 2 тараудан тұрады.
Бірінші тарау Төлем балансы, оның баптарының
сипаттамалары деп аталады. Онда келесі тақырыптар қарастырылған: Төлем
балансының түсінігі, түрлері және құрылымы; Төлем балансының көрсеткіштері
және оның баптарын жіктеу әдістері;
Төлем балансының стандартты топтастырылуы.
Екінші тарау Төлем балансына ықпал ететін факторлар және оны реттеудің
әдістерін талдауға арналған. Онда төмендегі мәселелер қамтылған: Төлем
балансының сальдосын өлшеу тәсілдері; Төлем балансына әсер ететін
факторлар; Төлем балансын реттеудің негізгі әдістері. Қорытынды бөлімде
қысқаша тұжырымдар келтірілген.
Курстық жұмысты зерттей келе, келесі ғалымдардың еңбектері қолданылды:
Блеутаева К.Б , Елемесов Р.Е , Мақыш С.Б және т.б.
1ТӨЛЕМ БАЛАНСЫ, ОНЫҢ БАПТАРЫНЫҢ СИПАТТАМАЛАРЫ
1.1 Төлем балансының түсінігі, түрлері және құрылымы
Халықаралық есептеулердегі елдің төлем жағдайын бағдарлау үшін ең
алдымен экспорт пен импорттың ара қатысын анықтайды.
Шетелден сатып әкелінген және шетелге сатылған тауарлар көлемінің
қорытынды көрсеткіші сауда балансы деп аталады. Кедендік мекемелердің сауда-
саттық жөніндегі жинап, өңдеген статистикалық материалдары негізінде
тұрақты түрде сауда балансы есептеледі. Экспорт пен импорттың айырмасын
көрсететін сауда балансы ақпараттың мол көзі бола алмайды. Дегенмен, ол
халықаралық экономикалық қатынастар көлемінің 80%-ін құрайтын сыртқы
сауданың өте маңызды бастапқы көрсеткіші.
Сауда балансының сальдосын шығару үшін дүниежүзілік статистикада
экспорт — ФОБ бағаларымен (оған көліктің, қамсыздандырудың т. б. құны
кірмейді) есептеледі. Импорт болса көліктің де, қамсыздандырудың да
шығындарын қоса есептейтін — СИФ бағалары бойынша анықталады.
Қызмет көрсетулер саудасына шетелге саяхаттар, теңіз тасымалдары т. б.
жұмсалған қаржылармен байланысты шығындар кіреді. Жекелеген елдер үшін
төлем балансының, қызмет көрсетулер бөлімі орасан мол пайданың көзі.
Мысалы, Греция мен Испанияда шетелдік туризмнен түскен та-быс тауар
экспорты құны көлемінің 60—80%-ін құрайды.
Халықаралық есептеулердегі елдің төлем жағдайын шетелден аударылатын
зейнетақы, сыйлықтар, тегін қаржылай жәрдемдер де сипаттайды. Іс жүзінде
мұның өзі тегін жәрдем нысанында елге импортталып жатқан шетелдік тауарлар.
Төлем балансының тағы бір түрін ағымдағы операциялар балансы деп
атайды.[1,224б]
Ағымдағы операциялар (есептер) балансы елдің экономикалық жағдайы
туралы едәуір мол ақпарат береді.
Ағымдағы операциялардың оң сальдосы елдің шетелге шығаратын тауарлары
мен қызмет көрсетулері көлемінің оларды шетелден сатып алу көлемінен артық
екендігін көрсетеді. Ал, аталған операциялардың теріс сальдосы елдің басқа
елдерге берешегінің ұлғайғанын дәлелдейді.
Ағымдағы операцияларға ұзақ мерзімді аударулар мен төлемдерді қоссақ,
онда базистік баланс шығады. Базистік (негізгі) баланс елдің ең маңызды
макроэкономикалық көрсеткіштерін сыртқы және ішкі бағалардың ара қатысын,
валюта курсын, табыс көлемін, өсу қарқынын т. б. қамтиды. Булар сирек
өзгеретін тұрақты көрсеткіштер. Жалпы қағидаға сәйкес, базистік баланс
болашақта нөлге тең болуы тиіс, өзге жағдайларда елдің берешегі көбейтіп
кетеді.
Базистік балансқа қысқа мерзімді борыш бабын қосу бірқатар мәселелер
туындатады,
Қысқа мерзімді борыш бабы елдің қысқа мерзімді борыштық
міндеттемелерінің бар немесе жоқ екендігін көрсетеді. Қысқа мерзімді
міндеттемелердің көлемінің ұлғаюы елді қиын жағдайда қалдыруы мүмкін. Қысқа
мерзімді қарызы қалыпты мөлшерден (нормадан) асып кеткен ел шетелден қысқа
мерзімді несие алуға немесе тіпті өз валютасын уақытша құнсыздандыруға
(девальвациялауға) мәжбүр болады.
Базистік балансқа (қысқа мерзімді капиталдың қозғалысы) бабының қосылуы
автономдық (дербес) есептеулер балансын береді. Халықаралық қысқа мерзімді
капиталдардың қозғалысы уақытша құбылыс емес, елдің экономикасының дамуымеи
байланысты болған жағдайда бұл баланстың маңызы күшейеді. Мысалы, ірі
халықаралық фирмалар өзінің даму қарқынын бәсеңдету үшін қысқа мерзімді
шетелдік несиелер алуға құштар болады; халықаралық операцияларда пайдалану
үшін шетелдік азаматтар ұлттық валютаны көптеп сатып ала бастайды т. с. с.
Мұндай жағдай 70-жылдары мұнайдын, бағасы (ол доллалармен есептелетін)
жоғарылауымен байланысты долларға сұраныс көбейіп, оның курсын халықаралық
валюта рыноктарында арттырды, 90-жылдары бұрынғы КСРО азаматтары ұлттық
валюталардың құнсыздануынан өздерін қорғау үшін жаппай доллар сатып ала
бастады т. с. с, мысалдарды көптеп келтіруге болады.
„Қателіктер және қалдырулар" бабына ерекше тоқталу қажет. Бұл бап
активтер меи пассивтер арасындағы айырманы нөлге келтіру үшін қолданылады,
Толыққанды баланс жасау ушін әрбір келісім теория жүзінде баланста екі
рет көрсетілуі қажет болса, практика жүзінде бул талап орындала бермейді.
Мұның себептері статистикалық есептеулердің көпшілігі немесе тіпті
келісімнің өзінің заңсыздығы болуы мүмкін. Төлем балансын жасау үшін
статистикалық мәліметтерді жинаушы адамдардың өздерінің келісімдер жөнінде
толық хабардар болмауы да ғажап емес.
Қателіктер және қалдырулар бабы бойынша сомалардың көлемі
статистикалық қызметтің сапасына, құжаттарды дайындау дәрежесіне және т.б.
байланысты. Бұл сомалардың жедел артуы дағдарыс кезінде, елдін,
экономикалық жағдайының төмендеуі тусында анық көрінеді және олардың көлемі
өте үлкен болуы мумкін.
Төлем балансының тағы бір түріне өтімділік балансы (баланс ликвидности)
жатады. Бұл баланстын дербес есептеулер балансынан айырмашылығы „қателіктер
мен қалдырулар", резидент еместердің қолындағы қысқа мерзімді
міндеттемелері, ел резиденттерінің қарауындағы шетелдік қысқа мерзімді
міндеттемелері баптарын қосу, немесе қоспау мүмкіндіктеріне байланысты.
„Мемлекеттік резервтер" бабын қарастырайық. Бұл баптың құрамына
мемлекеттің алтын қоры, шетелдік валюталар қоры, халықаралық валюта қорының
(МВФ) резервтік квоталары (үлестері) мен аталған қордың билігіңдегі
„қарыздардың арнаулы құқықтары" кіреді.
Мемлекеттік резервтердін ролі көпжақты. Бұған ұлттық валюта курсын
қамтамасыз ету кепілдіктерін беруді, егіннің шықпай қалуымен байланысты
төтенше жағдайларды, стихиялық апаттарды қамсыздандыру, азаматтық
жөнсіздіктер мен әскери қимылдарды реттеу қызметтері жатады. Резервтер
елдің несие алу мумкіндіктеріне кепілдік жасайды және несиелер берілген
жағдайда олардын тиімділігін қамтамасыз етіп, ел бюджетіне қосымша пайда
әкеледі.
Төлем балансының теріс сальдосы қалыптасқан жағдайда ұлттық валютаның
курсын қолдау валюта резервтерін сатумен тікелей байланысты. Күтпеген
төтенше жағдайларға байланысты елді қажет заттармен қамтамасыз ету
мәселелеріндегі мемлекеттік резервтердің рөлі тіпті ерекше.
Алтын-валюта резервтерінің өсуі елдің халықаралық беделіне оң әсерін
тигізіп, бұл елдің экономикалық жағдайының тұрақты да, сенімді екендігіне
күмән келтірмейді.
Девальвацияға ұшырағыш шетелдік валютаны жинап, резервте ұстаудың
ешқандай болашағы жоқ. Ол сұранысқа ие болмайтын „өлі капитал" деп аталады.
Жекелеген елдердің тәжірибесінде халықаралық инвестициялық борыш
балансы пайдаланылады. Мұнда міндеттемелер мен қаражаттардың артуы, немесе
кемуі айқындалады. Бұл баланста капиталдар қозғалысы бөліміндегі төлем
мерзімі өтіп кеткен дебеттік және кредиттік есептердің толық сомасы
көрсетіледі.
Жекелеген елдердің экономикалық жағдайын талдау үшін халықаралық валюта
қоры жариялайтын төлем балансы схемасы өте пайдалы.
Кесте көрсеткіштері бойынша сауда балансында да, ағымдағы
операциялардың кредиттік (оң) сальдосында да ірі активтердің иесі —
Жапония.
Үш елдің 1992 жылғы сауда балансының көрсеткіштерін талдау, АҚШ пен
Жалонияның капиталдарды экспорттаушы ірі елдер екендігін анықтайды, АҚШ
негізінен тікелей инвестидияларды экспорттаса, Жапония тікелей және
портфельдік инвестицияларды шетелге шығарушы ел. 1992 жылы жапондық
портфельдік инвестициялар осы елдің ішінен тікелей инвестицияларымен
салыстырғанда 2 еседей артык, болды. Ал, Франция болса керісінше, ұзақ
мерзімді кредиттердің импорттаушысы болып табылады.
Қысқа мерзімді капиталдардың қозғалысы, олардың Фракция (34 млрд, долл)
мен Жапониядан (76 млрд. долл.) кетіп, есеп проценті ставкасының
жоғарылауының ықпалымен АҚШ-қа қарай ұмтылысын көрсетеді.
Басқа елдердің американ долларымен (38 млрд. доллардан аса) және
Француз франкімен (11,5 млрд. долл. со масында) жинаған валюта резервтері
де көңіл аударарлық (Ғ бөлімі).
АҚШ , Жапония және Францияның 1992 жылғы төлем баланстары
Негізгі баптар Елдер (млн. долл)
АҚШ Жапония Франция
А. Ағымдағы операциялар — 66300 117640 4109 1
тауарлар экспорты (фоб) 440140 330870 225222
тауарлар импорты (фоб) — 536280 — 198470 —223561
сауда балансы — 96140 132400 166!
қызмет көрсетулер
(сальдо) 42320 —41420 20681
инвестициялардан табыс 20450 31280 —9733
трансферттер (сальдо) — 32880 — 4620 — 8500
В, Ұзақ мерзімді
инвестициялар — 17610 —30780 14963
тікелей инвестициялар — 32420 — 14520 — 9150
портфельдік
инвестициялар 14190 — 28410 34180
баска ұзақ мерзімді
күрделі қаржылар 340 18480 — Ө256
базистік баланс (А + В) — 83910 86860 19072
С. Қысқа мерзімді
капиталдар (сальдо) 54190 —75770 — 33997
D. Қателіктер мен
қалдырулар — 12340 —І0460 1831
ресми есептеулер балансы
(А + В + С + Д) —42060 630 — 13094
F. Шетелдік мемлекеттер
алдындағы міндеттемелер 38140 11519
G. Резервтегі өзгерістер 3920 —630 1575
монеталық алтын — — 1 170
қарызданудын, арнаулы
құқығы 2320 1400 1125
МВФ-тағы резервтік
позиция —2660 — 1220 — 887
шетелдік валюта
резервтері 4270 —810 168
1-кесте (Баптар);Төлем балансының соңғы бөлімі де оны тепе-теңдік
жағдайда ұстап тұру мәселесін шешуде әр елдің өздеріне тән бағыттары бар
екендігін көрсетеді.
Сыртқы экономикалық қызметтердің жан-жақтылығын көрсететін төлем
баланстарының көптүрлілігі олардың теориясына да өз әсерін тигізді.
Төлем балансы жөніндегі әрбір теория мемлекетаралық қатынастар жүйесіне
өзіндік түсіндірмелерін бере отырып, өз көзқарастарын бұл қарым-
қатынастардың жекелеген аспектілерімен (тауар, қаржы-қаражат, ақша т. б.)
байланыстырады.Төлем баланстары теорияларының бізге белгілі түрлерше
неоклассикалық, кейнсиандық және монетарлық теориялары жатады.
Неоклассикалық теория бойынша төлем балансының негізгі элементі осы
елдің тауарлары мен қызмет көрсетулерінің экспорты мен импортының ара
қатысы. Мұның өзі жергілікті, немесе шетелдік тауарларды таңдап алудағы
жергілікті және шетелдік резиденттердің алған бағыт-бағдарына бағынышты.
Ұлттық немесе шетелдік тауарды сатып алу мәселесі олардың бағаларын
салыстыру арқылы шешіледі. Басқаша айтқанда, классикалық теория бойынша
төлем балансының шешуші параметрлеріне салыстырмалы біртекті тауарлар мен
валюталардың айырбас курсы жатады.
Кейнсиандық теория бойынша төлем балансы өнім өндірумен
байланыстырылады. Өшм өңдіру шығындарынан жиынтық ішкі шығындарды шығарып
тастасақ, „түбінде" төлем балансы қалады дейді аталған теорияның
жақтаушылары. Валюта курсы, бәсеке мүмкіндігі т. б. көпсеткіштер өнім
өндіруге немесе жиынтық ішкі шығымдарға тигізетін әсерлері арқылы ғана
есепке алынады.
Кейнсиандық теорияны жинақтаушылардың ең көп қолданнлатын терминдерінің
бірі "экспорттың өсуін ынталаңдыру". Бұл теорияға сәйкес төлем балансы
шығындармен немесе өндіру көлемімен тығыз байланыстырылады. Егер, дейді
кейнсиандықтар, өндірістің кетуі ішкі шығындардың қысқаруымен бір уақытта
жүріп, өндірістің төмендеу көлемі шығындардың қысқару көлемінен
салыстырмалы кемдеу болса төлем балансының жақсаруды күтуге болады.
Монетаристер төлем балансының бузылуын ең алдымен айналымға анық
қажеттіліктерден артық ақша қаражаттарын шығарумен байланыстырады. Егер
артық ақша көлемі белгіленген деңгейден асып кетсе, төлем балансының
тапшылығы пайда болады. Ақшалай қаражаттың жетіспеушілігі шетелдерден
келетін валютаны пайдалануға итермелейді. Валютаның қажет көлемінің келуі
немесе кетуі төлем балансының оң немесе теріс сальдосын қалыптастырады.
Төлем балансының неоклассикалық, кейнсиандық және монетаристік
теорияларын жинақтап қарастырсақ, онда мынадай қорығындыға келуге болады:
аталған бағыттардың барлығы да негізінде тауарлар мен капиталдардың
халықаралық айырбасын көрсететін төлем балансының әртүрлі жақтарын
сипаттайды.
Әрбір елдің көпқырлы, кешенді халықаралық экономикалық қатынастары оның
халықаралық операцияларының баланстық (тепе-теңділік) есебінде көрініс
табады. Бұндай есепті қалыптасқан дәстүр бойынша төлем балансы деп атайды.
Төлем балансы дегеніміз тауарларды, қызмет көрсетулерді, капиталдарды әкету
мен әкелу көрсеткіштері формасында (нысанында) елдің дүниежүзілік
байланыстарын анықтайтын құндық өлшем. Халықаралық операциялардың баланстық
есебі елдің сыртқы экономикалық операцияларының көлемін құрылымын және
сипатын сандық және сапалық тұрғыдан анықтайтын құндық көрсеткіш. Барлық
операциялар бойынша валюта ағындарының көрсеткіштері төлемдер мен кірістер
деп белгілінеді .
Төлем баланстарының қазіргі кестелері құндылықтардың барлық түрлерінің
еларалық қозғалысы туралы жеткілікті мәлімет береді. Экономикалық мазмұны
бойынша белгілі бір мерзімдік және белгілі бір кезендік төлем баланстарын
ажыратады. Белгілі бір мерзімдік төлем балансын статистикалық көрсеткіш
ретінде дәл атап айту мүмкін емес, себебі ол күн сайың өзгеріп тұратын
төлемдер мен кірістер аракатысы түрінде көрініс береді. Төлем балансы
жағдайын ұлттық және шетелдік валютаға деген осы сәттегі сұраныс пен ұсыныс
анықтайды және мүның өзі валюта бағамын қалыптастыру факторларының бірімен
саналады.
Белгілі бір кезеңдік (ай, тоқсан, жыл) төлем балансы осы кезең
аралығында жүзеге асырылған сыртқы экономикалық мәмілелердің статистикалық
көрсеткіштері негізінде жасалады да, елдің халықаралық экономикалық
қатынастардағы өзгерістерін сараптауға мүмкіндік береді. Кезеңдік төлем
балансы көрсеткіштері экономикалық дамудың агрегаттық көрсеткіш терімен
(жиынтық ішкі өнім, ұлттық табыс т.с.с.) байланысты, сондықтан мемлекеттік
реттеу объектісі болып табылады. Кезеңдік төлем балансының жағдайы ұлттық
валюта жағдайымен, оның тұрақтылығымен немесе валюта бағамының өзгерістері
сипатымен тығыз байланыста болып келеді.[2,138-1426.б]
Бухгалтерлік есеп тұрғысынан төлем балансы әрқашан тепе-теңдік
жағдайында тұрады. Бірақ, негізгі бөлімдері бройынша егер кіріс төлемдерден
жоғары болса, онды сальдо орын алады да, ал төлемдер түсімдерден артып
кеткен ситуацияда теріс сальдо бой көрсетеді. Сондықтан, төлем балансын
жасау және сальдоны есептеу әдістері елдің сыртқы экономикалық
операцияларын сипаттайтын көрсеткіштерді дұрыс сараптауды ұйымдастыру
жолында үлкен рөль атқарады.
Төлем балансын жасау теориясы мен практикасы дүниежүзілік экономикадағы
өзгерістерге сәйкес дамиды және жетілдіріліп отырады. Халықаралық
төлем қатынастарында "баланс" термині баланстық есеп, сальдо немесе
есепшот қалдығы, есепшот жағдайы, тепе-теңділік және т.б. түсініктерді
анықтау үшін қолданылады. Сондықтан, төлем балансы елдің халықаралық
операцияларының есебі ғана, сонымен қатар осы операциялардың белгілі бір
жағдайының көрінісі де болып табылады.
Төлем балансы құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:
1. Сауда балансы, яғни тауарларды әкету мен әкелу арақатысы;
2. Қызмет көрсетулер жене коммерциялық емес төлемдер балансы;
3. Ағымдағы операциялар балансы;
4. Капиталдар мен кредиттер қозғалысы балансы;
5. Ресми валюта резервтерімен операциялар. Енді осы баланс түрлерін
сипаттайық.
Сауда балансы, тарихи тұрғыдан сыртқы сауда ұлттық және дүниежүзілік
шаруашылықтарды байланыстыратын халықаралық экономикалық қатынастардың
бастапқы формасы болып табылады. Сыртқы сауда арқасында халықаралық еңбек
бөлінісі қалыптасады
Төлем балансында сыртқы сауда көрсеткіштері дәстүрлі маңызды орын
алады. Тауарлардың экспорты мен импорты арақатысы сауда балансын түзеді.
Сыртқы сауданың едәуір бөлігі кредит негізінде жүзеге асатындықтан тиісті
кезенде атқарылған төлемдер мен түсімдер арасында айырмашылықтар болады.
Осы айырмашылықтарға байланысты кезінде төлем балансы атқарылған ақшалай
төлемдер мен нақты түсімдер арақатысы ретінде анықталған еді
Сауда балансының онды немесе теріс мағынасы нақты елге байланысты оның
дүниежүзілік шаруашылықтағы жағдайына әріптестерімен байланыс сипатына және
жалпы экономикалық саясатына тәуелді болып келеді. Экономикалық дамуы
кенжелеп қалған елдер үшін оңды сауда баламсы импорт төлемін атқару үшін
қажет болса,өнеркәсібі дамып, елдер үшін оңды сальдо капиталды экспорттап,
шетелде екінші экономика жасау ушін қажет болып жатады.
Теріс сауда балансы ұнамсыз құбылыс саналады және әдетте елдің
дүниежүзілік шаруашылықтағы позициясының әлсіздігін көрсетеді.
Қызмет көрсетулер балансы көлік тасымалы, сақтандыру, электрондық,
телеғарыштық, телеграф, телефон, пошта және байланыстың басқа да түрлері
бойынша халықарлық туризм, ғылыми-техникалық және өндірістік тәжірибе,
эксперті қызмет көрсетулер, шетелдерде дипломатиялық, сауда және басқа да
өнімдіктерді ұстау бойынша, ақпараттар алмасу, жарнама, жәрмеңке т.с.с.
үшін төлемдер мен түсімдерден тұрады. Қызмет көрсетулер дүниежүзілік
экономикалық байланыстардың қарқынды дамып келе жатқан секторы болып
табылады және оның төлемдер мен түсімдер көлемі мен құрылымын әсері турақты
түрде өсу үстінде. Дәстүрлі қызмет көрсетулер түрлері (көлік, сақтандыру)
сауда жеткізілімдерінің саны мен көлемінің жоғарылауына, олардың ішінде
жартылай фабрикаттардың, қосалқы бөлшектер мен тетіктердің үлес салмағының
өсуіне байланысты, халықаралық кооперация мен маманданудың дамуы негізінде
ірі қайта құру процесін бастап кешіріп отыр. Дамыған елдердегі тұрмыс
деңгейінің едәуір жоғарылауы халықаралық туризм масштабын ұлғайтты. Бұл
қатарға қазіргі өндірістің интернационалдануына байланысты жедел өсіп
отырған іскерлік сапарларды да қосуға болады.
Халықаралық өндірістің дамуы, ғылыми-техникалық революция,
шаруашылық өмірді интернационалдандыруды басқа да факторлары
лицензиялармен, ноу-хаумен, ғылыми техникалық және өндірістік тәжірибенің
басқа да түрлерімен сауданы ынталаңдырды. Дүниежүзілік статистикада
қабылдаған ережелерге сәйкес "қызмет көрсетулер" бөліміне инвестициялар
бойынша төлемдер мен түсімдер және халықаралық кредиттер бойынша проценттер
де кіреді. Төлем балансында шетелдік мемлекетке әскери көмек беру,
шетелдегі әскери шығындар баптары бөлекше көрсетіледі. Олар қызмет көрсету
операцияларына қосымша есебінде ерекшеленеді.
Халықаралық валюта қоры қабылдаған әдістемеге сәйкес төлем балансында
біржақты аударулар да айрықша позицияға ие болады. Біржақты аударулар
қатарына мыналар кіреді:
1) мемлекеттік операциялар — экономикалық көмек ретіндегі басқа елдерге
субсидиялар, мемлекеттік зейнетақылар, халықаралық ұйымдарға жарналар;
2) жеке операциялар - шетелдік жұмысшылардың, мамандардың, туыстардың
өз елдеріне ақшалай аударулары, операцияның бұл түрінің едәуір экономикалық
маңызы бар. Италия, Туркия, Испания, Греция, Португалия, Пакистан, Египет
т.с.с. елдерде өз азаматтарының шетелге табыс табу үшін кетулерін мемлекет
реттеп отырады, себебі олардан кететін едәуір валюталық түсімдерді ұлттық
экономика қажеттіктеріне пайдалануға мейлінше жоғары мән беріледі.
Ал, шетелдік жұмысшыларды уақытша шақыратын Германия, Франция,
Ұлыбритания, Швейцария, АҚШ сияқты елдерде қаражаттың бұндай аударулары
төлем балансының теріс (тапшы) баптарына жатқызылады. Аталған қызмет
көрсетулер кооперациялары, инвестициялық табыстар қозғалысы, әскери
сипаттағы мәмілелер және біржақты аударулар "көрінбейтін" операциялар деп
саналады, себебі олар тауарлардын экспортына да, импортына да жатпайды,
яғни олардың құндылығын байқау мүмкін емес.
Ағымдағы операциялар "бойынша төлем балансы сауда балансы және
"көрінбейтін" операциялардан тұрады. Бұл операциялардың ағымдағы деп аталуы
тауарлар мен қызмет көрсетулердің дүниежузілік саудасын капиталдар мен
кредитор нысанындағы қаржылық ресурстардың халықаралық қозғалысын ажыратып
алу үшін қажеттігі де болып отыр.Капиталдар мен кредиттер қозғалысының
балансы мемлекетгік және жеке меншік капиталдарды әкету мен әкелу, берілген
және алынған халықаралық кредиттер арақатысын көрсетеді. Экономикалық
мазмұны бойынша бұл операциялар кәсіпкерлік капиталдың және қарыз
капиталының халықаралық қозғалысы деген атаулармен екі категорияға бөлініп
қарастырылады.
Кәсіпкерлік капитал құрамына тікелей шетелдік инвестициялар (шетелде
кәсіпорындарды сатып алу немесе құрылысын жүргізу) және портфельдік
инвестициялар (шетелдік компаниялардың бағалы қағаздарын сатып алу) кіреді.
Тікелей инвестициялар ұзақ мерзімді капиталды шетелге шығарудың маңызды
нысаны болып есептеледі және төлем балансына едәуір әсер етеді, Тікелей
инвестициялар нәтижесі халықаралық өндіріс дамиды, ұлттық экономиканың
дүние жүзілік шаруашылыққа интеграциялануы артады. Кәсіпкер капиталдың
сыртқы шығарылуы өндіріс пен сыртқы сауданың өсуінен қарқындырақ жүреді,
сондықтан шаруашылық өмірі интернационалдандыру және ғаламдандыру
процесінді; атқаратын рөлі ерекше. Шетелдік тікелей инвестициялар, онының
үштен екі бөлігін дамыған елдердің күрделі қаржыларын өзара игеруі құрайды.
Мұның өзі дамыған елдер осындағы шаруашылық байланыстардың басқа елдермен
салыстырғанда тығыз екендігінің айғағы болып табылады.
Қарыз капиталының халықаралық қозғалысы мерзімдік белгісі бойынша
жіктеледі:
1. Ұзақ және орта мерзімді операциялар құрамына бір жылдан артық
уақытқа берілген мемлекеттік және жеке-меншік займдар мен кредиттер кіреді.
Мемлекетгік займдар мен кредиттерді алушыларға негізінен лидер елдерден
кейінден қалған елдер жатады. Ал, қаражатты беруші кредитор-елдер қатарында
жетекші, дамыған елдерді көреміз. Ұзақ мерзімді жекеменшік займдар мен
кредиттердің көрінісі өзгешелеу болып келеді. Бұл жағдайда дамушы елдер
дамыған елдерді қаржы-кредиттік: институттарынан несие алу шараларын
қарастырады. Дамыған елдер корпорацияларының өзі бағалы қағаздар шығару
арқылы дүниежүзілік рыноктан ресурстар тартатыны да белгілі де қалыпты
құбылысқа айналыл отыр.
2. Қысқа мерзімді операциялар қатарына бір жыл мерзімге дейін берілетін
халықаралық кредиттер, шетелдік банктердегі ұлттық банктердің ағымдағы
есепшоттары (авуарлары), ақша капиталдарының банкаралық қозғалысы жатады.
Соңғы онжылдықтарда дүниежүзілік ақша рыногындағы банкаралық қысқа мерзімді
операциялар едәуір көбейіп, қанатын кеңге жайған жағдайы бар. Егер, өткен
ғасырдың 60-70 жылдары қажет қаражаттың стихиялы қозғалысы етек жайып,
инфляциялық процестерді күшейткен болса, 80-90 жылдары ақша капиталдарының
қысқа мерзімді ағындары негізінен еуровалюта рыноктары арқылы жүзеге асатын
болды.[3,67-70б.б]
Төлем балансының көрсеткіштерін жинау мен өндеу әдістерінің
ұдайы жетілдірілуіне қарамастан едәуір қателіктердің де орын алатындығы
жасырын емес. Сондықтан, төлем балансында қателіктер мен қалдырулар" бабы
айрықша көрсетіледі. Бұл бапқа статистикалық қателіктер мен есепке
алынбаған операциялар кіреді. Мамандардың айтуы бойынша ақша капиталының
қысқа мерзімді қозғалысын есептеу, әсіресе дағдарыс жайлаған кезеңдерде
тіпті қиындап кетеді екен. Сондықтан, "қателіктер мен қалдырулар" бабы
капиталдар мен кредиттер қозғалысын көрсететін бөлімге жапсарлас беріледі
де, сол себептен дағдарыстық ситуацияларды оның көрсеткіштері шамадан тыс
көбейіп кетеді.
Төлем балансының қорытынды баптары өтімді валюталық активтерімен
операцияларды көрсетеді. Бұл операцияларға мемлекеттік валюта органдары
араласатындықтан орталықтандырылған, ресми алтын-валюта резервтері көлемі
мен құрамында өзгерістер пайда болады.[4,313-318б.б]
1.2 Төлем балансының көрсеткіштері және оның баптарын жіктеу әдістері
Төлем балансын елдің халықаралық есептесулерін анықтайтын құжат ретінде
жасау өзара тығыз байланысты есептеу және сараптау қызметтерін атқару үшін
қажет. Сыртқы экономикалық операцияларға қатысушылар шеңбері көптүрлі:
әкелеген елдер және олардың одақтастықтары, ұлттық, шетелдік және
трансұлттық корпорациялар, компаниялар және банктер, әртүрлі ұлттық және
халықаралық ұйымдар мен мекемелер, жеке тұлғалар, мемлекеттік валюта
органдары және т.б. Мұның өзі тек қана ұлттық емес, сонымен қатар шетелдік
дерек көздерінен келіп түсетін көптеген мәліметтерді ісптеу, өндеу
қажеттілігіне алып келеді. Сондықтан, біртекті көрсеткіштерді есептеудің
мазмұны мен әдістерінің бірлігі негізгі талап болып табылады. Бұндай
бірлікке жету және оларды салыстыра қарастыру мүмкіндігіне ие болу үшін
халықаралық валюта қорының төлем баланстарын жасауға арналған ұсыныстарын
пайдаланады. Қазіргі кезде бұл ұсыныстар халықаралық валюта қорына мүше
елдердің төлем баланстары негізін қалайды. Сонымен бірге жекелеген елдер
төлем балансын жасау ережелеріне негіздерінің экономикалық ерекшеліктеріне
байланысты өзгерістерін де қосады. Сондықтан, жекелеген елдердің төлем
байланстарын салыстыру кейбір шартшлықтар мен дәлсіздіктерден ғана емес.
Осыған байланысты мұндай салыстырулардан шығатын қорытындылар экономикалық
құбылыстардың тенденциялары мен негізгі бағыттарын көрсетеді де, абсолютті
дәлдік пен толықтыққа дәмелендірмейді.
Төлем балансының әртүрлі анықтамалары бар. Егер 14 балансының шетелдік
әдебиеттердегі анықтамасына зер сала болсақ, онда олардың көпшілігі төлем
балансын елдің сыртқы экономикалық қызметінің статистикалық өлшемі
дегенге саяды.
Американдық экономистер Виссерман мен Уэйрдің төлем балансы
проблемаларына арналған еңбегінде мынадай сипаттама берілген. Төлем балансы
белгілі бір кезең ішіндегі осы елдің резиденті мен басқа елдер өкілдері
арасында орын алған экономикалық операциялардың статистикалық
көрінісі.Халықаралық Валюта қорының (ХВҚ) әдістемелік нұсқауларында былайша
айтылған: "Төлем балаысы дегеніміз аталған кезеңнің статистикалық
көрсеткіштері жинақталған кесте онда:
а) белгілі бір ел мен басқа елдер арасындағы тауарлармен қызмет
көрсетулермен және табыстармен операциялар;
б) осы елдің иелігіндегі монетарлық алтынға байланысты меншіктің
өзгеруі, сондай-ақ басқа елдерге қатысты қаржылық талаптар мен міндеттер;
в) біржақты аударулар және компенсациялаушы (орын толтыру) жазбалар
көрсетіледі. Осы нұсқауларға байланысты төлем балансына атқарылған
операциялар ғана емес, сонымен бірге операциялардың тепе-тендігіне қол
жеткізу үшін дайындалған жасанды көрсеткіштер де кіреді.
Францияның ресми ақпарат көздерінде мынадай анықтама берілген: "Елдің
төлем балансы дегеніміз тұрақты түрде жасалатын статистикалық ведомость,
онда есептелетін көрсеткіштер ретінде белгілі бір кезең ішіндегі
резиденттер меи резидент емес тұлғалар арасындағы қаржылық ағындар
қозғалысы көрсетіледі". Германиядағы төлем балансы туралы зерттеулердің
бірінде: "Әдетте төлем балансын жүйеленген барлық экономикалық мәмілелер
баланс формасында жинақталған статистикалық көрсеткіштер деп түсінген
абзал" делінген.
Төлем балансын жасау кезінде елдің сыртқы экономикалық операциялары мен
ішкі шаруашылық операциялары ара жігін анық көрсету қажеттілігі туындайды.
Сондықтан, резидент және мәмілелер, трансакциялар сияқты ұғымдар
мамандылығы арта түседі. Сыртқы экономикалық операцияларды нақты ұйымдар,
фирмалар немесе жеке тұлғалар атқарады. Олар халықаралық төлем қатынастары
тұрғысынан осы елдің резиденті немесе резиденті емес деп аталуы тиіс.
Бір қарағанға осы қарапайым ғана түсінік капиталдардың
интернационалдануы күшейе түскен қазіргі кезде аса бір күрделі мәселеге
айналып отыр. Трансұлттық компаниялар қызметінің едәуір кеңеюі, жұмысшы
күші миграциясының қарқындай түсуі де резиденттік проблемасын өзекті
проблемалар қатарына кіргізді.
Халықаралық Валюта Қоры резиденттікке мынадай анықтама береді: "Ел
экономикасы басқа аумақтарға қарағанда осы аумағымен тығыз байланысты
шаруашылық бірліктерінің жиынтығы ретінде қарастырылады. Осы елдін төлем
балансы не шаруашылық бірліктерінің басқа елдермен операцияларын көрсетеді,
сонда бұл шаруашылық бірдіктері осы елдің резиденттері немесе шаруашылық
бірліктері осы елде операциялар жүргізеді, онда олар аталған елдің
резиденттері емес".
АҚШ-та барлық мемлекеттік мекемелер, ұлттық компаниялар және осы елде
тұрақты өмір сүретін азаматтар резиденттер болып саналады. Ал, шетелде
тұратын (мемлекеттік қызметкерлерден басқа) американдық азаматтардың
резиденттігі олардың шетелде тұру мерзімі ұзақтығына және т.б. факторларға
сәйкес анықталады.
Американдық корпорациялардың шетелдік филиалдары, еншілес компаниялары
АҚШ үшін шетелдік фирма болып саналады.
Германияда төлем балансы тұрғысынан резиденттер;
"Мемлекеттігінен тәуелсіз, тек шаруашылық мүдделері ГФР-мен байланысты
барлық жеке және заңды тұлғалар". Сондықтан ГФР резиденттері тек германдық
тұлғалар ғана емес, солармен қатар ГФР-да тұрақтаған шетелдік кәсіпкерлер
де осы елдің резиденті болып табылады. Францияда қабылданған әдістеме
бойынша "резидент" термині Францияда тұратын немесе шетелде 2 жылдан кем
уақыт тұрақтайтын ұлты француз жеке тұлғаларға қолданылады. Францияда
қызмет атқаратын заңды тұлғалар ла осы елдің резиденттері саналады.
Қазақстан Республикасында 1996 жылдың 24 желтоқсанында бекітілген
"Валюталық реттеу туралы" Заңға сәйкес резиденттер:
а) Қазақстан Республикасында мекен-орны бар, соның ішінде уақытша
шетелде тұратын немесе Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде оның
мемлекетгік қызметіндегі жеке тұлғалар;
б) Қазақстан Республикасында орналасқан, Қазақастан Республикасының
заңдарына сәйкес құрылған барлық заңды тұлғалар, сондай-ақ олардың
Қазақстан Республикасында және одан тыс жерлерде орналасқан филиалдары мен
өкілдіктері;
в) Қазақстан Республикасынан тыс жерлердегі Қазақстан Республикасының
дипломатиялық, сауда және өзге де ресми өкілдіктері.
Енді мәміле анықтамасына көшейік. Халықаралық мәмілені, әдетте айырбас
деп атайды. Қалыптасқан дәстүрлер шеңберінде мәміленің төрт түрін
ажыратады:
1) тауарлар мен қызмет көрсетулерді сату және ссатып алу (айырбас);
2) бартер, яғни осы елдің тауарлары мен қызмет көрсетушілерін басқа
елдің тауарлары мен қызмет көрсетулеріне тікелей айырбастау;
3) қаржылық актитерді басқа қаржылық активтерге айырбастау, яғни бағалы
қағаздарды ақшаға сату, коммерциялық қарыздарды төлеу т.с.с;
4) біржақты аударулар, яғни тауарлар мен қызмет көрсетулерді немесе
қаржылық активтерді орнын толтырусыз, бір жақты негізде беру немесе алу ;
Бұндай анықтама сыртқы экономикалық операциялардың едәуір бөлігін
қамтиды дегенмен, бірқатар сұрақтарды туындатады. Ұлттық есептеулерді
шығару әдістемесі бойынша тауарлар, қызмет көрсетулер және табыстар
жөніндегі мәмілелерге бір тарапының екінші тарапқа нақты ресурстарды
жеткізіп беруі жатады. Дегенмен, ішкі және халықаралық айырбастауларда
мәмілеге қатысу екі жақтың да бір заңды тұлғаның өкілі болып шығатын
сезікті оқиғалар орын алатындығы белгілі болып қалады. Үлкен масштабты
мұндай операцияларды трансұлттық корпорациялар өздерінің шетелдік
филиалдары, мен жүзеге асыратыны да құпия емес. Мәміле болып саналмайтын
кейбір өзгерістер де мәміле сияқты экономикалық әсер қалдыратын кездері де
аз емес. Мысалы, валюта бағамының өзгеруіне байланысты валюталық
резервтерді қайта баулау елдің сыртқы экономикалық талаптарының өсуіне
немесе кемуіне алып келеді.
Осыған байланысты Халықаралық Валюта Қорының эксперттері мәміле
түсінігін әдеттегі практикаға сәйкес түсінуін ұсынады. Бірқатар
операцияларды анықтауда және келіп түскен мәліметтерде жіберілген қателерге
байланысты төлем балансының қорытынды көрсеткшітерінің кредиттік және
дебеттік жақтарында алшақтықтар орын алып жатады. Осындай ашалшақтықтарды
болдырмау мақсатында төлем балансы таблицасын жасау үшін қосарланған
бухгалтерлік жазба принципі қолданылады. Бұл принципке байланысты төлем
балансында көрсетілетін әрбір операция бойынша бірдей екі көрсеткіш
жазылады, біреуі оң белгімен кредиттік жағына, екіншісі теріс белгімен —
дебеттік жағына шығарылады. Бірінші көрсеткіш осы елдің резиденттері сатып
алған немесе сатқан тауарлардың, қызмет көрсетулердің немесе бағалы
қағаздардың құнын көрсетеді де, екінші көрсеткіш бұл операцияның қалай
қаржыландырылғанын анықтайды, яғни мұның өзі қолма-қол төлем бе, қаржылық
активтерді берумен бе, жоқ әлде бартерлік негізде ме? Тауарлар мен қызмет
көрсетулер экспорты шетелдік түсімдер деп көрсетілетін кредиттік
операциялар бөліміне жазылады, тауарлар мен қызмет көрсетулер импорты
төлемдер есебінде дебеттік операциялар бөліміне жазылады. Екінші жазба
әрбір операция үшін қаржы көзі болып табылатын қолма-қол ақша немесе
қаржылық активтердің қозғалысын бақылайды. Сөйтіп төлем балансының
қорытындысы бойынша оның оңды көрсеткіштерінің сомасы теріс көрсеткіштері
сомасына тең болып шығуы тиіс. Сыртқы экономикалық сипаттағы мәмілелер
үшін қолданылатын бағаларды сараптау ісі де едәуір қиындықтарға кездеседі.
Төлем балансын жасайтын органдардың бағалар себебі жөніндегі шынайы
мәліметтерге қолы жетпей қалатын елдер болады. Коммерциялық құпияның
сақталуына мүдделі мәмілеге қатысушы тараптар шынайы бағаларды жасарып
бағады. Әртүрлі географиялық рыноктарда әрбір тауардың бағасы ерекше,
сондықтан кедендік және басқа да салықтық төлемдер алынатын бағалар
деңгейі, тауар иесінің есептеу бағасы, ішкі фирмалық немесе трансфорттік
бағалардың құпиялары қатаң сақталады. Төлем балансына мәміле туралы
мәліметтер кіргізілер кезде көптеген бағалардың ішінен кредиттік және
дебеттік жазбалар үшін бір принцип негізінде бекітілген бағалар
қолданылады, басқа жағдайларда операциялар тепе-тендігін сақтау ережесі
бұзылады. Халықаралық Валюта Қорында және ұлттық әдістемелерде төлем
балансының тиісті көрсеткішін шығаруда бағаларды қалай таңдау керектігі
жөнінде жан-жақты түсініктемелер берілген.
Төлем балансына мәлімет ретінде кіргізілетін операцияларының жасалу
сәтін белгілеу де маңызды мәселелердің бірі болып саналады. Бағалар
теңірегіндегі ситуация сияқты мәселеге қол жеткізілген сәттің де көптеген
баламасы (альтернативасы) бар. Операция жасалған күнге мыналарды жатқызуға
болады: келісім-шартқа қол қойылған немесе келісімі жеткізілген күн,
тауарды тиеген, оны жеткізген, кедендік процедуралардан өткен, төлемді
атқарған т.с.с. күндер болып кете береді. Халықаралық Валюта Қоры мәміле
жасаған күнді ұсынады, себебі меншіктің біреуден екінші біреуге өту фактісі
ұлттық есептеулерде сол күнмен белгіленуі тиіс.
Төлем балансының тәптіштелген кесте құрылымы 101-астам операциялар
түрлерінен тұрады және олар ірі операцияларға бөлшектеніп жазылады.
Халықаралық Валюта қорының кесте жөніндегі нұсқаулары мүше-елдердің төлем
балансының біркелкі және салыстырмалы болуын құптайды. Демек, ұлттық
жарияланымдар көп жағдайларда біркелктен ада. Мәліметтерді жинау
күрделілігі, олардың толықтығы, мәселесі, әдістемелік өзгешеліктер және
басқа да факторлар сыртқы экономикалық операциялардың көлемін, құрылымын
атқарылған уақытын және өзге де сипаттамаларын дәл анықтап, орындау
машақаты көп жұмыс.
Әртүрлі қателіктер мен бұрмалаулар болатындығы себебі "төлем балансына
қателіктер мен қалдырулар" немесе статистикалық дәлдіктен ауытқу" баптары
енгізіледі. Төлем балансы әрдайым тепе-тендік жағдайында болуы тиіс деп
есептесек, ауытқулардың барлығы осы бапқа енгізіледі.
Қазіргі кезде Халықаралық Валюта Қорына мүше елдерді төлем
баланстарының жариялану уақыты осы халықаралық ұйымның нұсқаулары және
ұсынған схемасы негізінде жүзегі асырылады .
Халықаралық Валюта Қорының әдістемесі бойынша төлем балансы баптарының
жіктелуі
А. Ағымдағы операциялар
Тауарлар
Қызмет көрсетулер
Инвестициялық кірістер
Басқа да қызмет көрсетулер мен кірістер
Жеке біржақты аударулар
Ресми біржақты аударулар
А жиыны. Ағымдағы операциялар балансы.
В. Тікелей инвестициялар және басқа да ұзақ мерзімді капитал
Тікелей инвестициялар
Портфелдік инвестициялар
Басқа да ұзақ мерзімді капитал
Жиыны: А+В
С. Қысқа мерзімді капитал
Д. Қателіктер мен қалдырулар
Жиыны: А+В+С+Д
Е. Орнын толыратын (компенсациялайтын) баптар
Алтын-валюта резервтерін қайта бағалау.
F. Төтенше қаржыландыру
G. Шетелдік ресми органдардың валюталық резервтерін сұрайтын
міндеттемелер
Жиыны: А+В+С+Д+Е+F+G
Н. Резервтердің жиынтық өзгерістері
ХВҚ-дағы резервтік позиция
Шетелдік валюта
Басқа да талаптар
ХВҚ-ның кредиттері
Қазақстан Республикасы ХВҚ-ның мүшесі ретінде осы ұйым қабылдаған төлем
балансы баптарын жіктеу жүйесін қолданады. Әрине, әр елдің ерекшеліктері
бар. Мысалы, дамыған және дамушы елдердің төлем баланстарының мазмұны
әртүрлі болып келуі де түсініктікпен қарайтын құбылыс. Сондықтан, ХВҚ
қабылдаған төлем балансы схемасы дамыған елдердің бәріне тән белгілерді
есепке алады да, әрқайсысына өздерінің қаржылық операциялары
ерекшеліктерін ескеретін түзетулерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ТӨЛЕМ БАЛАНСЫ, ОНЫҢ БАПТАРЫНЫҢ
СИПАТТАМАЛАРЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Төлем балансының түсінігі, түрлері және
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Төлем балансының көрсеткіштері және оның баптарын жіктеу әдістері
... .14
1.3Төлем балансының стандартты
топтастырылуы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .19
2 ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНА ЫҚПАЛ ЕТЕТІН ФАКТОРЛАР ЖӘНЕ ОНЫ
РЕТТЕУДІҢ
ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 23
1.2 Төлем балансының сальдосын өлшеу
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 23
2.2 Төлем балансына әсер ететін
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2.3 Төлем балансын реттеудің негізгі
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
ҚОЛДАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..36
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі - төлем балансы белгілі бір уақыт
мерзімінде бір елдің әлемнің басқа елдерімен арасында болған сыртқы
экономикалық операциялар бойынша жүйеленген жалпы мәліметтері көрсетілетін
статистикалық тізімдемесі. Төлем балансы резидент еместерге жіберілген
төлемдерді ғана емес, олардан келген түсімдерді де тіркейді.
Төлем балансының құрылуы мен бағалануы Халықаралық Валюта Қорының
әдістемесі негізінде стандартталған есептеу ережелері мен анықтауларына
сәйкес жүзеге асырылады.
Төлем балансын құру мен анықтамаларының негізгі ережелеріне:
- резидент пен резидент еместер арасындағы операцияларды есепке алу;
- операцияларды екі жақты жазу жүйесімен есепке алу;
- қорлар көлемін емес, ағымдарды ғана көрсету;
- әр түрлі валюталарда көрсетілген операциялар мен төлем сомаларының
құндық көлемін біркелкі есептік көрсеткішке келтіру;
- операцияларды түрлері мен экономикалық секторлар бойынша тіркеу.
Осыған орай, төлем балансы мемлекеттің ішкі-сыртқы қаржы операцияларын
жүргізуде маңызды орын алады.
Курстық жұмыстың мақсаты – төлем балансы ұғымының мазмұнын жан-жақты
ашу және оның түрлеріне талдау жүргізу арқылы оның ел экономикасындағы
маңыздылығын, орны мен ролін айқындау болып табылады. Бұл талдаулардың
мақсаты – осы көрсеткіштердің өзгеруін түсіндіріп, ел үкіметі жұмысында
қойылған экономикалық мәселелерді шешу бағыттарын анықтау мен экономикалық
даму барысында болжамаған өзгерістерге жауап беру. Өзгерістерді дәл талдау
мен бағалау, ал одан кейін соған сәйкес саясатты жасақтау жүйеленген және
уақтылы негізде келіп түсетін экономикалық және статистикалық ақпараттың
дәлдігін талап етеді. Сонымен қатар, дұрыс экономикалық шешімдерді қабылдау
үшін елдің сыртқы жағдайын тұрақты түрде бағалау мен өлшеу қажет. Біз
білетініміздей, елдің басқа елдермен арасындағы қаржы ағымдары мен
экономикалық операциялар мәліметтері жүйеленіп төлем балансында көрсетіледі
де, ол елдің сыртқы жағдайын талдау мен қажетті өзгерістер енгізу үшін
негіз болып табылады.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Төлем балансына, оның баптарына сипаттама беру;
- Төлем балансының түрлерін және құрылымын көрсету;
- Төлем балансының көрсеткіштері және оның баптарын жіктеу әдістерін
талдау;
- Төлем балансының стандартты топтастырылуын қарастыру;
- Төлем балансына ықпал ететін факторлар және оны реттеудің әдістерінің
мазмұнын ашу және талдау.
Курстық жұмыстың құрылымы кіріспеден, негізгі бөлімнен, қорытындыдан,
қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Негізгі бөлім 2 тараудан тұрады.
Бірінші тарау Төлем балансы, оның баптарының
сипаттамалары деп аталады. Онда келесі тақырыптар қарастырылған: Төлем
балансының түсінігі, түрлері және құрылымы; Төлем балансының көрсеткіштері
және оның баптарын жіктеу әдістері;
Төлем балансының стандартты топтастырылуы.
Екінші тарау Төлем балансына ықпал ететін факторлар және оны реттеудің
әдістерін талдауға арналған. Онда төмендегі мәселелер қамтылған: Төлем
балансының сальдосын өлшеу тәсілдері; Төлем балансына әсер ететін
факторлар; Төлем балансын реттеудің негізгі әдістері. Қорытынды бөлімде
қысқаша тұжырымдар келтірілген.
Курстық жұмысты зерттей келе, келесі ғалымдардың еңбектері қолданылды:
Блеутаева К.Б , Елемесов Р.Е , Мақыш С.Б және т.б.
1ТӨЛЕМ БАЛАНСЫ, ОНЫҢ БАПТАРЫНЫҢ СИПАТТАМАЛАРЫ
1.1 Төлем балансының түсінігі, түрлері және құрылымы
Халықаралық есептеулердегі елдің төлем жағдайын бағдарлау үшін ең
алдымен экспорт пен импорттың ара қатысын анықтайды.
Шетелден сатып әкелінген және шетелге сатылған тауарлар көлемінің
қорытынды көрсеткіші сауда балансы деп аталады. Кедендік мекемелердің сауда-
саттық жөніндегі жинап, өңдеген статистикалық материалдары негізінде
тұрақты түрде сауда балансы есептеледі. Экспорт пен импорттың айырмасын
көрсететін сауда балансы ақпараттың мол көзі бола алмайды. Дегенмен, ол
халықаралық экономикалық қатынастар көлемінің 80%-ін құрайтын сыртқы
сауданың өте маңызды бастапқы көрсеткіші.
Сауда балансының сальдосын шығару үшін дүниежүзілік статистикада
экспорт — ФОБ бағаларымен (оған көліктің, қамсыздандырудың т. б. құны
кірмейді) есептеледі. Импорт болса көліктің де, қамсыздандырудың да
шығындарын қоса есептейтін — СИФ бағалары бойынша анықталады.
Қызмет көрсетулер саудасына шетелге саяхаттар, теңіз тасымалдары т. б.
жұмсалған қаржылармен байланысты шығындар кіреді. Жекелеген елдер үшін
төлем балансының, қызмет көрсетулер бөлімі орасан мол пайданың көзі.
Мысалы, Греция мен Испанияда шетелдік туризмнен түскен та-быс тауар
экспорты құны көлемінің 60—80%-ін құрайды.
Халықаралық есептеулердегі елдің төлем жағдайын шетелден аударылатын
зейнетақы, сыйлықтар, тегін қаржылай жәрдемдер де сипаттайды. Іс жүзінде
мұның өзі тегін жәрдем нысанында елге импортталып жатқан шетелдік тауарлар.
Төлем балансының тағы бір түрін ағымдағы операциялар балансы деп
атайды.[1,224б]
Ағымдағы операциялар (есептер) балансы елдің экономикалық жағдайы
туралы едәуір мол ақпарат береді.
Ағымдағы операциялардың оң сальдосы елдің шетелге шығаратын тауарлары
мен қызмет көрсетулері көлемінің оларды шетелден сатып алу көлемінен артық
екендігін көрсетеді. Ал, аталған операциялардың теріс сальдосы елдің басқа
елдерге берешегінің ұлғайғанын дәлелдейді.
Ағымдағы операцияларға ұзақ мерзімді аударулар мен төлемдерді қоссақ,
онда базистік баланс шығады. Базистік (негізгі) баланс елдің ең маңызды
макроэкономикалық көрсеткіштерін сыртқы және ішкі бағалардың ара қатысын,
валюта курсын, табыс көлемін, өсу қарқынын т. б. қамтиды. Булар сирек
өзгеретін тұрақты көрсеткіштер. Жалпы қағидаға сәйкес, базистік баланс
болашақта нөлге тең болуы тиіс, өзге жағдайларда елдің берешегі көбейтіп
кетеді.
Базистік балансқа қысқа мерзімді борыш бабын қосу бірқатар мәселелер
туындатады,
Қысқа мерзімді борыш бабы елдің қысқа мерзімді борыштық
міндеттемелерінің бар немесе жоқ екендігін көрсетеді. Қысқа мерзімді
міндеттемелердің көлемінің ұлғаюы елді қиын жағдайда қалдыруы мүмкін. Қысқа
мерзімді қарызы қалыпты мөлшерден (нормадан) асып кеткен ел шетелден қысқа
мерзімді несие алуға немесе тіпті өз валютасын уақытша құнсыздандыруға
(девальвациялауға) мәжбүр болады.
Базистік балансқа (қысқа мерзімді капиталдың қозғалысы) бабының қосылуы
автономдық (дербес) есептеулер балансын береді. Халықаралық қысқа мерзімді
капиталдардың қозғалысы уақытша құбылыс емес, елдің экономикасының дамуымеи
байланысты болған жағдайда бұл баланстың маңызы күшейеді. Мысалы, ірі
халықаралық фирмалар өзінің даму қарқынын бәсеңдету үшін қысқа мерзімді
шетелдік несиелер алуға құштар болады; халықаралық операцияларда пайдалану
үшін шетелдік азаматтар ұлттық валютаны көптеп сатып ала бастайды т. с. с.
Мұндай жағдай 70-жылдары мұнайдын, бағасы (ол доллалармен есептелетін)
жоғарылауымен байланысты долларға сұраныс көбейіп, оның курсын халықаралық
валюта рыноктарында арттырды, 90-жылдары бұрынғы КСРО азаматтары ұлттық
валюталардың құнсыздануынан өздерін қорғау үшін жаппай доллар сатып ала
бастады т. с. с, мысалдарды көптеп келтіруге болады.
„Қателіктер және қалдырулар" бабына ерекше тоқталу қажет. Бұл бап
активтер меи пассивтер арасындағы айырманы нөлге келтіру үшін қолданылады,
Толыққанды баланс жасау ушін әрбір келісім теория жүзінде баланста екі
рет көрсетілуі қажет болса, практика жүзінде бул талап орындала бермейді.
Мұның себептері статистикалық есептеулердің көпшілігі немесе тіпті
келісімнің өзінің заңсыздығы болуы мүмкін. Төлем балансын жасау үшін
статистикалық мәліметтерді жинаушы адамдардың өздерінің келісімдер жөнінде
толық хабардар болмауы да ғажап емес.
Қателіктер және қалдырулар бабы бойынша сомалардың көлемі
статистикалық қызметтің сапасына, құжаттарды дайындау дәрежесіне және т.б.
байланысты. Бұл сомалардың жедел артуы дағдарыс кезінде, елдін,
экономикалық жағдайының төмендеуі тусында анық көрінеді және олардың көлемі
өте үлкен болуы мумкін.
Төлем балансының тағы бір түріне өтімділік балансы (баланс ликвидности)
жатады. Бұл баланстын дербес есептеулер балансынан айырмашылығы „қателіктер
мен қалдырулар", резидент еместердің қолындағы қысқа мерзімді
міндеттемелері, ел резиденттерінің қарауындағы шетелдік қысқа мерзімді
міндеттемелері баптарын қосу, немесе қоспау мүмкіндіктеріне байланысты.
„Мемлекеттік резервтер" бабын қарастырайық. Бұл баптың құрамына
мемлекеттің алтын қоры, шетелдік валюталар қоры, халықаралық валюта қорының
(МВФ) резервтік квоталары (үлестері) мен аталған қордың билігіңдегі
„қарыздардың арнаулы құқықтары" кіреді.
Мемлекеттік резервтердін ролі көпжақты. Бұған ұлттық валюта курсын
қамтамасыз ету кепілдіктерін беруді, егіннің шықпай қалуымен байланысты
төтенше жағдайларды, стихиялық апаттарды қамсыздандыру, азаматтық
жөнсіздіктер мен әскери қимылдарды реттеу қызметтері жатады. Резервтер
елдің несие алу мумкіндіктеріне кепілдік жасайды және несиелер берілген
жағдайда олардын тиімділігін қамтамасыз етіп, ел бюджетіне қосымша пайда
әкеледі.
Төлем балансының теріс сальдосы қалыптасқан жағдайда ұлттық валютаның
курсын қолдау валюта резервтерін сатумен тікелей байланысты. Күтпеген
төтенше жағдайларға байланысты елді қажет заттармен қамтамасыз ету
мәселелеріндегі мемлекеттік резервтердің рөлі тіпті ерекше.
Алтын-валюта резервтерінің өсуі елдің халықаралық беделіне оң әсерін
тигізіп, бұл елдің экономикалық жағдайының тұрақты да, сенімді екендігіне
күмән келтірмейді.
Девальвацияға ұшырағыш шетелдік валютаны жинап, резервте ұстаудың
ешқандай болашағы жоқ. Ол сұранысқа ие болмайтын „өлі капитал" деп аталады.
Жекелеген елдердің тәжірибесінде халықаралық инвестициялық борыш
балансы пайдаланылады. Мұнда міндеттемелер мен қаражаттардың артуы, немесе
кемуі айқындалады. Бұл баланста капиталдар қозғалысы бөліміндегі төлем
мерзімі өтіп кеткен дебеттік және кредиттік есептердің толық сомасы
көрсетіледі.
Жекелеген елдердің экономикалық жағдайын талдау үшін халықаралық валюта
қоры жариялайтын төлем балансы схемасы өте пайдалы.
Кесте көрсеткіштері бойынша сауда балансында да, ағымдағы
операциялардың кредиттік (оң) сальдосында да ірі активтердің иесі —
Жапония.
Үш елдің 1992 жылғы сауда балансының көрсеткіштерін талдау, АҚШ пен
Жалонияның капиталдарды экспорттаушы ірі елдер екендігін анықтайды, АҚШ
негізінен тікелей инвестидияларды экспорттаса, Жапония тікелей және
портфельдік инвестицияларды шетелге шығарушы ел. 1992 жылы жапондық
портфельдік инвестициялар осы елдің ішінен тікелей инвестицияларымен
салыстырғанда 2 еседей артык, болды. Ал, Франция болса керісінше, ұзақ
мерзімді кредиттердің импорттаушысы болып табылады.
Қысқа мерзімді капиталдардың қозғалысы, олардың Фракция (34 млрд, долл)
мен Жапониядан (76 млрд. долл.) кетіп, есеп проценті ставкасының
жоғарылауының ықпалымен АҚШ-қа қарай ұмтылысын көрсетеді.
Басқа елдердің американ долларымен (38 млрд. доллардан аса) және
Француз франкімен (11,5 млрд. долл. со масында) жинаған валюта резервтері
де көңіл аударарлық (Ғ бөлімі).
АҚШ , Жапония және Францияның 1992 жылғы төлем баланстары
Негізгі баптар Елдер (млн. долл)
АҚШ Жапония Франция
А. Ағымдағы операциялар — 66300 117640 4109 1
тауарлар экспорты (фоб) 440140 330870 225222
тауарлар импорты (фоб) — 536280 — 198470 —223561
сауда балансы — 96140 132400 166!
қызмет көрсетулер
(сальдо) 42320 —41420 20681
инвестициялардан табыс 20450 31280 —9733
трансферттер (сальдо) — 32880 — 4620 — 8500
В, Ұзақ мерзімді
инвестициялар — 17610 —30780 14963
тікелей инвестициялар — 32420 — 14520 — 9150
портфельдік
инвестициялар 14190 — 28410 34180
баска ұзақ мерзімді
күрделі қаржылар 340 18480 — Ө256
базистік баланс (А + В) — 83910 86860 19072
С. Қысқа мерзімді
капиталдар (сальдо) 54190 —75770 — 33997
D. Қателіктер мен
қалдырулар — 12340 —І0460 1831
ресми есептеулер балансы
(А + В + С + Д) —42060 630 — 13094
F. Шетелдік мемлекеттер
алдындағы міндеттемелер 38140 11519
G. Резервтегі өзгерістер 3920 —630 1575
монеталық алтын — — 1 170
қарызданудын, арнаулы
құқығы 2320 1400 1125
МВФ-тағы резервтік
позиция —2660 — 1220 — 887
шетелдік валюта
резервтері 4270 —810 168
1-кесте (Баптар);Төлем балансының соңғы бөлімі де оны тепе-теңдік
жағдайда ұстап тұру мәселесін шешуде әр елдің өздеріне тән бағыттары бар
екендігін көрсетеді.
Сыртқы экономикалық қызметтердің жан-жақтылығын көрсететін төлем
баланстарының көптүрлілігі олардың теориясына да өз әсерін тигізді.
Төлем балансы жөніндегі әрбір теория мемлекетаралық қатынастар жүйесіне
өзіндік түсіндірмелерін бере отырып, өз көзқарастарын бұл қарым-
қатынастардың жекелеген аспектілерімен (тауар, қаржы-қаражат, ақша т. б.)
байланыстырады.Төлем баланстары теорияларының бізге белгілі түрлерше
неоклассикалық, кейнсиандық және монетарлық теориялары жатады.
Неоклассикалық теория бойынша төлем балансының негізгі элементі осы
елдің тауарлары мен қызмет көрсетулерінің экспорты мен импортының ара
қатысы. Мұның өзі жергілікті, немесе шетелдік тауарларды таңдап алудағы
жергілікті және шетелдік резиденттердің алған бағыт-бағдарына бағынышты.
Ұлттық немесе шетелдік тауарды сатып алу мәселесі олардың бағаларын
салыстыру арқылы шешіледі. Басқаша айтқанда, классикалық теория бойынша
төлем балансының шешуші параметрлеріне салыстырмалы біртекті тауарлар мен
валюталардың айырбас курсы жатады.
Кейнсиандық теория бойынша төлем балансы өнім өндірумен
байланыстырылады. Өшм өңдіру шығындарынан жиынтық ішкі шығындарды шығарып
тастасақ, „түбінде" төлем балансы қалады дейді аталған теорияның
жақтаушылары. Валюта курсы, бәсеке мүмкіндігі т. б. көпсеткіштер өнім
өндіруге немесе жиынтық ішкі шығымдарға тигізетін әсерлері арқылы ғана
есепке алынады.
Кейнсиандық теорияны жинақтаушылардың ең көп қолданнлатын терминдерінің
бірі "экспорттың өсуін ынталаңдыру". Бұл теорияға сәйкес төлем балансы
шығындармен немесе өндіру көлемімен тығыз байланыстырылады. Егер, дейді
кейнсиандықтар, өндірістің кетуі ішкі шығындардың қысқаруымен бір уақытта
жүріп, өндірістің төмендеу көлемі шығындардың қысқару көлемінен
салыстырмалы кемдеу болса төлем балансының жақсаруды күтуге болады.
Монетаристер төлем балансының бузылуын ең алдымен айналымға анық
қажеттіліктерден артық ақша қаражаттарын шығарумен байланыстырады. Егер
артық ақша көлемі белгіленген деңгейден асып кетсе, төлем балансының
тапшылығы пайда болады. Ақшалай қаражаттың жетіспеушілігі шетелдерден
келетін валютаны пайдалануға итермелейді. Валютаның қажет көлемінің келуі
немесе кетуі төлем балансының оң немесе теріс сальдосын қалыптастырады.
Төлем балансының неоклассикалық, кейнсиандық және монетаристік
теорияларын жинақтап қарастырсақ, онда мынадай қорығындыға келуге болады:
аталған бағыттардың барлығы да негізінде тауарлар мен капиталдардың
халықаралық айырбасын көрсететін төлем балансының әртүрлі жақтарын
сипаттайды.
Әрбір елдің көпқырлы, кешенді халықаралық экономикалық қатынастары оның
халықаралық операцияларының баланстық (тепе-теңділік) есебінде көрініс
табады. Бұндай есепті қалыптасқан дәстүр бойынша төлем балансы деп атайды.
Төлем балансы дегеніміз тауарларды, қызмет көрсетулерді, капиталдарды әкету
мен әкелу көрсеткіштері формасында (нысанында) елдің дүниежүзілік
байланыстарын анықтайтын құндық өлшем. Халықаралық операциялардың баланстық
есебі елдің сыртқы экономикалық операцияларының көлемін құрылымын және
сипатын сандық және сапалық тұрғыдан анықтайтын құндық көрсеткіш. Барлық
операциялар бойынша валюта ағындарының көрсеткіштері төлемдер мен кірістер
деп белгілінеді .
Төлем баланстарының қазіргі кестелері құндылықтардың барлық түрлерінің
еларалық қозғалысы туралы жеткілікті мәлімет береді. Экономикалық мазмұны
бойынша белгілі бір мерзімдік және белгілі бір кезендік төлем баланстарын
ажыратады. Белгілі бір мерзімдік төлем балансын статистикалық көрсеткіш
ретінде дәл атап айту мүмкін емес, себебі ол күн сайың өзгеріп тұратын
төлемдер мен кірістер аракатысы түрінде көрініс береді. Төлем балансы
жағдайын ұлттық және шетелдік валютаға деген осы сәттегі сұраныс пен ұсыныс
анықтайды және мүның өзі валюта бағамын қалыптастыру факторларының бірімен
саналады.
Белгілі бір кезеңдік (ай, тоқсан, жыл) төлем балансы осы кезең
аралығында жүзеге асырылған сыртқы экономикалық мәмілелердің статистикалық
көрсеткіштері негізінде жасалады да, елдің халықаралық экономикалық
қатынастардағы өзгерістерін сараптауға мүмкіндік береді. Кезеңдік төлем
балансы көрсеткіштері экономикалық дамудың агрегаттық көрсеткіш терімен
(жиынтық ішкі өнім, ұлттық табыс т.с.с.) байланысты, сондықтан мемлекеттік
реттеу объектісі болып табылады. Кезеңдік төлем балансының жағдайы ұлттық
валюта жағдайымен, оның тұрақтылығымен немесе валюта бағамының өзгерістері
сипатымен тығыз байланыста болып келеді.[2,138-1426.б]
Бухгалтерлік есеп тұрғысынан төлем балансы әрқашан тепе-теңдік
жағдайында тұрады. Бірақ, негізгі бөлімдері бройынша егер кіріс төлемдерден
жоғары болса, онды сальдо орын алады да, ал төлемдер түсімдерден артып
кеткен ситуацияда теріс сальдо бой көрсетеді. Сондықтан, төлем балансын
жасау және сальдоны есептеу әдістері елдің сыртқы экономикалық
операцияларын сипаттайтын көрсеткіштерді дұрыс сараптауды ұйымдастыру
жолында үлкен рөль атқарады.
Төлем балансын жасау теориясы мен практикасы дүниежүзілік экономикадағы
өзгерістерге сәйкес дамиды және жетілдіріліп отырады. Халықаралық
төлем қатынастарында "баланс" термині баланстық есеп, сальдо немесе
есепшот қалдығы, есепшот жағдайы, тепе-теңділік және т.б. түсініктерді
анықтау үшін қолданылады. Сондықтан, төлем балансы елдің халықаралық
операцияларының есебі ғана, сонымен қатар осы операциялардың белгілі бір
жағдайының көрінісі де болып табылады.
Төлем балансы құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:
1. Сауда балансы, яғни тауарларды әкету мен әкелу арақатысы;
2. Қызмет көрсетулер жене коммерциялық емес төлемдер балансы;
3. Ағымдағы операциялар балансы;
4. Капиталдар мен кредиттер қозғалысы балансы;
5. Ресми валюта резервтерімен операциялар. Енді осы баланс түрлерін
сипаттайық.
Сауда балансы, тарихи тұрғыдан сыртқы сауда ұлттық және дүниежүзілік
шаруашылықтарды байланыстыратын халықаралық экономикалық қатынастардың
бастапқы формасы болып табылады. Сыртқы сауда арқасында халықаралық еңбек
бөлінісі қалыптасады
Төлем балансында сыртқы сауда көрсеткіштері дәстүрлі маңызды орын
алады. Тауарлардың экспорты мен импорты арақатысы сауда балансын түзеді.
Сыртқы сауданың едәуір бөлігі кредит негізінде жүзеге асатындықтан тиісті
кезенде атқарылған төлемдер мен түсімдер арасында айырмашылықтар болады.
Осы айырмашылықтарға байланысты кезінде төлем балансы атқарылған ақшалай
төлемдер мен нақты түсімдер арақатысы ретінде анықталған еді
Сауда балансының онды немесе теріс мағынасы нақты елге байланысты оның
дүниежүзілік шаруашылықтағы жағдайына әріптестерімен байланыс сипатына және
жалпы экономикалық саясатына тәуелді болып келеді. Экономикалық дамуы
кенжелеп қалған елдер үшін оңды сауда баламсы импорт төлемін атқару үшін
қажет болса,өнеркәсібі дамып, елдер үшін оңды сальдо капиталды экспорттап,
шетелде екінші экономика жасау ушін қажет болып жатады.
Теріс сауда балансы ұнамсыз құбылыс саналады және әдетте елдің
дүниежүзілік шаруашылықтағы позициясының әлсіздігін көрсетеді.
Қызмет көрсетулер балансы көлік тасымалы, сақтандыру, электрондық,
телеғарыштық, телеграф, телефон, пошта және байланыстың басқа да түрлері
бойынша халықарлық туризм, ғылыми-техникалық және өндірістік тәжірибе,
эксперті қызмет көрсетулер, шетелдерде дипломатиялық, сауда және басқа да
өнімдіктерді ұстау бойынша, ақпараттар алмасу, жарнама, жәрмеңке т.с.с.
үшін төлемдер мен түсімдерден тұрады. Қызмет көрсетулер дүниежүзілік
экономикалық байланыстардың қарқынды дамып келе жатқан секторы болып
табылады және оның төлемдер мен түсімдер көлемі мен құрылымын әсері турақты
түрде өсу үстінде. Дәстүрлі қызмет көрсетулер түрлері (көлік, сақтандыру)
сауда жеткізілімдерінің саны мен көлемінің жоғарылауына, олардың ішінде
жартылай фабрикаттардың, қосалқы бөлшектер мен тетіктердің үлес салмағының
өсуіне байланысты, халықаралық кооперация мен маманданудың дамуы негізінде
ірі қайта құру процесін бастап кешіріп отыр. Дамыған елдердегі тұрмыс
деңгейінің едәуір жоғарылауы халықаралық туризм масштабын ұлғайтты. Бұл
қатарға қазіргі өндірістің интернационалдануына байланысты жедел өсіп
отырған іскерлік сапарларды да қосуға болады.
Халықаралық өндірістің дамуы, ғылыми-техникалық революция,
шаруашылық өмірді интернационалдандыруды басқа да факторлары
лицензиялармен, ноу-хаумен, ғылыми техникалық және өндірістік тәжірибенің
басқа да түрлерімен сауданы ынталаңдырды. Дүниежүзілік статистикада
қабылдаған ережелерге сәйкес "қызмет көрсетулер" бөліміне инвестициялар
бойынша төлемдер мен түсімдер және халықаралық кредиттер бойынша проценттер
де кіреді. Төлем балансында шетелдік мемлекетке әскери көмек беру,
шетелдегі әскери шығындар баптары бөлекше көрсетіледі. Олар қызмет көрсету
операцияларына қосымша есебінде ерекшеленеді.
Халықаралық валюта қоры қабылдаған әдістемеге сәйкес төлем балансында
біржақты аударулар да айрықша позицияға ие болады. Біржақты аударулар
қатарына мыналар кіреді:
1) мемлекеттік операциялар — экономикалық көмек ретіндегі басқа елдерге
субсидиялар, мемлекеттік зейнетақылар, халықаралық ұйымдарға жарналар;
2) жеке операциялар - шетелдік жұмысшылардың, мамандардың, туыстардың
өз елдеріне ақшалай аударулары, операцияның бұл түрінің едәуір экономикалық
маңызы бар. Италия, Туркия, Испания, Греция, Португалия, Пакистан, Египет
т.с.с. елдерде өз азаматтарының шетелге табыс табу үшін кетулерін мемлекет
реттеп отырады, себебі олардан кететін едәуір валюталық түсімдерді ұлттық
экономика қажеттіктеріне пайдалануға мейлінше жоғары мән беріледі.
Ал, шетелдік жұмысшыларды уақытша шақыратын Германия, Франция,
Ұлыбритания, Швейцария, АҚШ сияқты елдерде қаражаттың бұндай аударулары
төлем балансының теріс (тапшы) баптарына жатқызылады. Аталған қызмет
көрсетулер кооперациялары, инвестициялық табыстар қозғалысы, әскери
сипаттағы мәмілелер және біржақты аударулар "көрінбейтін" операциялар деп
саналады, себебі олар тауарлардын экспортына да, импортына да жатпайды,
яғни олардың құндылығын байқау мүмкін емес.
Ағымдағы операциялар "бойынша төлем балансы сауда балансы және
"көрінбейтін" операциялардан тұрады. Бұл операциялардың ағымдағы деп аталуы
тауарлар мен қызмет көрсетулердің дүниежузілік саудасын капиталдар мен
кредитор нысанындағы қаржылық ресурстардың халықаралық қозғалысын ажыратып
алу үшін қажеттігі де болып отыр.Капиталдар мен кредиттер қозғалысының
балансы мемлекетгік және жеке меншік капиталдарды әкету мен әкелу, берілген
және алынған халықаралық кредиттер арақатысын көрсетеді. Экономикалық
мазмұны бойынша бұл операциялар кәсіпкерлік капиталдың және қарыз
капиталының халықаралық қозғалысы деген атаулармен екі категорияға бөлініп
қарастырылады.
Кәсіпкерлік капитал құрамына тікелей шетелдік инвестициялар (шетелде
кәсіпорындарды сатып алу немесе құрылысын жүргізу) және портфельдік
инвестициялар (шетелдік компаниялардың бағалы қағаздарын сатып алу) кіреді.
Тікелей инвестициялар ұзақ мерзімді капиталды шетелге шығарудың маңызды
нысаны болып есептеледі және төлем балансына едәуір әсер етеді, Тікелей
инвестициялар нәтижесі халықаралық өндіріс дамиды, ұлттық экономиканың
дүние жүзілік шаруашылыққа интеграциялануы артады. Кәсіпкер капиталдың
сыртқы шығарылуы өндіріс пен сыртқы сауданың өсуінен қарқындырақ жүреді,
сондықтан шаруашылық өмірі интернационалдандыру және ғаламдандыру
процесінді; атқаратын рөлі ерекше. Шетелдік тікелей инвестициялар, онының
үштен екі бөлігін дамыған елдердің күрделі қаржыларын өзара игеруі құрайды.
Мұның өзі дамыған елдер осындағы шаруашылық байланыстардың басқа елдермен
салыстырғанда тығыз екендігінің айғағы болып табылады.
Қарыз капиталының халықаралық қозғалысы мерзімдік белгісі бойынша
жіктеледі:
1. Ұзақ және орта мерзімді операциялар құрамына бір жылдан артық
уақытқа берілген мемлекеттік және жеке-меншік займдар мен кредиттер кіреді.
Мемлекетгік займдар мен кредиттерді алушыларға негізінен лидер елдерден
кейінден қалған елдер жатады. Ал, қаражатты беруші кредитор-елдер қатарында
жетекші, дамыған елдерді көреміз. Ұзақ мерзімді жекеменшік займдар мен
кредиттердің көрінісі өзгешелеу болып келеді. Бұл жағдайда дамушы елдер
дамыған елдерді қаржы-кредиттік: институттарынан несие алу шараларын
қарастырады. Дамыған елдер корпорацияларының өзі бағалы қағаздар шығару
арқылы дүниежүзілік рыноктан ресурстар тартатыны да белгілі де қалыпты
құбылысқа айналыл отыр.
2. Қысқа мерзімді операциялар қатарына бір жыл мерзімге дейін берілетін
халықаралық кредиттер, шетелдік банктердегі ұлттық банктердің ағымдағы
есепшоттары (авуарлары), ақша капиталдарының банкаралық қозғалысы жатады.
Соңғы онжылдықтарда дүниежүзілік ақша рыногындағы банкаралық қысқа мерзімді
операциялар едәуір көбейіп, қанатын кеңге жайған жағдайы бар. Егер, өткен
ғасырдың 60-70 жылдары қажет қаражаттың стихиялы қозғалысы етек жайып,
инфляциялық процестерді күшейткен болса, 80-90 жылдары ақша капиталдарының
қысқа мерзімді ағындары негізінен еуровалюта рыноктары арқылы жүзеге асатын
болды.[3,67-70б.б]
Төлем балансының көрсеткіштерін жинау мен өндеу әдістерінің
ұдайы жетілдірілуіне қарамастан едәуір қателіктердің де орын алатындығы
жасырын емес. Сондықтан, төлем балансында қателіктер мен қалдырулар" бабы
айрықша көрсетіледі. Бұл бапқа статистикалық қателіктер мен есепке
алынбаған операциялар кіреді. Мамандардың айтуы бойынша ақша капиталының
қысқа мерзімді қозғалысын есептеу, әсіресе дағдарыс жайлаған кезеңдерде
тіпті қиындап кетеді екен. Сондықтан, "қателіктер мен қалдырулар" бабы
капиталдар мен кредиттер қозғалысын көрсететін бөлімге жапсарлас беріледі
де, сол себептен дағдарыстық ситуацияларды оның көрсеткіштері шамадан тыс
көбейіп кетеді.
Төлем балансының қорытынды баптары өтімді валюталық активтерімен
операцияларды көрсетеді. Бұл операцияларға мемлекеттік валюта органдары
араласатындықтан орталықтандырылған, ресми алтын-валюта резервтері көлемі
мен құрамында өзгерістер пайда болады.[4,313-318б.б]
1.2 Төлем балансының көрсеткіштері және оның баптарын жіктеу әдістері
Төлем балансын елдің халықаралық есептесулерін анықтайтын құжат ретінде
жасау өзара тығыз байланысты есептеу және сараптау қызметтерін атқару үшін
қажет. Сыртқы экономикалық операцияларға қатысушылар шеңбері көптүрлі:
әкелеген елдер және олардың одақтастықтары, ұлттық, шетелдік және
трансұлттық корпорациялар, компаниялар және банктер, әртүрлі ұлттық және
халықаралық ұйымдар мен мекемелер, жеке тұлғалар, мемлекеттік валюта
органдары және т.б. Мұның өзі тек қана ұлттық емес, сонымен қатар шетелдік
дерек көздерінен келіп түсетін көптеген мәліметтерді ісптеу, өндеу
қажеттілігіне алып келеді. Сондықтан, біртекті көрсеткіштерді есептеудің
мазмұны мен әдістерінің бірлігі негізгі талап болып табылады. Бұндай
бірлікке жету және оларды салыстыра қарастыру мүмкіндігіне ие болу үшін
халықаралық валюта қорының төлем баланстарын жасауға арналған ұсыныстарын
пайдаланады. Қазіргі кезде бұл ұсыныстар халықаралық валюта қорына мүше
елдердің төлем баланстары негізін қалайды. Сонымен бірге жекелеген елдер
төлем балансын жасау ережелеріне негіздерінің экономикалық ерекшеліктеріне
байланысты өзгерістерін де қосады. Сондықтан, жекелеген елдердің төлем
байланстарын салыстыру кейбір шартшлықтар мен дәлсіздіктерден ғана емес.
Осыған байланысты мұндай салыстырулардан шығатын қорытындылар экономикалық
құбылыстардың тенденциялары мен негізгі бағыттарын көрсетеді де, абсолютті
дәлдік пен толықтыққа дәмелендірмейді.
Төлем балансының әртүрлі анықтамалары бар. Егер 14 балансының шетелдік
әдебиеттердегі анықтамасына зер сала болсақ, онда олардың көпшілігі төлем
балансын елдің сыртқы экономикалық қызметінің статистикалық өлшемі
дегенге саяды.
Американдық экономистер Виссерман мен Уэйрдің төлем балансы
проблемаларына арналған еңбегінде мынадай сипаттама берілген. Төлем балансы
белгілі бір кезең ішіндегі осы елдің резиденті мен басқа елдер өкілдері
арасында орын алған экономикалық операциялардың статистикалық
көрінісі.Халықаралық Валюта қорының (ХВҚ) әдістемелік нұсқауларында былайша
айтылған: "Төлем балаысы дегеніміз аталған кезеңнің статистикалық
көрсеткіштері жинақталған кесте онда:
а) белгілі бір ел мен басқа елдер арасындағы тауарлармен қызмет
көрсетулермен және табыстармен операциялар;
б) осы елдің иелігіндегі монетарлық алтынға байланысты меншіктің
өзгеруі, сондай-ақ басқа елдерге қатысты қаржылық талаптар мен міндеттер;
в) біржақты аударулар және компенсациялаушы (орын толтыру) жазбалар
көрсетіледі. Осы нұсқауларға байланысты төлем балансына атқарылған
операциялар ғана емес, сонымен бірге операциялардың тепе-тендігіне қол
жеткізу үшін дайындалған жасанды көрсеткіштер де кіреді.
Францияның ресми ақпарат көздерінде мынадай анықтама берілген: "Елдің
төлем балансы дегеніміз тұрақты түрде жасалатын статистикалық ведомость,
онда есептелетін көрсеткіштер ретінде белгілі бір кезең ішіндегі
резиденттер меи резидент емес тұлғалар арасындағы қаржылық ағындар
қозғалысы көрсетіледі". Германиядағы төлем балансы туралы зерттеулердің
бірінде: "Әдетте төлем балансын жүйеленген барлық экономикалық мәмілелер
баланс формасында жинақталған статистикалық көрсеткіштер деп түсінген
абзал" делінген.
Төлем балансын жасау кезінде елдің сыртқы экономикалық операциялары мен
ішкі шаруашылық операциялары ара жігін анық көрсету қажеттілігі туындайды.
Сондықтан, резидент және мәмілелер, трансакциялар сияқты ұғымдар
мамандылығы арта түседі. Сыртқы экономикалық операцияларды нақты ұйымдар,
фирмалар немесе жеке тұлғалар атқарады. Олар халықаралық төлем қатынастары
тұрғысынан осы елдің резиденті немесе резиденті емес деп аталуы тиіс.
Бір қарағанға осы қарапайым ғана түсінік капиталдардың
интернационалдануы күшейе түскен қазіргі кезде аса бір күрделі мәселеге
айналып отыр. Трансұлттық компаниялар қызметінің едәуір кеңеюі, жұмысшы
күші миграциясының қарқындай түсуі де резиденттік проблемасын өзекті
проблемалар қатарына кіргізді.
Халықаралық Валюта Қоры резиденттікке мынадай анықтама береді: "Ел
экономикасы басқа аумақтарға қарағанда осы аумағымен тығыз байланысты
шаруашылық бірліктерінің жиынтығы ретінде қарастырылады. Осы елдін төлем
балансы не шаруашылық бірліктерінің басқа елдермен операцияларын көрсетеді,
сонда бұл шаруашылық бірдіктері осы елдің резиденттері немесе шаруашылық
бірліктері осы елде операциялар жүргізеді, онда олар аталған елдің
резиденттері емес".
АҚШ-та барлық мемлекеттік мекемелер, ұлттық компаниялар және осы елде
тұрақты өмір сүретін азаматтар резиденттер болып саналады. Ал, шетелде
тұратын (мемлекеттік қызметкерлерден басқа) американдық азаматтардың
резиденттігі олардың шетелде тұру мерзімі ұзақтығына және т.б. факторларға
сәйкес анықталады.
Американдық корпорациялардың шетелдік филиалдары, еншілес компаниялары
АҚШ үшін шетелдік фирма болып саналады.
Германияда төлем балансы тұрғысынан резиденттер;
"Мемлекеттігінен тәуелсіз, тек шаруашылық мүдделері ГФР-мен байланысты
барлық жеке және заңды тұлғалар". Сондықтан ГФР резиденттері тек германдық
тұлғалар ғана емес, солармен қатар ГФР-да тұрақтаған шетелдік кәсіпкерлер
де осы елдің резиденті болып табылады. Францияда қабылданған әдістеме
бойынша "резидент" термині Францияда тұратын немесе шетелде 2 жылдан кем
уақыт тұрақтайтын ұлты француз жеке тұлғаларға қолданылады. Францияда
қызмет атқаратын заңды тұлғалар ла осы елдің резиденттері саналады.
Қазақстан Республикасында 1996 жылдың 24 желтоқсанында бекітілген
"Валюталық реттеу туралы" Заңға сәйкес резиденттер:
а) Қазақстан Республикасында мекен-орны бар, соның ішінде уақытша
шетелде тұратын немесе Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде оның
мемлекетгік қызметіндегі жеке тұлғалар;
б) Қазақстан Республикасында орналасқан, Қазақастан Республикасының
заңдарына сәйкес құрылған барлық заңды тұлғалар, сондай-ақ олардың
Қазақстан Республикасында және одан тыс жерлерде орналасқан филиалдары мен
өкілдіктері;
в) Қазақстан Республикасынан тыс жерлердегі Қазақстан Республикасының
дипломатиялық, сауда және өзге де ресми өкілдіктері.
Енді мәміле анықтамасына көшейік. Халықаралық мәмілені, әдетте айырбас
деп атайды. Қалыптасқан дәстүрлер шеңберінде мәміленің төрт түрін
ажыратады:
1) тауарлар мен қызмет көрсетулерді сату және ссатып алу (айырбас);
2) бартер, яғни осы елдің тауарлары мен қызмет көрсетушілерін басқа
елдің тауарлары мен қызмет көрсетулеріне тікелей айырбастау;
3) қаржылық актитерді басқа қаржылық активтерге айырбастау, яғни бағалы
қағаздарды ақшаға сату, коммерциялық қарыздарды төлеу т.с.с;
4) біржақты аударулар, яғни тауарлар мен қызмет көрсетулерді немесе
қаржылық активтерді орнын толтырусыз, бір жақты негізде беру немесе алу ;
Бұндай анықтама сыртқы экономикалық операциялардың едәуір бөлігін
қамтиды дегенмен, бірқатар сұрақтарды туындатады. Ұлттық есептеулерді
шығару әдістемесі бойынша тауарлар, қызмет көрсетулер және табыстар
жөніндегі мәмілелерге бір тарапының екінші тарапқа нақты ресурстарды
жеткізіп беруі жатады. Дегенмен, ішкі және халықаралық айырбастауларда
мәмілеге қатысу екі жақтың да бір заңды тұлғаның өкілі болып шығатын
сезікті оқиғалар орын алатындығы белгілі болып қалады. Үлкен масштабты
мұндай операцияларды трансұлттық корпорациялар өздерінің шетелдік
филиалдары, мен жүзеге асыратыны да құпия емес. Мәміле болып саналмайтын
кейбір өзгерістер де мәміле сияқты экономикалық әсер қалдыратын кездері де
аз емес. Мысалы, валюта бағамының өзгеруіне байланысты валюталық
резервтерді қайта баулау елдің сыртқы экономикалық талаптарының өсуіне
немесе кемуіне алып келеді.
Осыған байланысты Халықаралық Валюта Қорының эксперттері мәміле
түсінігін әдеттегі практикаға сәйкес түсінуін ұсынады. Бірқатар
операцияларды анықтауда және келіп түскен мәліметтерде жіберілген қателерге
байланысты төлем балансының қорытынды көрсеткшітерінің кредиттік және
дебеттік жақтарында алшақтықтар орын алып жатады. Осындай ашалшақтықтарды
болдырмау мақсатында төлем балансы таблицасын жасау үшін қосарланған
бухгалтерлік жазба принципі қолданылады. Бұл принципке байланысты төлем
балансында көрсетілетін әрбір операция бойынша бірдей екі көрсеткіш
жазылады, біреуі оң белгімен кредиттік жағына, екіншісі теріс белгімен —
дебеттік жағына шығарылады. Бірінші көрсеткіш осы елдің резиденттері сатып
алған немесе сатқан тауарлардың, қызмет көрсетулердің немесе бағалы
қағаздардың құнын көрсетеді де, екінші көрсеткіш бұл операцияның қалай
қаржыландырылғанын анықтайды, яғни мұның өзі қолма-қол төлем бе, қаржылық
активтерді берумен бе, жоқ әлде бартерлік негізде ме? Тауарлар мен қызмет
көрсетулер экспорты шетелдік түсімдер деп көрсетілетін кредиттік
операциялар бөліміне жазылады, тауарлар мен қызмет көрсетулер импорты
төлемдер есебінде дебеттік операциялар бөліміне жазылады. Екінші жазба
әрбір операция үшін қаржы көзі болып табылатын қолма-қол ақша немесе
қаржылық активтердің қозғалысын бақылайды. Сөйтіп төлем балансының
қорытындысы бойынша оның оңды көрсеткіштерінің сомасы теріс көрсеткіштері
сомасына тең болып шығуы тиіс. Сыртқы экономикалық сипаттағы мәмілелер
үшін қолданылатын бағаларды сараптау ісі де едәуір қиындықтарға кездеседі.
Төлем балансын жасайтын органдардың бағалар себебі жөніндегі шынайы
мәліметтерге қолы жетпей қалатын елдер болады. Коммерциялық құпияның
сақталуына мүдделі мәмілеге қатысушы тараптар шынайы бағаларды жасарып
бағады. Әртүрлі географиялық рыноктарда әрбір тауардың бағасы ерекше,
сондықтан кедендік және басқа да салықтық төлемдер алынатын бағалар
деңгейі, тауар иесінің есептеу бағасы, ішкі фирмалық немесе трансфорттік
бағалардың құпиялары қатаң сақталады. Төлем балансына мәміле туралы
мәліметтер кіргізілер кезде көптеген бағалардың ішінен кредиттік және
дебеттік жазбалар үшін бір принцип негізінде бекітілген бағалар
қолданылады, басқа жағдайларда операциялар тепе-тендігін сақтау ережесі
бұзылады. Халықаралық Валюта Қорында және ұлттық әдістемелерде төлем
балансының тиісті көрсеткішін шығаруда бағаларды қалай таңдау керектігі
жөнінде жан-жақты түсініктемелер берілген.
Төлем балансына мәлімет ретінде кіргізілетін операцияларының жасалу
сәтін белгілеу де маңызды мәселелердің бірі болып саналады. Бағалар
теңірегіндегі ситуация сияқты мәселеге қол жеткізілген сәттің де көптеген
баламасы (альтернативасы) бар. Операция жасалған күнге мыналарды жатқызуға
болады: келісім-шартқа қол қойылған немесе келісімі жеткізілген күн,
тауарды тиеген, оны жеткізген, кедендік процедуралардан өткен, төлемді
атқарған т.с.с. күндер болып кете береді. Халықаралық Валюта Қоры мәміле
жасаған күнді ұсынады, себебі меншіктің біреуден екінші біреуге өту фактісі
ұлттық есептеулерде сол күнмен белгіленуі тиіс.
Төлем балансының тәптіштелген кесте құрылымы 101-астам операциялар
түрлерінен тұрады және олар ірі операцияларға бөлшектеніп жазылады.
Халықаралық Валюта қорының кесте жөніндегі нұсқаулары мүше-елдердің төлем
балансының біркелкі және салыстырмалы болуын құптайды. Демек, ұлттық
жарияланымдар көп жағдайларда біркелктен ада. Мәліметтерді жинау
күрделілігі, олардың толықтығы, мәселесі, әдістемелік өзгешеліктер және
басқа да факторлар сыртқы экономикалық операциялардың көлемін, құрылымын
атқарылған уақытын және өзге де сипаттамаларын дәл анықтап, орындау
машақаты көп жұмыс.
Әртүрлі қателіктер мен бұрмалаулар болатындығы себебі "төлем балансына
қателіктер мен қалдырулар" немесе статистикалық дәлдіктен ауытқу" баптары
енгізіледі. Төлем балансы әрдайым тепе-тендік жағдайында болуы тиіс деп
есептесек, ауытқулардың барлығы осы бапқа енгізіледі.
Қазіргі кезде Халықаралық Валюта Қорына мүше елдерді төлем
баланстарының жариялану уақыты осы халықаралық ұйымның нұсқаулары және
ұсынған схемасы негізінде жүзегі асырылады .
Халықаралық Валюта Қорының әдістемесі бойынша төлем балансы баптарының
жіктелуі
А. Ағымдағы операциялар
Тауарлар
Қызмет көрсетулер
Инвестициялық кірістер
Басқа да қызмет көрсетулер мен кірістер
Жеке біржақты аударулар
Ресми біржақты аударулар
А жиыны. Ағымдағы операциялар балансы.
В. Тікелей инвестициялар және басқа да ұзақ мерзімді капитал
Тікелей инвестициялар
Портфелдік инвестициялар
Басқа да ұзақ мерзімді капитал
Жиыны: А+В
С. Қысқа мерзімді капитал
Д. Қателіктер мен қалдырулар
Жиыны: А+В+С+Д
Е. Орнын толыратын (компенсациялайтын) баптар
Алтын-валюта резервтерін қайта бағалау.
F. Төтенше қаржыландыру
G. Шетелдік ресми органдардың валюталық резервтерін сұрайтын
міндеттемелер
Жиыны: А+В+С+Д+Е+F+G
Н. Резервтердің жиынтық өзгерістері
ХВҚ-дағы резервтік позиция
Шетелдік валюта
Басқа да талаптар
ХВҚ-ның кредиттері
Қазақстан Республикасы ХВҚ-ның мүшесі ретінде осы ұйым қабылдаған төлем
балансы баптарын жіктеу жүйесін қолданады. Әрине, әр елдің ерекшеліктері
бар. Мысалы, дамыған және дамушы елдердің төлем баланстарының мазмұны
әртүрлі болып келуі де түсініктікпен қарайтын құбылыс. Сондықтан, ХВҚ
қабылдаған төлем балансы схемасы дамыған елдердің бәріне тән белгілерді
есепке алады да, әрқайсысына өздерінің қаржылық операциялары
ерекшеліктерін ескеретін түзетулерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz