Халықаралық стратегиялық альянс
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1.1. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БИЗНЕСТЕГІ КОРПОРАТИВТІК ИНТЕГРАЦИЯНЫҢ НЕГІЗГІ ФОРМАЛАРЫ
1.1.1. Халықаралық стратегиялық альянс
1.1.2 Көпұлттық компания
1.2 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ИНТЕГРАЦИЯНЫҢ МАҚСАТЫ
1.2.1 Жаңа нарыққа шығу мүмкіндігі
1.2.2 Жаңа ресурстар көзіне қол жеткізу
1.2.3 Бәсекелестік артықшылықтарға жету
1.2.4 Тиімділіктің жоғарлауы
1.2.5 Тәуекелділіктің төмендеуі
1.3. КӨПҰЛТТЫ КОМПАНИЯЛАРДЫҢ ФОРМАЛАРЫ.
1.3.1. АҚШ тың қаржылық-өнеркәсіптік топтары
1.3.3. Жапонияның қаржылық-өнеркәсіптік топтары
1.3.5. Ресейдің қаржылық-өнеркәсіптік топтары
1.4 КӨПҰЛТТЫ КОМПАНИЯЛАРДЫҢ ҰЙЫМДАСУЫНЫҢ ХОЛДИНГТІК ФОРМАЛАРЫ
1.4.1 Бағынышты және тәуелді компаниялар
1.4.2 Қаржылық және аралас холдингттер
1.4.3 Компаниялар топтарының құру механизмі
1.4.4 Монополияға қарсы заң
1.4.5 Холдинг – компанияларының экономикалық ролі
1.4.6. Сатылық емес біріктірімен құрылымдар
1.4.7. Тарихи анықтама: Жапонияда сатылы – құрылымды емес
1.4.8. Тұрақсыз экономика жағдайындағы өзара қатысу механизмі
1.5. ИНТЕГРАЦИЯЛАНҒАН БАНК ҚҰРЫЛЫМДАРЫ
1.5.1. Өкілдіктер
1.5.2. Банк филиалдары
1.5.3. Бағынышты банктер
1.5.4. Ассоцииоланған банктер
1.5.5. АҚШ – тағы халықаралық банктердің қызметінің ерекшеліктері.
1.5.6. Банктік холдингтік компаниялар
1.6. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СТРАТЕГИЯЛЫҚ АЛЬЯНСТАРДЫҢ ФОРМАЛАЛАРЫ
1.6.1. Функционалды және ресми келісімдер.
1.6.2. Үлесімді қатысуымен ұйымдастырылған альянстар
1.6.3. Бірлескен кәсіпорындар
1.6.4. Альянстардың өтпелі формалары
1.6.5. Халықаралық альянстік желілер
1.7 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ АЛЬЯНСТІК ЖЕЛІЛЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕХАНИЗМІ
1.7.1 Альянсты құру бойынша шешімді дайындау үрдісі
1.7.2. Альянс құрудағы жетістік факторлары
1.7.3. Альянсты ұйымдастырудағы қойылатын шарттардың күрделі әсері
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР МЕН БАСЫЛЫМДАР
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде әлем экономикасын сипаттайтын негізгі тендициялардың
бірі жаһандану болып табылады. Мұнда, біртіндеп, экономикалық ресурстар мен
өткізу нарықтарына мемлекетаралық және фирмалық бәсекелес күрес күшейеді,
екіншіден әлем қарығында ортақ бәсекелестерден жаһанды артықшылықтарға жету
мақсатымен құржатын шектес елдердің мемлекетарлық одақтарының сатып дамуы
болады (ЕО, КАФТА, АСЕАН т.б). Аймақтың, мемлекетарық деңгейлердегі
интеграциялық үрдістер жеке ұлттық экономикалардың маңызын әлсіретеді. Бір
жағынан,жаһандану көптеген салаларда жаңа стратегиялық көзқарастар әкеледі.
Сонымен қатар дамудың қуатты қарқынын компания деңгейіндегі
интерграциялық шаруашылық қызмет те алады; халықаралық бәсекелестің
деңгейінің өсуі компанияларды өмір сүру күресінде немесе жетекшілік
күресінде потенциялдарды қосу мен серіктестің жаңа жолдарын іздеуге
итермелейді. әртүрлі интерграция дәрежесіндегі корпоративтік құрлымдар
құру-бұл соңғы онжылдықтардағы кең тараған ұйымдастырушылық стратегилардың
бірі.
Өзара бірлесе отырып, фирмалар жиі стратегиялық альянстар құрады. 1980
жж ортасынан бастап олардың саны жыл сайын 25%-ға өсіп отырды; АҚШ-ң 1000
ірі корпорациялары алатын барлық пайданың 6% альянстарға тиесілі.
Тереңірек интеграциялануға құштарлық соңғы онжылдықтарда пайда
болды, яғни АҚШ, Еуропа және Азиядағы фирмалар мен банктердің бірігуіне
байланысты мәліметтердің жасалуында, соның ішінде бірігу сатында да,
олардың көлемінен де көрніс тпапты. Ең танымал мысал ретінде City bank және
Travelers банк топтарының, worldcom және Mcl телекомуникациялық
комуникациялардың Dаimler және Chrysler автогиганттарының, British
Petroleum және Amoco мұнай компанияларының бірігуін жатқызуға болады.
Мұндай мәлімелелер мен келісімшарттың маңызды ерекшелігі нәтижесінде
трансұлттық корпорация құжатын олардың халықаралық, ұлтаралық сипаты болып
табылады.
Бұл бөлім бизнестің стратегиялық мақсатарын жүзеге асыратын
халықаралық бизнестің ұйымдасуының негізгі формаларына –интеграцияланған
корпоративті құралдарға арналған. Алдымен бірлесе шешім қабылдау, сонымен
қатар ортақ мақсаттарды іске асыру үшін әр серіктестің халықаралық іскерлік
белсенділіктің стратегиялық маңызды бағыттарды басқару және үйлестіруді
қарастыратын екі немесе бірнеше қатысушы компаниялардың келісімшарттары
болып түсінілетін халықаралық стратегиялық альянстарды қарастырамыз. Содан
соң акционерлік қатысу механизіміне, яғни көпұлтты компанияларға,
негізделген халықаралық коорпарацияның интеграцияланған формаларын
қарастыруға көшеміз. Мұндай компаниялардың көбінесе іс жүзінде экономиканың
әртүрлі салаларындағы фирмалардың қаржылық-өнеркәсіптік бірлестіктер болып
табылады. Осы тараудың 3.1-3.2 бөлімдеріндегі берілген материалдар
халықаралық менеджерді халықаралық бизнестегі корпаративті интеграцияның
мақсатары мен негізгі факторларымен таныстырады. 3.3-3.4 бөлімдерінде
көпұлттық компаниялар мен қаржылық-өнеркәсіптік топтар туралы жалпы
түсініктер береді, олардың қазіргі халықаралық бизнестегі түпкі мені
көрсетіледі, халықаралық интеграцияланған құрлымдардың формаларының
көптігі, олардың құрлуы және даму механизімі қарастырылады. 3.5 бөлімінде
интеграцияланған банк құрлымдардың ерекшеліктері тиянақты көрсетімен. Осы
тараудың 3.6,3.7 бөлімдері халықаралық стратегиялық альянстарға, формалды
және формалды емес келісім түрлеріне, стратегиялық альянстардың ұйымдасу
формаларына арналған, сонымен қатар олардың құрылу механизмінің
ерекшеліктері терең қарастырылған.
1.1. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БИЗНЕСТЕГІ КОРПОРАТИВТІК ИНТЕГРАЦИЯНЫҢ НЕГІЗГІ ФОРМАЛАРЫ
Қазіргі халықаралық бизнестің тәжірибесінде әртүрлі, сонымен қатар
халықаралық коорпарацияның иілмелі формалары жұмыс істеп жатыр оларға.
- лицензиялық келісімшарт-авторлық құқығын, тауар белгісін, патентті
қолдану.
- бірлесіп өндіру-кешенді өнімді немесе оның компонентік шетел
серіктестерінің бірінің жасауы.
- келісімшартты менеджмент-менеджмент аймағындағы нау-хауды бір серіктестің
екіншісіне беруі.
- франчайзинг-қосымша басқару маркетинтік және техналогиялық қолдау бере
отырып белгілі бір қызметке лицензия беру.
- стратегиялық альянс-қайта ұйымдастыру мәселелерін шешу, нарықтық
тиімділікті арттыру үшін ресурстарды біріктіру мақсатында құрылатын
формаларды немесе формалды емес одақ.
- бірлескен кәсіпорын-заңды және экономикалық бейтарап кәсіпорындардың жаңа
компания құруымен байланысты стратегиялық альяныстың ең кең тараған
формаларының бірі.
- көпұлтты компания-акционерлік қатысу және немесе басқа да корпоративтік
басқару тәсілдері механизміне негізделген халықаралық серіктестіктің ең
“қатаң” формаларының бірі.
1.1.1. Халықаралық стратегиялық альянс
Халықаралық стратегиялық альянс (ХСА) екі немесе одан да көп бейтарап
ұйымдардың корпоративті мақсатарымен байланысты мәселелерді бірлесе орындау
үшін екі немесе одан да көп елдерде орналасқан ұйымдардың ресурстарын және
басқару құрлымдарын бірлесе пайдалануын көздейтін уақыт бойынша ұзақ
серіктестік жөніндегі ұйымшаралық келісім болып табылады.
Кең мағынада ЖА ға функционалдық келісімдер (мысалы,бірлескен ғылыми-
зерттеу және тәжірибелік-копструкторлық жұмыстар, өндірісті дамыту, өнімді
жетілдіру, консорциумдар және т.б бойынша), жаңа ұйым құрылғандай
активтерге қатысу келісімдері (мысалы, бірлескен кәсіпорындар), сондай-ақ
жаңа ұйым құрмай-ақ активтерге қатысу келісімдері (өзара акцияларымен
алмасу, қатысудың кішкене үлесін сатып алу).
Сонымен ЖА формалды және формалды емес келісімдерге негізделген
функционалды құрлымдар болып табылады. Құрылтайшы ұйымдар бірлесіп
басқарады және бірлескен қызметке бақылау жасайды.
Халықаралық стратегиялық альянс.
- Кемінде екі әртүрлі мемлекеттерден шыққан серіктестердің шықан жері.
- Әр серіктес үшін стратегиялық мәнімен ерекшеленеді.
Қатысушылар үшін альянстың стратегиялық маңызы ұйымшарлық
келісімдер негізінде анықталады. Олар
- Қатысушылардың әлсіз жақтарын жабады және бәсекелестік
артықшылықтарын күшейтеді.
- Серіктестердің ұзақ мерзімді стратегиялық жобаларына сәйкес келеді.
- “бір фирманың екінші фирмамен байланысуы үшін рационалды
мақсаттары”бар.
Халықаралық ұйымдарының келісімдері ХСА ретінде классификациялау
үшін олардың қандай қасиеттері болуы керек? Біріншіден серіктестердің
ресурстарының жұмсалуы жалпы құндылығы осы ресурстарды жеке пайдаланған
кездегі құрылған құндылықтап көп болатын құндылықты жасауға бағытталған
болуы керек. Мұндай инергияның түрі қазіргі қызмет түрлерінің көбінде,
әсіресе, жоғары технологиялы салаларда кең тараған.екінші ерекшелігі
келісімен мақсаттарды іске асыру үшін біріккен екі немесе одан да көп
ұйымдар альянсты құрғаннан кейін өзара тәуелсіз болады. Үшіншіден, серіктес
фирмалар альяныстың қызметіне түскен пайданы тең бөледі және бірігіп
бақылауды жүзеге асырады. Төртіншіден, серіктес ұйымдар альяныстың
қызметітінің бірі немесе бірнеше стратегиялық бағыттарына, мысалы
технологияны дамыту, өнімді өндіру және т.б. әрқашан қолдау көрісетеді.
Альянс бойынша серіктестердің бірде біреуі басқа серіктестің
бизнестің кең шеңбердегі мәселелері бойынша стратегиялық шешімдер қабылдау
процестерін бақылай алмай тынып ескере кеткен жөн. әйтпесе альянс
кооперацияның одан да интеграцияланған формасына-бас компанияның артықшылық
рөлі бар қаржылық-өнеркәсіптік тобына, айналады.
Халықаралық стратегиялық альянстар әлем экономикасының негізгі
салаларының қызметінде маңызды рөл атқарады. Бұл АҚШ та орналасқан ХСА
салалары бойынша бөлінуін ең мысалынан көрінеді.
- компьютерлер өндіру -7,3 %
- формацевтика -6,8 %
- өндіруші өнеркәсіп -5,9 %
- автомобиль жасау -5,4 %
- азық-түлік және сусындар -4,6 %
- аэро-ғарыштық өнеркәсіп -4,1 %
- телекоммуникация -8,0 %
- ойын-сауық индустриясы -6,2 %
- қаржы -5,3 %
- бағдарламалық өнімдерді өндіру -2,6 %
- электроэнергетика, газ және сумен жабдықтау -1,9 %.
ХСА-ның компьютер өндіру, формацевтика, автомобиль жасау аэро-ғарыш
өнеркәсібі,және ойын сауық салаларында жинақталуы бұл салаларға тән салаға
еңу шығындарын азайту, жоғары тарифтік немесе тарифті емес кедергілері
азайту, техналогиялық және операциялық тәуекелдерді азайту мақсатымен
компаниялардың серіктестік жолдарын іздеумен түсіндіріледі.
1.1.2 Көпұлттық компания
Көпұлттық компания (КҰК) халықаралық бизнесті ұйымдастырудың ең
күрделі формаларының бірі болып табылады. Мұндай компания шетелдік нарықты
іздеуде және өндірісті орналастыруда халықаралық байланыстарды пайдаланады,
сонымен қатар түпкі елде де, одан тыс елдерде де шаруашылық қызметті
меңзейтін бизнестің кешенді жаһан философиясын да қарастырады.
Әртүрлі КҰК ұйымдасуы, формаларының және құрлымның ерекшеліктері
әрқалай болуы мүмкін. Соның өзінде КҰК негізінде жатқан және бұл
халықаралық бизнестің ұйымдасу формаларын басқа халықаралық бизнес
формаларынан, мысалы ЖА-дан ажырататын негізгі принциптері бар.
- акционерлік қатысу принціпіне негізделген корпоративтік тұтастық
- КҰК компаниялары үшін бірдей стратегиялық мақсаттарға жетуге
және ортақстратегиялық мәселелерді шешуге бағыттану.
- бірегей басқару вертикалы (әртүрлі қатаңдақтағы дәрежелері бар)
және холдингтік компания, банк немесе өзара байланысқан компаниялар тобы
түріндегі бірігей бақылау орталығының болуы.
- КҰК өмір сүруінің мерзімсіздігі.
Бизнесті анықтау үшін “көпұлтты” терминімен қатар “әлемдік” немесе
“жаһандық” интеграцияланған тәсіл қолданылады.
- маңызды елдік (аймақтық) нарықтарда компанияның қатысуын
тұрақтандыруға тырысады
- әртүрлі географиялық нарықтарға тән ортақ нышандарды іздеуге
биімделген.
Бұл көзқарас бойынша көпұлттық компания-бұл шаруашылық қызметін
әртүрлі ұлттық нарықтарда іске асыратын және бағынышты бөлімшелер
менеджерлері арқылы өзінің өнімдері мен маркетингтік стратегиясын
жергілікті ерекшеліктерге бейімдеуге тырысатын холдинтік компанияларының
бір түрі.
“Көпұлтты” және “жаһан” компаниясы терминдерімен қатар ғылым арнайы
және іскерлік әдебиеттерде осыған ұқсас түсініктер қолданылады. Дәстүр
бойынша БҰҰ және дамыған елдердің үкіметтік ұйымдары онжылдықтары бойы
бірнеше елдерде бизнес жасайтын фирмаларға “трансұлттық” терминін
(трансұлттық корпорация, ТҰК) қолданып келеді. Соңғы жылдары кейбір
ғалымдар бұл терминді жаһанды да, көпұлттық та деп сипаттауға болатын
компанияларға да қолданып жүр. Яғни жаһанды интеграция арқылы көлемдік
эффектке жетуге тырысатын және ерекше сыртқы ортаға бейімделетін
компанияларға қатысты айтып жүр (жаңа термин: “Көпмәдинетті КҰК”). Көріп
отырғанымыздай бұл анықтама ертеректе енгізілген жаһандық компания
түсінігімен ұқсас. Ал бизнесмендер өзара бірдей көлемдегі, бірақ әртүрлі
елдердің екі компаниясының қосылуы (бірлескен кәсіпорын немесе стратегиялық
альяес құрмай) нәтижесінде пайда болған бизнеске қатысты “трансұлттық
корпорация” терминін жиі қолданады. Ең танымал және сәтті бірігудің
қатарына Unilever және Royal Dutch Shell ағылшын-голланд компанияларын, АВВ
щвед-швейцар компаниясын, Deutche bank –Bankers Trust алман-американ
банктік топтарын жатқызуға болады.
Қазіргі күш КҰК өндірістік, сауда, қаржылық және ғылыми-зерттеу
профиліндегі компаниялардың трансұлттық топтарына айналып, дамыған елдердің
экономикасының тірегі блоып қана қоймай, сонымен қатар әлем шаруашылығының
негізгі күштерінің біріне айналады. Мысалы, егер 1976 жылы КҰК саны 11
мыңдай болса (86 мың шетел бөлімшелері бар), 1990 жж олардың саны 35 мыңнан
асты (147 мың шетел финалдары бар). Қазіргі 40 мыңға жуық КҰК, 130 елде 200
мыңнан астам бөлімшелері бар, жұмыс істейді.
Әлем экономикасында КҰК әртүрлі көрсеткіштер бойынша алда келе
жатыр.1996 жылы КҰК саудасының жалпы көлемі 5,5 трлн доллар болды немесе
әлемдік ЖІӨ\ң 25 %-ін құрады.
1.2 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ИНТЕГРАЦИЯНЫҢ МАҚСАТЫ
Өсу шегі және халықаралық кәсіпкерлік дамуы факторлардың өзара
әсерлесму қатарынан әрекетпен шақырылған, өндіріс ғаламдандыруына
тудыратындар және маркетинг:
1. Жету технологиясымен компьютерлердің және мемлекеттердің шекаралары
арқылы телекоммуникация хабармен және ойлармен қарқынды іс шегінде
ауыстырған, не көбірек білу тұтынушыларға рұқсат етеді туралы
шетелдіктерді тауарларда. Дәл осылай, теледидармен спутниктік және
кабельдік тарату, сонымен қатар интернетті айқын тауарларға
ғаламдандыру сұранысын құруына жағдай жасайды немесе қызметтің
иемденумен қызметті сөйлестіру телекомуникациялардың глобалдық желісі
компанияның менеджерлеріне барлық әлем бойынша кәсіподақтарджағы
өнімнің сатылуына өндірілуіне енгізуіне жауап беретін қызметкерлердің
жұмысын реттеуге мүмкіндік береді.
2. Күтпеген елдердің үкіметтері инвестицияларға арналған тосқауылдардщы
жүйелі төмендетеді және сауданы, не халықаралық компанияларға арналған
жаңа нарық ашады. Дәл осындай, Шығыс Еуропа елдерінің көпшілігі шекарап
артынан заң шығаратын актілер, ынталандырушы сыртқы саудалық
операциялар және түзу инвестицияларды қабылдайды.
3. Бірыңғай болуына апаратын тенденция және дүниежүзілік бірлестік
шекараларын біріктіруге әкеледі. Мысалы, Еуропалық елдерде,
маатриархатпен қол қойған келісімнің Еуропа Одағын құруы туралы, 1993
жылы тауарлардың біріңғай базар, қызметтердің, капиталды және еңбек
қорларын жасайды, ал 1999 жылы 11 мемлекет Еуропалық монетарлы одақ
болып жұмыс жасайды және бірыңғай валютаға - Евроға өтеді. Мына
стратегия орындауы жақын арадағы болашақ үлкен нарық мүмкіншілік
компанияларына пайдалануына береді.
Шоттың артынан компания халықаралық интеграцияларды әр түрлі
мақсаттарға жетеді:
- Жаңа нарыққа рұқсат, мемлекеттік сауда және инвестициялық тосқауылдарды
жеңуі;
- Жаңа қайнарларға рұқсат қорлардың – заттық, қаржылық, еңбектік,
технологиялық, ақпараттық, ұйымдық;
- Артықшылық бәсекелестікке жету, жою немесе бәсеке жұмсартауы
серіктестіктердің пайдасына түседі.
- Үнемділік кеңейтуде өндіріс масштабы, өндіріс оңтайландыру, жоғарлау
оның нәтижеліліктің, тік интеграциясы артықшылық қолдануы;
- Тәуекелділікті төмендету;
1.2.1 Жаңа нарыққа шығу мүмкіндігі
Бұл мақсат – шетел нарығына кіру үшін қойылатын құқықтық шектеулерді
өту, ресурстардың түсу және өткізу каналдары жақсы қалыптасқан жаңа
нарықтардың ашылуы, өнеркәсіптік қуатты қолданудың тиімділігін арттыру
нәтижесінде жүзеге асырылады.
Халықаралық біріктірілген жүйенің қалыптасуына, шетел нарығына ену
үшін, жергілікті фирмалармен ұзақ уақытқа байланыс орнатылуы себеп бола
алады. Қабылдайтын елдердің ұйымдары ретінде жергілікті жеткізушілер,
дистрибьюторлар, тапсырыс берушілер қарастырылады. Шетелдік серіктестіктер
оларға альянс немесе КҰК – на кіруі арқылы қосыла алады.
Жаңа нарыққа кірудің ең маңызды аспеектісі болып қабылдайтын елдердің
қоятын сауда шектеулері саналады. Бұл шектеулер КҰК мен дамушы елдердің
үкіметтерімен фирмалармен одақ құруының бастапқы себебі болды. Оған қоса,
қолданыстағы жергілікті заңның, шетел компанияларға жергелікті
серіктестіктермен альянс (одақ) құруы шарт етіп қоюы немесе олардың
жергілікті ұйымдарға қатысуының ең төменгі пайызын белгілеуі өз кезегімен
халықаралық біріктірілген желінің құрылуына себеп болады.
1.2.2 Жаңа ресурстар көзіне қол жеткізу
Халықаралық интеграцияның арқасында, компанилар шет елдердің қосымша
және арзан материалдар, қаржы, еңбек, ақпарат және басқа да ресурстарына
қол жеткізе алады.
Қазіргі шарттарда ақпараттық және технологиялық ресурстарға қол
жеткізу маңызды мәнге ие болады.
- Ұлттық экономика, саясат, мәдениет шарттардың және ұлттық кәсіптік
ортаның ерекшелігі жайындағы білім.
- Қазіргі уақыттағы, нарықтағы жұқмыстық әдісі, кәсіптік практика,
дәстүр жайындағы білім.
- Маркетинг және менеджмент салаларындағы білімді тапсыру.
- Техникалық Ноу – Хауды тапсыру, жаңа технологияларға ғылыми
зерттеулердің нәтижелеріне қол жеткізу
Фирманың бастапқы орналасқан елмен болашақта жұмыс істейтін елдің
арасындағы мәдени ерекшелігі өте үлкен болса, қоғамдық мәдениет
бәсекелестік ортаның түсініктемесін қосатын “нарықтық білім” фактооры өте
маңызды.
1.2.3 Бәсекелестік артықшылықтарға жету
Фирманың бәсекелестік артықшылығының негізінде жататын біліктіліктің
жоғарлауы, көбінесе оның өндіріс пен менеджмент салаларындағы біліммен жаңа
дағдылартды қабылдау қабілетіне байланысты.
Жаңа ақпаратты неғұрлым тез қабылдайтын компаниялар болса, соғұрлым
бәсекеге жарамдылығы артылады. Сонымен қатар, өз фирмасында жаңа білімді
өндіруімен бірге, нарықтың баксқа қатысушылардан ақпарат алуға болады.
Жергілікті және шетел фирмалар арасындағы серіктестік қарым –
қатынастардың өркендеуі ұйымдық бәсекелестік артықшылықтарға жету жолындағы
қызмет ретінде қарастырылады.
Біліммен тәжірибені көбейту үшін, фирмалар көбінесе, бәсекелестермен
тығыз ұйымдық қатынасқа түседі. КҰК – дың ұлғаюы жолында бәсекелестерді
қосып алу – бәсекелестік артықшылыққа жетудің ең көп кездесетін әдіс болып
табылады. КҰК шегінде халықаралық компания ортақ мақсаттарға жету үшін,
енгізу, интеграция арқасында бәсекелес – серіктестіктің білімін және
тәжірибесін қолдануға мүмкіндік алады.
1.2.4 Тиімділіктің жоғарлауы
Халықаралық өндірістің ұтымдылығы бойынша белгілі бір компоненттер екі
түрлі шығынмен шығарылмайды, шығыны төмен жерге ауыстырылады.
Шығынның төмендеуне – инвестицияны қайталаудан және НИОКР – ға кететін
шығыннан кету, жаңа технологиямен Ноу –Хауды тарату және, алмасу, ыңғайлы
шикізат нарығын ашу, еңбектің халықаралық бөлінуі көмектеседі.
Кәсіпкерлік стратегия шегінде бәсекелестермен ресурстарды біріктіру –
фирманың қызметтің қажетті масштабына жету үшін қолданылатын әдістердің
бірі. НИОКР – ғы жоғары технолог.иялық салаларында көптеген альянстар
таралуға қол жеткізеді. Кәсіпкерлер арасындағы шығынды бөлетін механизмнің
ролін атқарып, олар фирмаларға керекті енгізулерді жүргізуге мүмкіндік
береді. Ұлкен НИОКР – ді жүргізу үшін, фирмалар СП – ды құруды тиімді деп
санайды. Мұндай өндірістің технологиясы өнімнің белгілі ғана өндірісін
рұқсат етеді, бұл мөлшерден маңызды ауытқуы тэконогмикалық шығынға әкеліп
соғады.
Қосымша өнімдерді шығаратын фирмалармен бірге МСА – ны құрған
компанияның көптеген артықшылығы бар:
- Үлкен бизнеске тән ұйымдастыру сұрақтарының көбеюінен алшақ болады.
- Жұмысшыларды қайта үйретудің қажеті жоқ, оған қоса жаңа технолдогияның
енгізілуімен байланысты ұйымдастыру және басқару процестеріне көптеген
өзгертулерді енгізу қажеті жоқ.
- Ғылыми – Техникалық Прогреспен байланысты өзгерістерге үйрену
шығындары азаяды.
Қазіргі жоғары – технологиялық салалардың ерекшелігі - өндіріс
құрал–жабдығын қымбаттайды, НИОКР шығындарының көбеуі, сауда белгісінің
әзірлеуінің шығындардың өсуі.
1.2.5 Тәуекелділіктің төмендеуі
Халықаралық интеграция процесі нәтижесінде, тәуекелділіктің төмендеуі
– операциялардың елдер бойынша әртараптандырылуы, жаңа нарыққа шығуы,
әртүрлі сату каналдарының қолданылуы арқасында жүзеге асырылады.
Альянс шегінде фирма кәсіпкерлермен нарыққа әсерінм бөлу жайлы
келісімге келе алады. Бір жағынан, бір өзі қызмет етіп жатқан фирмамен
салыстырғанда, альянс (одақ) әрбір серіктестіктің тәуекелділігін мына
әдістермен кішірейте алады:
Үлкен пректінің кезендерін бірнеше қатысушылар арасына бөліп тереді,
өнімнің түрлерін әртараптандырады, нарыққа тез өтуді, шығынның азаюын
қамтамасыз етеді.
1.3. КӨПҰЛТТЫ КОМПАНИЯЛАРДЫҢ ФОРМАЛАРЫ.
Қазіргі барлық ірі КҰК\р өзінің құрамына қаржылық немесе өндірістік
бағытағы бас компанияны және КҰК орналасқан елде де, шетелде де орналасқан
өнеркәсіп, логистика, сауда және маркетинг, қаржы және т.б салаларда жұмыс
істейтін, онымен корпоративті (акционерлік) қатысу жүйесімен байланысқан
көптеген бағынышты және ассиоцияланған фирмаларды енгізетін халықаралық
қаржылық-өнеркәсіптік бірлестіктер болып табылады. Мұндай интеграцияланған
корпоративті құрлымның формасы қаржылық-өнеркәсіптік топтар (ҚӨТ) деп
атайды.
Әртүрлі елдердегі интеграцияланған бірлестіктердің қызметінің құрлымы
мен сипаты ұқсас та, әртүрлі де болып келеді. Мұндай айырмашылықтар ҚӨТ
құрылуының нақты тарихи жағдайларына, корпаративті қатынастарды заңмен
реттеу ерекшеліктеріне (монополияға қарсы заңдар), қор биржасының даму
сатысына, корпоративтік меншік және басқару мәселесіндегі қаржылық ұйымдар
мен мемлекеттің маңызына байланысты.
3.1 кестесінде әртүрлі елдердің КҰК-\ң негізгі сипаттамалары
берілген, мұнда КҰК не кіретін кәсіпорындардың капитал тарту формаларына,
корпаративтивтік басқару механизіміне және олардың негізгі интеграциялану
түріне көбірек тоқталған.
Капитал Капитал АкционерлікҚӨТ Бас холдингтік
Ел көзі трансформа құрылым ядросы компанияның
циясының типі түрі
механизмі
АҚШ Тәуелсіз Қор нарығы Иерархия Банк Банктік ХК
жеке
инвесторлар
Өнеркәсіптік Аралас немесе
корпорация таза ХК
ГерманияТәуелсіз Банктік Қиылысып Банк Банк
жеке жүйе қатысу
инвесторлар элементтері
бар
иерархия
Өнеркәсіптік Аралас немесе
корпорация таза ХК
Жапония Мемлекет Банктік жүйе Этархия Банк Жоқ
ОңтүстікОтбасы Тікелей Иерархия Сауда- өнер- Аралас ХК
Корея капиталы инвестиция- кәсіптік
лар компания
Ресей Мемлекет Ваучерлік Иерархия Өнеркәсіптік Аралас ХК
жекеше- немесе сауда –
лендіру кәсіп орыны
инвестициялық
байқаулар
Кепілдік Иерархия Банк Таза ХК
аукциондары
1.1 – кесте. Халықаралық бизнестегі қаржылық - өнеркәсіптік топтардың
негізгі сипаттамалары.
1.3.1. АҚШ тың қаржылық-өнеркәсіптік топтары
АҚШ-та қаржылық-өнеркәсіптік топтар дамыған нарықтық жүйе,
құрлып болған капитал нарығы, қор құралдарына ірі инвесторлардың да, ұсақ
салушылардың да кең енуі жағдайында құрылды. өнеркәсіптің дамуының жоғары
деңгейі мен қарқыны және қалыптасқан бәсекелестік нарықтық орта
корпорацияларға акцияларды эмиссиялау есебінен капиталын тиімді көбейтуге
мүмкіндік береді. Бұл кезде банктер қаржылық-есептік агенттер рөлінде шығын
және корпорацияларды басқаруға қатыспай көменші рөлде болды. Бұған алғашқы
кезде банк капиталының өнеркәсіптік капиталымен қосылуына қарсы болған АҚШ-
ң монополияға қарсы заңдары себеп болды. Ақш та 1960-1970 жж бастап ҚӨТ
құруда банктердің қатысуына шектеулерді жұмсарта бастады. Нәтижесінде
қазіргі кезде құрылған бірнеше жүз ірі ҚӨТ-ры американдық экономиканың
негізгі болып табылады, олардың ірілерінің 100-ң үлесіне ЖҰӨ-ң 30-ден 60%-
ға дейін.
АҚШ-та қаржылық-өнеркәсіптік топтар формасындағы ҚӨТ-ң негізгі
екі түрі қалыптасты: өнеркәсіптік корпорация маңында құрылған ҚӨТ\р және
банк маңында құрылған ҚӨТ\р. Бұл интеграцияланған топтық құрлымдарды
мысалдар ретінде қарастырайық олардың құрылу механизімдері осы тараудың 3.4-
3.5 бөлімдерінде көрсетілген.
ХХ ғасыр бойы Еххon корпорациясы әлемдік мұнай өндірісінде
көшбасшы болып келеді.Exxon кең қаржылық-өнеркәсіптік топ формасындағы ҚӨТ
болып табылады,және оның кәсіпорындары АҚШ та және тағы да 80 елде
орналасқан. Топтың кәсіпорындары бас холдингтік компаниясы Нью-Иоркте
орналасқан иерархиялық пирамидаға тізілген.
Exxon корпоратциясы вертикал интеграцияланған құрлым болып табылады,
топтың негізгі кәсіпорындары мұнай және газды өңдеудің циклдарының әртүрлі
сатыларында арнайы маманданған: шикі мұнай мен табиғи газды барлау және
өндіру, құбырлар мен танкер флоты көмегімен мұнай және мұнай өнімдерін
халықаралық тасымалдау,шикі мұнай мен табиғи газды өңдеу, мұнай өндеудің
өнімдерін көтерме және бөлшектеп сату. Сонымен қатар негізгі бағытпен қатар
корпорация полимерлер мен пласмасса, еріткіштер резина, ауылшаруашылық
тыңайтқыштар өндіретін АҚШ тағы Канададағы және Еуропадағы мұнай химиялық
кәсіпорындарды иеленеді. ҚӨТ құрлымынакөмір, уран, жататын тақтатастар
өндіретін және өздейті басқада да салалардың энергетикалық кәсіорындары
кіреді.
Exxon Corporation Джон Д. Рокфеллердің трестіне жаттын және 1911 жылы
трестке қарсы заңның негізінде сот шешімімен тартылған Standard OiL Company
of New Jersey компаниясының мұрагері болып табылады. “Exxon” атауы
айналымға 1972 ж. енгізіледі. Ағылшын –голланд Royal Dutch Shell және англо-
американдық Brit3ch Petroleum Amoco компанияларының артып келе жатқан
бәсекелестік қысымынан Exxon басқа ірі американдық мұнай ҚӨТ\і-Mobil
компаниясымен қосылды.
1.3.2 Германияның қаржы - өнеркәсіптік топтары
Неміс экономика желісінің ерекшелігі – банк пен оның қаржылық емес
секторымен байланысы (өнеркәсіп, сауда, қызметтер, транспорт). Банктердің
ерекше рөлі – Германияның Заңдарының ерекшеліктерімен белгіленген, бұл
заңға байланысты, жеке инвесторлар қор биржаларына қол жеткізе алмайды,
олар акцияларды банк арқылы сатады және сатып алады. Оған қоса, көптеген
жеке акционекрлерт сенімхат негізінде банктерге, депозиттерге салынған
акцияларды сайлау құқығын табыстайды. Осының нәтижесінде, Германиялық ААК
бақылауы өте жоғары деңгейге жеткен – жиналыстарда дауыстың 80 % - ті
банктермен ұсынылған. Бұл жағдай, Германияның банктеріне бақылау кеңестің
мүшелерін сайлауға, ұйымдардың басқарушыларын ауыстыруға мүмкіндік береді,
оған қоса олар корпорациялардың уставтарының өзгеру процесін қатаң түрде
бақылап отырады.
Бұл банктердің айналысында ірі деңгейлес біріктірілген қаржы -
өнеркәсіптік бірлестіктер құрылған. Бұл топтың басында банк тұр, ал сомен
бірге ірі өнеркәсіптік – сауда компаниялары байланысып тұр, ал олардың
қосылуы көпетеген орташа фирмалар топтастырылған.
Осылайша, қаржы – холдинг компаниялардың басқа қаржы институттарынан
айырмашылығы – инвестициялық стратегияны өндіру және өткізу, бұл
стратегияның мақсаты - өзіне қызықты өрісте орналасқан жаңа фирмаларда
немесе осыған дейін болған фирмаларды кәсіптік бақылау орнату.
1.3.3. Жапонияның қаржылық-өнеркәсіптік топтары
Қазіргі кезде Жапония экономикасының негізін алты ірі ҚӨТ құрайды:
Mitsubishi, Summate, Mitsui, Fuji, Dai-chi Kangyo және Sanwa. Алты алып
топтардың жинақталған сату көлемі елдің ЖІӨ\ң шамамен 15% - құрайды.
Жапондық ҚӨТ\р акцияларды қиылысып иелену кең тараған иерархиялық
құрлымдар болып табылады (өзара қатысу).Жапондық компаниялар топтарының
негізгі бөлігі, барлық құрлымдар жиналған орталық болып негізгі банктердің
бірі болып табылады. Сонымен қатар топтар өзіне ірі сауда компаниясын
(сауда үйі), сақтандыру қоғамы,инвестициялық компаниясын және бір немесе
бірнеше вертикал интегратцияланған өнеркәсіптік бірлестіктерді енгізеді.
өндірістік кәсіпорындар бір-бірінің капиталында өзара байланысқан, сонымен
қатар топтың басты банкі қатысатын арнайы қаржыландырумен өзара
байланысқан. (нэйрецу-қаржыландыру) (3.2 суретін қараңыз). Жапондық ҚӨТ\ң
мұндай корпаративтік құрлымы екінші дүниежүзілік соғыс біткеннен кейін
экономиканы қалпына келітіру үрдісінде қалыптасты, әсіресе банк жүйесі өте
тез дамыды. Сонымен қатар өнеркәсіптік потенциялды қайта қалпына келітіру
және дамыту үшін негізгі банктер арқылы ұзақ мерзімді қаржылық ресурстар
бағыталған мемлекеттің рөлі ерекше болды. Жапондық ҚӨТ құру механизімнің
ерекшелігі осы тауардың 3.4.7 бөлімінде тарихи анықтама ретінде
көрсетілген.
Сауда үйі
Инвестициялық компания
Сақтандыру
компаниясы
Бас банк
Басты өнеркәсіптік компания
Өнеркәсіптік кәсіпорын
1.2 сурет. Жапондық қаржылық-өнеркәсіптік топтардың өзара қатысу құрылымы
1.3.4 Оңтүстік Кореяның қаржылық-өнеркәсіптік топтары
Оңтүстік Корея үшін экономиканың монополизациялануы деңгейінің
жоғарлығымен сипатталады. Оның экономикасының негізгі Samsung, Daewoo, LG,
Hyundai сияқты ірі ҚӨТ құрайды. Корей топтары өзінің құрлысы бойынша.
Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін өмір сүрген жапондық ”дзайбацу”
холдингтік компанияларына ұқсас. Олар негізінде отбасылық капитал жататын
иерархиялық пирамидалар болып табылады.
Корей ҚӨТ-і диверсификацияның жоғарғы деңгейімен ерекшеленеді,
олардың әрбірінде өнеркәсіптің барлық жетекші салалары жинақталған. Корей
топтарының кең диверсификациялануы импортты алмастыратын жобаларды
ынталандырылған мемлекеттің күшті әсерімен өтті. LG тобының мысалында
горизонтал интеграциясы үрдісін қарастырамыз; пластмаса өндіруден бастау
алып, содан соң электротехникалық, электорнды және телекомуникациялық
өнімдер мен жабдықтарды өндіруге (мұнда пластмассалар кең қолдау табады)
сонымен қатар мұнай өндеуге енеді. Келесі соты танкілер құрастыру болды,
сонан кейін сақтандыру бизнесіне көшті.
Корей топтарының қызметі интеграцияланудың жоғары деңгейімен
ерекшеленеді, әсіресе Азия-Тынық мұхит маңы аймақ елдеріне және АҚШ қа
ерекше көңіл бөледі. Мұнай ҚӨТң бас холдингтік компаниясы бас сауда үйінің
қызметін атқарады.
1.3.5. Ресейдің қаржылық-өнеркәсіптік топтары
Ресейдің қаржылық-өнеркәсіптік топтары құрлудың алғашқы сатысында және
тек қана бірнешеуін ғана ҚӨТ катигориясына жатқызуға болады. (олардың
шетелдік бағынышты кәсіпорындары ТМД елдерінде орналасқан). ҚӨТ құру
бұрынғы КСРО экономикасының негізін құраушы мемлекеттік кәсіпорындары
жекешелендіру және акционерлеу жолымен жүрді. Пайда болған топтың құрлымдар
құрылудың иерархиялық түрімен ерекшеленеді. Топтардың көпшілігі өндірістік
немесе сауда кәсіпорындардың айналасында құрылды, мұндай ҚӨТ-ді бір
саладағы вертикал интеграциямен ерекшелейді.(мұнай өнеркәсібі,орман
саласы,қара металургия). Басқа ҚӨТрді кепілдік және ақша акциондарында ірі
акциялар пакеттерін сатып алу нәтижесінде банктер құрады, мұндай топтар
горизантал интеграцияланған болып табылады, немесе өзара байланыспаған
салалардың кәсіпорындары бар котломераттар болып табылады.
1.4 КӨПҰЛТТЫ КОМПАНИЯЛАРДЫҢ ҰЙЫМДАСУЫНЫҢ ХОЛДИНГТІК ФОРМАЛАРЫ
Еуропа мен Солтүстік Американың дамыған елдерінің көпұлтты
компаниялардың көбісі фирманы іскерлік бақылау және олардың қызметік
басқару мақсатымен олардың акцияларының бақылау пакетік иелену үшін
құрылатын қаржылық немесе қаржылық-өнеркәсіптік компаниялардың ерекше түрі
болып табылады. ҚӨТң құрлымы мен басқарудың әртүрлі аспектілерін
талқылағанда “холдингттік компания” терминімен қатар оған ұқсас ”аналық”
немесе “бас” компания терминдерін де жиі қолданылады; холдингтік компанияға
деген басқарушы қызметтің бөлінуіне байланысты, сонымен қатар “бас ұйым”
деген де термин де қолданады.
1.4.1 Бағынышты және тәуелді компаниялар
Холдингтік компания болып табылатын инвестордың басқа фирманың
акционерлік капиталында қатысуының деңгейі сол фирманың ағымдағы
аперацияларын басқаруды жүзеге асыра алатындай болса, онда мұндай фирма
бағынышты фирма ретінде анықталуы мүмкін. Кәсіпорынды бақылау үшін оның
дауыс беретін акцияларының 50 % пен астамы иелену керек.
Тәжірибеде дауыс беруші акциялардың аз үлесін иелену кейде
инвестордың фирманы толық бақылауға алуына мүмкіндік беруі мүмкін. Бұл,
егер акциялардың көп бөлігі өзара тәуелсіз ұсақ акционерлер арасында
шашылған және шешуші пакеттің басқа қолда болу мүмкіндігі аз болған
жағдайда болды. Холдингтік компания фирманы бақылауды траст немесе
сенімдік басқару келісімшарты негізінде дауыс беруші акцияларын иелене
отырып іске асыруы да мүмкін.
Кәсіпорынды бақылауды жүзеге асыру тәсілдерінің басқа түрлеріне бас
компанияның өнімдерінің директорлар кеңесі немесе басқа да ұқсас органның
құрмында артықшылықты қатысуы жатады. Сонымен қатар аналық компания
бағынышты кәсіпорын үшін маңызды орын алатын активтер мен ресурстарды
иеленіп бақылауды жүзеге асыруы мүмкін; мұндай активтерге сауда маркасы,
патент, ерекше шикізат жатқызылуы мүмкін. Аталған сұлбалар акционерлік
капиталға бақылау орнатудан сенімсіздеу, бірақ кейбір жағдайларда оларды
қолдану өзін өзі ақтайды.
Сонымен қатар 50 %-дан астам акциялар пакетін иелену Буғалтерлік
есептің халықаралық стандарттары бойынша холдингтік компанияның да,
бағынышты кәсіпорындардың да буғалтерлік баланыс мен қаржылық нәтижелері
туралы мәліметтерді көрсететін ҚӨТң консолидацияланған қаржылық есептерін
құруға мүмкіндік беретін критерий болып табылады.
Егер бағынышты компания бір немесе бірнеше фирмаларға холдингттік
болып табылса, онда ол туралы аралық холдингттік компания немесе ҚӨТ
холдингттік компаниясы жағынан белгілі бір акционерлік, басқарушы немесе
қаржылық бақылауындағы компания бағынышты катигорияға жатқызылмайды, ол
тәуелді деп аталады (сонымен қатар ”қосылған”,”ассоцияцияланған’ немесе
”аффимир” терминдері қолданылады). ҚӨТы құрайтын холдингтік
компанияны,бағынышты және тәуелді фирмаларды компаниялар тобы деп атайды.
1.4.2 Қаржылық және аралас холдингттер
Холдингттік компаниялардың екі негізгі түрі кең тараған: қаржылық
(таза) және аралас. Қаржылық холдингттік компания қаржылық бақылауды және
басқаруды жүзеге асыру мақсатымен құралады. Аралас холдингттік компания
керсінше, белгілі бір кәсіпкерлік қызметтен айналысады: өнеркәсіптік, сауда
көлік-логистикалық, несиелік-қаржылық және т.б.
Аралас холдингтен дивеерсификацияның жоғары дәрежесі мен және топ
компанияларының арасындағы байланыстардың әлсіреуімен сипаталатын
өндірістік концерндер немесе конгиомераттар болып табылатын ҚӨТң көбісінің
бас компаниялары ретінде тараған. Бірақ соңғы онжылдықтарда қаржылық және
қаржылық емес фирмаларды көпұлттық топтың құрлымдарға біріктіретін қаржылық
холдинттік компаниялардың артуы байқалып отыр.
Мұндай холдингтар қаржылық ұйымдар бола отырып басқа қаржылық
институттардан-банктерден, инвестициялық қорлардан функционалды
ерекшеліктері бар. Банктерге қарағанда холдинттік компаниялар қаржылық емес
кәсіпорындарға яғни өнеркәсіптік, сауда, құрлыс және басқа да фирмаларға
тікелей инвестицияларды жүзеге асыруда заңмен шектелмеген.
1.4.3 Компаниялар топтарының құру механизмі
Компаниялар топтарын ұйымдастыру процесі “төменнен” немесе “жоғардан”
жүруі мүмкін, кейде екі әдісі пайдалынады. Бірінші кезенде, “төменнен”
жүргекн ұйымдастыруды заңды тәуелсіз құрылтайшы – компаниялардың бірігіп
болашақ топтың ядросын құруымен өтеді. Кейін, бас холдинг компаниясының
құрулуынан кейін, КҰК – дың прцесі “жоғардан” жүргізіледі. Сонымен қатар,
бірнеше жағдайлар қарастырылуы мүмкін.
Ең көп таралған түрі, тандалған елде еншілес компанияны ашып, сол
арқылы сауду - өткізу операцияларын өркендетіп отырып, жергілікті нарыққа
басқа жерде өндірілген КҰК – ның өнімін өткізу, қызмет көрсету немесе
жергілікті өндірісті ұйымдастыру әдетте, осындай еншілес – компанияларды
100 % түрде бас компания бақылап отырады. Кейіннен, бұл бақылау азаюы
мүмкін. Бұл мысалы, КҰК – ды басқару деңгейінде қосымша капиталды еншілес
компанияның кейбір акцияларын сату арқасында иемдену шешімі қабылданған
жағдайда көрінеді. Бірақ, КҰК белгілі бір елден инвестицияны шығару жөнінде
шешім қабылдап, шетел енщілес компанияларда бас компанияның үстемді
акционерлік бақылауы жойылмайды.
1.4.4 Монополияға қарсы заң
Холдинг – компаниялардың қызметі жергілікті корпоративті және
монополияға қарсы заңмен реттеліп отырады. Бастапқы кезде, американдық
тресттерге қарсы заңмен байланысы кезінде нарықты монополия басып алған
трестер холдинг – компаниялар ретінде қайта ұйымдастырылады.
Қазіргі кезде, монополияға қарсы заң ұлттық және халықаралық деңгейде
жұтылу және қосылу мәлімелерін жүргізуде маңызды рөл ойнайды. Бірақ,
дүниежүзілік экономикалық ғаламдандыру және халықаралық тауарлар
нарықтармен шектеу қызметтері қалыптасып жатқан шарттарда КҰК – дың
бірлістіктерін реттеуге арналған мрнрпрлияға қарсы заңдар өзгеріп келе
жатыр.
1.4.5 Холдинг – компанияларының экономикалық ролі
Холдинг – компаниялар қазіргі КҰК – дың басында тұр, олардың көбісі
әртарапталған концерндер болып табылады, ол дегеніміз – экономиканың әр
түрлі салаларындағы компаниялардың бірлестігі. Осындай, құрылымдардың
бөлшектенуі, тыс бөлімшелерінің шаруашылық қызметтің тәуелсіздігінің көбеюі
– КҰК – ның басқару және өзара әсер механизмін қиындатады. Осы кезде,
барлық серіктестердің қызметтерін біріктіретін және реттейтін қаржы –
басқару орталығының қажеттілігі айқындалады. Бұл рөлді бас холдинг –
компания атқарады. КҰК бизнесінің ұлғайған кезінде холдинг – компаниялардың
тізбегінен қоса аралық субхолдингтерді қолдану тиімді. Бұл жағдайда, бас
компания (әдетте қаржы – холдинг – компнания ) өзінің капиталынан бірнеше
есе асатын капиталдарды басқару мүмкіндігін иемденеді. Бұл әсердің ұлғаюы
мультипликативті эффект КҰК – ға ғаламды бәсекелесте көп жетістіктерге
жетуге мүмкіндік береді.
Бөлшектелген топтың құрылымдарда жеке кәсіпорындарға қарағанда,
көптеген артықшылықтар бар:
- Бір орталық барлық топ шегінде стратегиялық менеджментті жүзеге
асырады.
- Біртұтас қаржы және салық саясаты акция ресурстарымен,
инвестициялармен қолдануға мүмкіндік береді.
- Активтердің географиялық және салалық диверсификациялауды ортақ
тәуекелділікті азайтады.
- Тік біріктіру және тұйық технологиялық тізбектерін құру өнеркәсіп
шығындарын азайтуға және қоршаған ортаға әсердің азаюын қамтамасыз
етеді.
- Горизанталды интеграцияда біртұтас инфрақұрылымды (банктік,
телекоммуникациялық, өткізу, транспорттық) қолдануы транссакционды
шығынды азайтады.
- Кадрларды дайындауға, қайта дайындатуға, квалификациясын жоғарлату
үшін, деңгейдің жоғарлауы үшін қосымша ынтымалдарды жасау үшін, үлкен
мүмкіндіктер береді.
1.4.6. Сатылық емес біріктірімен құрылымдар
АҚШ мен Европадағы көптеген ҚҰҚ–ң ерекшілігі бас компаниядағы
қатысудың оның сатылы құрылым табылады. Бұл қаржылық орта арқылы
корпорацияның басқарумен байланысты: көптеген шетел компаниялар тағы
біртұтас арқасында құрылады, осыған негізгі капиталды артықшылықтары
дамиды.
Бірақ қазіргі ҚҰҚ–ң бәрі иерархиялық бойынша қалыптасқан
біріктірімен құрылым ретінде қарастырылмайды.
Нәтижесінде мынадай жағдайға бақылау: ҚҰҚ бас компаниясының
ролін бір фирма емес бірнеше фирманың тобы атқарады, бірақ әрбір фирма
тек өз салаларында қызмет етеді, ал топтың негізгі банкі орталықтың
ролін атқарады.
Мұндай халықаралық біріктірігімен құрылым, сатылы емес
принциппен жасалып, желілік белсенділігімен ерекшеленеді, ал ол несиеге
байланысты:
- акциялармен міндеттемелердің өзара иемдеуінің тығыз байланысымен;
- банктің басқару, реттеу, қаржылық – инвестициялық орталығы ретінде
қызметтінің жоғарлауымен;
- банктің басқару органдарындағы жоғары менеджердерінің өзара
өкілденуімен;
- тыс компаниялардың басқару органдарындағы жоғары менеджерлерінің өзара
өкілденуімен;
- үлкен ішкі саудасымен;
- менеджменттік ережелер тобының құрылуымен;
1.4.7. Тарихи анықтама: Жапонияда сатылы – құрылымды емес
1920 жылда Жапониядағы қалыптасқан экономикалық жүйе сатылы холдингтік
құрылымдар – дзайбацу қызметтері негізінде жасалған еді. Көптеген
өнеркәсіптік және сауда кәсіпорындары дзабацу қол астында болды.
Ең маңызды топтамалар Mitsui, Simitoma, Iwasaki, Yasuada және
Furukawa. Көптеген ірі емес банктер кәсіпорындардың инвестициялық
қаржыландыру саласында маңызды орын алған жоқ, олар көбінесе коммерциялық
несиелеудің дәстүрлі функцияларын атқарады. Осындай құрылым Жапонияда ІІ
дүниежүзілік соғыстың аяғына дейін жалғасып кеді. ІІ дүниежүзілік соғыстан
кейін әскери қару жасайтын компанияларға берілген банктік несиелерді
үкіметтін кепілділігі және үкіметтің берілген қарудары – инфляцияны азайту
үшін жойылған болатын. Осыған байланысты компаниялардың төлем қабілеті
жойылды. Ол қаржы институтардың үлкен апаттарға әкеп соқты, экономикалық
орта ысырабы 20–ға жетті.
Жапония әскери понтенциалын жойып, құрылымдық кризистті өтіп,
экономиканы қайта құру үшін керекті әдістердің кешені әзірленеді. Оның
жүзеге ысырлауын СКАП қамтамасыз етті.СКАП програмасының мақсаты Японияда
ағылшын – американ тектес экономика құру болды. Көптеген жеке компаниялар
арасында акцияларды тарату. Экономикалық демократияның негізгі болып
саналды.
1.4.8. Тұрақсыз экономика жағдайындағы өзара қатысу механизмі
Жапонияның ҚӨТ иерахиялық емес құрлымы нақты саяси, экономикалық жек
құқықтық жағдайлардағы жылдам өзгеріп отыратын, капитал салымын көп қажет
ететін салалардағы өндірістің үдемелі қайта құру және дамыту қажеттілігіне
жауап болуы. Салыстырмалы экономикалық тұрақтылық периодинда (1960-1970жж)
жапондық ҚӨТр өзара қатысу механизімін қолдана отырып Жапония
экономикасының қарқынды өсуін қамтамасыз еткен және жапондық өндірушілерге
әлемдік нарықта жетекші орын алуын қамтамасыз еткен қысқа мерзімде ірі
инвестициялық ресурстар құрды.
Жапондық ҚӨТң әлемдік экспансиясының нәтижелері таңқаларлық болғаны
соншалық, көптеген ғаламдар халықаралық бизнестің болашағы ирархиялық емес
құрлыммен байланысты деп ойлады.кейінен мұндай құрлымдарға тән жағымсыз
ерекшеліктері де анықталады.
Ішкі және сыртқы және ішкі факторлардың әсерінен жапондық
экономикадағы бұл өсу қарқынының төмендеуі периодымен ауысты. Жаңа жағдайда
Жапонияның экономикасының олигополиялық сипаты 1990 ж соңында ауыр жүйелік
тығырыққа тіремуінің негізгі себептернің бірі болды.
Ең әлсіз қаржылық бөлік болыпқаржылық бөлік болды, бір бірімен
байланысқан жетекші қаржылық институтарының банкротқа ұшырауы бірінен соң
бірі тізбек бойынша жүреді.( домино эффектісі). Нәтижесінде жапондық көп
ұллтты компаниялардың әлемдік нарықта қаржылық – банктік, өнеркәсіптік
салаларда позицияларының әлсереуі болады. Қазіргі жағдайда жапондық ҚӨТ-ң
көтерілуі болышағы біріншіден мемлекеттік қолдау мен ұлттық ресурстарды
жинақтау (мысалы қосылулар арқылы), екіншіден халықаралық инвесторларды
тартумен байланысты. Мысалы, жақында ірі жапондық автомобиль өндірушілерін
американдық және еуропалық ҚӨТ р сатып алды (general motor Izizu және
Suzuri – ге, бақылау жасады, ал Renault Nissanң бақылау пакетік сатып
алады) және басқа да жұтулар болуы мүмкін.
1.5. ИНТЕГРАЦИЯЛАНҒАН БАНК ҚҰРЫЛЫМДАРЫ.
Халықаралық бизнестен танымал интеграцияланған құрылымдардың
қатарына халықаралық банктер құрған топтарды жатқызамыз. Әдетте мұндай
терминмен көптеген елдерде банктік офистері бар және кең халықаралық
іскерлікпен айналыстын ірі банктерді анықтайды. Халықаралық банктердің ҚӨТ
бизнесімен тікелей байланысты. Халықаралық банктер ҚӨТ ң шетел
компанияларына қажетті қаржылық қызмет көрсетеді, сөйтіп ол олардың дамуына
әсер етеді. Сонымен қатар халықаралық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1.1. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БИЗНЕСТЕГІ КОРПОРАТИВТІК ИНТЕГРАЦИЯНЫҢ НЕГІЗГІ ФОРМАЛАРЫ
1.1.1. Халықаралық стратегиялық альянс
1.1.2 Көпұлттық компания
1.2 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ИНТЕГРАЦИЯНЫҢ МАҚСАТЫ
1.2.1 Жаңа нарыққа шығу мүмкіндігі
1.2.2 Жаңа ресурстар көзіне қол жеткізу
1.2.3 Бәсекелестік артықшылықтарға жету
1.2.4 Тиімділіктің жоғарлауы
1.2.5 Тәуекелділіктің төмендеуі
1.3. КӨПҰЛТТЫ КОМПАНИЯЛАРДЫҢ ФОРМАЛАРЫ.
1.3.1. АҚШ тың қаржылық-өнеркәсіптік топтары
1.3.3. Жапонияның қаржылық-өнеркәсіптік топтары
1.3.5. Ресейдің қаржылық-өнеркәсіптік топтары
1.4 КӨПҰЛТТЫ КОМПАНИЯЛАРДЫҢ ҰЙЫМДАСУЫНЫҢ ХОЛДИНГТІК ФОРМАЛАРЫ
1.4.1 Бағынышты және тәуелді компаниялар
1.4.2 Қаржылық және аралас холдингттер
1.4.3 Компаниялар топтарының құру механизмі
1.4.4 Монополияға қарсы заң
1.4.5 Холдинг – компанияларының экономикалық ролі
1.4.6. Сатылық емес біріктірімен құрылымдар
1.4.7. Тарихи анықтама: Жапонияда сатылы – құрылымды емес
1.4.8. Тұрақсыз экономика жағдайындағы өзара қатысу механизмі
1.5. ИНТЕГРАЦИЯЛАНҒАН БАНК ҚҰРЫЛЫМДАРЫ
1.5.1. Өкілдіктер
1.5.2. Банк филиалдары
1.5.3. Бағынышты банктер
1.5.4. Ассоцииоланған банктер
1.5.5. АҚШ – тағы халықаралық банктердің қызметінің ерекшеліктері.
1.5.6. Банктік холдингтік компаниялар
1.6. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СТРАТЕГИЯЛЫҚ АЛЬЯНСТАРДЫҢ ФОРМАЛАЛАРЫ
1.6.1. Функционалды және ресми келісімдер.
1.6.2. Үлесімді қатысуымен ұйымдастырылған альянстар
1.6.3. Бірлескен кәсіпорындар
1.6.4. Альянстардың өтпелі формалары
1.6.5. Халықаралық альянстік желілер
1.7 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ АЛЬЯНСТІК ЖЕЛІЛЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕХАНИЗМІ
1.7.1 Альянсты құру бойынша шешімді дайындау үрдісі
1.7.2. Альянс құрудағы жетістік факторлары
1.7.3. Альянсты ұйымдастырудағы қойылатын шарттардың күрделі әсері
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР МЕН БАСЫЛЫМДАР
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде әлем экономикасын сипаттайтын негізгі тендициялардың
бірі жаһандану болып табылады. Мұнда, біртіндеп, экономикалық ресурстар мен
өткізу нарықтарына мемлекетаралық және фирмалық бәсекелес күрес күшейеді,
екіншіден әлем қарығында ортақ бәсекелестерден жаһанды артықшылықтарға жету
мақсатымен құржатын шектес елдердің мемлекетарлық одақтарының сатып дамуы
болады (ЕО, КАФТА, АСЕАН т.б). Аймақтың, мемлекетарық деңгейлердегі
интеграциялық үрдістер жеке ұлттық экономикалардың маңызын әлсіретеді. Бір
жағынан,жаһандану көптеген салаларда жаңа стратегиялық көзқарастар әкеледі.
Сонымен қатар дамудың қуатты қарқынын компания деңгейіндегі
интерграциялық шаруашылық қызмет те алады; халықаралық бәсекелестің
деңгейінің өсуі компанияларды өмір сүру күресінде немесе жетекшілік
күресінде потенциялдарды қосу мен серіктестің жаңа жолдарын іздеуге
итермелейді. әртүрлі интерграция дәрежесіндегі корпоративтік құрлымдар
құру-бұл соңғы онжылдықтардағы кең тараған ұйымдастырушылық стратегилардың
бірі.
Өзара бірлесе отырып, фирмалар жиі стратегиялық альянстар құрады. 1980
жж ортасынан бастап олардың саны жыл сайын 25%-ға өсіп отырды; АҚШ-ң 1000
ірі корпорациялары алатын барлық пайданың 6% альянстарға тиесілі.
Тереңірек интеграциялануға құштарлық соңғы онжылдықтарда пайда
болды, яғни АҚШ, Еуропа және Азиядағы фирмалар мен банктердің бірігуіне
байланысты мәліметтердің жасалуында, соның ішінде бірігу сатында да,
олардың көлемінен де көрніс тпапты. Ең танымал мысал ретінде City bank және
Travelers банк топтарының, worldcom және Mcl телекомуникациялық
комуникациялардың Dаimler және Chrysler автогиганттарының, British
Petroleum және Amoco мұнай компанияларының бірігуін жатқызуға болады.
Мұндай мәлімелелер мен келісімшарттың маңызды ерекшелігі нәтижесінде
трансұлттық корпорация құжатын олардың халықаралық, ұлтаралық сипаты болып
табылады.
Бұл бөлім бизнестің стратегиялық мақсатарын жүзеге асыратын
халықаралық бизнестің ұйымдасуының негізгі формаларына –интеграцияланған
корпоративті құралдарға арналған. Алдымен бірлесе шешім қабылдау, сонымен
қатар ортақ мақсаттарды іске асыру үшін әр серіктестің халықаралық іскерлік
белсенділіктің стратегиялық маңызды бағыттарды басқару және үйлестіруді
қарастыратын екі немесе бірнеше қатысушы компаниялардың келісімшарттары
болып түсінілетін халықаралық стратегиялық альянстарды қарастырамыз. Содан
соң акционерлік қатысу механизіміне, яғни көпұлтты компанияларға,
негізделген халықаралық коорпарацияның интеграцияланған формаларын
қарастыруға көшеміз. Мұндай компаниялардың көбінесе іс жүзінде экономиканың
әртүрлі салаларындағы фирмалардың қаржылық-өнеркәсіптік бірлестіктер болып
табылады. Осы тараудың 3.1-3.2 бөлімдеріндегі берілген материалдар
халықаралық менеджерді халықаралық бизнестегі корпаративті интеграцияның
мақсатары мен негізгі факторларымен таныстырады. 3.3-3.4 бөлімдерінде
көпұлттық компаниялар мен қаржылық-өнеркәсіптік топтар туралы жалпы
түсініктер береді, олардың қазіргі халықаралық бизнестегі түпкі мені
көрсетіледі, халықаралық интеграцияланған құрлымдардың формаларының
көптігі, олардың құрлуы және даму механизімі қарастырылады. 3.5 бөлімінде
интеграцияланған банк құрлымдардың ерекшеліктері тиянақты көрсетімен. Осы
тараудың 3.6,3.7 бөлімдері халықаралық стратегиялық альянстарға, формалды
және формалды емес келісім түрлеріне, стратегиялық альянстардың ұйымдасу
формаларына арналған, сонымен қатар олардың құрылу механизмінің
ерекшеліктері терең қарастырылған.
1.1. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БИЗНЕСТЕГІ КОРПОРАТИВТІК ИНТЕГРАЦИЯНЫҢ НЕГІЗГІ ФОРМАЛАРЫ
Қазіргі халықаралық бизнестің тәжірибесінде әртүрлі, сонымен қатар
халықаралық коорпарацияның иілмелі формалары жұмыс істеп жатыр оларға.
- лицензиялық келісімшарт-авторлық құқығын, тауар белгісін, патентті
қолдану.
- бірлесіп өндіру-кешенді өнімді немесе оның компонентік шетел
серіктестерінің бірінің жасауы.
- келісімшартты менеджмент-менеджмент аймағындағы нау-хауды бір серіктестің
екіншісіне беруі.
- франчайзинг-қосымша басқару маркетинтік және техналогиялық қолдау бере
отырып белгілі бір қызметке лицензия беру.
- стратегиялық альянс-қайта ұйымдастыру мәселелерін шешу, нарықтық
тиімділікті арттыру үшін ресурстарды біріктіру мақсатында құрылатын
формаларды немесе формалды емес одақ.
- бірлескен кәсіпорын-заңды және экономикалық бейтарап кәсіпорындардың жаңа
компания құруымен байланысты стратегиялық альяныстың ең кең тараған
формаларының бірі.
- көпұлтты компания-акционерлік қатысу және немесе басқа да корпоративтік
басқару тәсілдері механизміне негізделген халықаралық серіктестіктің ең
“қатаң” формаларының бірі.
1.1.1. Халықаралық стратегиялық альянс
Халықаралық стратегиялық альянс (ХСА) екі немесе одан да көп бейтарап
ұйымдардың корпоративті мақсатарымен байланысты мәселелерді бірлесе орындау
үшін екі немесе одан да көп елдерде орналасқан ұйымдардың ресурстарын және
басқару құрлымдарын бірлесе пайдалануын көздейтін уақыт бойынша ұзақ
серіктестік жөніндегі ұйымшаралық келісім болып табылады.
Кең мағынада ЖА ға функционалдық келісімдер (мысалы,бірлескен ғылыми-
зерттеу және тәжірибелік-копструкторлық жұмыстар, өндірісті дамыту, өнімді
жетілдіру, консорциумдар және т.б бойынша), жаңа ұйым құрылғандай
активтерге қатысу келісімдері (мысалы, бірлескен кәсіпорындар), сондай-ақ
жаңа ұйым құрмай-ақ активтерге қатысу келісімдері (өзара акцияларымен
алмасу, қатысудың кішкене үлесін сатып алу).
Сонымен ЖА формалды және формалды емес келісімдерге негізделген
функционалды құрлымдар болып табылады. Құрылтайшы ұйымдар бірлесіп
басқарады және бірлескен қызметке бақылау жасайды.
Халықаралық стратегиялық альянс.
- Кемінде екі әртүрлі мемлекеттерден шыққан серіктестердің шықан жері.
- Әр серіктес үшін стратегиялық мәнімен ерекшеленеді.
Қатысушылар үшін альянстың стратегиялық маңызы ұйымшарлық
келісімдер негізінде анықталады. Олар
- Қатысушылардың әлсіз жақтарын жабады және бәсекелестік
артықшылықтарын күшейтеді.
- Серіктестердің ұзақ мерзімді стратегиялық жобаларына сәйкес келеді.
- “бір фирманың екінші фирмамен байланысуы үшін рационалды
мақсаттары”бар.
Халықаралық ұйымдарының келісімдері ХСА ретінде классификациялау
үшін олардың қандай қасиеттері болуы керек? Біріншіден серіктестердің
ресурстарының жұмсалуы жалпы құндылығы осы ресурстарды жеке пайдаланған
кездегі құрылған құндылықтап көп болатын құндылықты жасауға бағытталған
болуы керек. Мұндай инергияның түрі қазіргі қызмет түрлерінің көбінде,
әсіресе, жоғары технологиялы салаларда кең тараған.екінші ерекшелігі
келісімен мақсаттарды іске асыру үшін біріккен екі немесе одан да көп
ұйымдар альянсты құрғаннан кейін өзара тәуелсіз болады. Үшіншіден, серіктес
фирмалар альяныстың қызметіне түскен пайданы тең бөледі және бірігіп
бақылауды жүзеге асырады. Төртіншіден, серіктес ұйымдар альяныстың
қызметітінің бірі немесе бірнеше стратегиялық бағыттарына, мысалы
технологияны дамыту, өнімді өндіру және т.б. әрқашан қолдау көрісетеді.
Альянс бойынша серіктестердің бірде біреуі басқа серіктестің
бизнестің кең шеңбердегі мәселелері бойынша стратегиялық шешімдер қабылдау
процестерін бақылай алмай тынып ескере кеткен жөн. әйтпесе альянс
кооперацияның одан да интеграцияланған формасына-бас компанияның артықшылық
рөлі бар қаржылық-өнеркәсіптік тобына, айналады.
Халықаралық стратегиялық альянстар әлем экономикасының негізгі
салаларының қызметінде маңызды рөл атқарады. Бұл АҚШ та орналасқан ХСА
салалары бойынша бөлінуін ең мысалынан көрінеді.
- компьютерлер өндіру -7,3 %
- формацевтика -6,8 %
- өндіруші өнеркәсіп -5,9 %
- автомобиль жасау -5,4 %
- азық-түлік және сусындар -4,6 %
- аэро-ғарыштық өнеркәсіп -4,1 %
- телекоммуникация -8,0 %
- ойын-сауық индустриясы -6,2 %
- қаржы -5,3 %
- бағдарламалық өнімдерді өндіру -2,6 %
- электроэнергетика, газ және сумен жабдықтау -1,9 %.
ХСА-ның компьютер өндіру, формацевтика, автомобиль жасау аэро-ғарыш
өнеркәсібі,және ойын сауық салаларында жинақталуы бұл салаларға тән салаға
еңу шығындарын азайту, жоғары тарифтік немесе тарифті емес кедергілері
азайту, техналогиялық және операциялық тәуекелдерді азайту мақсатымен
компаниялардың серіктестік жолдарын іздеумен түсіндіріледі.
1.1.2 Көпұлттық компания
Көпұлттық компания (КҰК) халықаралық бизнесті ұйымдастырудың ең
күрделі формаларының бірі болып табылады. Мұндай компания шетелдік нарықты
іздеуде және өндірісті орналастыруда халықаралық байланыстарды пайдаланады,
сонымен қатар түпкі елде де, одан тыс елдерде де шаруашылық қызметті
меңзейтін бизнестің кешенді жаһан философиясын да қарастырады.
Әртүрлі КҰК ұйымдасуы, формаларының және құрлымның ерекшеліктері
әрқалай болуы мүмкін. Соның өзінде КҰК негізінде жатқан және бұл
халықаралық бизнестің ұйымдасу формаларын басқа халықаралық бизнес
формаларынан, мысалы ЖА-дан ажырататын негізгі принциптері бар.
- акционерлік қатысу принціпіне негізделген корпоративтік тұтастық
- КҰК компаниялары үшін бірдей стратегиялық мақсаттарға жетуге
және ортақстратегиялық мәселелерді шешуге бағыттану.
- бірегей басқару вертикалы (әртүрлі қатаңдақтағы дәрежелері бар)
және холдингтік компания, банк немесе өзара байланысқан компаниялар тобы
түріндегі бірігей бақылау орталығының болуы.
- КҰК өмір сүруінің мерзімсіздігі.
Бизнесті анықтау үшін “көпұлтты” терминімен қатар “әлемдік” немесе
“жаһандық” интеграцияланған тәсіл қолданылады.
- маңызды елдік (аймақтық) нарықтарда компанияның қатысуын
тұрақтандыруға тырысады
- әртүрлі географиялық нарықтарға тән ортақ нышандарды іздеуге
биімделген.
Бұл көзқарас бойынша көпұлттық компания-бұл шаруашылық қызметін
әртүрлі ұлттық нарықтарда іске асыратын және бағынышты бөлімшелер
менеджерлері арқылы өзінің өнімдері мен маркетингтік стратегиясын
жергілікті ерекшеліктерге бейімдеуге тырысатын холдинтік компанияларының
бір түрі.
“Көпұлтты” және “жаһан” компаниясы терминдерімен қатар ғылым арнайы
және іскерлік әдебиеттерде осыған ұқсас түсініктер қолданылады. Дәстүр
бойынша БҰҰ және дамыған елдердің үкіметтік ұйымдары онжылдықтары бойы
бірнеше елдерде бизнес жасайтын фирмаларға “трансұлттық” терминін
(трансұлттық корпорация, ТҰК) қолданып келеді. Соңғы жылдары кейбір
ғалымдар бұл терминді жаһанды да, көпұлттық та деп сипаттауға болатын
компанияларға да қолданып жүр. Яғни жаһанды интеграция арқылы көлемдік
эффектке жетуге тырысатын және ерекше сыртқы ортаға бейімделетін
компанияларға қатысты айтып жүр (жаңа термин: “Көпмәдинетті КҰК”). Көріп
отырғанымыздай бұл анықтама ертеректе енгізілген жаһандық компания
түсінігімен ұқсас. Ал бизнесмендер өзара бірдей көлемдегі, бірақ әртүрлі
елдердің екі компаниясының қосылуы (бірлескен кәсіпорын немесе стратегиялық
альяес құрмай) нәтижесінде пайда болған бизнеске қатысты “трансұлттық
корпорация” терминін жиі қолданады. Ең танымал және сәтті бірігудің
қатарына Unilever және Royal Dutch Shell ағылшын-голланд компанияларын, АВВ
щвед-швейцар компаниясын, Deutche bank –Bankers Trust алман-американ
банктік топтарын жатқызуға болады.
Қазіргі күш КҰК өндірістік, сауда, қаржылық және ғылыми-зерттеу
профиліндегі компаниялардың трансұлттық топтарына айналып, дамыған елдердің
экономикасының тірегі блоып қана қоймай, сонымен қатар әлем шаруашылығының
негізгі күштерінің біріне айналады. Мысалы, егер 1976 жылы КҰК саны 11
мыңдай болса (86 мың шетел бөлімшелері бар), 1990 жж олардың саны 35 мыңнан
асты (147 мың шетел финалдары бар). Қазіргі 40 мыңға жуық КҰК, 130 елде 200
мыңнан астам бөлімшелері бар, жұмыс істейді.
Әлем экономикасында КҰК әртүрлі көрсеткіштер бойынша алда келе
жатыр.1996 жылы КҰК саудасының жалпы көлемі 5,5 трлн доллар болды немесе
әлемдік ЖІӨ\ң 25 %-ін құрады.
1.2 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ИНТЕГРАЦИЯНЫҢ МАҚСАТЫ
Өсу шегі және халықаралық кәсіпкерлік дамуы факторлардың өзара
әсерлесму қатарынан әрекетпен шақырылған, өндіріс ғаламдандыруына
тудыратындар және маркетинг:
1. Жету технологиясымен компьютерлердің және мемлекеттердің шекаралары
арқылы телекоммуникация хабармен және ойлармен қарқынды іс шегінде
ауыстырған, не көбірек білу тұтынушыларға рұқсат етеді туралы
шетелдіктерді тауарларда. Дәл осылай, теледидармен спутниктік және
кабельдік тарату, сонымен қатар интернетті айқын тауарларға
ғаламдандыру сұранысын құруына жағдай жасайды немесе қызметтің
иемденумен қызметті сөйлестіру телекомуникациялардың глобалдық желісі
компанияның менеджерлеріне барлық әлем бойынша кәсіподақтарджағы
өнімнің сатылуына өндірілуіне енгізуіне жауап беретін қызметкерлердің
жұмысын реттеуге мүмкіндік береді.
2. Күтпеген елдердің үкіметтері инвестицияларға арналған тосқауылдардщы
жүйелі төмендетеді және сауданы, не халықаралық компанияларға арналған
жаңа нарық ашады. Дәл осындай, Шығыс Еуропа елдерінің көпшілігі шекарап
артынан заң шығаратын актілер, ынталандырушы сыртқы саудалық
операциялар және түзу инвестицияларды қабылдайды.
3. Бірыңғай болуына апаратын тенденция және дүниежүзілік бірлестік
шекараларын біріктіруге әкеледі. Мысалы, Еуропалық елдерде,
маатриархатпен қол қойған келісімнің Еуропа Одағын құруы туралы, 1993
жылы тауарлардың біріңғай базар, қызметтердің, капиталды және еңбек
қорларын жасайды, ал 1999 жылы 11 мемлекет Еуропалық монетарлы одақ
болып жұмыс жасайды және бірыңғай валютаға - Евроға өтеді. Мына
стратегия орындауы жақын арадағы болашақ үлкен нарық мүмкіншілік
компанияларына пайдалануына береді.
Шоттың артынан компания халықаралық интеграцияларды әр түрлі
мақсаттарға жетеді:
- Жаңа нарыққа рұқсат, мемлекеттік сауда және инвестициялық тосқауылдарды
жеңуі;
- Жаңа қайнарларға рұқсат қорлардың – заттық, қаржылық, еңбектік,
технологиялық, ақпараттық, ұйымдық;
- Артықшылық бәсекелестікке жету, жою немесе бәсеке жұмсартауы
серіктестіктердің пайдасына түседі.
- Үнемділік кеңейтуде өндіріс масштабы, өндіріс оңтайландыру, жоғарлау
оның нәтижеліліктің, тік интеграциясы артықшылық қолдануы;
- Тәуекелділікті төмендету;
1.2.1 Жаңа нарыққа шығу мүмкіндігі
Бұл мақсат – шетел нарығына кіру үшін қойылатын құқықтық шектеулерді
өту, ресурстардың түсу және өткізу каналдары жақсы қалыптасқан жаңа
нарықтардың ашылуы, өнеркәсіптік қуатты қолданудың тиімділігін арттыру
нәтижесінде жүзеге асырылады.
Халықаралық біріктірілген жүйенің қалыптасуына, шетел нарығына ену
үшін, жергілікті фирмалармен ұзақ уақытқа байланыс орнатылуы себеп бола
алады. Қабылдайтын елдердің ұйымдары ретінде жергілікті жеткізушілер,
дистрибьюторлар, тапсырыс берушілер қарастырылады. Шетелдік серіктестіктер
оларға альянс немесе КҰК – на кіруі арқылы қосыла алады.
Жаңа нарыққа кірудің ең маңызды аспеектісі болып қабылдайтын елдердің
қоятын сауда шектеулері саналады. Бұл шектеулер КҰК мен дамушы елдердің
үкіметтерімен фирмалармен одақ құруының бастапқы себебі болды. Оған қоса,
қолданыстағы жергілікті заңның, шетел компанияларға жергелікті
серіктестіктермен альянс (одақ) құруы шарт етіп қоюы немесе олардың
жергілікті ұйымдарға қатысуының ең төменгі пайызын белгілеуі өз кезегімен
халықаралық біріктірілген желінің құрылуына себеп болады.
1.2.2 Жаңа ресурстар көзіне қол жеткізу
Халықаралық интеграцияның арқасында, компанилар шет елдердің қосымша
және арзан материалдар, қаржы, еңбек, ақпарат және басқа да ресурстарына
қол жеткізе алады.
Қазіргі шарттарда ақпараттық және технологиялық ресурстарға қол
жеткізу маңызды мәнге ие болады.
- Ұлттық экономика, саясат, мәдениет шарттардың және ұлттық кәсіптік
ортаның ерекшелігі жайындағы білім.
- Қазіргі уақыттағы, нарықтағы жұқмыстық әдісі, кәсіптік практика,
дәстүр жайындағы білім.
- Маркетинг және менеджмент салаларындағы білімді тапсыру.
- Техникалық Ноу – Хауды тапсыру, жаңа технологияларға ғылыми
зерттеулердің нәтижелеріне қол жеткізу
Фирманың бастапқы орналасқан елмен болашақта жұмыс істейтін елдің
арасындағы мәдени ерекшелігі өте үлкен болса, қоғамдық мәдениет
бәсекелестік ортаның түсініктемесін қосатын “нарықтық білім” фактооры өте
маңызды.
1.2.3 Бәсекелестік артықшылықтарға жету
Фирманың бәсекелестік артықшылығының негізінде жататын біліктіліктің
жоғарлауы, көбінесе оның өндіріс пен менеджмент салаларындағы біліммен жаңа
дағдылартды қабылдау қабілетіне байланысты.
Жаңа ақпаратты неғұрлым тез қабылдайтын компаниялар болса, соғұрлым
бәсекеге жарамдылығы артылады. Сонымен қатар, өз фирмасында жаңа білімді
өндіруімен бірге, нарықтың баксқа қатысушылардан ақпарат алуға болады.
Жергілікті және шетел фирмалар арасындағы серіктестік қарым –
қатынастардың өркендеуі ұйымдық бәсекелестік артықшылықтарға жету жолындағы
қызмет ретінде қарастырылады.
Біліммен тәжірибені көбейту үшін, фирмалар көбінесе, бәсекелестермен
тығыз ұйымдық қатынасқа түседі. КҰК – дың ұлғаюы жолында бәсекелестерді
қосып алу – бәсекелестік артықшылыққа жетудің ең көп кездесетін әдіс болып
табылады. КҰК шегінде халықаралық компания ортақ мақсаттарға жету үшін,
енгізу, интеграция арқасында бәсекелес – серіктестіктің білімін және
тәжірибесін қолдануға мүмкіндік алады.
1.2.4 Тиімділіктің жоғарлауы
Халықаралық өндірістің ұтымдылығы бойынша белгілі бір компоненттер екі
түрлі шығынмен шығарылмайды, шығыны төмен жерге ауыстырылады.
Шығынның төмендеуне – инвестицияны қайталаудан және НИОКР – ға кететін
шығыннан кету, жаңа технологиямен Ноу –Хауды тарату және, алмасу, ыңғайлы
шикізат нарығын ашу, еңбектің халықаралық бөлінуі көмектеседі.
Кәсіпкерлік стратегия шегінде бәсекелестермен ресурстарды біріктіру –
фирманың қызметтің қажетті масштабына жету үшін қолданылатын әдістердің
бірі. НИОКР – ғы жоғары технолог.иялық салаларында көптеген альянстар
таралуға қол жеткізеді. Кәсіпкерлер арасындағы шығынды бөлетін механизмнің
ролін атқарып, олар фирмаларға керекті енгізулерді жүргізуге мүмкіндік
береді. Ұлкен НИОКР – ді жүргізу үшін, фирмалар СП – ды құруды тиімді деп
санайды. Мұндай өндірістің технологиясы өнімнің белгілі ғана өндірісін
рұқсат етеді, бұл мөлшерден маңызды ауытқуы тэконогмикалық шығынға әкеліп
соғады.
Қосымша өнімдерді шығаратын фирмалармен бірге МСА – ны құрған
компанияның көптеген артықшылығы бар:
- Үлкен бизнеске тән ұйымдастыру сұрақтарының көбеюінен алшақ болады.
- Жұмысшыларды қайта үйретудің қажеті жоқ, оған қоса жаңа технолдогияның
енгізілуімен байланысты ұйымдастыру және басқару процестеріне көптеген
өзгертулерді енгізу қажеті жоқ.
- Ғылыми – Техникалық Прогреспен байланысты өзгерістерге үйрену
шығындары азаяды.
Қазіргі жоғары – технологиялық салалардың ерекшелігі - өндіріс
құрал–жабдығын қымбаттайды, НИОКР шығындарының көбеуі, сауда белгісінің
әзірлеуінің шығындардың өсуі.
1.2.5 Тәуекелділіктің төмендеуі
Халықаралық интеграция процесі нәтижесінде, тәуекелділіктің төмендеуі
– операциялардың елдер бойынша әртараптандырылуы, жаңа нарыққа шығуы,
әртүрлі сату каналдарының қолданылуы арқасында жүзеге асырылады.
Альянс шегінде фирма кәсіпкерлермен нарыққа әсерінм бөлу жайлы
келісімге келе алады. Бір жағынан, бір өзі қызмет етіп жатқан фирмамен
салыстырғанда, альянс (одақ) әрбір серіктестіктің тәуекелділігін мына
әдістермен кішірейте алады:
Үлкен пректінің кезендерін бірнеше қатысушылар арасына бөліп тереді,
өнімнің түрлерін әртараптандырады, нарыққа тез өтуді, шығынның азаюын
қамтамасыз етеді.
1.3. КӨПҰЛТТЫ КОМПАНИЯЛАРДЫҢ ФОРМАЛАРЫ.
Қазіргі барлық ірі КҰК\р өзінің құрамына қаржылық немесе өндірістік
бағытағы бас компанияны және КҰК орналасқан елде де, шетелде де орналасқан
өнеркәсіп, логистика, сауда және маркетинг, қаржы және т.б салаларда жұмыс
істейтін, онымен корпоративті (акционерлік) қатысу жүйесімен байланысқан
көптеген бағынышты және ассиоцияланған фирмаларды енгізетін халықаралық
қаржылық-өнеркәсіптік бірлестіктер болып табылады. Мұндай интеграцияланған
корпоративті құрлымның формасы қаржылық-өнеркәсіптік топтар (ҚӨТ) деп
атайды.
Әртүрлі елдердегі интеграцияланған бірлестіктердің қызметінің құрлымы
мен сипаты ұқсас та, әртүрлі де болып келеді. Мұндай айырмашылықтар ҚӨТ
құрылуының нақты тарихи жағдайларына, корпаративті қатынастарды заңмен
реттеу ерекшеліктеріне (монополияға қарсы заңдар), қор биржасының даму
сатысына, корпоративтік меншік және басқару мәселесіндегі қаржылық ұйымдар
мен мемлекеттің маңызына байланысты.
3.1 кестесінде әртүрлі елдердің КҰК-\ң негізгі сипаттамалары
берілген, мұнда КҰК не кіретін кәсіпорындардың капитал тарту формаларына,
корпаративтивтік басқару механизіміне және олардың негізгі интеграциялану
түріне көбірек тоқталған.
Капитал Капитал АкционерлікҚӨТ Бас холдингтік
Ел көзі трансформа құрылым ядросы компанияның
циясының типі түрі
механизмі
АҚШ Тәуелсіз Қор нарығы Иерархия Банк Банктік ХК
жеке
инвесторлар
Өнеркәсіптік Аралас немесе
корпорация таза ХК
ГерманияТәуелсіз Банктік Қиылысып Банк Банк
жеке жүйе қатысу
инвесторлар элементтері
бар
иерархия
Өнеркәсіптік Аралас немесе
корпорация таза ХК
Жапония Мемлекет Банктік жүйе Этархия Банк Жоқ
ОңтүстікОтбасы Тікелей Иерархия Сауда- өнер- Аралас ХК
Корея капиталы инвестиция- кәсіптік
лар компания
Ресей Мемлекет Ваучерлік Иерархия Өнеркәсіптік Аралас ХК
жекеше- немесе сауда –
лендіру кәсіп орыны
инвестициялық
байқаулар
Кепілдік Иерархия Банк Таза ХК
аукциондары
1.1 – кесте. Халықаралық бизнестегі қаржылық - өнеркәсіптік топтардың
негізгі сипаттамалары.
1.3.1. АҚШ тың қаржылық-өнеркәсіптік топтары
АҚШ-та қаржылық-өнеркәсіптік топтар дамыған нарықтық жүйе,
құрлып болған капитал нарығы, қор құралдарына ірі инвесторлардың да, ұсақ
салушылардың да кең енуі жағдайында құрылды. өнеркәсіптің дамуының жоғары
деңгейі мен қарқыны және қалыптасқан бәсекелестік нарықтық орта
корпорацияларға акцияларды эмиссиялау есебінен капиталын тиімді көбейтуге
мүмкіндік береді. Бұл кезде банктер қаржылық-есептік агенттер рөлінде шығын
және корпорацияларды басқаруға қатыспай көменші рөлде болды. Бұған алғашқы
кезде банк капиталының өнеркәсіптік капиталымен қосылуына қарсы болған АҚШ-
ң монополияға қарсы заңдары себеп болды. Ақш та 1960-1970 жж бастап ҚӨТ
құруда банктердің қатысуына шектеулерді жұмсарта бастады. Нәтижесінде
қазіргі кезде құрылған бірнеше жүз ірі ҚӨТ-ры американдық экономиканың
негізгі болып табылады, олардың ірілерінің 100-ң үлесіне ЖҰӨ-ң 30-ден 60%-
ға дейін.
АҚШ-та қаржылық-өнеркәсіптік топтар формасындағы ҚӨТ-ң негізгі
екі түрі қалыптасты: өнеркәсіптік корпорация маңында құрылған ҚӨТ\р және
банк маңында құрылған ҚӨТ\р. Бұл интеграцияланған топтық құрлымдарды
мысалдар ретінде қарастырайық олардың құрылу механизімдері осы тараудың 3.4-
3.5 бөлімдерінде көрсетілген.
ХХ ғасыр бойы Еххon корпорациясы әлемдік мұнай өндірісінде
көшбасшы болып келеді.Exxon кең қаржылық-өнеркәсіптік топ формасындағы ҚӨТ
болып табылады,және оның кәсіпорындары АҚШ та және тағы да 80 елде
орналасқан. Топтың кәсіпорындары бас холдингтік компаниясы Нью-Иоркте
орналасқан иерархиялық пирамидаға тізілген.
Exxon корпоратциясы вертикал интеграцияланған құрлым болып табылады,
топтың негізгі кәсіпорындары мұнай және газды өңдеудің циклдарының әртүрлі
сатыларында арнайы маманданған: шикі мұнай мен табиғи газды барлау және
өндіру, құбырлар мен танкер флоты көмегімен мұнай және мұнай өнімдерін
халықаралық тасымалдау,шикі мұнай мен табиғи газды өңдеу, мұнай өндеудің
өнімдерін көтерме және бөлшектеп сату. Сонымен қатар негізгі бағытпен қатар
корпорация полимерлер мен пласмасса, еріткіштер резина, ауылшаруашылық
тыңайтқыштар өндіретін АҚШ тағы Канададағы және Еуропадағы мұнай химиялық
кәсіпорындарды иеленеді. ҚӨТ құрлымынакөмір, уран, жататын тақтатастар
өндіретін және өздейті басқада да салалардың энергетикалық кәсіорындары
кіреді.
Exxon Corporation Джон Д. Рокфеллердің трестіне жаттын және 1911 жылы
трестке қарсы заңның негізінде сот шешімімен тартылған Standard OiL Company
of New Jersey компаниясының мұрагері болып табылады. “Exxon” атауы
айналымға 1972 ж. енгізіледі. Ағылшын –голланд Royal Dutch Shell және англо-
американдық Brit3ch Petroleum Amoco компанияларының артып келе жатқан
бәсекелестік қысымынан Exxon басқа ірі американдық мұнай ҚӨТ\і-Mobil
компаниясымен қосылды.
1.3.2 Германияның қаржы - өнеркәсіптік топтары
Неміс экономика желісінің ерекшелігі – банк пен оның қаржылық емес
секторымен байланысы (өнеркәсіп, сауда, қызметтер, транспорт). Банктердің
ерекше рөлі – Германияның Заңдарының ерекшеліктерімен белгіленген, бұл
заңға байланысты, жеке инвесторлар қор биржаларына қол жеткізе алмайды,
олар акцияларды банк арқылы сатады және сатып алады. Оған қоса, көптеген
жеке акционекрлерт сенімхат негізінде банктерге, депозиттерге салынған
акцияларды сайлау құқығын табыстайды. Осының нәтижесінде, Германиялық ААК
бақылауы өте жоғары деңгейге жеткен – жиналыстарда дауыстың 80 % - ті
банктермен ұсынылған. Бұл жағдай, Германияның банктеріне бақылау кеңестің
мүшелерін сайлауға, ұйымдардың басқарушыларын ауыстыруға мүмкіндік береді,
оған қоса олар корпорациялардың уставтарының өзгеру процесін қатаң түрде
бақылап отырады.
Бұл банктердің айналысында ірі деңгейлес біріктірілген қаржы -
өнеркәсіптік бірлестіктер құрылған. Бұл топтың басында банк тұр, ал сомен
бірге ірі өнеркәсіптік – сауда компаниялары байланысып тұр, ал олардың
қосылуы көпетеген орташа фирмалар топтастырылған.
Осылайша, қаржы – холдинг компаниялардың басқа қаржы институттарынан
айырмашылығы – инвестициялық стратегияны өндіру және өткізу, бұл
стратегияның мақсаты - өзіне қызықты өрісте орналасқан жаңа фирмаларда
немесе осыған дейін болған фирмаларды кәсіптік бақылау орнату.
1.3.3. Жапонияның қаржылық-өнеркәсіптік топтары
Қазіргі кезде Жапония экономикасының негізін алты ірі ҚӨТ құрайды:
Mitsubishi, Summate, Mitsui, Fuji, Dai-chi Kangyo және Sanwa. Алты алып
топтардың жинақталған сату көлемі елдің ЖІӨ\ң шамамен 15% - құрайды.
Жапондық ҚӨТ\р акцияларды қиылысып иелену кең тараған иерархиялық
құрлымдар болып табылады (өзара қатысу).Жапондық компаниялар топтарының
негізгі бөлігі, барлық құрлымдар жиналған орталық болып негізгі банктердің
бірі болып табылады. Сонымен қатар топтар өзіне ірі сауда компаниясын
(сауда үйі), сақтандыру қоғамы,инвестициялық компаниясын және бір немесе
бірнеше вертикал интегратцияланған өнеркәсіптік бірлестіктерді енгізеді.
өндірістік кәсіпорындар бір-бірінің капиталында өзара байланысқан, сонымен
қатар топтың басты банкі қатысатын арнайы қаржыландырумен өзара
байланысқан. (нэйрецу-қаржыландыру) (3.2 суретін қараңыз). Жапондық ҚӨТ\ң
мұндай корпаративтік құрлымы екінші дүниежүзілік соғыс біткеннен кейін
экономиканы қалпына келітіру үрдісінде қалыптасты, әсіресе банк жүйесі өте
тез дамыды. Сонымен қатар өнеркәсіптік потенциялды қайта қалпына келітіру
және дамыту үшін негізгі банктер арқылы ұзақ мерзімді қаржылық ресурстар
бағыталған мемлекеттің рөлі ерекше болды. Жапондық ҚӨТ құру механизімнің
ерекшелігі осы тауардың 3.4.7 бөлімінде тарихи анықтама ретінде
көрсетілген.
Сауда үйі
Инвестициялық компания
Сақтандыру
компаниясы
Бас банк
Басты өнеркәсіптік компания
Өнеркәсіптік кәсіпорын
1.2 сурет. Жапондық қаржылық-өнеркәсіптік топтардың өзара қатысу құрылымы
1.3.4 Оңтүстік Кореяның қаржылық-өнеркәсіптік топтары
Оңтүстік Корея үшін экономиканың монополизациялануы деңгейінің
жоғарлығымен сипатталады. Оның экономикасының негізгі Samsung, Daewoo, LG,
Hyundai сияқты ірі ҚӨТ құрайды. Корей топтары өзінің құрлысы бойынша.
Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін өмір сүрген жапондық ”дзайбацу”
холдингтік компанияларына ұқсас. Олар негізінде отбасылық капитал жататын
иерархиялық пирамидалар болып табылады.
Корей ҚӨТ-і диверсификацияның жоғарғы деңгейімен ерекшеленеді,
олардың әрбірінде өнеркәсіптің барлық жетекші салалары жинақталған. Корей
топтарының кең диверсификациялануы импортты алмастыратын жобаларды
ынталандырылған мемлекеттің күшті әсерімен өтті. LG тобының мысалында
горизонтал интеграциясы үрдісін қарастырамыз; пластмаса өндіруден бастау
алып, содан соң электротехникалық, электорнды және телекомуникациялық
өнімдер мен жабдықтарды өндіруге (мұнда пластмассалар кең қолдау табады)
сонымен қатар мұнай өндеуге енеді. Келесі соты танкілер құрастыру болды,
сонан кейін сақтандыру бизнесіне көшті.
Корей топтарының қызметі интеграцияланудың жоғары деңгейімен
ерекшеленеді, әсіресе Азия-Тынық мұхит маңы аймақ елдеріне және АҚШ қа
ерекше көңіл бөледі. Мұнай ҚӨТң бас холдингтік компаниясы бас сауда үйінің
қызметін атқарады.
1.3.5. Ресейдің қаржылық-өнеркәсіптік топтары
Ресейдің қаржылық-өнеркәсіптік топтары құрлудың алғашқы сатысында және
тек қана бірнешеуін ғана ҚӨТ катигориясына жатқызуға болады. (олардың
шетелдік бағынышты кәсіпорындары ТМД елдерінде орналасқан). ҚӨТ құру
бұрынғы КСРО экономикасының негізін құраушы мемлекеттік кәсіпорындары
жекешелендіру және акционерлеу жолымен жүрді. Пайда болған топтың құрлымдар
құрылудың иерархиялық түрімен ерекшеленеді. Топтардың көпшілігі өндірістік
немесе сауда кәсіпорындардың айналасында құрылды, мұндай ҚӨТ-ді бір
саладағы вертикал интеграциямен ерекшелейді.(мұнай өнеркәсібі,орман
саласы,қара металургия). Басқа ҚӨТрді кепілдік және ақша акциондарында ірі
акциялар пакеттерін сатып алу нәтижесінде банктер құрады, мұндай топтар
горизантал интеграцияланған болып табылады, немесе өзара байланыспаған
салалардың кәсіпорындары бар котломераттар болып табылады.
1.4 КӨПҰЛТТЫ КОМПАНИЯЛАРДЫҢ ҰЙЫМДАСУЫНЫҢ ХОЛДИНГТІК ФОРМАЛАРЫ
Еуропа мен Солтүстік Американың дамыған елдерінің көпұлтты
компаниялардың көбісі фирманы іскерлік бақылау және олардың қызметік
басқару мақсатымен олардың акцияларының бақылау пакетік иелену үшін
құрылатын қаржылық немесе қаржылық-өнеркәсіптік компаниялардың ерекше түрі
болып табылады. ҚӨТң құрлымы мен басқарудың әртүрлі аспектілерін
талқылағанда “холдингттік компания” терминімен қатар оған ұқсас ”аналық”
немесе “бас” компания терминдерін де жиі қолданылады; холдингтік компанияға
деген басқарушы қызметтің бөлінуіне байланысты, сонымен қатар “бас ұйым”
деген де термин де қолданады.
1.4.1 Бағынышты және тәуелді компаниялар
Холдингтік компания болып табылатын инвестордың басқа фирманың
акционерлік капиталында қатысуының деңгейі сол фирманың ағымдағы
аперацияларын басқаруды жүзеге асыра алатындай болса, онда мұндай фирма
бағынышты фирма ретінде анықталуы мүмкін. Кәсіпорынды бақылау үшін оның
дауыс беретін акцияларының 50 % пен астамы иелену керек.
Тәжірибеде дауыс беруші акциялардың аз үлесін иелену кейде
инвестордың фирманы толық бақылауға алуына мүмкіндік беруі мүмкін. Бұл,
егер акциялардың көп бөлігі өзара тәуелсіз ұсақ акционерлер арасында
шашылған және шешуші пакеттің басқа қолда болу мүмкіндігі аз болған
жағдайда болды. Холдингтік компания фирманы бақылауды траст немесе
сенімдік басқару келісімшарты негізінде дауыс беруші акцияларын иелене
отырып іске асыруы да мүмкін.
Кәсіпорынды бақылауды жүзеге асыру тәсілдерінің басқа түрлеріне бас
компанияның өнімдерінің директорлар кеңесі немесе басқа да ұқсас органның
құрмында артықшылықты қатысуы жатады. Сонымен қатар аналық компания
бағынышты кәсіпорын үшін маңызды орын алатын активтер мен ресурстарды
иеленіп бақылауды жүзеге асыруы мүмкін; мұндай активтерге сауда маркасы,
патент, ерекше шикізат жатқызылуы мүмкін. Аталған сұлбалар акционерлік
капиталға бақылау орнатудан сенімсіздеу, бірақ кейбір жағдайларда оларды
қолдану өзін өзі ақтайды.
Сонымен қатар 50 %-дан астам акциялар пакетін иелену Буғалтерлік
есептің халықаралық стандарттары бойынша холдингтік компанияның да,
бағынышты кәсіпорындардың да буғалтерлік баланыс мен қаржылық нәтижелері
туралы мәліметтерді көрсететін ҚӨТң консолидацияланған қаржылық есептерін
құруға мүмкіндік беретін критерий болып табылады.
Егер бағынышты компания бір немесе бірнеше фирмаларға холдингттік
болып табылса, онда ол туралы аралық холдингттік компания немесе ҚӨТ
холдингттік компаниясы жағынан белгілі бір акционерлік, басқарушы немесе
қаржылық бақылауындағы компания бағынышты катигорияға жатқызылмайды, ол
тәуелді деп аталады (сонымен қатар ”қосылған”,”ассоцияцияланған’ немесе
”аффимир” терминдері қолданылады). ҚӨТы құрайтын холдингтік
компанияны,бағынышты және тәуелді фирмаларды компаниялар тобы деп атайды.
1.4.2 Қаржылық және аралас холдингттер
Холдингттік компаниялардың екі негізгі түрі кең тараған: қаржылық
(таза) және аралас. Қаржылық холдингттік компания қаржылық бақылауды және
басқаруды жүзеге асыру мақсатымен құралады. Аралас холдингттік компания
керсінше, белгілі бір кәсіпкерлік қызметтен айналысады: өнеркәсіптік, сауда
көлік-логистикалық, несиелік-қаржылық және т.б.
Аралас холдингтен дивеерсификацияның жоғары дәрежесі мен және топ
компанияларының арасындағы байланыстардың әлсіреуімен сипаталатын
өндірістік концерндер немесе конгиомераттар болып табылатын ҚӨТң көбісінің
бас компаниялары ретінде тараған. Бірақ соңғы онжылдықтарда қаржылық және
қаржылық емес фирмаларды көпұлттық топтың құрлымдарға біріктіретін қаржылық
холдинттік компаниялардың артуы байқалып отыр.
Мұндай холдингтар қаржылық ұйымдар бола отырып басқа қаржылық
институттардан-банктерден, инвестициялық қорлардан функционалды
ерекшеліктері бар. Банктерге қарағанда холдинттік компаниялар қаржылық емес
кәсіпорындарға яғни өнеркәсіптік, сауда, құрлыс және басқа да фирмаларға
тікелей инвестицияларды жүзеге асыруда заңмен шектелмеген.
1.4.3 Компаниялар топтарының құру механизмі
Компаниялар топтарын ұйымдастыру процесі “төменнен” немесе “жоғардан”
жүруі мүмкін, кейде екі әдісі пайдалынады. Бірінші кезенде, “төменнен”
жүргекн ұйымдастыруды заңды тәуелсіз құрылтайшы – компаниялардың бірігіп
болашақ топтың ядросын құруымен өтеді. Кейін, бас холдинг компаниясының
құрулуынан кейін, КҰК – дың прцесі “жоғардан” жүргізіледі. Сонымен қатар,
бірнеше жағдайлар қарастырылуы мүмкін.
Ең көп таралған түрі, тандалған елде еншілес компанияны ашып, сол
арқылы сауду - өткізу операцияларын өркендетіп отырып, жергілікті нарыққа
басқа жерде өндірілген КҰК – ның өнімін өткізу, қызмет көрсету немесе
жергілікті өндірісті ұйымдастыру әдетте, осындай еншілес – компанияларды
100 % түрде бас компания бақылап отырады. Кейіннен, бұл бақылау азаюы
мүмкін. Бұл мысалы, КҰК – ды басқару деңгейінде қосымша капиталды еншілес
компанияның кейбір акцияларын сату арқасында иемдену шешімі қабылданған
жағдайда көрінеді. Бірақ, КҰК белгілі бір елден инвестицияны шығару жөнінде
шешім қабылдап, шетел енщілес компанияларда бас компанияның үстемді
акционерлік бақылауы жойылмайды.
1.4.4 Монополияға қарсы заң
Холдинг – компаниялардың қызметі жергілікті корпоративті және
монополияға қарсы заңмен реттеліп отырады. Бастапқы кезде, американдық
тресттерге қарсы заңмен байланысы кезінде нарықты монополия басып алған
трестер холдинг – компаниялар ретінде қайта ұйымдастырылады.
Қазіргі кезде, монополияға қарсы заң ұлттық және халықаралық деңгейде
жұтылу және қосылу мәлімелерін жүргізуде маңызды рөл ойнайды. Бірақ,
дүниежүзілік экономикалық ғаламдандыру және халықаралық тауарлар
нарықтармен шектеу қызметтері қалыптасып жатқан шарттарда КҰК – дың
бірлістіктерін реттеуге арналған мрнрпрлияға қарсы заңдар өзгеріп келе
жатыр.
1.4.5 Холдинг – компанияларының экономикалық ролі
Холдинг – компаниялар қазіргі КҰК – дың басында тұр, олардың көбісі
әртарапталған концерндер болып табылады, ол дегеніміз – экономиканың әр
түрлі салаларындағы компаниялардың бірлестігі. Осындай, құрылымдардың
бөлшектенуі, тыс бөлімшелерінің шаруашылық қызметтің тәуелсіздігінің көбеюі
– КҰК – ның басқару және өзара әсер механизмін қиындатады. Осы кезде,
барлық серіктестердің қызметтерін біріктіретін және реттейтін қаржы –
басқару орталығының қажеттілігі айқындалады. Бұл рөлді бас холдинг –
компания атқарады. КҰК бизнесінің ұлғайған кезінде холдинг – компаниялардың
тізбегінен қоса аралық субхолдингтерді қолдану тиімді. Бұл жағдайда, бас
компания (әдетте қаржы – холдинг – компнания ) өзінің капиталынан бірнеше
есе асатын капиталдарды басқару мүмкіндігін иемденеді. Бұл әсердің ұлғаюы
мультипликативті эффект КҰК – ға ғаламды бәсекелесте көп жетістіктерге
жетуге мүмкіндік береді.
Бөлшектелген топтың құрылымдарда жеке кәсіпорындарға қарағанда,
көптеген артықшылықтар бар:
- Бір орталық барлық топ шегінде стратегиялық менеджментті жүзеге
асырады.
- Біртұтас қаржы және салық саясаты акция ресурстарымен,
инвестициялармен қолдануға мүмкіндік береді.
- Активтердің географиялық және салалық диверсификациялауды ортақ
тәуекелділікті азайтады.
- Тік біріктіру және тұйық технологиялық тізбектерін құру өнеркәсіп
шығындарын азайтуға және қоршаған ортаға әсердің азаюын қамтамасыз
етеді.
- Горизанталды интеграцияда біртұтас инфрақұрылымды (банктік,
телекоммуникациялық, өткізу, транспорттық) қолдануы транссакционды
шығынды азайтады.
- Кадрларды дайындауға, қайта дайындатуға, квалификациясын жоғарлату
үшін, деңгейдің жоғарлауы үшін қосымша ынтымалдарды жасау үшін, үлкен
мүмкіндіктер береді.
1.4.6. Сатылық емес біріктірімен құрылымдар
АҚШ мен Европадағы көптеген ҚҰҚ–ң ерекшілігі бас компаниядағы
қатысудың оның сатылы құрылым табылады. Бұл қаржылық орта арқылы
корпорацияның басқарумен байланысты: көптеген шетел компаниялар тағы
біртұтас арқасында құрылады, осыған негізгі капиталды артықшылықтары
дамиды.
Бірақ қазіргі ҚҰҚ–ң бәрі иерархиялық бойынша қалыптасқан
біріктірімен құрылым ретінде қарастырылмайды.
Нәтижесінде мынадай жағдайға бақылау: ҚҰҚ бас компаниясының
ролін бір фирма емес бірнеше фирманың тобы атқарады, бірақ әрбір фирма
тек өз салаларында қызмет етеді, ал топтың негізгі банкі орталықтың
ролін атқарады.
Мұндай халықаралық біріктірігімен құрылым, сатылы емес
принциппен жасалып, желілік белсенділігімен ерекшеленеді, ал ол несиеге
байланысты:
- акциялармен міндеттемелердің өзара иемдеуінің тығыз байланысымен;
- банктің басқару, реттеу, қаржылық – инвестициялық орталығы ретінде
қызметтінің жоғарлауымен;
- банктің басқару органдарындағы жоғары менеджердерінің өзара
өкілденуімен;
- тыс компаниялардың басқару органдарындағы жоғары менеджерлерінің өзара
өкілденуімен;
- үлкен ішкі саудасымен;
- менеджменттік ережелер тобының құрылуымен;
1.4.7. Тарихи анықтама: Жапонияда сатылы – құрылымды емес
1920 жылда Жапониядағы қалыптасқан экономикалық жүйе сатылы холдингтік
құрылымдар – дзайбацу қызметтері негізінде жасалған еді. Көптеген
өнеркәсіптік және сауда кәсіпорындары дзабацу қол астында болды.
Ең маңызды топтамалар Mitsui, Simitoma, Iwasaki, Yasuada және
Furukawa. Көптеген ірі емес банктер кәсіпорындардың инвестициялық
қаржыландыру саласында маңызды орын алған жоқ, олар көбінесе коммерциялық
несиелеудің дәстүрлі функцияларын атқарады. Осындай құрылым Жапонияда ІІ
дүниежүзілік соғыстың аяғына дейін жалғасып кеді. ІІ дүниежүзілік соғыстан
кейін әскери қару жасайтын компанияларға берілген банктік несиелерді
үкіметтін кепілділігі және үкіметтің берілген қарудары – инфляцияны азайту
үшін жойылған болатын. Осыған байланысты компаниялардың төлем қабілеті
жойылды. Ол қаржы институтардың үлкен апаттарға әкеп соқты, экономикалық
орта ысырабы 20–ға жетті.
Жапония әскери понтенциалын жойып, құрылымдық кризистті өтіп,
экономиканы қайта құру үшін керекті әдістердің кешені әзірленеді. Оның
жүзеге ысырлауын СКАП қамтамасыз етті.СКАП програмасының мақсаты Японияда
ағылшын – американ тектес экономика құру болды. Көптеген жеке компаниялар
арасында акцияларды тарату. Экономикалық демократияның негізгі болып
саналды.
1.4.8. Тұрақсыз экономика жағдайындағы өзара қатысу механизмі
Жапонияның ҚӨТ иерахиялық емес құрлымы нақты саяси, экономикалық жек
құқықтық жағдайлардағы жылдам өзгеріп отыратын, капитал салымын көп қажет
ететін салалардағы өндірістің үдемелі қайта құру және дамыту қажеттілігіне
жауап болуы. Салыстырмалы экономикалық тұрақтылық периодинда (1960-1970жж)
жапондық ҚӨТр өзара қатысу механизімін қолдана отырып Жапония
экономикасының қарқынды өсуін қамтамасыз еткен және жапондық өндірушілерге
әлемдік нарықта жетекші орын алуын қамтамасыз еткен қысқа мерзімде ірі
инвестициялық ресурстар құрды.
Жапондық ҚӨТң әлемдік экспансиясының нәтижелері таңқаларлық болғаны
соншалық, көптеген ғаламдар халықаралық бизнестің болашағы ирархиялық емес
құрлыммен байланысты деп ойлады.кейінен мұндай құрлымдарға тән жағымсыз
ерекшеліктері де анықталады.
Ішкі және сыртқы және ішкі факторлардың әсерінен жапондық
экономикадағы бұл өсу қарқынының төмендеуі периодымен ауысты. Жаңа жағдайда
Жапонияның экономикасының олигополиялық сипаты 1990 ж соңында ауыр жүйелік
тығырыққа тіремуінің негізгі себептернің бірі болды.
Ең әлсіз қаржылық бөлік болыпқаржылық бөлік болды, бір бірімен
байланысқан жетекші қаржылық институтарының банкротқа ұшырауы бірінен соң
бірі тізбек бойынша жүреді.( домино эффектісі). Нәтижесінде жапондық көп
ұллтты компаниялардың әлемдік нарықта қаржылық – банктік, өнеркәсіптік
салаларда позицияларының әлсереуі болады. Қазіргі жағдайда жапондық ҚӨТ-ң
көтерілуі болышағы біріншіден мемлекеттік қолдау мен ұлттық ресурстарды
жинақтау (мысалы қосылулар арқылы), екіншіден халықаралық инвесторларды
тартумен байланысты. Мысалы, жақында ірі жапондық автомобиль өндірушілерін
американдық және еуропалық ҚӨТ р сатып алды (general motor Izizu және
Suzuri – ге, бақылау жасады, ал Renault Nissanң бақылау пакетік сатып
алады) және басқа да жұтулар болуы мүмкін.
1.5. ИНТЕГРАЦИЯЛАНҒАН БАНК ҚҰРЫЛЫМДАРЫ.
Халықаралық бизнестен танымал интеграцияланған құрылымдардың
қатарына халықаралық банктер құрған топтарды жатқызамыз. Әдетте мұндай
терминмен көптеген елдерде банктік офистері бар және кең халықаралық
іскерлікпен айналыстын ірі банктерді анықтайды. Халықаралық банктердің ҚӨТ
бизнесімен тікелей байланысты. Халықаралық банктер ҚӨТ ң шетел
компанияларына қажетті қаржылық қызмет көрсетеді, сөйтіп ол олардың дамуына
әсер етеді. Сонымен қатар халықаралық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz