Төлем балансының түрлері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 37 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. ТӨЛЕМ БАЛАНСЫ-ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЕСЕП АЙЫРЫСУ БАЛАНСТАРЫНЫҢ НЕГІЗГІ ТҮРІ
РЕТІНДЕ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ АТҚАРАТЫН ФУНКЦИЯЛАРЫ
1.1 Төлем балансының мәні және принциптері ... ... ... ... ... ... .4-10

1.2 Мемлекеттің төлем балансына теориялық көзқарастаp ... ... ...11-13
1.3 Төлем балансының түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14-16
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТӨЛЕМ БАЛАНСЫ, ОНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ
СЫРТҚЫ САУДАДАҒЫ БАЙЛАНЫС
2.1Төлем балансының шоты және оны мемлекеттік реттеу ... ... ..17-20
2.2Қазақстан Республикасындағы төлем балансының жағдайы ... .21-25
2.3 Қазақстан Республикасының және ТМД мемлекеттерінің сыртқы сауда

айналымын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26-30
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫ, ОЛАРДЫ
ШЕШУ ЖӘНЕ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы төлем балансының негізгі проблемалық
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31-35
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36-37

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..38
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі - кез-келген мемлекеттің халықаралық
экономикалық , саяси және мәдени қатынастары оның халықаралық есеп
айырысу баланстарында жалпы қорытынды көрініс табады. Осыған
байланысты төлем балансы - халықаралық есеп айырысу баланстарының
негізгі бір түрі болып табылады.
Бұл курстық жұмыстың негізгі мақсаты:
• тікелей ақша айналымын ғана емес, сонымен қатар
халықаралық есеп айырысу балансын реттеу.
• Салықтарды реттеу.
• Табыстарды ауыстыруғы тыйым салу.
• Экспорттық және импорттық операцияларға тікелей бақылау жасау
, т. б.
Осы мақсаттарды жүзеге асыру барысында келесідей
міндеттер қойылды:

• Төлем балансының дефицитін болдырмау үшін ақша
мәселесін қатаң қадағалау қажет.
• Капитал қозғалысына бақылау жасау және оның кемуімен күресте
оң нәтижеге жету ушін экономикалық, заңдық шаралар
шешуші,уақыты жағынан шектеулі болуға тиіс.
Тікелей ақша айналымын ғана емес, сонымен қатар халықаралық
есеп айырысу балансын реттеу.
• Салықтарды реттеу.
• Табыстарды ауыстыруғы тыйым салу.
• Экспорттық және импорттық операцияларға тікелей бақылау жасау
, т. б.
Зерттеу жұмысының ғылыми әдістемелік базасы-

Курстық жұмыстың құрылымы- кіріспеден, 3 бөлімнен, пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен,қорытынды және қосымшалардан тұрады.
Бұл курстық жұмыс Н.Қ.Мамыров, Майдан-Әли Байгісиев, Р.Дорнбуш
сияқты отандық және шет елдік ғалымдардың зерттеулеріне сүйене отырып
жазылды.

І. ТӨЛЕМ БАЛАНСЫНЫҢ –ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЕСЕП АЙЫРЫСУ БАЛАНСТАРЫНЫҢ НЕГІЗІ
РЕТІНДЕ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТТЕРІ

1.1 Төлем балансының мәні және принциптері
Тауарлар мен қызмет көрсетулердің ұлттық шекарадан тысқары
қозғалысына қарама-қарсы, төлем ақы ретінде қаржы-ақша қозғалысы
пайда болады. Осы қарама-қарсы ағыстар төлем балансы баптарында
қорытындылап көрсетіледі.
Төлем балансы дегеніміз - жекелеген ел мен басқа бір
елдер резиденттерінің арасында белгілі бір мерзім ішінде орын алатын
барлық экономикалық келісімдер мен міндеттемелердің статистикалық
жазбалары.[1-137]
Мемлекеттің төлем балансында ақша айналымының барлық
операциясы көрсетіледі, мұның өзі шет ел байланысын нығайта түсуге көп
ықпал жасайды.Мұнымен қоса есеп айырысу балансы да жасалады, мұнда тек
нақты төленгені ғана көрсетіліп қоймайды, сонымен қатар төленбеген
міндеттемелер де көрсетіледі.[5-194]
Төлем балансында елдердің сауда – экономикалық
операцияларының құрылымы мен сипаты,сапалық және сандық масштабтары
көрінеді.
- әлемдік шаруашылықтағы қатысы: осы елдің басқа елдерге
шығарған барлық төлемдері сомасының және басқа елдерден түскен
түсімнің барлық сомасының арақатынасының көрінісі.
Төлем балансы келесі құбылыстарды қамтиды:
а) белгілі бір елдің өзінен басқа әлем арасындағы тауарлық, қызметік,
табыстық операциялар;
ә) меншіктегі өзгеріс және сол елдің алтын-монетарлық,
арақатынастағы арнайы ақша резерві (СДР) және де басқа елдерге қарағанда
, сол елдің қаржылық талаптары және міндеттемелеріндегі өзгерістер;
б)бір жақты аудармалар және орын толтырушы жазбалар.Олар өзара
шешуге келмейтін операциялар мен өзгерістер бухгалтерлік есеп
бойынша теңестіруге қажетті.[2-60]
Төлем балансы елдің төлемдер мен кірістернің жағдайын
анықтайды. Халықаралық валюта қоры есептеуіш елдердің барлық
экономикалық келісімдерін мерзіміне қарай төлем балансы ретінде
сипаттайды. Төлем балансы жеке-дара келісімдерді емес, мемлекетаралық
жиынтық келісімдерді қорытындылап көрсетеді.Төлем балансы әдетте бір
календарлық жылды қамтиды.[1-137] Уакытына қарай белгілі
бір мерзімнің және бір күндік төлем балансы болады.Бір күндік төлем
балансы статистикалық көрсеткіш ретінде жарияланбаса да, ол белгілі
бір датаға орындалуға тиіс төлемдер мен түсімдердің арақатынасындағы
өзгерістерді көрсетеді.Белгілі бір мерзімнің төлем балансы осы уақыт
аралығындағы төлем мен түсімдердің арақатысын көрсетіп, мемлекеттің
халықаралық экономикалық қатынастардағы өзгерістерін және елдің
экономикасының жағдайын білуге көмектеседі.[4-294]
”Келісім” деп – тауардың,
экономикалық қызметі көрсетудің кез-келген айырбасын немесе
активтерге меншік құқының бір елдің резидентінен басқа бір елдің
резидентіне өтуін атайды.
Қазіргі уақытта төлем балансы елдің халықаралық тауарлар,
қызметі көрсетулері және капиталдар айырбасына қатысу ерекшеліктерін
анықтайтын ақпараттың маңызды көзі ретінде халықаралық экономикалық
қатынастар саласы мамандарының жан-жақты зерттейтін құжатына
айналды.[1-138]
Төлем балансының құрамының негізі болып табылатын
принциптері:
Бірінші принцип-қандай да бір елдің белгілі бір кезеңдегі
барлық сыртқы экономикалық операцияларды түгелдей қамту (жыл, ай,
тоқсан). Сыртқы экономикалық операцияларды ішкі экономикалық
операциялардан айыра білу үшін ең алдымен резиденттері мен
резиденттер емес арасындағы операцияларды түсіну қажет.
Қазақстан Республикасының “Валюталық реттеу және валюталық
бақылау заңында ”резиденттер”:
а)Қазақстан Республикасында тұрақты тұратындар, уақытша
басқа елдерде болушылар;
ә)Қазақстан Республикасында орналасқан, оның заңдылығына сәйкес
орнатылған заңды ұйымдар;
б)Қазақстан Республикасында орналаспаған және оның заңдылығына
сәйкес емес орнатылған өндрістер,ұйымдар;олар заңды ұйым болып
табылмайды;
в)Басқа елдерден Қазақстанға келген дипломатиялық және тағы
басқа арнаулы өкілдер.
Резиденттер емес:
а)Қазақстан Республикасының сыртында тұрақты тұратын және уақытша
келушілер.
ә) басқа елдің заңдары бойынша құрылған басқа елде орналасқан
ұйымдар.
б) шет ел заңдары бойынша құрылған ел сыртында орналасқан ұйымдар .
в)Қазақстан Республикасындағы шетел дипломатиялық арнаулы елшілер,
халықаралық ұйымдар, олардың филиалдары және өкілдері;
г)Қазақстан Республикасындағы орналасқан ә және б пунктерінде
көрсетілген резидент еместердің филиалдары мен елшілері.[2-61]
”Резидент” статусы тұрақты мекен-жайға қарай берілeді.
Тек, Біріккен Ұлттар Ұйымы, Халықаралық валюта қоры, Бүкіл
Дүниежүзілік Сауда ұйымы сияқты халықаралық ұйымдар ғана өздерінің
орналасқан елдердің резиденттері емес.[1-137]
Екінші принцип-операциялардың екі қайтара бухгалтерлік
жазбасы нәтижесінде бір баптағы дисбаланс келесі баппен тенеледі.
Төлем балансы төлемдік операцияларды да қамтиды. Осындай төлемге
қатысы жоқ операциялардың бірі - біржақты аудармалар (яғни, қайта
төленбейтін бір жақты негіздегі төлемдері);
Алтынның монетазациялануы немесе демонетазациялануы;
алтынға деген әлемдік бағаның өзгеруіне байланысты ұлттық валюта
резервін қайта бағалау. Сондықтан да төлем балансы тек төлемдер
емес төлем операцияларын қамтиды.[2-61]
Төлем балансының негізгі қызметі тауарлар мен қызмет
көрсетуге сұраныстың өсуімен (валютаның елден кетуі) немесе шет
елдік валютаның келуімен байланысты келісімдердің барлық
түрлерін топтап көрсету.
Қазақстанға шетел валютасын келтіруге ықпал ететін
сыртқы сауда келісімдерінің түрлеріне мыналар жатады:
1.Тауарлар экспорты. Бұган Қазақстанның кедендік шекарасынан
өтіп кететін тауарлардың барлығы жатады.
2.Қызмет көрсету экспорты. Бұған елімізге келген шетел
туристеріне, дипломаттарына және бизнесмендеріне қызмет көрсетудің
төлем ақылары кіреді.
3.Шетелдік акцияларды иемденуші қазақстандықтарға төлейтін
проценттер мен дивидендтер.
4.Бір жақты акша аударулар мен трансферттер. Бұларға зейнетақыны
аудару, шетелдік мемлекеттерге көмек, эмигранттардың өз туыстарына
аударатын еңбек ақылары және Қазақстанға келіп жатқан мемлекеттік
немесе гуманитарлық көмектер жатады.
Келісімнің бұл түрінің бір ерекшелігі келіп түскен
қаржылар қарама-қарсы ресурстар ағысын тудырмайды.
5.Қазақстандағы шетел резиденттерінің ұзақ мерзімді займдары мен
инвестициялары. Бұлар қазақстандық фирмалар мен ұйымдардың шетел
мемелекеттері мен компанияларынан алып жатқан займдары мен
инвестицияларын қамтиды. Жеке меншік кәсіпкерлікте олардың қатарына
шетелдіктердің казакстандық өнеркәсіп орындарын,құрылыстарды және
басқа қозғалмайтын мүліктерді (недвижимость) сатып алуы жатады. Мұндай
келісімдер кейбір жағдайларда капитал экспорты түрінде жинақталып
көрсетіледі.Елдегі кәсіпорындарды, қозғалмайтын мүлікті т.б.сатудың өз
капиталын экспорттаудың ерекше бір түрі емес пе?
6.Шетелдік фирмалар мен ұйымдардың Қазақстанға беретін қысқа
мерзімді инвестициядары мен займдары. Бұл келісімдер жоғарыда
көрсетілген келісімдерге ұқсас, бар айырмашылығы олардың мерзімінің
қысқалығында.[1-138]
7.Шетелдік резервтер. Бұлардың қатарына шетел мемлекеттерінің
Қазақстанның ұлттық банкінен алған валюталық немесе басқа
резервтері жатады.
Аталған келісімдердің әрқайсысының қарама-қарсы нысандары
бар. Оларға шетел тауарларының импорты, зейнетақы және басқа
қаражаттарды аудару, шетелдік мемлекеттер мен жеке меншік фирмаларға
несиелер есебінде шетел валюталарының Қазақстаннан кетуі жатады.
Тауарлардың экспорты мен импортын, қызмет көрсетулерді,
проценттері мен дивидендтерді, бір жақты аударулар мен
трансферттерді, алынған және берілген ұзақ және қысқа мерзімді
займдарды, сондай-ақ мемлекеттік резервтердің келуі мен кетуін
біріктірсек, онда халықаралық экономикалық әдебиетте қолданылатын
”төлем балансы”атты құжатқа ие боламыз.
Келісімдердің қарастырылған баптарын шартты түрде үш топқа
біріктіруге болады:
1)экспорт-импорт операциялары жататын ағымдағы есеп бойынша
келісімдер:
2)капитал қозғалысымен байланысты келісімдер:
3)ресми резервтердің есептері.
Бірінші топтағы келісімдер тауарлар мен қызмет
көрсетулерге, меншік құқын беруге байланысты операцияларды тіркейді:
екінші топ-капиталға меншік құқын беруге байланысты, ал үшінші топ
елдің ұлттық банкінен ресми резервтерді алуды тіркейді.
Қабылданған ережелерге сәйкес төлем балансы қосарланған
есеп (двойной счёт) принципі бойынша жасалады. Мұның мәні мынада:
әрбір келісім бір уақытта екі есепке қатар жазылады: дебетте,
тауардың немесе қаражаттың осы есепке келіп түскенін айғақтайды
және кредитте, тауардың босатылғаның (берілгенің) немесе осы есептен
қаражаттың төленгенін сипаттайды. Жүргізілетін әрбір операцияның екі
жағы бар, мысалы, тауардың келіп түсуі және оның төлемі. Тауарды
алғаннан соң, ол үшін төлеу қажет. Жасалып жатқан балансқа дәстүр
бойынша дебеттік жазбалар “минус”(“-“)белгісімен, ал кредиттік
жазбалар “плюс”(”+”) белгісімен түсіріледі.
Нақты келісімді дебеттік немесе кредиттік есепке жазуды
шешу үшін мынаны есте ұстау қажет.”+”белгісі кредиттік жазбалар
түпкі нәтижесінде елге келіп түсетін ақшалар жөніндегі келісімдерге
қатысты: ”-”белгісі бар дебеттік жазбалар елдің валюта шығындарына
қатысты келісімдерде көрсетіледі.
Тауарлар мен кызмет көрсетулер экспорты, капиталдардың келуі
төлем балансының кредиттік есебінде + белгісімен жазылады.[1-139]

Тауарлар импорты, шетелдік инвестициялар шетелге кететін
займдар мен несиелер, шетелдіктер аударатын зейнетақылар мен
сыйлықтар мұның бәрі “-” белгісімен дебеттік есепте көрсетіледі.
Қазақстан тауарын Ресейге экспорттау мысалын қарастырайық. Егер
Қазақстан Ресей рыногында ақ қаңылтыр сатқан болса, онда
ресейліктер оны төлеу үшін рубльді қазақстандық теңгеге айырбастауы
қажет. Нәтижесінде, экспорт халықаралық рынокта теңгеге сұранысты
ұлғайтады, сондықтан ол “+” белгісімен бағаланады. Ал, Ресейден
тауарды импорттау кезінде жағдай керісінше болады. Қазақстан үшін
есеп шоттарға теңге түсіруді қамтамасыз ететін негізгі келісімдерге
тауарлар экспорты мен шетелдіктерге қызмет көрсету келісімдер
жатады.
Қазақстаның ұлттық валютасы – теңгенің қорын кемітетіндерге
тауарлар мен қызмет көрсету импортынан басқа туризмге шығындар,
Қазақстандағы әскерлерді шетелде ұстап тұруға кететін шығындар
жатады.
Тауарлар экспорты мен капиталдар экспортын келісімдердің
біртекті түрлері деп қарастыруға болмайды.Олар өздерінің мәні
бойынша тіпті қарама-қарсы, тауарлар экспорты шетелге тауар
жеткізуші мемлекетке шетелдік валютаны келтіреді, сөйтіп ол
”+”белгісімен тіркеледі. Капитал экспорты,керісінше,ақшалай қаражатты
кетуін көрсетеді,сондықтан олар ”-”белгісімен жазылуы тиіс.
Қосарланған есеп принцип ендікті немесе нольдік сальдоны
қарады.Мұның өзінде белгілі бір логика бар,тауарлар немесе
капиталдар қозғалысы келісімдерін түгел есептеудің түпкі нәтижесі
нөлге тең болуы тиіс.
Егер фирманың немесе мемлекеттің табысынан шығыны көп болса,
артық кеткен қаражат алайда қайтарылуы тиіс.Ол үшін салық орны
пайдаланылады немесе банкіден қарыз алынады.Мұндай жағдайда да
табыстар мен шығыстар сальдосы нөлге тең болуы қажет.
Теріс (пассив) немесе оң (актив) сальдо төлем балансының мына
бөлімдеріндегі тепе-теңдіктің бұзылғанын көрсетеді: а)”көз көріп, қол
ұстайтын”сауда, ол тауарлар сауда-саттығымен байланысты;б)”көзге
көрінбейтін”сауда, оған әр түрлі қызмет көрсетулер мен көлік
тасымалдары жатады; в)капиталдың бір елден екінші елге қозғалысы.[1-
140]
Бір жағынан ағымдағы,немесе капиталдармен операциялардың есебі
бойынша дебеттін жалпы сомасының кредиттін жалпы сомасынан артуынан
пайда болатын неттодебет төлем балансының тапшылығын (дефицитін)
сипаттайды.Бұл тапшылықтың орны халықаралық резервтерді өзгертуімен
(ұлғайтумен) толықтырылуы тиіс.
Екінші жағынан, егер ағымдағы және капиталдармен операциялар
бойынша кредиттін жалпы сомасы дебеттін жалпы сомасынан артса,
мемелекет оң (актив) төлем балансына ие болады.Он сальдоға
халықаралық резерв есебіндегі дебеттік балансы кемітуі арқылы қол
жеткізіледі.
Төлем балансында қолданылатын қосарланған есеп принцип
жазбаларға сәйкес екі әрекеттен (келісімнен)тұрады.Бір әрекет екінші
әрекетті толықтырады,немесе екіншісінен түпкі нәтижесін
көрсетеді.Мысалы,сатып алушы қажет тауарды ақша төлеп алады.Мұндағы
ең маңыздысы тауар сатып алу жөніндегі шешім.Оның салдары сатушыға
тауар үшін ақша төлеу.Тауарлар немесе қызмет көрсетулер импортында
да алғашқысы тауар сатып алу жөніндегі ұйғарым, екіншісі оны төлеу.
Төлем балансының баптары да осыган сәйкес дербес (автономный)
және теңгермелі (балансирующий) болып бөлінеді.Дербес немесе негізгі
баптарға тауарлар мен капиталдар қозғалысын көрсететін баптар
жатады.Теңгермелі, баланстаушы баптарға тауарлар немесе капиталдар
қозғалысын қамтамасыз ететін, қаражаттарды аударуды көрсететін баптар
жатады.
Дербес немесе негізгі баптар тауарлар мен қызмет көрсетулердің
экспорты мен импортын көрсетеді. Сондай-ақ негізгі баптарга
өндірістік орта жасауға қажет инвестициялар да қосылады.
Теңгермелі баптарға төлем балансы сальдосын реттейтін әдістер
мен деректер көрсетіледі. Бұларға валюталық резервтердің қозғалысы,
қысқа мерзімді активтер көлемнің өзгерісі,мемелекеттік жәрдем,
мемлекеттік займдар және халықаралық қаржы ұйымдарының кредиттері
кіреді.[1-141]
Төлем балансы баптарының дербес (негізгі) және тенгермелі
(баланстаушы) болып бөлінуі көрер көзге анық болғанымен, практика
жүзінде тіпті басқаша болуы мүмкін. Мысалы,үкімет төлем балансының
теріс сальдосына байланысты ұзақ мерзімді займ алу мәселесін қоюы
мүмкін. Мұндай жағдайда ұзақ мерзімді займ шын мәнінде теңгермелі
бапқа тән болады. Сол сияқты үкіметтің тауарларды төлеу
үшін”кепілдіктер жүйесін”(залоговая система) енгізуі төлем балансының
негізгі баптарына кіргізілетін қысқа мерзімді кредиттеуді
көрсетеді.
АҚШ-қа есеп ставкаларын жоғарылатуымен байланысты қысқа мерзімді
кредиттердің көптеп келу жағдайын қарастырайық.Бұл жағдай 80-
жылдардың басында үкімет билігіне Р.Рейган әкімшілігінің келумен
байланысты қалыптасты. Көптеп келіп жатқан капиталдар сомасы төлем
балансы тұрғысынан дербес (негізгі) әлде тенгермелі (баланстаушы)
ме?
Капитал қожаларының өз қаражаттарын американдық құнды
қағаздарды сатып алу үшін жұмсау кажеттігі бойынша шешім дербес
қабылданады,сондықтан олар төлем балансының негізгі бабына жатады.
Дегенмен, американ үкіметінің шешім бойынша есеп ставкаларын
жоғарылату нәтижесінде келген қысқа мерзімді капиталдар төлем
балансының дефицитін (тапшылығын) жоюға бағытталған шара
болатын,сондықтан олар теңгермелі (балансаушы) бапқа жатады.Сонымен
практика жүзінде төлем балансының бір бабында негізгі де,тенгермелі
де келісімдер көрсетілуі әбден мүмкін.[1-142]

1.2 Төлем балансына теориялық көзқарастар

Төлем балансын мемлекет реттейді.Бұл ертеден келе жатқан
теория.Төлем балансы жөніндегі әрбір теория мемлекетаралық қатынастар
жүйесіне өзіндік түсіндірмелерін бере отырып,өз көзқарастарын бұл
қарым-қатынастарын жекелеген аспектілерімен(тауар,қаржы-
қаражат,ақша,т.б.) байланыстырады.
Төлем баланстары теорияларының бізге белгілі түрлеріне
неоклассикалық, кейсиандық және монетарлық теориялар жатады.[1-146]
Төлем балансы терминін Шотландтық экономист (ХVІІ ғ) Джеймс
Стюарт ойлап тапқан.ХХ ғасырдың басында төлем балансын құрау әдісі
АҚШ және Англияда дами түсті.Осыған байланысты ХҚВ барлық елдер
бойынша ортақ төлем балансын құраудың стандарттық әдістемесін
жасаған.[2-62]
ХІХ ғасыр мен ХХғ. басында Шотландтық Д.Юланың стандарт
шартында автоматты түрде теңестірілудің классикалық теориясы өте
жоғары деңгейде дамыған.Бұл теория алтын стандарт шартымен бірге
қалып қойды.Бірақ соңғы он жылдықтарда бұл теорияға қызығушылық
қайта артты.Бұрынғы жағдайда автоматтық реттегіш ретінде
Резервтердің қорытынды өзгерістері танылса,валюта курсының
қалқымалы жағдайында автоматты регулятор ретінде ұлттық валюта
курсы айырбасталуының қалқымалы болуы саналады.
Төлем балансы оның құлдырауына байланысты төмендейді,оның
жақсаруына байланысты жоғарылайды.Ол өздігінен автоматты түрде
көптеген ағымдағы операциялардың өзгеруіне әкеледі. Капиталдың
қозғалуына ықпал етеді.
Бұдан кейін неоклассикалық эластикалық әдіс қалыптасты.Оны
Д.Робенсон,А.Лернер,Л.Мецлер ойлап шығарды.Эластикалық әдіс төлем
балансының өзегі – сыртқы сауда болып табылады.[2-69]
Неоклассикалық теория бойынша төлем балансының негізгі элементі
осы елдің тауарлары мен қызмет көрсетулерінің экспорты мен импортының
арақатысы.Мұның өзі жергілікті немесе шетелдік тауарларды таңдап алудағы
жергілікті немесе шетелдік резиденттердің алған бағыт – бағдарына
байланысты.Ұлттық немесе шетелдік тауарды сатып алу мәселесі олардың
бағаларын салыстыру арқылы шешіледі.Басқаша айтқанда, классикалық теория
бойынша төлем балансының шешуші параметрлеріне салыстырмалы біртекті
тауарлар мен валюталардың айырбас курсы жатады.[1-147]
Сауда балансының сальдосы=PэРи * K болып табылады.
Мұнда:Рэ – экспорттық тауарлар бағасының деңгейі;
Ри – импортты қ тауарлар бағасының деңгейі;
К – валюта курсы.
Осы формуладан келесі қорытынды шығаруға болады:
Төлем балансының тепе-теңдікке жеткізу құралы – валюталық курс
өзгерімділігі болып табылады.Осыған сәйкес ұлттық валютаның девальвациясы
экспорттық бағаларды төмендетеді,ал ревальвация (құнын арттыру)шетелдік
тұтынушылар үшін біздің тауарларымызды қымбаттады. Ол елде шығарылған
тауарлардың бізге әкелінуін арзандатады.
Демек, осындай жағдайларда келесі көрсеткішті пайдалану қажет. Ол
экспорт пен импорт сұранымының эластикалық коэффициенті болып табылады.Ол
жоғарыда аталған өзгерістердің дәрежесін көрсетеді. Егер елге қажетті тауар
импорты осы елде шығармайтын болса, онда оның жергілікті тауарлармен
бәсекеге түсе алатын импорт тауарларынан айырмашылығы онша үлкен еместігін
білдіреді.
С.Александрдың еңбагі Дж. Мид және Я.Тинбергеннің идеясына сүйене
отырып, абсорбциондық тұрғыдан келіп, жалпы алғанда, кейнсиандық
теорияға сүйенеді. Бұл тұрғыдағы төлем балансын(атап айтқанда,сауда
балансы) жалпы ішкі өнімнің негізгі элементтерімен, біріншіден, ішкі тұтыну
мен инвестициялық сұраныстың жиынтығымен байланыстыруға тырысады. [2-70]
Кейнсиандық теория бойынша төлем балансы өнім өндірумен
байланыстырылады. Өнім өндіру шығындарынан жиынтық ішкі шығындарды шығарып
тастасақ түбінде төлем балансы қалады дейді аталған теорияның
жақтаушылары. Валюта курсы, бәсеке мүмкіндігі тағы басқа көрсеткіштер өнім
өндіруге немесе жиынтық ішкі шығындарға тигізетін әсерлері арқылы ғана
есепке алынады.
Кейнсиандық теорияны жинақтаушылардың ең көп қолданылатын
терминдерінің бірі экспорттың өсуін ынталандыру. Бұл теорияға сәйкес
төлем балансы шығындармен немесе өндіру көлемімен тығыз
байланыстырылады. Егер, дейді кейнсиандықтар өндірістің кемуі ішкі
шығындардың қысқаруымен бір уақытта жүріп, өндірістің төмендеу көлемі
шығындардың қысқару көлемінен салыстырмалы кемдеу болса төлем балансының
жақсаруын күтуге болады.[1-147]
Абсорбциондық тәсіл төлем балансы жағдайының жақсарғанын, елдің
табысының , яғни, тұтыну мен қапиталдың өскенін көрсетеді. Бұл жерде
кейнсиандықтар қорытындысынша: экспортты ынталандыру, ал импортты ұстау,
отандық өніммен қызмет көрсетудің бәсекелесуін көтеру қажет.Бұл
теориялардан басқа да көп тәсілдер қарастырылады.Соның ішінде монетаристік
тәсіл.Бұл жерде, әрине, елдегі төлем балансының қорытынды сальдосының ақша
айналымына ықпал қарастырылған ақша факторына айрықша көңіл
бөлінеді.Монетаристердің көзқарасы бойынша,елдің ақша рыногындағы тепе –
теңдіктің болмауы төлем балансындағы тепе-теңдіктің болмауын анықтайды.[2-
70]
Монетаристер төлем балансының бұзылуын ең алдымен айналымға анық
қажеттіліктерден артық ақша қаражаттарын шығарумен байланыстырады.Егер
артық ақша көлемі белгіленген дейден асып кетсе, төлем балансының
тапшылығы пайда болады.Ақшалай қаражаттың жетіспеушілігі шет елден келетін
валютаны пайдалануға итермелейді.Валютаның қажет көлемінің немесе кетуі
төлем балансының оң немесе теріс сальдосын қалыптастырады.
Осыған байланысты үкіметке берілетін асты ұсыныстар:тікелей ақша
айналымына ғана емес,сондай-ақ, елдің халықаралық есеп балансына
араласпау.Төлем балансының дефицитін болдырмау үшін,тек қана ақша массасын
қатаң қадағалау қажет.Бұл проблемаға монетаристер көп көңіл бөлмеу керек
дейді,себебі төлем балансына деген дефицит-айналымдағы артық ақшадан
тезірек құтылу үшін экономикаға көмек көрсетеді.
Төлем балансының неоклассикалық,кейнсиандық және монетаристік
теорияларын жинақтап қарастырсақ,онда мынадай қорытындыға келуге
болады:аталған бағыттардың барлығы да негізінде тауарлар мен капиталдардың
халықаралық айырмасын көрсететін төлем балансының әр түрін өздерінің
ерекшеліктеріне қарай сипаттайды[1-147]

1.3 Төлем баланстарының түрлері

Төлем балансы мынадай бөлімдерден тұрады.Бұл - ағымдағы операция
балансы,капитал айналымның балансы және арнайы халықаралық резерв есебі.Бұл
бөлімдер өз алдына жеке статьялардан тұрады.
Енді осы аталған бөлімдерге жеке-жеке тоқталып кетелік.
Ағымдағы операциялар балансы – тауар және қызмет көрсету айырбас
процесін және біржақты қамтитын әртүрлі төлемдерді қамтиды.[5-194]
Ағымдағы шот сондай – ақ мыналарды қамтып көрсетеді: қызметтер
көрсетуді – жүк,жолаушылар тасымалы, туризм қызметі; қарыздардан алынатын
табыстар; гранттар;
[7-493]
Ағымдағы операция балансы сыртқы саудада қорытынды жасаудан
басталады.
Экспорт пен импорт тауарларын көрсететін төлем балансының бір бөлігі
сауда балансы деп аталады.Тауар экспортынан импорт тауарын алатын болсақ
сауда балансы сальдо қалады.Сонда егер импорттан экспорт арттық болса
белсенді деп аталады,керісінше болғанда пассивті дейді.
Егер экспорт елдегі тауар сұранымының төмендегінен қысқарса,жақсы
белгі емес. Егер сауда балансында сальдо инвестициялық тауар импортының
артуынан болатын теріс сальдо экономика жағдайын негативті деп бағалауға
негіз болмайды.[5-195]
Сауда балансының сальдосын шығару үшін дүниежүзілік
статистикада экспорт-ФОБ бағаларымен (оған көліктің,қамсыздандырудың
т.б.құны кірмейді) есептеледі. Импорт болса көліктің де,
қамсыздандырудың да шығындарын қоса есептейтін-СИФ бағалары бойынша
анықталады.
Қызмет көрсетулер саудасына шетелге саяхаттар, теңіз тасымалдары
т.б. жұмсалған қаржылармен байланысты шығындар кіреді. Жекелеген елдер
үшін төлем балансының, ”қызмет көрсетулер”бөлім орасан мол пайданың
көзі. Мысалы, Греция мен Испанияда шетелдік туризімінен түскен табыс
тауар экспорты құны көлемінің 60-80%-н құрайды..
Ағымдағы операцияларға ұзақ мерзімді аударулар мен төлемдерің
қоссақ, онда базистік баланс шығады.Базистік (негізгі)баланс елдің ең
маңызды макроэкономикалық көрсеткіштерін: сыртқы және ішкі бағалардың
ара қатысын, валюта курсын, табыс көлемін,өсу қарқынын т.б. қамтиды.
Жалпы қағидаға сәйкес, базистік баланс болашақта нолге тең болуы
тиіс, өзге жағдайларда елдің берешегі көбейіп кетеді.
Базистік балансқа “қысқа мерзімді борыш” бабын қосу бір қатар
мәселелер туындатады.
Қысқа мерзімді борыш бабы елдің қысқа мерзімді борыштық
міндеттемелерінің бар немесе жоқ екендігін көрсетеді. Оның ұлғаюы елді
қиын жағдайда қалдыру мүмкін.Ол қалыпты мөлшерден асса ел шетелден несие
алуға немесе өз валютасын уақытша құнсыздандыруға мәжбүр болады.[1-143]
Базистік балансқа қысқа мерзімді капиталдың қозғалысы бабы қосылуы
автономдық есептеулер балансын береді. Қысқа мерзімді капитал қозғалысы
уақытша құбылыс емес.Мысалы, ірі фирмалар өзінің даму қарқының бәсендету
үшін қысқа мерзімді шетелдік несие алады.
Капитал әрқашан қозғалыста болады, яғни бұл жерде инвесторлар кез-
келген мемлекеттен тез арада төменгі келісім бағасымен шектеусіз сомада
активтер сатып алады. Капитал қозғалыста болған кезде актив иелері көп
сомадағы қаржыдан көп мөлшерде пайда табу жолдарын іздейді[9-132]
“Қателіктер және қалдырулар”бабына ерекше тоқталу қажет.Бұл бап
активтер мен пассивтер арасындағы айырманы нөлге келтіру үшін
қолданылады.Бұл бап бойынша сомалардың жедел артуы дағдарыс кезінде анық
көрінеді. Қысқа мерзімді қарызы қалыпты мөлшерден (нормадан) асып
кеткен ел шетелден қысқа мерзімді несие алуға немесе тіпті өз
валютасын уақытша құнсыздандыруға (девальвациялауға) мәжбүр болады.
Капитал айналымының қозғалысы – бұл тура шетелдік инвестицияларды
тартуды немесе капиталдың шетелге қайтуын, портфельді инвестицияларды,
мигранттардың( жылыстау және құйылым) трансферттерін, коммерциялық
кредиттерді, қарыздарды, басқа инвестицияларды (депозиттерді, валютаны және
т.б. ) бейнелеп көрсетеді.
Ағымдағы операциялар шоты және капиталмен жасалатын шот өзара
байланысты:біріншінің тапшылығы сырттан капиталдың құйылымы есебінен
жабылады; ағымдағы операциялардың актив шоты жағдайы кезінде капитал мен
кредиттер жылыстайды.[7-493]
Төлем балансы қозғалысы екі түрлі жолмен жүзеге асады:оның ақшалай
формадағы кірісі және шығысы.
Капитал кірісі елдегі шетел активтерінің өсімімен немесе, елдегі
шетелдік активтердің қысқаруымен сипатталады:Қазақстандық резидент Ресейлік
бағалы қағаздар сатып алса Ресейдің шетелдік активтері өседі, және бұл
операция кредитте капитал кірісі ретінде жазылады.
Капитал шығысы елдің шетелдік активтерінің өсуін, немесе елдегі шетел
активтерінің азаюын көрсетуі мүмкін.[10-638]
Төлем балансының тағы бір түріне өтімділік балансы (баланс
ликвидности) жатады.Бұл баланстын дербес есептеулер балансынан
айырмашылығы “қателіктер мен қалдырулар”,резидент еместердің қолындағы
қысқа мерзімді міндеттемелері баптарын қосу немесе қоспау
мүмкіндіктеріне байланысты.
Халықаралық резервтер бабын қарастырайық.Бұл баптын құрамына
мемлекеттін алтын қоры,шетелдік валюталар қоры,халықаралық валюта
қорының (МВФ) резервтік квоталары (үлестер) мен аталған қордың
билігіндегі “қарыздардың арнаулы құқықтары”кіреді.
Мемлекеттік резервтердің рөл көп жақты.Бұған ұлттық валюта
курсын қамтамасыз ету кепілдіктерін беруді,егінінің шықпай қалуымен
байланысты төтенше жағдайлары, стихиялық апаттарды қамсыздандыру,
азаматтық жөнсіздіктер мен әскери қимылдарды реттеу кызметтер
жатады.Резервтер елдің несие алу мүмкіндіктеріне кепілдік жасайды
және несиелер берілген жағдайда олардың тиімділігін қамтамасыз
етіп,ел бюджетіне қосымша пайда келеді.[1-144]
Төлем балансының теріс сальдосы қалыптасқан жағдайда ұлттық
валютанын курсын қолдау валюта резервтерін сатумен тікелей
байланысты.Күтпеген төтенше жағдайларға байланысты елді қажет
заттармен қамтамасыз ету мәселелеріндегі мемлекеттік резервтердің
рөлі тіпті ерекше.
Алтын-валюта резервтернің өсуі елдің халықаралық беделіне оң
әсерін тигізіп,бұл елдің экономикалық жағдайының тұрақты да,сенімді
екендігіне күмән келтірмейді.
Девальвацияға ұшырағыш шетелдік валютаны жинап,резервте ұстаудың
ешқандай болашағы жоқ.Ол сұранысқа ие болмайтын “ол капитал”деп
аталады.
Жекелеген елдердің тәжірибесінде халықаралық инвестициялық борыш
балансы пайдаланылады.Мұнда міндеттемелер мен каражаттардың
артуы,немесе кему айқындалады.Бұл баланста капиталдар козғалысы
бөліміндегі төлем мерзімі өтіп кеткен дебеттік және кредиттік
есептердің толық сомасы көрсетіледі.Жекелеген елдердің экономикалық
жағдайын талдау үшін халықаралық валюта қоры жариялайтын төлем
балансы схемасы өте пайдалы.Төлем балансының соңғы бөлімі оны тепе-
теңдік жағдайда ұстап тұру мәселесін шешуде әр елдің өзіне тән бағыттары
бар екендігін көрсетеді.Сонымен, сыртқы экономикалық қызметтердің жан-
жақтылығын көрсететін төлем балансының көптүрлілігі оның басты, маңызды
элементі болып табылады.[1-145]
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ТӨЛЕМ БАЛАНСЫ, ОНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ
СЫРТҚЫ
САУДАДАҒЫ БАЙЛАНЫС

2.1 Төлем балансының шоты және оны мем-
лекеттік реттеу әдістері

Белгілі бір мемлекеттің төлем балансы – бұл олардың
резиденттерінің арасындағы және сыртқы әлеммен жасалған экономикалық
келісімдерінің белгілі бір мерзімдегі статистикалық есеп берулері
болып табылатыны белгілі.Төлем балансында ағымдағы операциялар есебі
- NX, капитал қозғалысының есебі - KA және арнайы резервтік
активтердің өзгерісі - ΔR белгісімен есептеледі.NX және КА сомаларын
негізінде арнайы есеп беру шотының балансы деп те атайды.
BP=NX+KA
Егер, арнайы есеп беру шотының балансы шетел
тауарларының таза сатып алымдарын, қызмет көрсетулер және активтерін
көрсетсе, валюталық реттеу органдары дисбалансты орталық банкте
сақталып тұрған шетел валюталарының резервтерін пайдалану арқылы
қаржыландырулары керек.
NX+KA=ΔR
Өзіне арнайы резервтік активтерді кірістірген жағдайда оның
жалпы сомасы нөлге тең болады.Ағымдағы есеп балансы сыртқы
келісімдердің масштабтары мен бағыттарын анықтайтын болғандықтан, ол
төлем балансының жағдайын көрсететін негізгі көрсеткіш болып
табылады.Елдің импортты экспорттан асып түскен жағдайда ағымдағы
операциялар балансының дефицит көлеміне сәйкес теріс ағымдағы
операциялар балансы сыртқы саудадағы борыш есебінен жабылуы тиіс.[12-
147]
Сонымен операциялар шотын(NX) оны қаржыландыру көзінің
негізгі сомасы ретінде қарастырған жағдайда мынаған ие боламыз:
NX=ΔR-ΔKA=ΔNFA,
Бұл жерде: ΔR – таза резервтердегі шетел валютасының
өзгерісі;
ΔКА – таза ликвидті міндеттемелердің сыртқы әлем алдындағы
өзгерісі.(капитал кірісі мемлекеттің басқа мемлекеттер алдындағы
ликвидті міндеттемелерінің өскенін білдірсе, капитал шығысы елдің
басқа мемлекеттерге ликвидті міндеттемелерінің өскенін білдіреді)
ΔR және ΔKA арасындағы айырмашылық мемлекеттің таза шет елдік
активтеріндегі өзгеріс көлемін көрсетеді.(ΔNFA) ΔNFA – мемлекеттің
басқа елдерге ликвидті міндеттемелер көлемінің таза өсімі.
NX мемлекеттің таза сыртқы активтерінің қаншалықты өскенін
көрсетеді.Егер мемлекеттің ішкі шығындары оның түсімдерінен аз болып
және NX оң нәтижелі болған жағдайда мемлекеттің басқа елдерге
ликвиті міндеттемелері өседі.Ағымдағы операциялар шотының оң сольдосы
шетелдік валюталық резервтердің және мемлекеттің кірістер көлемінің
азайғанын көрсетеді.
Егер NX оң болып және мемлекет халықаралық қаржы нарқында
кредиттер берген жағдайда оның жағдайы өседі.Себебі шетелдіктер осы
мемлекеттің экспортының әрбір бірлігін бүгінде өздерінің импортымен
төлемей, соңында осы алынған кредиттер процент көлемінің өсуімен
үлкен сомада төленеді.
Егер NX теріс болып мемлекет халықаралық қаржы нарқында
борышты болған жағдайда оның жағдайы төмендейді.
Сонымен қатар NX=ΔR – ΔKA=ΔNFA теңдігінде ұзақ мерзімдік
кезеңдегі ағымдағы операциялар балансының күнделікті дефицитінің
нәтижесі теріс көлемде болуы мүмкін таза шет елдік активтер
көлемінің қысқаруына алып келеді. Осының нәтижесінде мемлекет нетто-
қарызгерге айналып мемлекет алдында қарызды қалай төлеу керек
туралы проблема туындайды.
Теңдікті жағастыра отырып, мынаған ие боламыз:
(Sp-I)+(T-G)=ΔNFA
Жеке сектордағы инвестициялар және жинақтарды тең деп
пайымдайық..Бұндай жағдайда мемлекеттік бюджеттің артықшылықтары
мемлекеттің басқа елдерге қатысты міндетті төлемдерінің өсуін
көрсетеді. Ол сыртқы қарыздың азаюымен немесе шет елдік валюталық
резервтердің көбеюімен сипатталады. [12-148]
Осыған байланысты төлем балансының жағдайына ықпал етудін
бірнеше негізгі әдістері бар.
Бірінші –тікелей бақылау, регламенттік импортты қосқанда (сандық
шектеулер арқылы) және кедендік т.б.жинақтар,шетелге шетелдік
инвестициялар арқылы және ақшалай трансферттер арқылы жеке адамдардын
пайда келтіруіне тыйым салу және шектеу;осындай көмектін күрт
қысқартылуы,қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді капиталдын шығарылуы
және т.б.
Тікелей бақылаудың бұл түрі елдің көптеген фирмаларына (қатты)
үлкен қиындықтар және өшпенділіктер туғызады.
Қысқа мерзімді жоспарда төте бақылау жақсы нәтиже береді.
Ұзақ мерзімде бұл әдістер жағымды және жағымсыз нәтиже
туғызады. Жергілікті өндірушілерге “қолайлы жағдай” жасау шетел
инвесторларының табыстарын өткізуге тыйым салу олардың қызығушылығын
төмендетеді.Сондай-ақ шетелдік мамандарды тартуда қиындықтар туындайды.
Отандық экспортёрлар үшін шетелдерге тауар және қызмет көрсету
жүйелерінін кеңеюіне кедергілер келтіреді.
Бұл-өшпенділік туғызбайды,керісінше,тікелей шара отандық фирмалар
мен экспорттың көмек қаражат (субсидия) жасалуын қолдайды. Бірақ ол
қымбатқа түседі, оның қолдануы мемлекеттік бюджетіне байланысты.
Мемлекеттік ықпалдың келесі әдісі-дефляция (инфляциямен күрес),
ішкі экономикалық міндеттерді шешуге бағытталған,бірақ жанама әсер
төлем балансынын жағдайын жақсартады.Дәстүрлі дефляция саясат
көпшілігінде өндіретін көлемін төмендетеді, импорттың қысқаруына және
экспорттың өсуіне әкеп тірейді.[2-67]
Сол мемлекеттерде несие-банк жүйесі дамыған болса,қысқа мерзімді
капиталды келуге ықпал етеді.
Бірақ дефляция, сонымен қатар, қарама-қайшы жағдайлар да
туғызады. Мысалы ұлттық валюта айырбас курсы
жоғарылайды, ол импорттын көбеюіне жол ашады. Бірақ ұлттық валютаның
курсынын өсу мемлекетке экспорттық табысты төмендетеді.[2-68]
Күшті экономикалық дағдарыстарды болдырмау үшін мемлекет
тарапынан валюта курсынын тұрақты және “қалқымалы”курсына қатаң
қадағалау жасауы керек.
Төлем балансы тапшы елдер мынадай саясаттарды қолдануы тиіс:
1.Дефляциялық саясат: бюджеттік шығындарды қысқартады; ішкі
сұранысты қысқартады; жалақыны және бағаны ұстап тұрады.
Ал, негізгі құралы-қаржы және ақша-несие шаралары.Бюджет
тапшылығының қысқаруы орталық банктін ставкасынын өзгеру,несиенін
шектелуі, ақша массасынын өсуі шегінің белгіленуі. Бірақ
жұмыссыздықтың өсуі және өндіріс күштерінің толық пайдаланылмауы
өндірістің төмендеуіне жұмыс күшін қамсыздандыруының төмендеуіне
ықпал етеді.
2.Девальвация (құнсыздану).Бұл саясатта ұлттық валюта курсынын
төмендеуі, экспорты ынталандыру, импорттық тауарды шектеуге
бағытталады.
3.Валюталық шектеу. Экспортерлер экспорттан түскен пайданы
кенінен пайдаланы алмайды.Белгілі бір мөлшерін мемлекеттк ұлттық
банкке сатуға тисті.Ал қалғанын өзі пайдалана алады.
4.Каржы және ақша-несие саясаты. Төлем балансының тапшылығын
азайту үшін экспортерлерге бюджеттік субсидия қолданылады.Импорттын
салыққа протекционистік көтерме,процент салықты алып тастау,құнды
қагазды шетел иеленушілерге төлену.
5.Төлем байланысына қатысты қолданылатын мемлекеттік ықпалдын
арнайы шаралары онын негізгі баптарынын сауда балансынын
қалыптасуына байланысты ”көрінбейтін” операциялар және капитал
қозғалысы.[2-68]
Капитал қозғалысы баланысы – қаржылай құйылымдарын көрсетеді.
Сауда баланысы:
1. Активті - біздің елге келетін кірістер.
2. Пассивті – біздің елден кетіп жатқан шығын.
Сауда балансының жағдайы анықталған кезеңдегі мемлекеттің сыртқы
экономикалық жағдайын мәлімдейді. Сондықтан да мемлекет оны үнемі
реттеп отыруы қажет. Ол үшін мемлекет импорттық және экспорттық
операцияларға тікелей бақылау орнатады.Салықты реттеу, табыстарды
ауыстыруға тыйым салады т.б.
Квоталық - тауарлардың санын шектеу.
Төлем балансына мемлекеттік ұлттық валютаның айырбас бағамына
реттеу арқылы әсер етуі:
Револьвация - ұлттық валюта бағамын жоғарлату.
Девольвация - ұлттық валюта бағамын төмендету.
Төлем балансының экономикаға әсер етуі валюта бағамына әсер
ету арқылы жүреді.Шынында да сальдоның өз алдына тек сандық
сипатымен статистикалық мәні болады, оның еш экономикалық мағынасы
жоқ..Ал валюта бағамы елдің тауар айналымын жүргізеді.Ол елдің
ішіндегі өзінің бес функциясын орындауына бағамымен әсер
етуінде.Себебі қазіргі заманда әлемдік экономикаға қатысу елдің
жалпы дамуының негізгі алғышарттарының бірі.

2.2 Қазақстан Республикасындағы төлем балансының
жағдайы.

Елдің сыртқы позициясына баға беру және өлшеу – экономикалық
саясатты шешу процесіндегі қажетті қадамдарының бірі. Ел мен басқа әлемнің
арасындағы операциялар мен қаржы ағымы, төлем балансының жүйесіне үнемі
алып келеді. Ол өздігінен кез-келген елдің сыртқы позициясына анализ
жасаудың және түзетулер енгізудің қажеттілігін көрсетеді.

Қазақстанда 2003-ші жылдың басында мұнайға әлемдік деңгейде
бағаның өсуі, металлдар нарығының бағалық коньюктурасының жақсаруы,
резиденттердің энвистициялық мүмкіндіктерінің кеңеюі төлем балансының
жағдайына белгілі бір дәрежеде әсер етті де Қазақстанның алдағы
уақытта сыртқы позициясының күшеюін қамтамасыз етті.
2003-ші жылдың 1-ші жарты
жылдықтың нәтижесі бойынша 1,3млрд. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.